3

Inhoud

8 aanraders om de puzzel te leggen

1. Puzzel met gedrag 04

2. Zoek de relatie tussen leren en gedrag 16

3. Benoem onderwijsbehoeften op gedrag 22

4. Kijk en onderzoek gedrag 32

5. Begrijp gedrag 50

6. Ondersteun je collega bij gedrag 64

7. Ondersteun de leerling bij gedrag 74

8. Werk met de school aan gedrag 82

Meer weten? 93

Reeds verschenen / In voorbereiding 95

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

4

Gedrag is meer dan wat je ziet en meer dan dat we zelfs met twee

personen kunnen waarnemen. Om het nog sterker neer te zetten:

alles is gedrag. Leren lezen, met poppen spelen, ruzie zoeken of een

leertaak maken is ook gedrag. Gedrag is in al zijn mogelijke gedaanten

altijd aanwezig. Het wordt de hele dag door anderen waargenomen en

beoordeeld. Iemand laat niet overal hetzelfde gedrag zien. Ondertussen

doet hij zelf ook plezierige en minder prettige ervaringen op, raakt

geïnspireerd, ontmoedigd of denkt er soms het zijne van.

Intersubjectieve beoordeling

Toegepast op onderwijssituaties valt gedrag ons in meer of minderde mate

op. Wat ons opvalt, is sterk gekleurd door onze norm van wat ‘opvallend’

is. Dit is gebaseerd op ervaring, verwachtingen, denkbeelden, een set van

persoonlijke waarden en beroepshouding. In de praktijk interpreteren we snel

en voortdurend het gedrag dat we via onze zintuigen waarnemen en kunnen

verwerken.

Aanrader 1.

Puzzel met gedrag

4� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

5

Gedrag, en daarmee ook beoordelen wanneer iets een gedragsprobleem

vormt, is altijd subjectief. Daarom kunnen er gemakkelijk andere meningen

over hetzelfde gedrag van een persoon naast elkaar bestaan. Die

andere mening is op haar beurt weer gebaseerd op andere ervaringen,

waarneming, denkbeelden, waarden, verwachtingen en interpretaties.

Om het risico te verkleinen op een toevallige of door een recent incident

gekleurde beoordeling kun je beter een intersubjectieve beoordeling geven.

Dit kun je bereiken door:

• Je oordeel te richten op waarneembaar gedrag en te baseren op

datgene wat feitelijk gebeurd is.

• Feiten en interpretaties van elkaar te onderscheiden.

• Je eigen waarneming en mogelijke interpretaties van gedrag te delen

met collega’s.

• Uit te leggen aan een collega welk concreet gedrag voor jou een

probleem vormt en waarom.

• Jezelf in de schoenen van een ander te verplaatsen en dan nagaan

waarvoor dat gedrag zou kunnen dienen.

Gedrag in drie leefwerelden

Dat een leerling ander gedrag in verschillende contexten laat zien of dat

je collega dat gedrag anders ziet dan jij, wordt duidelijk gemaakt in de

Ecologie van de leerling (Figuur). Dit ‘ecologisch-pedagogisch’ model

plaatst de leerling met zijn onderwijsbehoeften centraal. Ook zijn de

personen met wie de leerling tijdens zijn schoolloopbaan te maken heeft

naar hun taak of rol ingedeeld.

We zien dat een kind in drie leefwerelden opgroeit. Het eerste milieu vormt

het gezin, het tweede de school en het derde milieu beslaat de vrije tijd.

Deze drie milieus, inclusief alle mensen die daarin van belang zijn voor het

opgroeiende kind, zijn op elkaar van invloed en worden op hun beurt weer

ingekaderd en ingekleurd door de politiek, tijdgeest, wetgeving, de normen

in de samenleving en de waarden in de omgeving waar je geboren bent.

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

6

Dit systeemgericht model plaatst gedragsvraagstukken in de context

waarbinnen deze zich afspelen en biedt samenhang tussen alle factoren

waardoor het gedrag zich heeft kunnen ontwikkelen. Het aanpakken van

gedrag wordt mogelijk op basis van het waarnemen en ondersteunen van

onderwijsbehoeften op de sociale en emotionele competentieontwikkeling

(‘seco’) van leerlingen.

Gedrag of een gedragsprobleem vormt geen constante volgens Van der

Wolf en Van Beukering, want het is:

• situatief: gedrag past goed of minder goed in een

situatie.

• relationeel: beide partijen dragen bij aan invloed via hun

communicatie.

• relatief: niet door iedereen hetzelfde ervaren en

beoordeeld.

• fluctuerend: in een bepaalde periode soms afwezig, soms

minder aanwezig dan weer hevig.

Gedrag kan het beste begrepen worden vanuit een analyse van de

schoolcontext. Het gedrag op school komt tot stand vanuit complexe,

wederkerige interacties tussen de leerling en zijn leefwerelden. In de

tweede leefwereld, het onderwijs spelen interacties tussen de leerling en

de verschillende factoren in de onderwijsleersituatie. Daarvan vormt de

interactie tussen de leerling en de leerkracht een van de grootste factoren

op het ontstaan van gedrag.

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

77

Gedrag in onderwijssituaties

Leerkrachten begrijpen wel dat gedrag door zoveel zaken en personen

in de situatie wordt bepaald. Toch zou het voor de intern begeleider wel

handig zijn om er een formule op los te kunnen laten. Al was het maar

tijdens de coaching van je collega’s. De volgende formule geeft weer

hoe gedrag ontstaat.

In woorden staat hier: dat Gedrag de variabele uitkomst is van de

combinatie en de kenmerken van Personen in verschillende Contexten.

Gedrag is afhankelijk van de taaksituatie en de verwachtingen die de

leerkracht heeft en uitspreekt naar de leerling en hoe de communicatie

verloopt (met inbegrip van de feedback gericht op de persoon, op het

proces, op zelfregulatie en/of op de taak die er op volgt). De gevolgen

van dat gedrag en effecten op de beleving bij de leerling (bijvoorbeeld

een plezierige sfeer, een voldoende, een complimentje, een applaus, een

complexere taak, een hoger niveau bereiken, een glimlach krijgen, een

gevoel van teleurstelling, een gevoel van trots of van schaamte) zorgen

voor een toenadering of voor een vermijding van de volgende situatie

die daar op lijkt.

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

8

Waarnemen en interpreteren van gedrag

Tijdens het waarnemen komen er interpretaties in ons op. We doen dit

bewust wanneer we gedrag willen interpreteren om een kenmerkend beeld

vast te stellen. Interpreteren is dikwijls een leuke bezigheid. Wel eens met een

vriend(in) op een terrasje naar voorbijgangers zitten kijken?

Neem de volgende situaties in gedachten. Noteer wat je meteen dacht en wat

je er nog meer bij kunt bedenken:

- een zwijgende jongen tijdens de pauze.

- een meisje staart naar buiten.

- een tafelgroepje is niet gericht bezig aan hun taak.

- twee jongens spelen aan de rand van de zandbak.

- iemand die vraagt om mee te mogen doen met een groepje.

- iemand schraapt telkens zijn keel.

- iemand giechelt.

- twee leerlingen steken tegelijkertijd de vinger op.

- een meisje glundert als ze een complimentje krijgt.

- een jongen zit zowat met de neus op het papier iets in te vullen.

- een meisje wiebelt op de stoel.

- een jongen frummelt aan zijn mouwen.

- groep 4 loopt in een rij naar de gymzaal.

- een collega kijkt weg tijdens teamoverleg wanneer er iets wordt

gevraagd.

- een meisje van groep 8 wrijft over een pleister op haar onderarm.

- een vader die met zijn zoon mee loopt en lang over het afscheid doet.

- een leerling zit omgedraaid op zijn stoel tijdens de instructie van een

rekenles.

- een jongen zet grote ogen op en houdt zijn hoofd iets omhoog richting

de jongen naast hem.

- een moeder helpt vaak mee op school.

- een leerling van groep 6 loopt voor de tweede keer binnen een week de

school uit.

88

Voorbeeld

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

9 9

Vier vuistregels voor overleg over gedragsvraagstukken

Bij het beoordelen van gedrag en bij het ontwerpen van een plan voor

ondersteuning op ‘seco’ hebben we behoefte aan richting en handvatten.

De volgende vier vuistregels kun je als IB’er meenemen tijdens een gesprek

met collega’s en/of ouders over de beoordeling en ondersteuning van

gedragsvraagstukken:

1. alles is gedrag

2. alle gedrag is subjectief

3. alle gedrag ontstaat door een samenspel van factoren

4. gedrag is geen constante.

De metafoor: het leggen van een puzzel

Gedrag en probleemgedrag kun je als puzzelstukken zien. Eerst zien we de

losse stukjes, dan begint het zoeken naar de gemakkelijk te leggen hoeken en

daarna verder met de eerste stukjes die passen aan de randen. Ontstaat er al

iets van een totaalbeeld of valt er een patroon te ontdekken?

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

1010

Een gedragsprobleem valt beter te begrijpen en te begeleiden door stukje

voor stukje de puzzel te leggen. Dat kun je ook samen met je collega(‘s) doen.

Wanneer je te lang aan het puzzelen bent, bestaat de kans dat je het geheel

niet meer overziet. Soms helpt het om een tijdje iets anders te gaan doen of

er echt afstand van te nemen. Op een goed moment zie je waar de laatste

stukjes in de puzzel passen. Om een overzicht van de losse stukken te verkrijgen,

kun je de kijkwijzer Ecologie van de leerling gebruiken. Deze wordt gebruikt bij

een casus om tijdens het hele proces van handelingsgericht werken overzicht,

inzicht en uitzicht te verkrijgen bij gedragsvraagstukken. In deze TIBtool leggen

we in elk hoofdstuk een stukje van de puzzel rond gedragsvraagstukken.

Op de volgende pagina volgt een voorbeeld van zo’n puzzel.

Hier alvast de aanleiding:

Ik ontving eens een mailtje van een moeder (over zoon Wim van ruim 7 jaar).

Die mail zat vol stukjes uit een legpuzzel. Ik ging op zoek naar ontbrekende

stukken informatie en probeerde al een patroon te ontdekken. Ik noteerde

feiten, zaken die al redelijk of goed geregeld waren, ik ontdekte beschermende

en risicofactoren. Die notities zijn in de ingevulde kijkwijzer terug te vinden als

gedeeltes uit deze mail. Daarna heb ik aanvullende vragen opgesteld en mijn

eerste beeld bij wijze van check aan haar voorgelegd.

Binnen de cyclus van handelingsgericht werken zat ik in de fase ‘waarnemen’

(gegevens verzamelen en signaleren: een eerste beeld vormen van mogelijke

algemene en specifieke onderwijsbehoeften).

Voorbeeld

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

Fragmenten uit mail van moeder:

“..we hebben te horen gekregen dat hij op een speciale

manier de instructies en de lesstof krijgt uitgelegd.

Op advies van de school en de orthopedagoog wordt dit

de komende tijd gedaan, omdat hij een groot verschil

zou hebben tussen de verbale en performale verwerking

van informatie. We maken ons zorgen over zijn toekomst.

Wim is geboren op …. ….2006. Hij zit in groep 4 met

twee leerkrachten en heeft het ontzettend naar zijn

zin in de klas en heeft daarbinnen en daarbuiten veel

vriendjes. Deze klas is zeer groot (35 leerlingen).

Wim krijgt al vanaf september extra ondersteuning met

spelling en rekenen in een apart groepje. Wij weten

dat hij een heerlijk, lief, sociaal en intelligent

mannetje is, maar wel één met een concentratieprobleem

en behoefte aan structuur en duidelijkheid. Op school

gebruiken ze een timer met kleuren maar dit werkt niet

altijd waardoor ze al creatief zijn in het stimuleren

van Wim. We hebben vorig jaar aangekaart dat er voor

ons gevoel iets niet klopt en daar is nu op een fijne

manier contact over opgenomen met ons. Wim kan slechts

één opdracht tegelijkertijd aan, meer niet want dat is

verwarrend voor hem. Ik heb wat opgezocht en het is

vaak gelinkt aan een stoornis zoals ADD, ADHD of NLD.

De school heeft beloofd om hem dingen eerst verbaal uit

te leggen en vervolgens een voorbeeld te geven hoe hij

iets moet maken, zodat hij het ziet en daarna zelf kan

doen. Helpt dit niet dan wil de orthopedagoog eventueel

beslissen om een onderzoek te doen. Dit uit bescherming

van Wim omdat hij nog erg jong is. Wat opvalt is dat

liedjes die wij verbaal met hem oefenen ontzettend vlug

door hem worden opgeslagen. Dit is echt geen enkel

probleem.”

11� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

12

TOOL

Om zicht te krijgen op gedragsvraagstukken van leerlingen kunnen we

de context waarbinnen zij leven en leren verkennen en begrijpen. De

kijkwijzer helpt om vanuit de beschikbare informatie (dossier, observatie,

oudergesprek, diagnostisch gesprek leerling) per segment een breed

beeld te schetsen en gedrag in samenhang te begrijpen. Per segment

worden eerst de kansen, mogelijkheden of situaties verkend die de

leerling stimuleren (meer/vaker) gewenst gedrag te laten zien. Hierna

volgt de inventarisatie van belemmerende factoren. Leerkrachten en

interne begeleiders puzzelen samen om waar mogelijk risicovol gedrag

of belemmerende situaties te veranderen in een gewenste richting.

De leerkracht en de intern begeleider gebruiken dit brede beeld bij de

stappen van waarnemen, begrijpen, vormgeven en evalueren van een

handelingsgerichte aanpak.

K I J K W I J Z E R E C O L O G I E V A N D E L E E R L I N G

Beschermend of protectief

Factoren Risico of belemmerend

Kind / Leerling

School

Leraar

Schoolteam

Zorg/Ondersteuning

Klas/groep

Peergroup

Vrije tijd / clubs /

recreatie

Gezin / familie

Samenleving

12� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

13

Beschermend of protectief Factoren Risico of belemmerend

- W. heeft het ontzettend naar zijn

zin in de klas.

- kan “een heerlijk, lief, sociaal en

intelligent mannetje voor anderen

zijn.”

- Wat ons opvalt is dat dingen die

wij verbaal met hem oefenen (zoals

liedjes) ontzettend vlug door hem

worden opgeslagen.

Dit is echt geen enkel probleem.

Kind / Leerling - W. zou groot verschil hebben

tussen de verbale en performale

verwerking van informatie.

- Maar W. is er wel één met

een concentratieprobleem

en behoefte aan structuur en

duidelijkheid.

- Hij kan slechts één opdracht

tegelijkertijd aan, meer moet

echt niet want dat is verwarrend

voor hem.

- Ik heb wel wat opgezocht en

als ik het goed heb begrepen is

het vaak gelinkt aan een andere

stoornis zoals ADD, ADHD of

NLD.

W. krijgt daarom al vanaf september

extra ondersteuning met spelling en

rekenen in een apart groepje.

School

- Een speciale manier de instructies

en de lesstof krijgt uitgelegd.

- Op school gebruiken ze een timer

met kleuren voor hem, maar dit werkt

niet altijd waardoor ze al creatief zijn

in het stimuleren van W.

- De school heeft beloofd om hem

dingen nu eerst verbaal uit te leggen

en vervolgens een voorbeeld te geven

hoe hij iets moet maken, zodat hij het

ziet en daarna zelf kan doen.

Leraar

Ingevulde kijkwijzer (casus Wim)

Voorbeeld

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

14

Beschermend of protectief Factoren Risico of belemmerend

-Waardoor ze al creatief zijn in het

stimuleren van W.

- we hebben aangegeven... daar is

nu op een fijne manier contact over

opgenomen met ons buiten het

10-minutengesprek.

Schoolteam

Ze(orth.) houdt het voor nu op deze

kloof omdat hij nog zo jong is.

Zorg/Ondersteuning Nu denkt de orthopedagoog van

school dat W. een

verbale-performale kloof heeft

W. heeft daarbinnen en daarbuiten

veel vriendjes.

Klas/groep Deze klas is wel zeer groot (35

leerlingen)

Heeft daarbinnen en daarbuiten veel

vriendjes.

Peergroup

heeft daarbinnen en daarbuiten veel

vriendjes.

Vrije tijd / clubs /

recreatie

-Wij weten sinds een paar jaar dat hij

een heerlijk, lief, sociaal en intelligent

mannetje is.

- Ik heb wel wat opgezocht en als ik

het goed heb begrepen is het...

Gezin / familie We maken ons zorgen over zijn

toekomst.

Samenleving

Met de bestaande informatie ging ik deze kijkwijzer vullen, de stukjes uit de puzzel

leggen. Ik vroeg nog aanvullende informatie bij moeder op. Daarna heb ik mijn

eerste beeld aan haar voorgelegd met de vraag of dit een herkenbaar beeld was?

Het klopte. Toen heb ik uitgelegd welke keuzes de school heeft gemaakt, aan welke

onderwijsbehoeften werd gewerkt en waarom deze werden gemaakt. Het vormde

een bevestiging van de ingezette lijn van school en een geruststelling voor deze

ouders. Deze ouders hadden vertrouwen in school en vertoonden steeds meer

school-ondersteunend gedrag naar hun zoon.

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

15

Gedrag is altijd en in allerlei gedaanten aanwezig. Wat

jou of je collega opvalt, is gekleurd door je norm van wat

‘opvallend’ is. Gedrag en ook het beoordelen wanneer iets

probleemgedrag is, is daarom altijd subjectief.

De volgende vier vuistregels kun je als intern begeleider meenemen

tijdens gesprekken met collega’s en/of ouders over gedragsvraagstukken:

1. alles is gedrag

2. alle gedrag is subjectief

3. alle gedrag ontstaat door een samenspel van factoren

4. gedrag is geen constante.

Het gedrag op school komt tot stand vanuit complexe, wederkerige

interacties tussen de leerling en zijn drie leefwerelden. In leefwereld van

het onderwijs spelen interacties tussen de leerling en de verschillende

factoren in de onderwijsleersituatie. Daarvan vormt de interactie tussen

de leerling en de leerkracht een van de grootste factoren op het ontstaan

van gedrag. In die interactie ligt een kans tot beïnvloeding van gedrag

en voor preventie van probleemgedrag op school.

Gebruik de metafoor van het leggen van een puzzel om samengestelde

gedragsvraagstukken als puzzelstukken te zien. De tool Kijkwijzer

ecologie van de leerling zet je in bij een casus handelingsgericht werken

rond gedragsvraagstukken.

Samenvatting

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �