8-13 Werk_3 Brochures, jaarverslagen en boeken

werk:3 brochures,jaarverslagenenboeken

8-13

Ditishetderdedeeluiteenreekspublicatiesvan8-13Grafischontwerpers.Peruitgaverichtenweonsopeenspecifiekonderdeelvanonzewerkzaam-heden,samengebrachtineen‘kijk’boekje.Dezeuitgavegaatoverart-direction,ontwerpenlay-outvanbrochures,jaarverslagenenboekenvooruiteenlopendeopdrachtgevers.

Zievooreencompleetoverzichtwww.8-13.nl

werk:

Wat is ‘grafimedia’ precies?Het vakgebied van de grafici van vroeger is onherkenbaar

geworden door het gebruik van computers. Daarnaast zijn

er talloze nieuwe ontwikkelingen op het gebied van multi

media, audiovisuele technieken en theatertechniek. We

spreken dan ook niet meer van grafische technieken, maar

van grafimedia.

Grafimedia draait om begrippen als tekst, beeld en geluid.

In het vmbo grafimedia houden we ons bezig met geluid

en licht van theatershows, de wereld van radio en tv, film,

video, multimedia, games, reclame-ontwerpen en alles wat

gedrukt moet worden (zoals bijvoorbeeld kranten, tijd-

schriften, posters, verpakkingen, concertkaartjes, boeken,

flyers, enz.).

Als uw kind van tekenen, multimedia, fotografie of video

houdt en net zo graag zijn handen als zijn hoofd gebruikt,

is de keus voor een nieuwe school al een stuk eenvoudiger.

Het vmbo grafimedia is dan voor uw zoon of dochter een

perfecte keus!

Het vmbo grafimedia biedt de leerwegen basisberoeps,

kaderberoeps en de gemengde leerweg aan.

Het vmbo grafimedia,een heel goede keus!

vmbo ouderenbrochure 2005-2006 13-11-2007 15:08 Pagina 4

opdrachtgever Grafisch Lyceum Amsterdam (Ma)

project Schoolgidsen, flyers, uitnodigingen

Instituut voor design en mediatechnology

2006 - 2007

Informatie mbo-opleidingen

m!

GLA MBO brochure 2006-2007 05-09-2007 11:38 Pagina 29

Schoolgids 2005 2006


vmbo grafimedia

vmbo-gids 2005-2006 05-09-2007 14:13 Pagina 25


2006 - 2007

Informatie mbo-opleidingen

m!


Animatie/audiovisuele vormgeving (zie Mediavormgever)GamedesignReclame, Presentatie en Communicatie (RPC)Streaming Media

(niveau 4, BOL)

De opleiding Gamedesign bieden wij in het studiejaar 2006-2007 voor het eerst aan.

Differentiatie (afstudeerrichting):Games

Waar ben je goed in?Ben je creatief en technisch? Hou je van tekenen? Kun je conceptioneel(abstract) en logisch denken? Heb je fantasie, doorzettingsvermogen enkun je je ideeën goed op papier zetten? Als je ook nog geduldig bent, goedkunt samenwerken en het leuk vindt om te programmeren, dan isGamedesign geknipt voor jou!

Wat ga je doen?Snelheid, beeld, geluid en interactie zijn belangrijke elementen vanGamedesign. Je vertaalt je creatieve ideeën in een product dat de doel-groep aanspreekt. Met behulp van actie, expressie en emotie werk je aankarakters voor animaties waarin de toeschouwer moet geloven.Games worden gemaakt door een team van specialisten, zoals ontwikke-laars, programmeurs, vormgevers (3D), animators en geluidsdeskundigen.Zij maken samen aantrekkelijke, uitdagende games waarbij speelbaarheiden ontwerp van groot belang zijn.

Waar kun je later werken?Meestal werk je later in een team, maar zelfstandig kan ook.Gamedesigners en animators werken vooral bij webdesign- en animatie-bureaus of bij game-afdelingen van game ontwikkelaars. Met het stijgenvan de vraag zullen steeds meer bedrijven in Nederland zich hierop gaanrichten en zullen ook grote, internationale bedrijven deze activiteiten zelfgaan ontwikkelen.Ook als lesmateriaal binnen het onderwijs en in winkels zullen we steedsmeer games tegenkomen. Die moeten ontworpen en ontwikkeld worden.Er is een enorme vraag naar steeds weer nieuwe games in al z’n vormen.

Je opleidingJe leert een idee te vertalen naar een goed verhaal (een storyboard).Daarbij maak je gebruik van fotografie, video, tekst en geluid in anima-ties. Je animeert personages en voorwerpen door ze menselijke trekjes tegeven. Je leert objecten te modelleren en voorwerpen een bepaalde textuurte geven (zoals glas, hout of aluminium). Tenslotte maak je een animatieinteractief door er spelelementen aan toe te voegen.

Je krijgt kortere of langere projecten, theorielessen en trainingen.

Wat leer je?Als je voor Gamedesign kiest, krijg je bijvoorbeeld:■ concept en storyboard (alle teksten worden in kaart gebracht en de film

wordt in scenes verdeeld);■ spelscenario;■ cleanup & inbetweening;■ digital ink & paint (digitaal in inkt zetten en inkleuren);■ artwork/visualisatie;■ 3D modelling;■ animatie; 2D, 3D, Flash;■ scriptschrijven (scripten);■ programmeren.Je leert het meest in de praktijk, vandaar dat je in het derde jaar stage loopt.

Meer informatie over de toelatingseisen vind je op pagina 6.

Meer informatie?Heb je belangstelling voor Gamedesign, maar wil je eerst meer informatie?Bezoek dan onze website www.gla.nl en/of kom naar een van onze opendagen op de Contactweg 36 (op 25 januari en 15 maart 2006, van 15.00 - 21.00 uur).

AanmeldingWil je je aanmelden voor Gamedesign? Bezoek dan onze website en meld jeonline aan: www.gla.nl/Studiezoekers & Algemeen/Aanmelden

Nieuwe specialisaties

Gamedesign

Toelating

20 21


Teamleider onderbouwTeamleider onderbouwDhr. M. van den Busken tel. school: 020 573 50 01

Mentoren onderbouwDe onderbouwklassen zijn met mentorbegeleiding opgedeeld in sub-groepen. Zo is bijvoorbeeld klas V1A is weer opgedeeld in V1Aa en V1Ab.

klas V1Aa dhr. K.A.L.G. Brouwersklas V1Ab mevr. K. Storckklas V1Ba dhr. J.A. Molenaarklas V1Bb dhr. J.A. Guild

klas V2Aa mevr. D. Matenaklas V2Ab dhr. B.A.P. Schoppenklas V2Ba dhr. S.J. Bijlklas V2Bb dhr. H.T. de Vriesklas V2Ca dhr. M. Hoogeveenklas V2Cb dhr. P.I. Pedersen

Teamleider bovenbouw vmboSecretaris examencommissieDhr. A.B. Overgoor tel. school: 020 573 50 01

Mentoren bovenbouwklas V3A dhr. S.Z. Madaniklas V3B dhr. F.H. Vervoortklas V3C dhr. J.G.A.M. Hendriks

klas V4A dhr. D.E. Maätitaklas V4B mevr. R.J. Reindersklas V4C dhr. W.N. Ruijters

Team bovenbouw vmboOnderwijspersoneel bovenbouw

Naam Roosterafkorting leerdomeinW. Bartlett Bar [email protected]. P. Berloth BEL [email protected]. H.H. Evrengün EVR [email protected]. J.A.M. Gelijsteen GEL [email protected]. J.G.A.M. Hendriks HAN [email protected]. P.J.C.M. Kwakman KWA [email protected]. D.E. Maätita MAA mens en [email protected]. S.Z. Madani MAD [email protected]. K. Oosterveld OOS mens & [email protected]. A.B. Overgoor OVR [email protected]. R.J. Reinders REI [email protected]. R.A. van de Ruit RUI [email protected]. W.N. Ruijters RUT [email protected]. F.H. Vervoort VEV [email protected]

4 5

het grafisch lyceum amsterdamOpbouw Grafisch Lyceum AmsterdamHet Grafisch Lyceum Amsterdam is een verticale scholengemeenschapbestaande uit het Vmbo Grafimedia en mbo-opleidingen voor de grafi-mediabranche. In totaal heeft het Grafisch Lyceum Amsterdam ruim2000 leerlingen, waarvan er ca. 350 de vmbo-opleiding volgen. De overigeleerlingen volgen mbo-opleidingen.

GebouwensituatieHet Grafisch Lyceum Amsterdam heeft schoolgebouwen op twee locaties in de stad, te weten: Dintelstraat en Contactweg. In het gebouwaan de Dintelstraat zijn het vmbo en de MBO-opleiding printmedia geves-tigd. De overige (mbo)opleidingen zijn op de Contactweg gehuisvest.Het gebouw Dintelstraat 15 is in 2004 volledig gerenoveerd en voldoet aande moderne eisen en inzichten van het onderwijs. De onderwijsruimtenzijn grote leergebieden waar meerdere groepen les krijgen van een teamvan docenten. In alle ruimten zijn digitale werkplekken ingericht. Hartvan het gebouw is de Grafimedia Plaza, welke is ingericht met de modern-ste grafimedia apparatuur.

Het vmbo binnen het Grafisch Lyceum AmsterdamDe opleiding Vmbo Grafimedia is organisatorisch een zelfstandige afde-ling binnen het instituut. Het vmbo opereert echter tegelijkertijd binneneen groter geheel, waardoor de vmbo-leerlingen ook in contact komenmet de mbo-leerlingen. Zij maken gebruik van dezelfde voorzieningenzoals grafische apparatuur, de kantine, het open leercentrum en de admi-nistratie.Op deze wijze combineert de opleiding vmbo het voordeel van een klein-schalige vmbo-school (waar iedereen elkaar kent) met de voordelen vaneen grote school die veel meer voorzieningen te bieden heeft. Zo heeft hetGrafisch Lyceum Amsterdam een uiterst krachtig computernetwerk datwordt onderhouden door een heel team ICT- medewerkers.

vmbo-gids 2005-2006 22-01-2008 17:34 Pagina 6

opdrachtgever Habitat Platform

project Brochures

Habitat Platform Werken aan duurzame stedelijke leefkwaliteit 76

Makelen en schakelen

Habitat Platform ondersteunt Nederlandse organisaties die internationaal werken aan

een duurzame stedelijke leefomgeving. Dit gebeurt door de uitwisseling van kennis en erva-

ring, het beschikbaar maken van goede, inspirerende praktijkvoorbeelden en de bemidde-

ling bij het leggen van contacten en advisering. ‘Makelen’ en ‘schakelen’ zijn de twee kernbe-

grippen van Habitat Platform. Oftewel: platforms bieden waarop organisaties die actief zijn

op het brede terrein van habitat elkaar kunnen ontmoeten, van elkaar kunnen leren en nieu-

we samenwerkingsverbanden kunnen aangaan.

Kennis en contacten, daar gaat het dus om. Zo halen we rond regio’s en actuele thema’s

bedrijven, organisaties en (lokale) overheden bij elkaar op zogenaamde platformbijeenkom-

sten, waar ideeën en ervaringen kunnen worden uitgewisseld. We noemen dit ‘match-

making’: partnerorganisaties worden in innovatieve samenwerkingsverbanden bij elkaar

gebracht, voor kortere of langere duur. Daarnaast geven we antwoord op de vragen die ons

vanuit het veld bereiken en verwijzen we partijen naar elkaar. ‘Tip and match’ wordt deze

vraaggerichte werkwijze genoemd; een ‘koppeling’ wordt gecombineerd met een inhoudelijk

advies.

Onze specifieke invalshoek richt zich daarmee op vier terreinen:

� hoe komen bedrijven, organisaties en (lokale) overheden in het veld tot een integrale

en participatieve aanpak van projecten;

� hoe wordt ervoor gezorgd dat het project lokaal goed wordt ingebed;

� hoe wordt de effectiviteit van bedrijven, organisaties en (lokale) overheden bij de

uitvoering van hun projecten vergroot;

� hoe wordt er geleerd van de opgedane ervaringen en hoe wordt de kennis die hieruit

voortvloeit verspreid.

‘Vanuit ons landelijke bureau ondersteunen we de 15

COSsen die in regionaal verband werken aan het ver-

groten van het draagvlak in de Nederlandse samenle-

ving voor internationale samenwerking. Daarnaast

ontwikkelen we hier projecten voor landelijk werkende

opdrachtgevers. De regionale COSsen, die goed zijn

ingevoerd in wat er lokaal en regionaal speelt, zijn

professionele organisaties en maatschappelijke

ondernemingen. COSsen ondersteunen in de regio

allerlei soorten organisaties, waaronder gemeenten,

scholen, bedrijven, particuliere Derde Wereld organi-

saties. Zo bieden we wegwijs naar subsidies en toe-

gang tot netwerken. Voor en met Habitat Platform

voeren we al een kleine 10 jaar projecten uit. Een

goed voorbeeld daarvan is het project “Hoe rijk is je

wijk”, waarbij wijken in Nederland contacten leggen

met wijken en steden in Afrika, Azië en andere

werelddelen. Het uitwisselen van ervaringen en

ideeën en het leren van elkaar staan daarbij centraal.

Het gaat dus nadrukkelijk om een wederkerige relatie,

Tabe Jorritsma, beleidsmedewerker COS Nederland

“Hoe rijk is je wijk”, die binnen Habitat Platform is

ontwikkeld. Er zit daar veel know how op dit gebied.

Regelmatig organiseert het platform ook bijeenkom-

sten waarop we kennis en ervaring delen, in een hele

open en constructieve sfeer.

Een tweede belangrijk project is de City-Wide

Approach, waarbij COS Nederland heeft meegewerkt

aan het ontwikkelen van het methodische handboek

voor deze aanpak. Habitat Platform heeft ons

gevraagd om vanuit onze praktijk hierop te reageren

en voorstellen voor verbeteringen en aanvullingen te

doen. Om de formule te testen, maken ze graag

gebruik van de lokale netwerken die wij hebben.

Zes van onze regionale COSsen hebben vervolgens

inventarisaties gehouden bij verschillende steden-

bandorganisaties die hadden aangegeven een stap

verder te willen komen met hun internationale

samenwerking. De “toolkit” die in het kader van

City-Wide Approach is ontwikkeld, wordt bij deze

organisaties getoetst. Het mes snijdt daarbij aan

twee kanten: de stedenbanden krijgen nieuwe tools

in handen en met de feedback kan Habitat Platform

de methode verder verbeteren. Zo vullen we elkaar

heel goed aan.’

die niet zozeer van problemen als wel van de kracht

van wijkbewoners uitgaat. Vaak is al sprake van ste-

denbanden, waarbinnen de contacten tussen de wijken

gelegd. Zo heeft de stad Haarlem een stedenband met

Mutare in Zimbabwe en heeft COS Noord-Holland

daarbij aangehaakt, door enkele wijken in Haarlem te

verbinden met wijken in Mutare. De uitwisseling wordt

dan opgestart door professionals, maar uiteindelijk is

het altijd de bedoeling dat de bewoners in de wijken

het stokje overnemen. De rol van Habitat Platform is

bij dit project meervoudig. Het platform treedt op als

co-financier, maar belangrijker is nog de formule van

Habitat opmaak NL 24-09-2007 11:07 Pagina 6

Habitat Platform Werken aan duurzame stedelijke leefkwaliteit 1514

Uw inbreng is essentieel

Tenslotte: waarom is Habitat Platform interessant voor ú? Uiteraard moet u die vraag

zelf beantwoorden, maar wij kunnen alvast een voorzet geven. Naar ons idee kan niemand

de ogen sluiten voor de snelle verstedelijking die op dit moment in de wereld plaatsvindt.

De vraag is groot naar praktische kennis en vaardigheden. Kennis die mogelijk bij u en uw

organisatie aanwezig is. Mogelijk bent u ook al in het buitenland actief of wilt u dat wor-

den. Door uw kennis te delen en kennis op te doen via Habitat Platform, draagt u in

belangrijke mate aan de doelstellingen van maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Steeds meer bedrijven en organisaties realiseren zich dat ondernemen niet alleen een

kwestie is van geld, maar ook van waarden. Waarden zoals een gezonde en uitdagende

werkomgeving, zorg voor het milieu en, internationaal gezien, mensen- en arbeidsrechten.

Het zijn waarden die bij Habitat Platform hoog in het vaandel staan. Graag brengen we u in

contact met partners in binnen- en buitenland, om zo samen te werken aan ons gezamen-

lijk doel: een duurzame leefomgeving.

‘Ik heb Habitat Platform leren kennen als een organi-

satie, waarin mijn organisatie PUM (sector bouw) een

stakeholder is. Sinds kort hebben wij een project

waarin we gezamenlijk deelnemen; de Stichting

Traverse. Deze stichting is een virtueel platform,

opgezet door VNO-NCW en ONRI, waarbinnen op een

geavanceerde manier kennis en ervaringen worden

uitgewisseld. Ik ga regelmatig naar de bijeenkomsten

van Habitat Platform over Zuid-Afrika en Midden- en

Oost-Europa. De kennis die ik daar opdoe, speel ik

door aan onze experts welke naar deze gebieden wor-

den uitgezonden. Zo biedt het platform inhoudelijke

ondersteuning voor ons werk.

Andersom geef ik wel eens presentaties bij het plat-

form, om onze ervaringen in het veld voor het voet-

licht te brengen. Van diverse instituten krijgt Habitat

Platform namelijk nogal veel abstracte informatie;

van ons krijgen ze de verhalen uit de echte praktijk.

Het is goed dat zo’n club er is. Dat werd me nog eens

Hans de Wit, sector coördinator Architectuur en Bouw PUM Nederlandse senior experts

uitermate duidelijk ten tijde van de Tsunami in Atjeh.

Habitat Platform heeft toen – gebruik makend van

haar helicopter view – op hele korte termijn alle par-

tijen bij elkaar gebracht , die iets konden betekenen

op dat vlak. Er is informatie uitgewisseld en staande

de vergadering hebben partijen afspraken met elkaar

gemaakt. Daar verdient Habitat Platform, in mijn

ogen, een tien met een griffel voor!’

Habitat opmaak NL 24-09-2007 11:08 Pagina 14

Dutch Habitat Platform Working on sustainable quality of life in urban areas 32

Vigorous action needed

Sustainable improvements are needed to the living environment in cities and villages all

over the world, to tackle issues like the growth of slums and lack of drinking water. At

present, the problems are just getting worse. For instance, around 900 million people live

in slums. If nothing is done, this number will have risen to 1.5 billion by 2020. So vigorous

action is needed to improve the liveability of villages and cities, and to enable people to

improve their prospects. In the late 1990s, this realisation led to the Habitat Agenda. It was

drawn up at the Second UN World Conference on Human Settlements (Habitat II) in Istanbul

in 1996. Its central aims are to ensure adequate shelter for all and to promote sustainable,

healthy and liveable human settlements. These aims have now –partly- been incorporated in

the Millennium Development Goals drawn up by the United Nations for the 21st century.

The Netherlands is doing its bit

The Netherlands is making active efforts to achieve the Habitat Agenda as expressed in

the Millennium Development Goals (MDGs). The Ministries of Foreign Affairs and of

Housing, Spatial Planning and the Environment are involved in these efforts. One of the

steps they took was to set up the Dutch Habitat Platform. For Habitat Platform, the seventh

MDG is the most significant, as it contains the largest urban component: improving living

conditions in slums and increasing access to safe drinking water and good sanitation.

Need for an integrated approach

‘Habitat’ literally means the living environment. But it also signifies a broad and

integrated approach to the issues involved. Housing plays a crucial role in people's lives.

A roof over your head is one of the main basic needs. So the lack of a good living environ-

ment has far-reaching consequences in other areas. It affects economic development, health

and efforts to combat poverty. In the past it was sometimes thought that things were the

other way around – that poor economic development would for instance lead to poor living

conditions. We now know that the relationship is not a one-way process. There is clear

interaction.

It is this link between human settlements and other areas of welfare and prosperity that

creates the need for an integrated approach that looks beyond purely technical solutions.

Cities and villages need a sustainable approach, and one that allows people to become

involved in shaping their future. It is only in this way that lasting solutions can be achieved.

1. Eradicate extreme poverty and hunger. Reduce

by half the proportion of people living on less

than a dollar a day and who suffer from hunger.

2. Achieve universal primary education. Ensure

that all boys and girls complete a full course of

primary schooling.

3. Promote gender equality and empower women.

Eliminate gender disparity in primary and

secondary education.

4. Reduce by two thirds the mortality rate among

children under five.

5. Reduce by three quarters the maternal

mortality ratio.

6. Combat and reduce the spread of HIV/Aids,

malaria and other major diseases.

7. Ensure environmental sustainability. Improve

the lives of the slum dwellers. Reduce by half

the proportion of people without sustainable

access to safe drinking water and good

sanitation.

8. Develop a global partnership for development,

including efforts to increase official development

assistance to the agreed level of 0.7% of GNP.

The UN Millennium Development Goals (www.un.org/millenniumgoals)

In September 2000, the global community, united in the UN General Assembly, adopted a historical

declaration. It expressed a political consensus and willingness to tackle poverty across the globe, while

preserving and restoring natural ecosystems. It contains eight international development goals to be

achieved by 2015.

And of course there should be coherence and

interaction between these goals!

Habitat opmaak ENG 15-10-2007 15:12 Pagina 2

Working on sustainable quality of life

in urban areas

Dutch Habitat Platform

� Vigorous action needed� The UN Millennium Development Goals� Need for an integrated approach � Far away and close by � The importance of exchanging knowledge � Multi-track approach � Brokering and matchmaking � Regions of activity and spearheads � Dutch Habitat Platform's target group� Method and instruments � Model projects

Involvement of businesses sectorHigh-rise pilot SlovakiaHabitat Platform South AfricaWorld Habitat Day City-Wide Approach

� Your contribution is essential � Examples that appeal and inspire

The UN Millennium Development Goals [Goal 7]Ensure environmental sustainability. Improve the livesof the slum dwellers. Reduce by half the proportion ofpeople without sustainable access to safe drinkingwater and good sanitation.


Working on sustainable quality of life

in urban areas

Dutch Habitat Platform

� Vigorous action needed� The UN Millennium Development Goals� Need for an integrated approach � Far away and close by � The importance of exchanging knowledge � Multi-track approach � Brokering and matchmaking � Regions of activity and spearheads � Dutch Habitat Platform's target group� Method and instruments � Model projects

Involvement of businesses sectorHigh-rise pilot SlovakiaHabitat Platform South AfricaWorld Habitat Day City-Wide Approach

� Your contribution is essential � Examples that appeal and inspire

The UN Millennium Development Goals [Goal 7]Ensure environmental sustainability. Improve the livesof the slum dwellers. Reduce by half the proportion ofpeople without sustainable access to safe drinkingwater and good sanitation.


3

industrie en onderwijs kan dit gebied uitgroeien tot eenzeer belangrijk technocentrum voor Oost-Nederland.

Het Hart van Zuid is de enige locatie waar voldoenderuimte is om een substantiële impuls te geven aan de binnenstedelijke vernieuwing van Hengelo; ruimtelijk, eco-nomisch en sociaal. Naast werkgelegenheid en onderwijs ishiervoor een groot en divers aanbod van andere functiesnoodzakelijk; ontspanning, cultuur, wonen en kantoren.

Integrale aanpak De ambitieuze plannen voor het Hartvan Zuid passen naadloos in het streven van rijk, provincieen regio om de ligging van de stedenband Twente langs de westoost-corridor naar Duitsland uit te buiten. Ook sluiten ze direct aan bij het grote-stedenbeleid van hetMinisterie van Binnenlandse Zaken en het isv-beleid vanhet Ministerie van vrom, die beide vragen om een integraleaanpak van de stedelijke vernieuwing. In deze ‘positionpaper’ wordt de visie van gemeente en marktpartijen op deherontwikkeling van het gebied neergelegd. In een openplanproces met burgers en bedrijfsleven zal deze visie ditjaar verder worden ingevuld en uitgewerkt. Dit alles met het doel de potentie van het Hart van Zuid optimaal tebenutten.

Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente

Hengelo, verleden en toekomst ontmoeten elkaar

De corridor ten zuiden van het station Hengelo tot

aan het Twentekanaal kent een bijzondere

geschiedenis. Hier liggen de roots van het indus-

triële karakter van de industriestad Hengelo,

waarin wonen en werken harmonieus met elkaar

verweven zijn. Vanaf het begin van deze eeuw is

dit gebied integraal ontwikkeld. Een voorbeeld

van een Grotestedenbeleid ‘avant la lettre’. Een

van de grondleggers van het Stork-concern,

C.T. Stork, was er destijds al van overtuigd dat

grootschalige werkgelegenheid het best kan

gedijen in een omgeving waar plaats is voor klein-

schalig wonen en recreëren en waar cultuur en

sport onlosmakelijk verbonden zijn met het

dagelijks leefpatroon. Het unieke Tuindorp

’t Lansink is daarvan de resultante.

Anno 1999 plukken we daar nog de vruchten van.

In het plangebied vinden we een mengeling van

activiteiten en bedrijven, die een afspiegeling vor-

men van onze hedendaagse samenleving.

Hoogwaardige technologie stuurt de traditionele

zware industrie, terwijl beroepsonderwijs en

sociaal-culturele functies elkaar ontmoeten. Van

kookvoorzieningen tot standbouw, van kinder-

opvang tot kunstzaal; alles is in dit gebied te

vinden. Het unieke karakter van het gebied komt

verder tot uiting in de zorg voor de historische

omgeving, bijvoorbeeld door de situering van

een nieuwe brandweerkazerne in de bestaande

complexen van Stork en het gebruik van de monu-

mentale industriële watertoren als ‘slangentoren’.

Ontwikkeling met behoud van het eigen karakter

is de opgave waar de betrokkenen partijen een-

drachtig de schouders onder willen zetten. Dit in

de overtuiging dat het gebied de potentie heeft

uit te groeien tot een nieuw hart voor Twente.

1Door zijn roemruchte industriële verleden en de

centrale ligging in Hengelo en Twente is de corridor eenuniek gebied. Hengelo heeft zijn groei voor een groot deelte danken aan de industrie die er de afgelopen eeuw tot ontwikkeling kwam. Anno 2000 is het gebied toe aan eeningrijpende herstructurering, met name vanwege de herlocatie dan wel verplaatsing van de industriële produc-tiefuncties die nu in het gebied zijn gevestigd. Doordat nieuwe commerciële en technologie-afdelingen compacterworden gehuisvest, vragen bestaande gebouwen en ter-reinen om een nieuwe bestemming.

Strategische ligging De centrale ligging en omvang vanhet plangebied bieden een unieke kans om het Hart vanZuid te laten uitgroeien tot een nieuw, multifunctioneelhart voor Twente. De uitdaging is aansluiting te vinden bijde ontwikkelingen in industrie en onderwijs. De directenabijheid van hét Centraal Station van Twente, als het regio-nale openbaar vervoersknooppunt, maakt de corridor tot deideale vestigingsplaats voor hoogwaardige bedrijvigheid enonderwijsvoorzieningen. Onlangs maakte het RegionaalOpleidingscentrum Oost-Nederland bekend zijn huis-vesting te concentreren op een locatie op het grondgebiedvan Enschede/Hengelo. Het Hart van Zuid is daarvoor déaangewezen locatie. Door de combinatie van hoogwaardige

Het studiegebied

Hart van Zuid, een nieuw

hart voor Twente.

De voormalige bedrijfsschool van

Stork ( Wilhelminaschool )

Een nieuw hart voor Twente ontwikkelen. Dat is de uitdaging die de gemeenteHengelo, Stork nv, Exploitatiemaatschappij Groot-Ammers emga bv en de combinatieVan Wijnen Groep nv/Amstelland Vastgoed bv met elkaar aangingen, toen ze eind1998 hun handtekeningen zetten onder een intentie-overeenkomst voor de herontwik-keling van het ‘Hart van Zuid’, de corridor van 50 hectare tussen Station Hengelo enhet Twentekanaal.

Ambitie

vouwblad Stork-Hengelo 15-10-2007 15:45 Pagina 2

4

Position paper

2 bedrijven vormen de hoeksteen voor de moderne kennis-industrie en -diensten. Traditioneel arbeidsintensieve productie-activiteiten zijn verplaatst naar landen waar zegoedkoper kunnen plaatsvinden. De bedrijven en bedrijfs-onderdelen die overblijven concentreren zich in toenemendemate op hoogwaardige kapitaal- en kennisintensieve activi-teiten met een hoge toegevoegde waarde en just-in-time en right-in-place leveranties.

Het aantal arbeidsplaatsen in de industrie in Hengelo is tussen 1990 en 1997 teruggelopen van 13.054 naar 11.795; de laatste jaren is er sprake van een stabilisering. De indus-trie verschaft nog altijd 30 procent van alle arbeidsplaatsen,waarvan eenvijfde zit bij de ‘grote vier’: Stork, hsa, Holec en Akzo Nobel.

De totale werkgelegenheid in Hengelo is de laatste jarensterk gegroeid, tussen 1996 en 1997 met 6,6%. Kleinebedrijven zagen het aantal arbeidsplaatsen met 11 procentstijgen. De afhankelijkheid van de grote industrie is mindergroot geworden.

Door Hengelo’s gunstige ligging als een spin in het infra-structurele web is een aantrekkelijk investeringsklimaat ont-staan, waardoor de stad haar karakter van ‘sociale industrie-stad in het groen’ de komende jaren kan versterken alsmodern industrieel centrum. De Twentse kracht ligt ondermeer in een compleet en gecombineerd aanbod van univer-sitair, hbo- en mbo-onderwijs.

In ‘Ontwikkelen en koesteren’, een recent discussiestukover de kwaliteit van de leefomgeving in Overijssel, wijst

de provincie op de noodzaak van een krachtige economischegroei om de hoogopgeleiden in Twente te houden. Dezegroep zorgt voor economische en maatschappelijke vernieu-wing. Omdat een goed woon- en werkklimaat van wezenlijkbelang is om de hooggeschoolde technici en academici aande stad te binden, moeten er volgens de provincie voldoendeplannen voor woningbouw en bedrijventerreinen gereed zijnen moeten tijdig nieuwe locaties worden aangewezen enontwikkeld. Het Hart van Zuid is de enige binnenstedelijkelocatie in Twente die daarvoor voldoende ruimte biedt.

Het plangebied Het Hart van Zuid, de corridor die looptvan het station Hengelo tot het Twentekanaal, beslaat intotaal een oppervlakte van 50 hectare. Qua omvang is hetplangebied tweemaal zo groot als de Kop van Zuid inRotterdam of het Céramique-terrein in Maastricht.

Het plangebied maakt deel uit van een groter studie-gebied van ruim 200 hectare in Hengelo-Zuid. Herstruc-tureringsgebieden, grenzend aan het station, maken deel uit van het studiegebied. In het kader van het project ‘Staden milieu’ loopt een pilot rond het voormalige brouwerij-terrein en omgeving.

Het plangebied wordt aan de noordkant begrensd doorhet stationsgebied en in het zuiden door het Twentekanaal,waarlangs uitgestrekte bedrijventerreinen liggen, ondermeer van Akzo Nobel. Aan de westkant wordt de corridorbegrensd door Tuindorp ’t Lansink, een geliefde woonwijkmet veel groen en buurtvoorzieningen. Ten oosten ligt dewijk Berflo Es. De twee wijken tellen in totaal 24.000 inwo-ners. Stork en emga zijn de grootste grondeigenaren in hetplangebied. Stork heeft zo’n 30 hectare, waarvan eenderdeaan het Twentekanaal. emga heeft 8 hectare in bezit.

De traditionele werktuigbouw maakte bij Stork plaatsvoor elektronica-activiteiten en die op hun beurt weer voorbesturingstechnologie. Een belangrijk deel van de productieis verplaatst naar de toeleveranciers, vooral in het buiten-land. Stork concentreert zijn bedrijfsactiviteiten in toene-

Internationaal vervoersknooppunt Naast de komst van dehogesnelheidstrein Randstad-Berlijn en de noordoostelijkeverbinding van de Betuwelijn, zijn er concrete plannen omde spoorverbindingen met Duitsland op korte termijn te ver-beteren. Dit geldt zowel voor de frequentie en de snelheidals voor het materieel en de service. Het bestaande spoorwordt geschikt gemaakt voor snelheden tot 200 km/uur. Ditbrengt zowel de Randstad als Duitsland een stuk dichterbij.

Eén ding staat daarbij onomstotelijk vast: het station van Hengelo is en blijft hét Centraal Station van Twente en daarmee hét knooppunt van (inter)nationale, regionale enlokale vervoersverbindingen. Het Centraal Station wordt verder een belangrijk regionaal overstappunt in een samen-hangend vervoersstelsel, met bus, trein en andere nieuwevervoersvormen. Onlangs is al een begin gemaakt met deontwikkeling van de Agglolijn, de toekomstige lightrail-verbinding centraal in de bandstad Twente, van Wierden tot Gronau in Duitsland. Op de spoorlijn van Enschede naarGronau gaan vanaf mei 2001 voor het eerst sinds 20 jaarweer treinen rijden. Op de knooppunten geven frequent rijdende en snelle treinen een soepele aansluiting op ander hoogwaardig lokaal openbaar vervoer (hov), dat in de vorm van snelbussen de buitenwijken en de bedrijven-terreinen via gedeeltelijk vrije busbanen met de stations verbindt.

Ook het wegen watervervoer worden in de Twentse mobiliteitsscenario’s niet vergeten. Zo wordt de geplande‘doorstroomas’ door het Hart van Zuid tevens de ontslui-tingsweg voor het autoverkeer tussen de centrumring en het bedrijventerrein ten zuiden van het Twentekanaal, meteen directe aansluiting op de a35. Uitbreiding van het auto-snelwegennet is in voorbereiding (a35 van Zwolle naarEnschede, later eventueel door te trekken naar Duitsland) en de a1 is aangewezen als hoofdtransportas.

Alle provinciale en rijksnota’s zijn erop gericht recht tedoen aan de regionale en grensoverschrijdende centrum-functie van Enschede/Hengelo als ‘logistieke draaischijf’.Hierin spelen de stationsomgevingen een cruciale rol. Zo wordt in Hengelo momenteel druk gewerkt aan de uit-voering van het Masterplan 2000 voor vernieuwing van het stationsgebied. De eerste fase is gereed: de verlegging van de centrumring in zuidelijke richting om het station heen.Aan de noordzijde van het station is ruimte gekomen voor

winkels, woningen, kantoren en culturele voorzieningen,waaronder een nieuwe schouwburg. Medio 1999 is eennieuw complex met winkels, woningen, kantoren en eenondergrondse parkeergarage geopend. Voor voetgangers ontstaat een autovrije passage van het station naar het kernwinkelapparaat in het stadscentrum.

Economische lente Hengelo is van oudsher een industrie-stad, met bedrijven als Stork, Holec (Heemaf + Hazemeijer),Hollandse Signaal Apparaten (hsa) en Akzo Nobel. Deze

De voormalige ijzer/staalgieterij Dikkers is de afge-

lopen jaren omgetoverd in een proeftuin voor allerlei

sociaal-culturele en recreatieve activiteiten. Het

complex biedt onder meer ruimte aan Kunstcentrum

Hengelo met Crea en Kunstuitleen, De Dansfabriek

(ballet en dans voor professionals), Javaanse Kokkie

(Indonesische catering en maaltijdverzorging voor

ouderen), Onder de Kap (kookcursussen voor rand-

groepjongeren), Het Dikkershoes (Riagg dagbeste-

dingscentrum voor psychiatrische patiënten), een

maquettebouwersopleiding, Bengeltjesdorp (Indoor

kinderspeelplaats), Stichting Koe (kinderopvang),

een tennis- en squashcentrum, de roc Twente en

nog veel meer. Een aantal van de bedrijfshallen is

aan kunstenaars verhuurd en doet dienst als atelier

en expositieruimte. Ook voor de huur van woon-wer-

kruimtes is veel belangstelling. De meest zuidelijk

gelegen voormalige Staalgieterij is onlangs ver-

bouwd. De bedoeling is dat deze hal van 10.000 m2,

verdeeld over twee verdiepingen, een ‘gemaks-

centrum’ wordt waar allerlei activiteiten een

plek kunnen krijgen.

Ruimtelijk-functionele hoofdstructuur

Dikkers-complex: sociaal-culturele proeftuin

Gezien de recente en verwachte landelijke ontwikkelingen in het verkeer en vervoer en de ontwikkelingen in Europees verband, wordt de westoost-corridor door Twente steeds belangrijker. Mede door de komst van de euro vervagen de grenzen, terwijl het bestuurlijk zwaartepunt in Duitsland verschuiftvan Bonn naar Berlijn. Daardoor neemt het belang van de westoost-corridor nog verder toe.

Kansen


’t Lansink

Storkcorridor

Noordelijke spoorzone + Zuidelijke spoorzone

Holec-terrein

Tuindorp

Berflo Es


Position paper

De ambitieuze plannen voor een nieuw hart voor Twentepassen naadloos in het streven van de provincie en het rijkom de ligging van de stedenband Twente aan de Duitsegrens en aan de hoofdtransportassen uit te buiten. Het isdan ook uitermate belangrijk dat de westoost-corridor naarTwente in de Vijfde Nota wordt opgenomen en het Hart vanZuid wordt aangewezen als ‘nieuw sleutelproject’. De betrokkenheid van verschillende ministeries stelt hogeeisen aan regie en coördinatie.

Deze position paper markeert als startdocument de eerste fase in de ontwikkeling van het plangebied tot hetnieuwe hart van Twente. Zoals vastgelegd in de intentie-over-eenkomst moet dit proces eind 1999 uitmonden in een masterplan voor het gebied. Een stuurgroep heeft deopdracht in dit masterplan het programma, de stedenbouw-kundige visie en de strategie uit te werken. Rond april/mei1999 verschijnt een Perspectievennota, waarin een aantalscenario’s op hun haalbaarheid wordt getoetst. Intensief overleg met de provincie en rijksoverheden is erop gericht in een vroeg stadium zekerheid te krijgen overmedewerking bij het realiseren van diverse belangrijke uitgangspunten.

Het masterplan zal tot stand komen in een open planproces. De bewoners en bedrijven in stad en regio worden betrokken bij deze vorm van interactieve beleids-ont-wikkeling.

De betrokken partijen hebben in de intentie-overeen-komst laten zien dat de lat hoog ligt. Met elkaar willen ze inde vorm van een publiek-private samenwerking de corridorvan Station Hengelo tot het Twentekanaal ontwikkelen toteen nieuw multifunctioneel hart van Hengelo en Twente.Graag willen ze de ministers van grote-stedenbeleid en vrombij de uitwerking van dit project betrekken.

De herontwikkeling van de corridor als typische transitiezone zal ruim tienjaar in beslag nemen. Het gaat immers om een groot, complex gebied datweer onderdeel is van een nog omvangrijker studiegebied. Essentieel voor het slagen van een dergelijk project is de ondersteuning vanuit provincie, rijk en Europese Unie. Deze instanties kunnen een positief investeringsklimaat scheppen.

Publiek-private samenwerking4

A1

A35

Hengelo

Position paper voor de herontwikkeling van de corridor Station Hengelo tot Twentekanaal

Hart van ZuidEen nieuw hart voor Twente

AlmeloWierden

Goor

DeldenHengelo

Borne

Enschede

Gronau

Oldenzaal

Tekst, eindredactie en productie Rutten com

municatie-advies bv, A

msterdam

Beeldm

ateriaal Gem

eentearchief H

engelo, Arie Landm

anO

ntwerp CG

ontwerpers, A

msterdam

Druk D

rukkerij De B

riefhoofden, A

msterdam

Deze partners werken samen aan het Hart van Zuid:

n Exploitatiemaatschappij Groot-Ammers emga bvn Stork nvn Van Wijnen Groep nv/Amstelland Vastgoed bvn Gemeente Hengelo


3

7

plaats gedacht aan detailhandel, die reeds is geconcentreerdin de binnenstad en de nabijgelegen winkelcentra. Het gaat vooral om de ontwikkeling van sociaal-culturele enrecreatieve voorzieningen in het nieuwe hart voor Twente.Die zijn van groot belang voor de uitstraling en de levendig-heid van het gebied, overdag, maar vooral ook ’s avonds.

De combinatie van onderwijs en sport kan hier eenbelangrijke rol in spelen. Aansluiting kan worden gezochtbij de al bestaande economische, sociaal-culturele, educa-tieve en recreatieve activiteiten in het Dikkers-complex,eventueel in combinatie met kleinschalige woon-werkfaci-liteiten. Een divers aanbod aan voorzieningen verbetertbovendien de sociale samenhang tussen de bestaandewoonbuurten. Ook nieuwe woon-zorgcombinaties kunnenhierin een rol spelen.

Stedelijk wonen op maat De verwachting is dat de bevolking van Hengelo tot 2010 nog licht zal groeien tot80.000 à 81.000 inwoners. Op dit moment zijn dat er ruim 78.000. Onder het motto ‘stedelijk wonen op maat’wordt gedacht aan de bouw van enkele honderden wonin-gen, die voorzien in een breed scala aan stedelijke woon-wensen. Een deel van deze woningen zal in een nieuwe stedelijke omgeving worden gesitueerd. Een ander deel kan wellicht worden gerealiseerd in gerenoveerde bedrijfs-gebouwen. Ook verbouwing van enkele bedrijfsgebouwentot woon-werkruimtes behoort tot de mogelijkheden. Voor‘stedelijk wonen in het groen’ kan een deel van de centraleen zuidelijke zone van het plangebied worden gereser-veerd.Flexibiliteit, duurzaamheid en sociale veiligheid worden belangrijke aandachtspunten bij de woningbouw.

Bij de invulling van het bouwprogramma zal nadrukkelijkworden gekeken naar de relatie met ’t Lansink en de Berflo Es.

Bereikbaarheid: nieuwe doorstroomas als aorta door het hart

Een sterke troef van het plangebied is de centrale ligging tus-sen de A35, het Twentekanaal en het Centraal Station Twenteals het toekomstig knooppunt van een integraal openbaar-vervoersstelsel. De ontsluiting van het gebied, voor zowel deauto als het openbaar vervoer, zal sterk verbeteren wanneer de noord-zuidverbinding gereed is. Deze zal als een aorta doorhet nieuwe hart lopen. Een fietsroute langs de noord-zuidascompleteert de vervoersvoorzieningen. De west-oostverbin-ding tussen ’t Lansink en de Berflo Es verdient in dit geheelnadere aandacht.

Openbare ruimte en milieu: kwaliteit en duurzaamheid Deeigen, duidelijk herkenbare identiteit van het plangebied biedtmeer dan voldoende aanknopingspunten voor het creëren vanwervende, hoogwaardige en duurzame werken woonmilieus.Hierbij zal zorgvuldig worden omgesprongen met het cultu-reel erfgoed, zoals de bestaande monumentale en beeldbepa-lende, veelal industriële gebouwen. De kwaliteit van de open-bare ruimte en het milieu zal een belangrijk aandachtspuntzijn bij de stedenbouwkundige uitwerking. Gedacht wordt aaneen combinatie van ‘stedelijke’ en ‘landschappelijke’ invul-lingen. Het ligt voor de hand om de Berflobeek, die (deels ver-borgen) ten oosten van het plangebied stroomt, een functie tegeven bij de invulling van de openbare ruimte. Voor de inrichting van het terrein ten noorden van het Twentekanaal is een recreatieve bestemming een van de opties, bijvoorbeelddoor aanleg van insteekhaventjes voor de pleziervaart.

6

Werkgelegenheid en onderwijs: technocentrum De motorvoor de economische ontwikkeling van Twente is en blijft de hoogwaardige industrie, met zijn moderne kennistechno-logie. Hengelo is een van de weinige industriesteden in onsland. Dit karakter wil de stad behouden.

Voor het scheppen van nieuwe hoogwaardige werkgele-genheid zijn uitstekende onderwijsvoorzieningen en goedefaciliteiten voor (startende) bedrijven een noodzakelijke voor-waarde. In de plannen voor het Hart van Zuid zal de combi-natie van werkgelegenheid en onderwijs dan ook een centra-le plaats kunnen krijgen. Vrijkomende productiegebouwenof nieuwe bedrijfsverzamelgebouwen kunnen worden inge-richt voor startende bedrijven van pas afgestudeerden dienog gebruik kunnen maken van onderwijsfaciliteiten alslaboratoria, werkplaatsen en moderne mediatechnieken. Dit wellicht in combinatie met begeleiding vanuit de onder-wijsinstellingen en het bedrijfsleven. De nabijheid van deUniversiteit Twente biedt op dit punt bijzondere kansen.

Met het Centraal Station Twente naast de deur, is de corridor de ideale locatie voor de vestiging van onderwijs-voorzieningen, zoals het roc Oost-Nederland dat zoekt naar een locatie van circa zes hectare in stedelijk gebied. De vestiging van het roc kan tot belangrijke spin-offs leiden. Ideaal zou een campusachtige opzet zijn, met cultu-rele, recreatieve en sportvoorzieningen.

Ook voor de opzet van andere bedrijvigheid biedt de ontwikkeling van een technocentrum uitstekende mogelijk-heden. Het gebied zal op termijn in een deel van de groeien-de behoefte aan hoogwaardige kantoorlocaties voorzien.Dan valt vooral te denken aan dienstverlenende bedrijvenmet publieksgerichte en (bestuurlijk/)administratieve kantooractiviteiten.

Voorzieningen: dynamiek en sociale samenhang In hetplangebied is volop ruimte voor sociaal-culturele voorzienin-gen en leisurefuncties. Hierbij wordt niet in de eerste

Onder het motto ‘complete stad’ wil minister Van Boxtel de vitalisering van de steden op meerdere fronten tegelijk aanpakken: economisch, fysiek en sociaal. De uitdaging bij eeningrijpende herontwikkelingsopgave als die voor de corridor in Hengelo, is deze drie opgavenzo goed mogelijk op elkaar af te stemmen en optimaal te profiteren van de gunstige centraleligging aan het openbaar-vervoersknooppunt. De opgaven kunnen worden vertaald in vijf programmatische uitgangspunten: technocentrum, dynamiek en sociale samenhang, stedelijk wonen op maat, optimale bereikbaarheid en tenslotte kwaliteit en duurzaamheid.

Position paper

Programmatische uitgangspunten

mende mate op hoogwaardige kennistechnologie en marketing en in de gebouwen die het dichtst tegen het spoor liggen. Andere gebouwen en terreinen komen vrij. Een aantal leegkomende Storkgebouwen komen vanwegehun monumentale karakter voor restauratie en hergebruik inaanmerking. Daarmee komt er in die gebouwen ruimte voornieuwe activiteiten, maar blijft de identiteit van de gebouwenen het gebied behouden. Voor bedrijven die zoeken naar eenomgeving met identiteit en karakter is het Hart van Zuid dan ook een uitermate aantrekkelijke vestigingsplaats.

Dit geldt ook voor het terrein van de voormalige ijzer/-staalgieterij Dikkers die eind jaren zeventig failliet ging en in 1984 werd het verkocht aan de Exploitatie MaatschappijGroot-Ammers (emga). emga heeft sindsdien miljoenengeïnvesteerd om het Dikkerscomplex om te toveren tot eenmultifunctioneel complex waar educatie, cultuur, sport enkleinschalige bedrijvigheid hand in hand gaan. De diversiteiten de omvang van de reeds bestaande activiteiten in de

sociaal-culturele en recreatieve sfeer op het emga-terrein vormen een fantastische basis voor verdere ruimtelijke, economische en sociale investeringen, zoals ook de ministervoor het grote-stedenbeleid voor ogen staat.

Een uiterst belangrijke troef voor de verdere ontwikke-ling van het Hart van Zuid vormt tot slot de uitstraling van ’t Lansink, de woonwijk die Stork als sociaal ondernemer inhet begin van deze eeuw voor zijn werknemers bouwde. ’t Lansink is een van de mooiste tuindorpen in Nederland eneen geliefde wijk met veel buurtvoorzieningen. De sfeer enhet imago van ’t Lansink bieden ruimschoots aanknopings-punten voor de ontwikkeling van enkele honderden nieuwewoningen in het plangebied. Hiermee kan tevens een linkworden gelegd naar het ten oosten van het Hart van Zuidgelegen Berflo Es, een naoorlogse wijk met een eenzijdigewoningvoorraad en afnemend draagvlak voor voorzieningen.Een succesvolle ontwikkeling van het Hart van Zuid vormtde sleutel voor de totale vernieuwing van Hengelo Zuid.



opdrachtgever Gemeente Hengelo

project Brochure + informatiemap

33

U en uw leerlingen zijn van harte uitgenodigd bij Kunstdok van Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’. In deze brochure biedt Kunst-dok hulp bij het maken van uw kunst- en cultuurplannen voor het nieuwe schooljaar. Leerlingen en leerkrachten worden op creatieve, inspirerende wijze aan het werk gezet en deskundig begeleid. Al onze producten nodigen uit tot kijken, doen, bele-ven, verwonderen, inspireren en creëren...

Kunstdok, voorheen de steunfunctie van de Stichting Culturele & Kunstzinnige Vorming (CKV), is sinds januari 2007 gehuisvest in een prachtig nieuw gebouw. Een kunstencentrum dat voor een groot gedeelte in het water ligt, daar hoort een ‘Kunstdok’ bij: Dienst Onderwijs Kunst- en cultuureducatie. In ons ‘dok’ wordt gewerkt aan kunst en cultuureducatie, worden kunstproducten ontwikkeld, kunnen kinderen en u ondergedompeld worden in kunst. Dat kan tijdens speciaal voor u en/of de kinderen georga-niseerde exposities, workshops of voorstellingen.

Ook voor al uw vragen op het gebied van ondersteuning kunt u bij de consulenten van Kunstdok terecht. Zij staan in de start-blokken om u te helpen bij het bedenken, invullen en uitvoeren van uw plannen op het gebied van de kunstvakken en cultuur-educatie. In deze brochure vindt u tevens het educatieve aanbod van enkele andere instellingen.Het aanbod van Kunstdok bestaat ook dit jaar weer uit:■ producten voor de leerling■ producten voor de leerkracht■ producten voor de gehele school

Bij de samenstelling van het aanbod worden de suggesties, vragen en verbeterpunten die door u worden aangedragen door ons steeds meegenomen. De consulenten van Kunstdok staan altijd open voor nieuwe ideeën, vragen en uw commentaar en zullen u met veel plezier helpen bij het maken van uw keuzes.

Wij wensen u een inspirerend en creatief schooljaar 2007/2008 toe!

namens de consulenten van Kunstdok,Paul Macco, hoofd Kunstdok

3332

KunstdokStichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’

CKV docenten.indd 32-33 03-09-2007 13:50:18

Bibliotheek Almere: projecten vol leesplezier voor groep 1 t/m 8

Wat kunt u het komende schooljaar van ons verwachten? Bibliotheek Almere heeft voor alle groepen van het primair onderwijs één of meerdere programma’s ontwikkeld, afgestemd op de interesses en belevingswereld van de diverse leeftijds-groepen.

Hierbij staat een aantal zaken centraal■ lezen is leuk■ er zijn veel meer verschillende soorten boeken dan je

misschien wel denkt■ hoe verzamel ik (digitale) informatie, die ik nodig heb voor

bijvoorbeeld een werkstuk of spreekbeurt

Heeft u speciale, maatwerk, wensen, neem dan contact met ons op. Samen komen we er altijd uit. De hiergenoemde activitei-ten kunnen zowel in alle drie de bibliotheekvestigingen (Stad, Haven, Buiten) als op de eigen school plaatsvinden.

Indien u interesse heeft in één of meerdere activiteiten, dan kunt u contact opnemen met:

Bibliotheek Almere, Bureau Educatieve DienstverleningSchrijverstraat 11315 HW Almeret 036-5486014e [email protected] Telefonisch zijn wij bereikbaar van maandag t/m donderdag tus-sen 9.00 en 13.00 uur onder nummer 036- 5486014 (Tineke van Gelder, secretariaat bureau educatieve dienstverlening).

Bibliotheek Almere

16 17

CKV docenten.indd 16-17 03-09-2007 13:48:57CKV 2006-2007

MuziekBeeldende kunstTheaterDans Multimedia

Cursusaanbod voor kinderen [2 t/m 11 jaar]

CKV Kids0607 corr. 23-01-2008 11:36 Pagina 1

CKV

Cursusaanbod voor volwassenen [18 jaar en ouder]

MuziekBeeldende kunstLiteratuurTheaterDans Multimedia

2006/2007

CKV Volwassenen0607 23-01-2008 14:43 Pagina 1

CKV 2006/2007

MuziekBeeldende kunstTheaterDans Multimedia

Cursusaanbod voor jongeren [12 t/m 17 jaar]

CKV Jongeren0607 corr. 23-01-2008 14:36 Pagina 1

opdrachtgever CKV (de Kunstlinie)

project Schoolgidsen cursusaanbod volwassenen, jongeren en kinderen

muziekbeeldende kunstliteratuurdanstheatermultimediaarchitectuur

hét aanbodbasisonderwijs Almere 2007/2008

CKV docenten.indd 1 03-09-2007 13:47:08

muziekbeeldende kunstliteratuurdanstheatermultimediaarchitectuur

hét aanbodbasisonderwijs Almere 2007/2008

CKV docenten.indd 1 03-09-2007 13:47:08

Voor overige informatie en andere educatieve activiteiten: zie website CASLa: www.casla.nl

contactpersoon:Remke Brouwer

Architectuurcentrum CASLaWeerwaterplein 31324 EE Almeret 036-5386842e [email protected]

13

CASLa

12


3

Inhoud

Architectuurcentrum CASLaCASLa-bouwstenen

Bibliotheek Almeregroep 1/2 literatuur interactief programma Woeste Willem groep 1/2 literatuur interactief programma De dieren van Eric Carle groep 1/2 literatuur interactief programma Kikker groep 1/2 literatuur interactief programma Kleine Kangoeroe groep 3 literatuur leesplezier bevorderende activiteit De Woordengrabbelton groep 4/5 literatuur leesbevorderende activiteit Een rugzak vol met boeken! groep 5/6 literatuur leesbevorderende activiteit Schrijvers en tekenaars middenbouw literatuur leesplezier bevorderende activiteit Annie M.G. Schmidt middenbouw literatuur leesplezier bevorderende activiteit Een zoektocht naar dieren bovenbouw literatuur kennismaking met cultureel erfgoed Sprookjesbovenbouw literatuur zoeken naar informatie Dat zoeken we op! bovenbouw literatuur leesbevorderende activiteit Een zoektocht naar dierenbovenbouw literatuur leesbevorderende activiteit Kinderboekenweek 2007: Sub Rosagroep 5 t/m 8 ouders en/of leerkrachten literatuur workshop Informatieve bijeenkomst op maat ouders en/of leerkrachten literatuur collecties en activiteiten Boekcollecties, advies en ondersteuning voor de

schoolbibliotheek

Museum de PaviljoensDe collectie Almere

groep 3-8 Een bonte verzamelinggroep 5-8 At Random groep 5-8 Verzamelen groep 6-8 Kunst in Almere - van Grote Markt tot World Wide Webgroep 6-8 Land Lucht Lijn: landschapskunst in Flevoland

1214

17181819192020212122222323242424

26282829293030

Architectuurcentrum CASLa

Bibliotheek Almere

Museum de Paviljoens

Pakketten

Groepen

Schoolprojecten

Aanbod overige instellingen

Leerkrachten

Methode-invoeringen en teamtrainingen

Algemene informatie

Kunstdok (Stichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’)


26 27

Gebouw op palen

Museum De Paviljoens is gehuisvest in de zilverkleurige gebouwen van staal en glas op hoge palen achter het politiebu-reau in Almere-Stad. Je vindt er beeldende kunst van kunste-naars die nú leven en die zich laten inspireren door het hedendaagse leven in de stad.

Educatieve programma’s Ook in het schooljaar 2007-8 vinden er weer bijzondere tentoonstellingen plaats waarbij speciaal voor het basisonder-wijs educatieve programma’s zijn ontwikkeld. Zo’n programma bestaat uit:■ voorbereidend lesmateriaal waarmee de leerkracht zelf op

school het museumbezoek voorbereidt ■ een museumbezoek dat wordt begeleid door ervaren

museumdocenten ■ suggesties voor creatieve verwerkingsopdrachten waarmee

de leerkracht na het museumbezoek op school aan de slag kan gaan

Daarnaast worden er thematische educatieve programma’s aangeboden waarmee scholen gedurende het hele schooljaar aan de slag kunnen, zoals bijvoorbeeld Verzamelen, Kunst in Almere, Van Grote Markt tot World Wide Web en Land Lucht Lijn - Landschapskunst in Flevoland. Op de volgende pagina’s volgt een beschrijving van deze programma’s.

Voor meer informatie en reserveringen kunt u terecht op www.depaviljoens.nl/educatie t 036-5450400e [email protected] de website kunt u ook lesbrieven ter voorbereiding en verwerking als pdf uitprinten.

periode gedurende het hele schooljaardag en tijd maandag tot en met vrijdag van 9.00-10.30,

10.30-12.00 uur, of van 13.30-15.00 uur.plaats Museum De Paviljoens, Odeonstraat 3,

Almere-stad begeleiding museumdocenten van Museum

De Paviljoenskosten info Afdeling Educatie Museum De Pavil-

joens, 036-5450400 of [email protected]

Een bezoek aan Museum De Paviljoenshet museum voor hedendaagse kunst in Almere

Afgelopen jaren hebben duizenden basisschoolleerlingen uit de regio een bezoek gebracht aan Museum De Paviljoens tijdens de succesvolle tentoonstellingen van Yael Davids, Job Koelewijn, Barbara Visser, De stedelijke conditie en Le peintre de la vie moderne. In groepjes van 10-15 leerlingen en onder begeleiding van ervaren museumdocenten werden de eigentijdse kunstwer-ken bekeken en besproken. Bij de performancekunst van de Israëlische kunstenaar Yael Davids werden de leerlingen uitgenodigd om ook zelf een performance uit te voeren. Zo vormden vijf leerlingen in een kast met uitsparingen samen één reusachtige persoon. Tijdens de Job Koelewijn-tentoonstelling wandelden de leerlingen over een krakende vloer vol spaghetti, ze bezochten een geurige kamer waarvan de wanden gestuct waren met babypoeder, en ze speelden een zintuigenspel. Op de Schilderijen Salon van de 21e eeuw bekeken de leerlingen 100 eigentijdse schilderijen - van kunstenaars uit onder meer Duitsland, Turkije en de Verenigde Staten - die van plint tot plafond de wanden bedekten. De kinderen gingen aan de slag als onderzoeker, jurylid en tentoonstellingsmaker. Op de groepstentoonstelling ‘De stedelijke conditie’ gingen de leerlingen geïnspireerd door de kunstwerken aan de slag om hun ideale stad te ontwerpen om die vervolgens aan elkaar te presenteren. Op de tentoonstelling met werk van Barbara Visser draaide alles om goed kijken en om de vraag of een foto altijd de waarheid vertelt.

Museum De Paviljoens


44 45

Kunstdok (Stichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’)

Pakket 3

Pietje Puntzak – alles lijkt wel te levenDaar staat de kist. Die heeft Tineke, de poppenspeelster meege-bracht. Hé, wat is dat? Het deksel beweegt! Tineke maakt de kist open en... er ligt allemaal rommel in de kist: lapjes, lepels, keu-kenspullen. Waar zijn de poppen? Er zou toch een poppenspeel-ster komen? Maar wat gebeurt daar? Iedere keer als Tineke iets oppakt, begint het te bewegen, geluiden te maken en te praten…

Gedurende dit project maken de kinderen ken-nis met de wereld van poppenspel waarin al-ledaagse dingen tot leven komen. In de leskist vindt u voorbeeldmaterialen en een lesbrief met drie voorbereidende lessen. Zo leert u de kinderen een eenvoudige stokpop te maken. Ook leert u ze een rijmpje en een paar liedjes, zodat ze met Tineke tijdens haar bezoek mee kunnen spelen en zingen. U zorgt zelf voor knutselmaterialen zoals scharen, lijm,

stiften en verf om met uw klas de poppen te maken.

Tijdsinvestering is minimaal 3 x 45 mi-nuten voorbereidende les, 1 uur bezoek poppenspeelster en 1 x 45 minuten een

afsluitende les.

titel Pietje Puntzakproduct project + workshopbestemd voor groep 1 en 2bijeenkomst tijdens algemene kunstpakket-

introductie op uw schooldata en tijden in overlegplaats workshop in uw eigen klaslokaalkunstenaar Tineke Guttingerconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 60,40 project € 15,40 per bouw (4 groepen)

en workshop € 45,- per groep

N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 67,10: project € 17,10, per bouw (4 groepen) en workshop € 50,- per groepextra kosten bij beide opties € 16,- voor geleverde materialen voor 1 groep

Ontdek de wereld met je ogen dichtDe leskist waar je de handen in kunt steken bevat materialen, spelletjes en boetseeropdrachten die gericht zijn op het tast-zintuig van kleuters.

Ontdek de wereld is een kennismakingstocht waarbij je je handen en vingers mag gebruiken. Na een introductieles waarin de kin-deren hun eigen klas ontdekken, gaan de leerlingen aan het werk met klei. Het werken met klei bevordert de fi jne motoriek.

Het project wordt met afgerond met een workshop door beeldend kunstenaar Christian Wisse, waarbij de kinderen leren hoe je een mensfi guur kunt boetseren.

titel Ontdek de wereld met je ogen dichtproduct project + workshop beeldendbestemd voor groep 1 en 2bijeenkomst tijdens algemene kunstpakket-

introductie op uw schooldata en tijden in overlegkunstenaar Christian Wisseconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 60,40 project € 15,40 per bouw (4 groepen) en

workshop € 45,- per groep

N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 67,10 project € 17,10 per bouw (4 groepen) en workshop € 50,- per groep

Kraanvogel leert vliegen door Martin MensMeneer Mens gaat op vakantie om op verhaal te komen. Daar is hij wel aan toe! Er is namelijk iets vreselijks gebeurd. Meneer Mens kan niet meer vertellen. De woorden blijven steken in zijn keel of komen verkeerd zijn mond uit. Hij heeft last van ‘woord-breuk’! Het klinkt wel grappig, maar voor een goed verhaal is dit een ramp. Daarbij wordt hij ook nog lastig gevallen door Herry Schoppen van artiestenkantoor S.T.R.E.S.S. Gelukkig wordt meneer Mens geholpen door de vrienden uit zijn verhalen: Henna Heks, Boewolf en door nieuwe vrienden zoals Konaasje Repje (die in het duin woont) en niet te vergeten Kraanvogel.

‘Kraanvogel leert Vliegen’ is een solo van Martin met poppenspel.De voorstelling gaat over een zoektocht naar geluk. Als je de verkeerde keuzes maakt, glipt het geluk tussen je vingers door.Oeroude verhaalthema’s als liefde en integriteit worden op een vrolijke en ontroerende ma-nier over het voetlicht gebracht.Bij de voorstelling hoort een lesbrief waarmee u uw klas kunt voorbereiden op het theaterbe-zoek.

titel Kraanvogel leert vliegendoor Martin Mensproduct voorstelling literatuurbestemd voor groep 3 en 4data maandag 29 en dinsdag 30 oktober

2007speeltijden maandag 29 oktober 13.30 uur; dins-

dag 30 oktober 10.30 uur en 13.30 uurplaats voorstelling Randstadhuistheater,

Randstad 22-23, Almere-Stadvervoer door school zelf te verzorgenbijeenkomst tijdens algemene kunstpakket-

introductie op uw schoolconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 3,25 per leerling

N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 4,75 per leerling

Piratenpraat door Danstheatergroep ZeppDeze heerlijke vrolijke voorstelling neemt de kinderen mee op reis door de wereld van dans, muziek, spel en zang. Het is theater over moed, samen delen en respect.

Piratenpraat is een voorstelling die een zeewaardig avontuur vol gevaren, avontuur en geheimen aangaat. Wie is die Jakob, de nieuwe scheepsjongen? Waarom doet stuurvrouw Kat zo stiekem en wie is HIJ, waar iedereen zo raadselachtig over zwijgt? Een voorstelling voor kleine piraten met grote dromen!

Uit evaluatieformulieren blijkt dat klassen die voorbereid naar een voorstelling komen kijken er meer waardering voor hebben. U krijgt werkvormen en materialen aangereikt waarmee u uw klas kunt voorbereiden op deze bijzondere voorstelling.

titel Piratenpraatdoor Danstheatergroep Zeppproduct voorstelling dansbestemd voor Groep 3 en 4bijeenkomst Tijdens algemene pakketintroductie

op uw schooldata maandag 10 en dinsdag 11 maart

2008tijd maandag 10 maart 10.30 uur en

13.30 uur; dinsdag 11 maart 10.00 uur/11.00 uur/13.30 uur

locatie Kleine Zaal de Kunstlinieconsulent uw contactpersoonprijs bij pakketafname € 3,25 per leerling

N.B. Ook los te bestellenprijs bij losse afname € 4,75 per leerling

Theater Beeldend Literatuur Dans


22 23

Een zoektocht naar dierenNa een korte introductie gaan we op wereldreis en treffen in elk werelddeel een kenmerkend dier aan. In groepjes gaan we dan op zoek naar de antwoorden op vragen over elk dier. De antwoorden zijn te vinden in de boeken die hier speciaal voor klaargelegd zijn. Na deze vermoeiende reis nemen we de vragen nog eens met el-kaar door: is de snavel van een toekan zwaar? Wat doet een beer in de winter? Niet alleen een spannende reis maar je steekt er ook iets van op en niet alleen over dieren! Het programma duurt ongeveer 1 uur.

titel Een zoektocht naar dierenproduct leesbevorderende activiteitdoelgroep middenbouwdata op aanvraaglocatie eigen school of één van de

bibliotheekvestigingenkosten € 30,-

Sprookjes Tijdens dit bezoek worden de kinderen meegenomen in de wonderlijke wereld van de sprookjes en volksverhalen. Want sprookjes en volksverhalen zijn niet weg te denken uit de wereld van het kinderboek. Tussen de beroemde begin- en eindzinnen ‘er was eens...’ en ‘ze leefden nog lang en gelukkig’ spelen zich talloze avonturen af waarin hordes kabouters, kwaadaardige wolven, toverfeeën en boze stiefmoeders figureren. Maar waarom is hetzelfde sprookje bijna in elk boek anders? Gaat een sprookje ook wel eens over een goede heks of over een heel gemene prin-

ses? Door middel van een inleiding en enkele spel-letjes laten we zien hoe sprookjes een belangrijk onderdeel zijn van de taal. Het totale programma duurt ongeveer 1 uur.

titel Sprookjesworkshopproduct kennismaking met cultureel erfgoeddoelgroep bovenbouwdata op aanvraaglocatie eigen school of één van de


Dat zoeken we op!Centraal bij deze activiteit staat het zoeken naar informatie. Want leren zoeken, dat is nog niet zo eenvoudig. Met behulp van een actief opdrachtenspel leren we kinderen verder te kijken dan hun neus lang is. Zoeken in de catalogus, in registers, in folders en ook in de ruimte. Een energieke activiteit waar veel van opgesto-ken wordt. Na afloop zijn de kinderen in staat de diverse infor-matiebronnen goed te hanteren. Het programma duurt ongeveer anderhalf uur.

titel Dat zoeken we op!product zoeken naar informatiedoelgroep bovenbouwdata op aanvraaglocatie één van de bibliotheekvestigingenkosten € 30,-

Een zoektocht naar dierenNa een korte introductie gaan we op wereldreis en treffen in elk werelddeel een kenmerkend dier aan. In groepjes gaan we dan op zoek naar de antwoorden op vragen over elk dier. De antwoorden zijn te vinden in de boeken die hier speciaal voor klaargelegd zijn.Na deze vermoeiende reis nemen we de vragen nog eens met el-kaar door: is de snavel van een toekan zwaar? Wat doet een beer in de winter? Niet alleen een spannende reis maar je steekt er ook iets van op en niet alleen over dieren! Het programma duurt ongeveer 1 uur.

titel Een zoektocht naar dierenproduct leesbevorderende activiteitdoelgroep bovenbouwdata op aanvraaglocatie eigen school of één van de


Bovenbouw

Bibliotheek Almere


au 13

In entertainment and movies,light is a narrative element ofthe set. In architecture, welike to explore this dimensionof light as well. Retail spacesbenefit from a strong narra-tive, and facades can tellabout your corporate identityusing light. Video and lightincreasingly merge into oneconverging concept, and someof the pioneering projects inthis field have been designedby Arup Lighting.In entertainment and movies,

light is a narrative element of the set.

phot

o S

ha

nn

on

Mc

Gra

th

arc

hite

ctD

en

ton

Co

rke

r M

ars

ha

ll P

TY

ltd

.ar

chit

ect

Re

nzo

Pia

no

Bu

ildin

g W

ork

sho

pph

oto

Ma

rtin

Sa

un

de

r P

ho

tog

rap

hy

Brochure Arup Lighting 2d 14-02-2008 11:40 Pagina 12

au 3

In architecture, light directs, sculpts, enriches,and gives people a comfortable, safe and inspiring environment.

Light is the source of everything on earth. In architecture, light directs,

sculpts, enriches, and gives people a comfortable, safe and inspiring

environment. Arup Lighting offers a comprehensive lighting design service,

from initial strategic advice and concept development all the way through to

construction documents and on-site support. Our work can be characterised

as engaged and involved, with a strong emphasis on creativity that we

combine with the technical excellence Arup is famous for. Our team comprises

over 30 lighting designers, with various specialisms such as natural light,

fixture design, brand identity and lighting engineering. Be inspired by this

presentation, and please contact us if you want to discuss your

specific project. We’ll be happy to work with you!

phot

osR

oo

s A

lde

rsh

off

ar

chit

ect

Za

ha

Ha

did

ltd

.

arch

itec

t H

erz

og

& d

e M

eu

ron

phot

oH

ea

the

r M

. R

eid

y a

rchi

tect

He

rzo

g &

de

Me

uro

n


opdrachtgever Arup Lighting

project Brochure

au

A

www.arup.com/lighting

[email protected]

Amsterdam Office

Contact: Rogier van der Heide

T: +31 (0)20 305 8508

London Office

Contact: Florence Lam

T: +44 (0)20 7636 1531

New York Office

Contact: Brian Stacy

T: +1 212 229 2669

San Francisco Office

Contact: Jason Edling

T: +1 415 957 9445

Hong Kong Office

Contact: Rogier van der Heide

T: +31 (0)20 305 8508

Melbourne Office

Contact: Jen Lea

T: +61 (0)3 9668 5500

We shape a better world

With its origins as consulting

engineers, Arup is now a

firm of designers,engineers,

planners and business con-

sultants with over 7.000 staff

working worldwide from more

than 70 offices in more than

30 countries. This workforce

contributes to an expansive

design portfolio ranging from

concert halls to galleries,

automobiles to infrastructure,

and structural to environ-

mental engineering. Arup is

constantly evolving its skills

base to reflect the diversity of

both its clients and staff.

“Engineering problems are under-defined, there are many solutions, good, bad and indifferent.

The art is to arrive at a good solution.This is a creative activity, involving imagination,

intuition and deliberate choice.” Sir Ove Arup

phot

oP

ete

r C

oo

k a

rchi

tect

Ma

cC

orm

ac

Ja

mie

son

Pri

ch

ard

arch

itec

t R

ich

ard

Ro

ge

rsph

oto

Mic

ha

el

van

Oo

ste

n

arch

itec

t U

xus

conc

ept

MV

RD

V

phot

oC

ou

ntr

ywid

e P

ho

tog

rap

hy

arc

hite

ct H

erz

og

& d

e M

eu

ron

arch

itec

t N

orm

an

Fo

ste

rph

oto

Ge

org

es

Fe

ssy

ar

chit

ect

LIN

, A

rch

ite

cte

s e

t U

rba

nis

tes

arch

itec

t A

sym

pto

te

desi

gn c

g o

ntw

erp

ers

[w

ww

.cg

on

twe

rpe

rs.c

om

], A

mst

erd

am

p

rint

dru

kke

rij

Ma

rt.S

pru

ijt,

Am

ste

rda

m


au 13

In entertainment and movies,light is a narrative element ofthe set. In architecture, welike to explore this dimensionof light as well. Retail spacesbenefit from a strong narra-tive, and facades can tellabout your corporate identityusing light. Video and lightincreasingly merge into oneconverging concept, and someof the pioneering projects inthis field have been designedby Arup Lighting.In entertainment and movies,

light is a narrative element of the set.

phot

o S

ha

nn

on

Mc

Gra

th

arc

hite

ctD

en

ton

Co

rke

r M

ars

ha

ll P

TY

ltd

.ar

chit

ect

Re

nzo

Pia

no

Bu

ildin

g W

ork

sho

pph

oto

Ma

rtin

Sa

un

de

r P

ho

tog

rap

hy


au 9

Lighting design may seemabstract, but it is not. ArupLighting has developed a setof tools that make light notonly understandable but alsotangible. Models, samples, andtabletop set-ups are all partof our design process in colla-boration with our clients. Light,as a metaphysical space, inte-grates with the physical spaceas it reflects and refracts. We want to understand thisaspect of the lighting beforewe draw the constructiondocuments, and keep ourclients and the architects wework with involved throughoutthe process.

Models, samples, and tabletop set-ups, explored in collaboration with our clients, are all part of our design process.

phot

os R

oo

s A

lde

rsh

off

a

rchi

tect

Ma

cC

orm

ac

Ja

mie

son

Pri

ch

ard

phot

o Je

ns

Will

ebra

nd

a

rchi

tect

Do

min

iqu

e P

erra

ult

Arc

hit

ectu

re

phot

o Ia

n L

aw

son

Ph

oto

gra

ph

y

arch

itec

tF

au

lkn

er

Bro

wn

Arc

hit

ec

ts


au 5

Lighting designers are sculp-tors, painters and authors allat the same time. Many ofour clients employ light as anartistic component in theirarchitecture, and make light a part of their appearance inthe market. In the theatre,light makes the suspense ofthe scene, the romance, the excitement or the fear.We are inspired by the per-forming arts, and severaldesigners within Arup Lightingbring theatrical or musicalexperience to your project.

In the theatre, light makes the suspense of the scene, the romance, the excitement or the fear.

phot

oM

ich

ae

l va

n O

ost

en

arch

itec

t U

N S

tud

io


au 9

Lighting design may seemabstract, but it is not. ArupLighting has developed a setof tools that make light notonly understandable but alsotangible. Models, samples, andtabletop set-ups are all partof our design process in colla-boration with our clients. Light,as a metaphysical space, inte-grates with the physical spaceas it reflects and refracts. We want to understand thisaspect of the lighting beforewe draw the constructiondocuments, and keep ourclients and the architects wework with involved throughoutthe process.

Models, samples, and tabletop set-ups, explored in collaboration with our clients, are all part of our design process.

phot

os R

oo

s A

lde

rsh

off

a

rchi

tect

Ma

cC

orm

ac

Ja

mie

son

Pri

ch

ard

phot

o Je

ns

Will

ebra

nd

a

rchi

tect

Do

min

iqu

e P

erra

ult

Arc

hit

ectu

re

phot

o Ia

n L

aw

son

Ph

oto

gra

ph

y

arch

itec

tF

au

lkn

er

Bro

wn

Arc

hit

ec

ts


1.1 Geconsolideerde balans per 31 december 2006 (Na resultaatbestemming)

Activa

x ¤ 1.000 31-12-2006 31-12-2005

Vaste activa

1. Materiële vaste activa

Onroerende en roerende zaken

• In exploitatie 880.408 779.308

• Ten behoeve van verkoop 139.719 206.541

• In ontwikkeling 28.814 19.535

• Ten dienste van de exploitatie 6.038 5.729

1.054.979 1.011.113

2. Financiële vaste activa

Te vorderen BWS-subsidies 15.637 17.134

Deelnemingen 1.970 1.399

Leningen u/g 35 143

Overige 203 190

17.845 18.866

Vlottende activa

3. Voorraden 62.654 67.821

4. Vorderingen

Huurdebiteuren 2.053 1.645

Gemeenten 212 217

Belastingen en premies sociale verzekeringen 3.772 3190

Vorderingen op deelnemingen 537 0

Overige vorderingen 4.073 10.031

Overlopende activa 3.197 7.264

13.844 22.347

5. Liquide middelen 12.363 7.752

Totaal generaal 1.161.685 1.127.899

P.M. Nog te ontvangen leningen 40.000 35.000

Passiva

x ¤ 1.000 31-12-2006 31-12-2005

6. Groepsvermogen 320.043 281.080

7. Aandeel derden -31 -44

8. Voorzieningen

Herontwikkeling Wijnhavengebied 4.021 3.876

Herontwikkeling Vijverzicht 5.300 1.600

Nieuwbouwprojecten 8.800 0

Onderhoudskostengarantiefonds 836 836

Onderhoud kantoorpanden 0 0

Latente belastingen 247 0

19.204 6.312

9. Langlopende schulden

Leningen overheid 0 69.635

Leningen kredietinstellingen 693.435 600.711

Waarborgsommen 4.614 4.742

698.049 675.088

10. Kortlopende schulden

Schulden aan kredietinstellingen 41.073 67.554

Schulden aan gemeenten 31 665

Schulden aan leveranciers 4.872 7.896

Schulden aan deelnemingen 0 595

Aangegane verplichtingen onroerende goederen 35.548 45.674

Fonds Bezuidenhout-west 4.962 4.970

Fonds Breughelstraat 316 316

Fonds openbare ruimte Morgenstond 3.225 565

Overige schulden 93 128

Overlopende passiva 34.300 37.100

124.420 165.463

Totaal generaal 1.161.685 1.127.899

P.M. Met financiers overeengekomen leningen 40.000 35.000

Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006

4 5

Geconsolideerde jaarrekening

Geconsolideerde balans per 31 december 2006

HW Jaarverslag 06 FinVersl.indd 4-5 20-09-2007 09:19:07

Haag Wonen Waldorpstraat 120 Postbus 250 2501 CG Den Haag telefoon (070) 388 03 88 e-mail [email protected] internet www.haagwonen.nl

Binnenste buiten

Transparantie is dit jaar het thema van ons jaarverslag

De fotografie onderstreept dat. Transparantie betekent

doorzicht bieden. We interpreteren het als alle ramen en

deuren wijd open zetten, zodat anderen binnen kunnen

kijken. Huurders van ons deden dat ook. De foto’s in

dit jaarverslag geven een beeld van het leven van onze

bewoners in hun woning of directe leefomgeving.

Colofon

Uitgave Woningstichting Haag Wonen Waldorpstraat 120 2521 CD Den Haag Postbus 250 2501 CG Den Haag [070] 388 03 88 [email protected] www.haagwonen.nl

Tekst en redactie Haag Wonen Rozatekst Rotterdam

Eindredactie Communicatie Haag Wonen

Fotografie Theo Baart Hoofddorp

Vormgeving cg ontwerpers Amsterdam [Hans van der Kooi, Erika Schneider]

Drukwerk drukkerij Mart.Spruijt Amsterdam

Bezitskaart Haag Wonen

L

VouwlijnenVouwlijnen VouwlijnenVouwlijnen

HW jaarVersl06 Cover plano.indd 1 14-02-2008 13:34:16

Treasury

Doelstellingen 2006

➜ We behouden de borgingsfaciliteit van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (financieel statuut)

➜ We realiseren maximaal 4,25 procent als rentevoet voor nieuwe financieringen en renteherzieningen (treasuryjaarplan 2006)

Resultaten 2006

Borgingsfaciliteit behoudenDe stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw heeft de financiële positie van

Haag Wonen per 31 december 2005 beoordeeld. Op grond van deze beoordeling kon Haag Wonen gebruik blijven maken van de borgingsfacaliteiten van het fonds, waardoor we goedkoper kapitaalmarktleningen kunnen aantrekken. Deze doelstelling is dus gehaald.

FinancieringsbehoefteFinancieringsbehoefte voor de periode 2007-2017, afgezet tegen de borgingsruimte

tegen bedrijfswaarde.


158 159

Het totaal rendement vastgoed (5,3 procent) blijft achter bij de referentiegroep (7,3 procent) en het landelijk gemiddelde (7,5 procent). Opvallend is het directe rende-ment verhuur. Dit rendement is het saldo van huuruitkomsten, vergoedingen en de uitgaven (nettobedrijfslasten en onderhoudsuitgaven) en is beduidend hoger dan de referentie en de landelijke cijfers. Het indirecte rendement geeft de jaarlijkse veran-dering van de bedrijfswaarde weer. Dat de bedrijfswaarde gedaald is, is vooral het gevolg van extra structurele uitgaven voor leefbaarheid en strategische voorzienin-gen in de toekomstige jaren. Ook de rendementsbijdrage uit verkoop is beduidend hoger dan de referentie en landelijke cijfers. De (negatieve) bijdrage aan het vast-goedrendement komt onder meer door onrendabele investeringen in woningen en sloop van woningen.

Het rendement op vreemd vermogen (3 procent) blijft achter bij de referentie (3,8 procent) en landelijk gemiddelde(4,3 procent).

Dit is het gevolg van een relatief dure leningenportefeuille. Het beleid is erop gericht om waar mogelijk de rentelasten te verlagen.

Het rendement actueel weerstandsvermogen geeft aan wat het in het verslagjaar behaalde rendement over het weerstandsvermogen is geweest bij waardering van het vastgoed tegen bedrijfswaarde en de leningen tegen rentabiliteitswaarde.

Verwachte ontwikkelingen in 2007Het begrote resultaat in 2007 bedraagt c 5,2 miljoen. Voor 2007 ramen we

c 115 miljoen aan huuropbrengsten en vergoedingen en c 92 miljoen omzet aan investeringen in koop- en huurwoningen. Voor onderhoud begroten we c 29,3 miljoen en voor leefbaarheid en strategische voorzieningen c 7,4 miljoen. In de prognose van de huuropbrengsten is rekening gehouden met het huurbeleid zoals dit in 2006 geformuleerd is. De omzet in koop- en huurwoningen is gebaseerd op de start van een aantal complexen in 2007. Vertraging in de start bouw heeft direct invloed op de realisatie van de omzet. Een belangrijk risico vormen de in het laatste half jaar explosief gestegen bouwkosten. De geplande start bouw van een aantal nieuwbouwcomplexen komt in gevaar en de er moet mogelijk deels herontwikkeld worden.

0

-100.000

-200.000

-300.000

-400.000

-500.000

-600.000

-700.000

-800.000

-900.000

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

We investeren zoveel mogelijk, zonder onze continuïteit in gevaar te brengen

Financiële continuïteit

Treasury

Saldo rekening courant

Saldo rekening courant met halvering verkooptempo

Borgingsruimte obv 100% bedrijfswaarde incl. rentabiliteitswaarde correctie


HW Jaarverslag 06 Hfdstk 6.indd 158-159 19-09-2007 16:34:46

opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen

project Jaarverslag + brochures

HW Jaarverslag 06 Hfdstk 1.indd 17 19-09-2007 15:30:27 HW Jaarverslag 06 Hfdstk 3.indd 77 19-09-2007 15:52:00HW Jaarverslag 06 Hfdstk 4.indd 107 19-09-2007 15:58:02

Totale nieuwbouwproductie (herstructurering en daarbuiten) 2006 t/m 2009 (peildatum april 2007)

Wijk Gerealiseerd Totaal

2006 2007 2008 2009 2006-2009

Sociaal* Markt Sociaal* Markt Sociaal* Markt Sociaal* Markt Sociaal* Markt

Centrum 13 35 25 13 60

Laak 656 656

Morgenstond 70 150 15 224 106 251 191 625

Mariahoeve 188 188

Rivierenbuurt 52 30 52 30

Schilderswijk 35 19 11 34 39 43 22 85 118

Scheveningen 17 17

Vrederust 100 139 47 164 117 47 520

Wateringse Veld 112 88 112 88

Zeehelden 10 18 10 18

Totaal 105 269 26 414 211 330 824 651 1.166 1.664

* Betreft zowel sociale huur als sociale koopwoningen

Belanghouders

Eind 2004 heeft voormalig minister Dekker van VROM met het stadsgewest Haaglanden afgesproken dat in de periode 2005 tot en met 2009 in totaal 34.000 nieuwe woningen worden opgeleverd. Om aan deze opdracht te kunnen voldoen, heeft de gemeente Den Haag met de Haagse corporaties afgesproken dat ze in de periode 2006 tot en met 2009 ten minste 2.100 woningen opleveren, waarvan 960 sociale huurwoningen. Een belangrijk deel van deze woningen wordt gerealiseerd in de herstructureringsgebieden.

In de Kaderafspraken Leefbaarheid en Veiligheid met de gemeente gaat aparte aandacht uit naar de leefbaarheid in de actiegebieden. In Den Haag Zuidwest werken we op het gebied van de herstructurering intensief samen met de corporaties Staedion en Vestia. In 2006 hebben we het strategisch voorraadbeleid in deze wijken geactualiseerd.

Aandachtspunt voor 2007

➜ We voeren in 2007 onderzoek uit naar gezinsvriendelijke hoogbouw

Doelstelling Ondernemingsplan 2006-2009

➜ We leveren jaarlijks gemiddeld 350 nieuwe woningen op in herstructureringsgebieden

Beleid

We verbeteren de kwaliteit en verscheidenheid in het woningaanbod in herstruc-teringsgebieden door er jaarlijks gemiddeld 400 woningen te slopen en 350 op te leveren. Deze aantallen zijn gebaseerd op onze huidige meerjarenplanning voor de herstructurering. De te herstructureren woningen liggen vooral in de wijken Morgenstond, Vrederust en Moerwijk in Den Haag Zuidwest. Daarnaast gaat het om enkele complexen in de Schilderswijk, het Zeeheldenkwartier, de Rivierenbuurt en Bezuidenhout.

Volgens de prestatieafspraken met de gemeente Den Haag moet gemiddeld 30 procent van de nieuwe woningen bestaan uit goedkope woningen. Dit kunnen goedkope koopwoningen zijn, maar meestal zijn het huurwoningen met een huur onder de maximale huurgrens voor de huurtoeslag.

Omdat we als corporatie niet alleen woningen bouwen, maar ook beheren, beperkt onze interesse zich niet alleen tot de woningen. We kijken ook hoe ze in de omgeving passen en zorgen ervoor dat die omgeving aantrekkelijk is. We besteden aandacht aan de architectonische uitstraling en aan de kwaliteit van de openbare ruimte. We leggen de lat hoog. We kiezen voor goede architecten en zoeken oplossingen om het straatbeeld plezierig te houden, bijvoorbeeld door parkeren in gebouwen.

We behandelen nieuwbouwcomplexen niet als losstaande projecten, maar ontwik-kelen het hele gebied, inclusief bijvoorbeeld groenvoorzieningen. Bij deze integrale gebiedsontwikkeling zijn de verantwoordelijkheden tussen gemeente en corporaties helder. Dat versnelt het proces.

Voor de nieuwbouw van onze woningen hanteren we een technisch en een ruimtelijk functioneel programma van eisen. Onze nieuwbouwprojecten laten we in samenwerking met Kristal NV ontwikkelen door Haag Wonen Kristal BV.

De kosten van nieuwe koopwoningen liggen gemiddeld boven c 200.000. Bij huur-woningen ligt de kostprijs meestal lager. Ondanks dit prijsverschil blijven we nieuwe koopwoningen bouwen, omdat ze leiden tot een meer evenwichtige opbouw van de woningvoorraad in de wijken. Ook leveren ze een bijdrage aan de doorstroming, waar-door betaalbare huurwoningen weer beschikbaar komen voor de BBSH-doelgroep.


90 91

Wij zorgen voor voldoende woonkwaliteit

Herstructurering

Beleid


104 105


Verhuur nieuwbouwwoningen onder de aftoppingsgrenzen en onder de huurprijsgrens

Doelstellingen 2006

➜ We verhuren minimaal 90 procent van de nieuwbouw met een huur onder de aftoppingsgrenzen aan de BBSH-doelgroep (regionale prestatieafspraak)

➜ We verhuren minimaal 80 procent van de nieuwbouw met een huur boven de aftoppingsgrenzen tot de huurprijsgrens aan huishoudens met een laag mid-deninkomen (inkomen tot c 35.343 per 1 juli 2006) (regionale prestatieafspraak)

Resultaten 2006

Geen nieuwbouw onder aftoppingsgrensIn 2006 hebben we geen nieuwe woningen met een huur onder de aftoppings-

grenzen opgeleverd.

Nieuwbouw tussen aftoppingsgrenzen en huurprijsgrens In 2006 hebben we vooral koopwoningen opgeleverd. Daarnaast hebben we

70 huurwoningen in de wijk Morgenstond opgeleverd met een huur onder de huur-prijsgrens (c 615,01), maar boven de aftoppingsgrenzen. Van deze huurwoningen hebben we 79 procent verhuurd aan huishoudens met een laag middeninkomen, waarmee we onze doelstelling vrijwel hebben gehaald.

Ontwikkeling verhuur nieuwbouw onder aftoppingsgrenzen aan BBSH-doelgroep

2003 2004 2005 2006

96% 100% Geen opleveringen Geen opleveringen

Verhuur nieuwbouw boven aftoppingsgrenzen, maar

onder de huurprijsgrens, aan lage middeninkomens

2006

79%

Doelstelling 2006

➜ We beperken de leegstandsderving van de woningen en overige eenheden tot maximaal 1,75 procent van de huren en vergoedingen (begroting 2006)

Resultaten 2006

Leegstandsderving gedaaldOnze doelstelling voor de leegstandsderving hebben we in 2006 gehaald.

Met 1,42 procent bleven we ruim onder het voorgenomen maximum van 1,75 procent van de huren en vergoedingen.

Na goede ervaringen met een nieuwe, snellere mutatieprocedure voor woningen in 2005 bij Woonbedrijf Den Haag Zuidwest, is deze procedure in 2006 bedrijfsbreed ingevoerd. Zoals beoogd, verminderde dit de leegstandsderving bij woningen.

Leegstandsderving 2006, exclusief leegstand in verband

met sloop of verkoop

Verhuureenheden Bedrag Percentage

Woningen ¤ 965.000 0,93

Overige eenheden ¤ 578.000 12,57

Totaal ¤ 1.543.000 1,42

Ontwikkeling leegstandsderving woningen

2002 2003 2004 2005 2006

0,9% 1,2% 1,2% 1,0% 0,9%

Ontwikkeling leegstandsderving overige eenheden

2002 2003 2004 2005 2006

8,5% 6,4% 6,8% 16,8% 12,6%


24 25

Leegstandsderving

We zorgen voor passende woningen voor de doelgroep

Verhuur

Verhuur nieuwbouwwoningen onder de aftoppingsgrenzen en onder de huurprijsgrens

Leegstandsderving


Treasury

Doelstellingen 2006

➜ We behouden de borgingsfaciliteit van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (financieel statuut)

➜ We realiseren maximaal 4,25 procent als rentevoet voor nieuwe financieringen en renteherzieningen (treasuryjaarplan 2006)

Resultaten 2006

Borgingsfaciliteit behoudenDe stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw heeft de financiële positie van

Haag Wonen per 31 december 2005 beoordeeld. Op grond van deze beoordeling kon Haag Wonen gebruik blijven maken van de borgingsfacaliteiten van het fonds, waardoor we goedkoper kapitaalmarktleningen kunnen aantrekken. Deze doelstelling is dus gehaald.

FinancieringsbehoefteFinancieringsbehoefte voor de periode 2007-2017, afgezet tegen de borgingsruimte

tegen bedrijfswaarde.


158 159

Het totaal rendement vastgoed (5,3 procent) blijft achter bij de referentiegroep (7,3 procent) en het landelijk gemiddelde (7,5 procent). Opvallend is het directe rende-ment verhuur. Dit rendement is het saldo van huuruitkomsten, vergoedingen en de uitgaven (nettobedrijfslasten en onderhoudsuitgaven) en is beduidend hoger dan de referentie en de landelijke cijfers. Het indirecte rendement geeft de jaarlijkse veran-dering van de bedrijfswaarde weer. Dat de bedrijfswaarde gedaald is, is vooral het gevolg van extra structurele uitgaven voor leefbaarheid en strategische voorzienin-gen in de toekomstige jaren. Ook de rendementsbijdrage uit verkoop is beduidend hoger dan de referentie en landelijke cijfers. De (negatieve) bijdrage aan het vast-goedrendement komt onder meer door onrendabele investeringen in woningen en sloop van woningen.

Het rendement op vreemd vermogen (3 procent) blijft achter bij de referentie (3,8 procent) en landelijk gemiddelde(4,3 procent).

Dit is het gevolg van een relatief dure leningenportefeuille. Het beleid is erop gericht om waar mogelijk de rentelasten te verlagen.

Het rendement actueel weerstandsvermogen geeft aan wat het in het verslagjaar behaalde rendement over het weerstandsvermogen is geweest bij waardering van het vastgoed tegen bedrijfswaarde en de leningen tegen rentabiliteitswaarde.

Verwachte ontwikkelingen in 2007Het begrote resultaat in 2007 bedraagt c 5,2 miljoen. Voor 2007 ramen we

c 115 miljoen aan huuropbrengsten en vergoedingen en c 92 miljoen omzet aan investeringen in koop- en huurwoningen. Voor onderhoud begroten we c 29,3 miljoen en voor leefbaarheid en strategische voorzieningen c 7,4 miljoen. In de prognose van de huuropbrengsten is rekening gehouden met het huurbeleid zoals dit in 2006 geformuleerd is. De omzet in koop- en huurwoningen is gebaseerd op de start van een aantal complexen in 2007. Vertraging in de start bouw heeft direct invloed op de realisatie van de omzet. Een belangrijk risico vormen de in het laatste half jaar explosief gestegen bouwkosten. De geplande start bouw van een aantal nieuwbouwcomplexen komt in gevaar en de er moet mogelijk deels herontwikkeld worden.

0

-100.000

-200.000

-300.000

-400.000

-500.000

-600.000

-700.000

-800.000

-900.000

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

We investeren zoveel mogelijk, zonder onze continuïteit in gevaar te brengen

Financiële continuïteit

Treasury

Saldo rekening courant

Saldo rekening courant met halvering verkooptempo




12 13Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006

Onderhoudsdienst opgeheven Al in 2002 hebben we besloten de

eigen onderhoudsdienst geleidelijk op te heffen en vacatures voor dat onderdeel niet

meer in te vullen. Onderhoud via vaste externe aannemers is efficiënter. Vooruitlopend

op de opheffing werd de werkplaats niet meer up to date gehouden. In 2005 is de

knoop doorgehakt en per 1 januari 2006 heeft Haag Wonen de eigen dienst

opgeheven. De zes medewerkers hebben een functie gekregen als medewerker

leefbaarheid. In die functie voeren ze nog wel kleine reparaties uit.

INK-managementmodel Haag Wonen wil in 2009 een zogenoemde

ketengeoriënteerde organisatie zijn. Een dergelijke organisatie ontwikkelt plannen en

beleid in nauwe samenwerking met de ketenpartners. Ook evalueert ze met hen de

uitvoering en de resultaten. Ketenpartners zijn alle externe partijen die betrokken zijn

en belang hebben bij de resultaten van Haag Wonen.

Om meer ketengericht te werken, hebben we aansluiting gezocht bij het

INK-managementmodel. Dit model beschrijft hoe de organisatie is ingericht en het

reikt informatie aan in welke richting we verbeteringen kunnen aanbrengen. Ook

kiezen we met dit model relevante maatstaven waarmee we kunnen meten wat we

hebben gerealiseerd. Op basis van die uitkomsten kunnen we verbeteringen in gang

zetten. Dit is een cyclisch proces van plannen maken, uitvoeren, resultaten meten en

bijsturen (plan, do, check, act).

We doen in 2007 een positiebepaling en verankeren het werken met het

INK-managementmodel in de organisatie.

Org

anisatieo

ntw

ikkeling

en -o

nd

ersteun

ing

We willen in 2009 een ketengeoriënteerde organisatie zijn

➜

HW-SocBericht.indd 12-13 20-09-2007 10:04:15

Personeels- en Organisatieontwikkeling

Team Organisatieontwikkeling en ondersteuning

Team Personeelsontwikkeling

Bestuurssecretariaat Bedrijfsjurist

Financiën en Control

Woonbedrijf Den Haag Centrum

Team Bedrijfsondersteuning

Backoffice Frontoffice

Team Onderhoud

Team Financiën

Serviceteam

Wijkteam Centrum Oost

Wijkteam Schilderswijk-west

Wijkteam Schilderswijk-oost


Loopbaangericht opleiden Binnen de nieuwe beoordelings-

systematiek hebben we bekeken hoe we het opleidingsbudget effectiever kunnen

gebruiken. Voor iedere medewerker wordt nu een persoonlijk ontwikkelplan

geformuleerd.

Mede door het nieuwe beoordelingssysteem waren de individuele opleidingen in

2006 nadrukkelijker gericht op de loopbaan van medewerkers. De opleidingen waren

niet alleen gericht op kennis, maar ook op vaardigheden, zoals timemanagement en

persoonlijke effectiviteit. De verwachting is dat deze trend in 2007 doorzet.

Opvallend is de toename van coachingstrajecten. De aanleiding voor coaching

is veelzijdig: reïntegratie, oriëntatie op een andere toekomst en persoonlijke

ontwikkeling van competenties. Opmerkelijk is dat vooraf duidelijke doelen worden

geformuleerd, die voortkomen uit de beoordelingscyclus. De toename van coachings-

trajecten met een duidelijk doel voor ogen illustreert dat Haag Wonen een betrokken

werkgever is, die op concrete resultaten wil sturen.

Collectief Woonbedrijf Den Haag Zuidwest heeft in 2006 twee speerpunten

benoemd: samenwerken en resultaatgerichtheid. Dit heeft geleid tot bijeenkomsten

voor het hele woonbedrijf, voor leidinggevenden en voor teams. Het doel daarvan was

om van losse afdelingen een samenhangend woonbedrijf te smeden, met een eigen

bedrijfscultuur.

De begrippen samenwerken en resultaatgerichtheid zijn gedefinieerd voor het

woonbedrijf en vertaald in verwachtingen voor teams en individuen. De trainingen

krijgen in 2007 een vervolg. Het algemene gevoel is dat de onderlinge betrokkenheid

en samenwerking groter zijn dan voorheen.

In 2006 startte Haag Wonen de voorbereidingen voor SAP, een nieuw en

omvangrijk geautomatiseerd systeem. Veel medewerkers steken in 2007 opleidingstijd

in het leren omgaan met SAP.

Perso

neelso

ntw

ikkeling

➜


2002

2003

2004

2005

2006

Aantal dienstjaren

12

21

20

11

39

60

62

55

48

41

33

24

42

52

59

opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen

project Sociaal Jaarverslag + nieuwjaarskaart

Vastgoed en ontwikkeling

Beleid Vastgoed en Productontwikkeling

Informatisering en Automatisering

Huurdersonder-steuning

Team Automatisering

Woonbedrijf Den Haag Zuidwest

Backoffice Frontoffice Team Commercieel

Team Onderhoud

Team Financiën

Serviceteam

Wijkteam West

Wijkteam Zuidwest

Directie

Bedrijfsjurist

Team Bedrijfsondersteuning

Serviceteam

Wijkteam Centrum Oost

Wijkteam Schilderswijk-west

Wijkteam Schilderswijk-oost


Risicomanagement In 2006 zijn we gestart met het in kaart brengen

van de bedrijfsrisico’s voor Haag Wonen. Ook inventariseerden we de getroffen maat-

regelen om die risico’s te beheersen. Het ligt in de bedoeling de gedefinieerde

risico’s jaarlijks te evalueren.

Verhuizingen Voor de nieuwe organisatie was ook nieuwe passende

huisvesting noodzakelijk. Huisvesting die past bij het gebiedsgerichte karakter van

onze werkzaamheden. Maar ook huisvesting die tegemoetkomt aan de normen voor

een optimale en prettige werkomgeving.

In 2005 kwam in de Waldorpstraat een geschikt pand vrij voor woonbedrijf

Den Haag Centrum en de holding. Dat is tussen de Schilderswijk en Laakkwartier,

dus midden in het werkgebied. Het pand werd in de eerste helft van 2005 ingericht

in felle tinten, passend bij de nieuwe huisstijl.

Het pand van woonbedrijf Den Haag Zuidwest is in de tweede helft van 2005

grondig gerenoveerd en in dezelfde stijl ingericht. De medewerkers zijn tijdelijk

gehuisvest op een andere locatie. De twee panden hebben nu een uitstraling die past

bij de organisatie. Voor de medewerkers verbeterde de werkomgeving dankzij de

verhuizingen en de renovatie sterk. De verhuizing deed een beroep op de flexibiliteit

van het personeel, vooral bij Woonbedrijf Den Haag Zuidwest, dat binnen een half

jaar twee keer verhuisde.

Centrale inkoop en contractbeheer We spannen ons in om

het facilitaire voorzieningenniveau op de beide vestigingen zo efficiënt, maar ook

zo optimaal mogelijk te organiseren.

Voor de beide kantoorlocaties heeft dat geleid tot verschillende contracten met

leveranciers voor:

➜ cateringvoorzieningen

➜ schoonmaak

➜ het (technisch) gebouwenbeheer

Efficiency, maatwerk en kostenreductie zijn sleutelwoorden voor de wijze waarop

we in de holding invulling geven aan het contractbeheer en de inkoop van facilitaire

goederen en diensten.

Alle lopende contracten hebben we inmiddels geïnventariseerd en we zijn gestart

die te toetsen op optimaal rendement en kostenreductie.

Zo is in 2006 de verzekeringenportefeuille van Haag Wonen in kaart gebracht.

De inventarissen van de beide kantoorlocaties zijn opnieuw getaxeerd om de verzeke-

ringsgegevens te actualiseren en de polissen aan te passen.

Daarnaast zijn we gestart met het professionaliseren van de inkoopfunctie. Het

proces, de structuur en de organisatie van de activiteiten en de kosten worden nader

onder de loep genomen. In het najaar van 2007 komen we met verbetervoorstellen.

‘Ik verwachtte dat mensen gordijnen zouden ophangen’

Piet Grouls Van Mourik Vermeulen Architecten

‘Bij de inrichting van de panden was het ons

doel de nieuwe identiteit van Haag Wonen neer te

zetten. De vraag die wij kregen, was niet traditioneel.

De meeste opdrachtgevers bedoelen met ‘een

representatief gebouw’: een kantoor met natuur-

lijke materialen, met stoelen waar je lekker op zit.

De vraag van Haag Wonen naar een representatief

gebouw was veel controversiëler. De inrichting

moest het kleurrijke publiek van Haag Wonen

weerspiegelen.

Opvallend was dat bij de selectie van de architect

veertig man aan tafel zat. Het voltallige personeel

was uitgenodigd. Normaal treffen wij in dat stadium

alleen de directie. Grappig effect was dat we meteen

heel concreet moesten worden. Haag Wonen heeft

ons ontwerp daarna nooit ontkracht.

Het kleurgebruik is extreem uitgepakt.

Daarom hebben we de kamers zelf rustig gehouden.

We hadden de gangen bedoeld als de straat, de

openbare ruimte. De kamers waren bedoeld als

huizen, privé-ruimten die iedereen mocht inrichten

zoals men wilde. Ik verwachtte dat mensen

gordijnen zouden ophangen en er echt hun

huiskamer van zouden maken. Maar het tegendeel

is waar gebleken. Veel medewerkers hebben de

straat naar binnen gehaald, door accessoires te ko-

pen in dezelfde kleur als van hun gang. Dat is

een compliment. Kennelijk voelen ze zich thuis

in dit ontwerp.’

Org

anisatieo

ntw

ikkeling

en -o

nd

ersteun

ing

➜



Organisatieontwikkeling en personeelsontwikkeling gescheiden

Met de invoering van de nieuwe

organisatiestructuur op 1 januari 2005 hebben we de organisatieontwikkeling en de personeels-

ontwikkeling van elkaar gescheiden. De namen van de teams geven letterlijk aan wat ze doen.

Aan de ene kant ontwikkelen we het beleid en de middelen om onze organisatie te verbeteren en

alle werkprocessen optimaal te laten functioneren. Aan de andere kant ontwikkelen we de visie en

de methoden om ervoor te zorgen dat onze medewerkers zich kunnen blijven ontwikkelen.

De splitsing maakt het mogelijk de twee disciplines verder te professionaliseren. Personeels- en

Organisatieontwikkeling biedt op een breder terrein gespecialiseerde kennis en voorziet daarmee

in de behoefte aan maatwerk. Haag Wonen kan haar visie en toekomstige doelen hierdoor beter

ontwikkelen.

Resultaatgerichte organisatie We zijn hard op weg een resultaatgerichte

organisatie te worden, die doelstellingen haalt zonder dat het ten koste gaat van het plezier in het

werk. Sterker nog, de nieuwe organisatie vergroot de betrokkenheid bij het werk, doordat mensen

zelf de verantwoordelijkheid krijgen voor de te behalen resultaten. Opmerkelijk is de enorme terug-

loop van het verzuim als gevolg van een resultaatgerichte aanpak. Die vermindering toont niet

alleen het nut van het beleid aan. Het illustreert voor ons ook hoe belangrijk het is dat mede-

werkers weten waar de grenzen binnen onze organisatie liggen en hoe stimulerend zij

betrokkenheid van hun leidinggevenden ervaren.

2005 stond vooral in het teken van het ontwikkelen en invoeren van de nieuwe organisatie-

structuur, met een centrale eenheid en twee woonbedrijven. Gaandeweg hebben we onderzocht

of we de gewenste resultaten konden behalen binnen de gekozen structuur en met de aanwezige

kwaliteiten. We hebben instrumenten ontwikkeld om de bedrijfsvoering en de kwaliteiten van de

medewerkers te optimaliseren. In 2006 moest het gaan werken. En dat heeft het gedaan.

We zijn trots op alle activiteiten die we vanaf de invoering van de holdingstructuur in 2005 en

in 2006 hebben ontplooid om het werkklimaat te veraangenamen, medewerkers kansen te bieden

zich te ontwikkelen en de organisatie in staat te stellen de resultaten te verbeteren. Daarmee

hebben we voor Haag Wonen een goede basis gelegd om vol vertrouwen op de ingeslagen

weg door te gaan!

Paul Winter

directeur Personeels- en Organisatieontwikkeling Haag Wonen

Betrokkenheid is één van onze grootste kwaliteiten

Vo

orw

oo

rd

➜


227

213

222

220

242

33

24

42

52

59

54

47

33

31

33

40

35

41

43

39

14

13

17

15

15

14

11

14

17

15


Bedrijfsjurist nieuwe functie Haag Wonen stelde per 1 januari 2005

een bedrijfsjurist aan, die tegelijk met de nieuwe holdingstructuur van start ging.

Het werkterrein van Haag Wonen breidt zich uit. Dat leidt tot meer risico’s en aan-

sprakelijkheden. Daarnaast is de maatschappelijke aandacht voor risico’s en aanspra-

kelijkheid toegenomen. Om deze risico’s te bewaken en waar nodig problemen op te

lossen, was de komst van een bedrijfsjurist noodzakelijk.

Zij houdt zich bezig met alle juridische aangelegenheden die zich bij Haag Wonen

voordoen. Het gaat bijvoorbeeld om huurrecht, algemene contracten, ondernemings-

recht en arbeidsrecht.

Daarnaast is de bedrijfsjurist secretaris van de Arbitragecommissie, waar

geschillen over onze dienstverlening aan de huurders aan de orde worden gesteld.

Het belangrijkste doel voor 2005 was het inventariseren van wat zich allemaal in

juridisch opzicht afspeelt bij Haag Wonen en een aantal procedures stroomlijnen.

De bedrijfsjurist heeft zich inmiddels gebogen over modelovereenkomsten voor

het verhuurproces, contracten met leveranciers, samenwerkingsovereenkomsten met

maatschappelijke instellingen en diverse consequenties van fiscale wetgeving.

In 2006 hebben we onze organisatie ingericht naar ontwikkelingen binnen de

Wet op de Vennootschapsbelasting. We richtten drie vennootschappen op:

een holding en twee werkmaatschappijen voor de dure verhuur. De drie organisaties

zijn juridisch doorgelicht.

In 2007 richt de bedrijfsjurist zich op een gestructureerde aanpak van de intake

en afhandeling van juridische aangelegenheden intern maar ook ten aanzien van de

samenwerking met deurwaarders en advocaten. Het doel is geld en tijd te besparen.

Juridische zaken

2

Jurid

ische Z

aken

➜


n <1 jaarn 1 tot 5 jaarn 5 tot 10 jaarn 10 tot 15 jaarn 15 tot 20 jaarn 20 tot 25 jaarn >25 jaar

�

Na de hectiek van het voorgaande jaar was het jaar 2003 voor Stichting

Pensioenfonds IBM Nederland vooral een jaar van consolidatie. Een aantal grote

projecten kon worden afgerond en voorbereidingen zijn getroffen om in te spelen

op de veranderingen die zich aandienen binnen de pensioenwereld.

Na een zwakke start van het jaar wisten de aandelenmarkten zich te herstellen en

kon het fonds na drie moeilijke jaren weer een bevredigend resultaat noteren van

10,2%. Mede hierdoor, maar ook als gevolg van de verder verbeterde financierings-

regeling met IBM Nederland N.V., heeft de dekkingsgraad zich kunnen herstel-

len tot 114,9% per eind 2003.

Eén van de grote projecten die werden afgerond, was de administratieve door-

voering van de wijziging in ontslagrechten onder het ‘oude’ IBM Pensioen-

reglement waartoe eind 2002 besloten was. Ook de overgang van de Nederlandse

consulting divisie van PricewaterhouseCoopers naar IBM Nederland N.V. kon

binnen het fonds administratief worden voltooid. Andere activiteiten waren

onder meer de aanpassing van de financieringsovereenkomst tussen het fonds en

IBM Nederland N.V. en de oplevering van de eigen internetsite.

Voorbereidende werkzaamheden zijn uitgevoerd met betrekking tot de evaluatie

van het FlexPensioenreglement. Omdat begin 2004 nog geen duidelijkheid

bestond over de kabinetsplannen om vervroegde pensionering te ontmoedigen,

is in overleg met de Groepsondernemingsraad van IBM Nederland N.V. besloten

de evaluatie tot na de komende zomer uit te stellen. Daarnaast is veel tijd besteed

aan onderzoek naar de effecten van het waarderen van de verplichtingen op

marktwaarde, dit laatste met het oog op aangekondigde wetgeving die in het jaar

2006 van kracht wordt.

Bovenstaande activiteiten zijn door directie en medewerkers uitgevoerd naast de

reguliere werkzaamheden. Het bestuur heeft veel waardering voor hun inzet en

de enthousiaste wijze waarop de zaken zijn aangepakt.

Namens het bestuur,

P.N.J. Snoek, voorzitter W.S. Snep, secretaris

V O O R W O O R D

“Na een paar zware dagen door de dichte bossen kunnen

we eindelijk weer ver om ons heenkijken. We gaan ons nu

oriënteren op het vervolg van de reis. We moeten in ieder

geval eerst het water oversteken.”

JAA

RV

ER

SL

AG

20

03

7

spin_opmaak2003_def 14-02-2008 14:32 Pagina 6

opdrachtgever SPIN (Stichting Pensioenfonds IBM Nederland)

project Jaarverslag

JAA

RV

ER

SL

AG

20

03

17B E L E G G I N G E N

Algemeen

Over 2003 heeft de beleggingsportefeuille van het fonds een totaal rendement

behaald van 10,2%. Dit resultaat ligt een fractie boven de door het fonds gehan-

teerde vergelijkingsindex (benchmark), welke is afgeleid van officiële indices.

Door vergelijking van de actuele resultaten met het rendement van de benchmark

is het mogelijk een oordeel te geven over de keuzes die gemaakt zijn bij het

beheer van de beleggingsportefeuille.

Beleggingsbeleid

In het afgelopen verslagjaar is de dekkingsgraad niet boven de 120% grens

geweest. Zolang de dekkingsgraad onder deze grens ligt, voert het bestuur geen

herschikking uit van de actuele verhouding tussen de beleggingscategorieën.

Boven de 120% grens voert het fonds een strategisch beleggingsbeleid, waarbij

de beleggingen volgens een vast percentage over de verschillende beleggings-

categorieën worden verdeeld (de strategische beleggingsmix). Door koersbewe-

gingen van de beleggingen kan de actuele mix van de strategische mix afwijken.

Van tijd tot tijd vindt dan een herschikking plaats om de actuele mix weer in

overeenstemming te brengen met de strategische mix.

Het relatieve belang van vastrentende waarden is aan het einde van het jaar licht

gedaald ten opzichte van eind 2002.

Figuur 1 - werkelijk ten opzichte van lange termijn strategisch beleggingsbeleid

�

“We zijn het water overgestoken om onze reis

te vervolgen. Er lagen stenen die we konden gebruiken

maar we moesten ons goed concentreren om niet

met bepakking en al in het water te vallen. We zijn

ongedeerd aan de overkant gekomen.”

2003 werkelijk

Vastrentend/Cash

Europese aandelen

Overige aandelen

Overige zakelijke waarden/Vaste eigendommen

Valuta-afdekking

2003 strategisch (bij dekkingsgraad > 120%)

2002 werkelijk 2002 strategisch (bij dekkingsgraad > 120%)

21,2%

43,1%

1,8% 1,5%

32,4%

20,4%

46,2%

2,8% 0,4%

30,2%

26,0%35,0%

3,0%

36,0%

25,0% 35,0%

4,0%

36,0%


P E N S I O E N E N

Samenstelling rechthebbenden

Per ultimo 2003 bedroeg het totaal aantal actieve deelnemers, gewezen deelnemers

en ingegane pensioenen van het fonds 14.203 (zie tabellen 1 en 2).

Het aantal actieve deelnemers is in 2003 met 1.090 gestegen.

Onder het ‘oude’ IBM Pensioenreglement nam het aantal actieve deelnemers af

van 1.528 tot 1.409. Dit reglement is gesloten voor nieuwe deelname.

Onder het FlexPensioenreglement nam het aantal actieve deelnemers toe van

2.517 tot 3.726. Deze stijging komt met name door de toetreding van 1.269 voor-

malige medewerkers van PwCC.

Tabel 1: bestandsontwikkeling 2003 in aantallen

Ingegane pensioenen

Deelnemers Gewezen Ouderdoms- Weduwen-, Wezen- Totaal Totaal

deelnemers pensioen weduwnaarspensioen 2003 2002

1 2 pensioen

4.045 5.105 2.964 664 75 12.853 13.111

1.583 - - - - 1.583 171

-357 357 - - - 0 0

- -125 - - - -125 -261

-40 -45 85 64 22 86 69

-5 -29 -57 -19 - -110 -88

- - - - -10 -10 -10

-91 40 -23 - - -74 -139

5.135 5.303 2.969 709 87 14.203 12.853

1 Waarvan 907 polissen voor bijzonder weduwen-, weduwnaarspensioen, inclusief vereveningen. 2 Waarvan 37 polissen voor vereveningen.3 Bij deelnemers betreft dit m.n. het vervallen van pensioenaanspraken bij beëindiging van het dienst-

verband binnen één jaar. Tussen ouderdomspensioen en premievrije polissen is een aantal vereveningen

bij echtscheiding verschoven. Ook zijn onder premievrije polissen enkele nieuwe vereveningsposten

opgenomen.

“Af en toe komen we een grazende kudde tegen, de ene keer een

enorme groep, dan weer een handjevol. Ze kunnen overal genoeg

voedsel vinden. Het glooiende vruchtbare landschap lijkt zich

eindeloos uit te strekken.”

Stand per 01/01/03

Nieuwe toetredingen

Ontslag met premievrije rechten

Uitgaande waardeoverdrachten

Ingang pensioen

Overlijden

Beëindiging

Andere oorzaken 3

Stand per 31/12/03

JAA

RV

ER

SL

AG

20

03

23

�


Stichting Pensioenfonds IBM Nederland

Jaarverslag 2003

Jaarverslag 2003Stichting Pensioenfonds IBM

Nederland

spin_cover2003_def 14-02-2008 14:23 Pagina 1

�

Na de hectiek van het voorgaande jaar was het jaar 2003 voor Stichting

Pensioenfonds IBM Nederland vooral een jaar van consolidatie. Een aantal grote

projecten kon worden afgerond en voorbereidingen zijn getroffen om in te spelen

op de veranderingen die zich aandienen binnen de pensioenwereld.

Na een zwakke start van het jaar wisten de aandelenmarkten zich te herstellen en

kon het fonds na drie moeilijke jaren weer een bevredigend resultaat noteren van

10,2%. Mede hierdoor, maar ook als gevolg van de verder verbeterde financierings-

regeling met IBM Nederland N.V., heeft de dekkingsgraad zich kunnen herstel-

len tot 114,9% per eind 2003.

Eén van de grote projecten die werden afgerond, was de administratieve door-

voering van de wijziging in ontslagrechten onder het ‘oude’ IBM Pensioen-

reglement waartoe eind 2002 besloten was. Ook de overgang van de Nederlandse

consulting divisie van PricewaterhouseCoopers naar IBM Nederland N.V. kon

binnen het fonds administratief worden voltooid. Andere activiteiten waren

onder meer de aanpassing van de financieringsovereenkomst tussen het fonds en

IBM Nederland N.V. en de oplevering van de eigen internetsite.

Voorbereidende werkzaamheden zijn uitgevoerd met betrekking tot de evaluatie

van het FlexPensioenreglement. Omdat begin 2004 nog geen duidelijkheid

bestond over de kabinetsplannen om vervroegde pensionering te ontmoedigen,

is in overleg met de Groepsondernemingsraad van IBM Nederland N.V. besloten

de evaluatie tot na de komende zomer uit te stellen. Daarnaast is veel tijd besteed

aan onderzoek naar de effecten van het waarderen van de verplichtingen op

marktwaarde, dit laatste met het oog op aangekondigde wetgeving die in het jaar

2006 van kracht wordt.

Bovenstaande activiteiten zijn door directie en medewerkers uitgevoerd naast de

reguliere werkzaamheden. Het bestuur heeft veel waardering voor hun inzet en

de enthousiaste wijze waarop de zaken zijn aangepakt.

Namens het bestuur,

P.N.J. Snoek, voorzitter W.S. Snep, secretaris

V O O R W O O R D

“Na een paar zware dagen door de dichte bossen kunnen

we eindelijk weer ver om ons heenkijken. We gaan ons nu

oriënteren op het vervolg van de reis. We moeten in ieder

geval eerst het water oversteken.”

JAA

RV

ER

SL

AG

20

03

7


Bestuur

Het bestuur is in 2003 tienmaal in vergadering bijeen geweest.

Indexatie en premie 2003

Begin januari van het verslagjaar heeft het bestuur besloten de premievrije en

ingegane pensioenen onder de door het fonds uitgevoerde reglementen per

1 januari 2003 te verhogen met 3,41%, nadat was komen vast te staan dat aan alle

daaraan verbonden voorwaarden werd voldaan. In de paragraaf ‘Indexatiebeleid’

onder het hoofdstuk ‘Pensioenen’ wordt hier nader op ingegaan.

Tegelijkertijd heeft het bestuur vastgesteld dat aan de voorwaarden voor de

toekenning van een premieholiday voor het jaar 2003 werd voldaan, dit overeen-

komstig de relevante bepalingen in de desbetreffende reglementen. Deelnemers

hebben daardoor ook in het jaar 2003 geen premie betaald voor de opbouw van

pensioenrechten. Op basis van de financieringsovereenkomst met IBM Nederland

N.V. (IBM) diende IBM in 2003 wel premie te betalen.

Met ingang van 2003 geldt het indexatiebeleid zoals omschreven in het

FlexPensioenreglement en het ‘oude’ IBM Pensioenreglement ook voor de premie-

vrije en ingegane pensioenen van IBM Nederland Automotive Services B.V., IBM

Nederland Systems Facilities Services B.V. en FAIR Information Services B.V..

Dit zijn voormalige dochterondernemingen van IBM waarvoor het fonds de

pensioenregelingen uitvoert. Voor Viamet B.V. gold reeds een gelijkluidende

indexatie-regeling.

Herstelplan en financieringsovereenkomst

In haar circulaire van 30 september 2002 heeft de Pensioen- & Verzekeringskamer

(PVK) de pensioenfondsen opgedragen een plan op te stellen om de financiële

positie op het door de PVK gewenste peil te brengen. Dit vanwege de aanhouden-

de malaise op de aandelenbeurzen wereldwijd. Bij het fonds was enerzijds sprake

van voldoende dekking van de pensioenverplichtingen (geen onderdekking), maar

anderzijds dienden de buffers voor beleggingsrisico’s versterkt te worden (wel

reservetekort van 183 miljoen euro).

Het bestuur heeft dit plan in januari 2003 vastgesteld en de PVK heeft daartegen

geen bezwaren ingebracht. Het plan heeft een wijziging van de financierings-

overeenkomst met IBM tot gevolg gehad. Daardoor werden in het verslagjaar

extra premiestortingen door IBM verricht.

De tekorten van de pensioenfondsen zijn uitgebreid in de Nederlandse politiek en

de media aan de orde geweest. Het ziet ernaar uit dat de regering minder strenge

eisen wil stellen dan de PVK om de kans op tekorten bij pensioenfondsen te ver-

kleinen. In dat geval zal daar een matigend effect van uit gaan op de extra premies

die de ondernemingen de komende jaren aan hun pensioenfondsen moeten

betalen om de tekorten in te lopen, onder voorwaarde dat de beurzen zich weer

geleidelijk in positieve richting zullen blijven ontwikkelen.

O R G A N I S AT I E E N A L G E M E N E G A N G VA N Z A K E N

�

“Vandaag door schitterend, maar grillig rotsachtig gebied

getrokken. We zijn een aantal obstakels tegengekomen,

het pad was zeker niet overal even gemakkelijk te begaan.

Ons doorzettingsvermogen is behoorlijk op de proef gesteld.”

JAA

RV

ER

SL

AG

20

03

9


JAA

RV

ER

SL

AG

20

03

33R E G E L G E V I N G

Actuele ontwikkelingen

In het verslagjaar zijn er vele ontwikkelingen geweest op pensioengebied. De ont-

wikkelingen die voor de belanghebbenden bij het fonds het meest relevant zijn,

worden hier vermeld.

Uitgangspunten financiële opzet en positie van pensioenfondsen in de nieuwe

Pensioenwet

Er werd verder gewerkt aan een wetsvoorstel voor de nieuwe Pensioenwet (NPW).

De NPW zal naar verwachting in 2006 de huidige Pensioen- en spaarfondsenwet

(PSW) vervangen.

In juni 2003 heeft de ministerraad ingestemd met een nota over de hoofdlijnen

van het toekomstige wettelijke kader van het financiële toezicht op pensioen-

fondsen. De nota is gebaseerd op afspraken die in mei 2003 met de Sichting van

de Arbeid (STAR) zijn gemaakt en is onderwerp van overleg met de sociale

partners in het kader van de NPW.

In de nota is onder meer vermeld dat sociale partners volstrekte helderheid die-

nen te verschaffen over het karakter van de onderdelen van de pensioenovereen-

komst. In dit verband wordt onderscheid gemaakt tussen ‘harde’ en ‘zachte’

pensioenafspraken. Een ‘harde’ afspraak ziet op de gegarandeerde onderdelen

van de pensioenovereenkomst, zoals de nominale pensioenuitkering. Een ‘zachte’

afspraak heeft een voorwaardelijk karakter, zoals een voorwaardelijke indexe-

ringsregeling.

Voorts stelt de nota dat er een eigen solvabiliteitstoets voor pensioenfondsen in

de NPW wordt opgenomen; deze solvabiliteitstoets zal de huidige wettelijke

herverzekeringsplicht vervangen. De technische voorzieningen moeten voldoende

zijn om tenminste de opgebouwde aanspraken en uit te keren pensioenen te

kunnen garanderen.

Een pensioenfonds dient naast de technische voorzieningen over een eigen

vermogen te beschikken om de algemene- en beleggingsrisico’s te kunnen

opvangen.

In de NPW zullen naast het bestaande toezichtsinstrumentarium van de PVK

ook nadere bepalingen worden opgenomen die een tijdige alarmering van

de PVK moeten garanderen, zodat een situatie van onderdekking kan worden

voorkomen.

Nieuw medezeggenschapsconvenant

De STAR en het Coördinatieorgaan Samenwerkende Ouderenorganisaties (CSO)

hebben op 12 februari 2003 een nieuw medezeggenschapsconvenant gesloten ten

behoeve van een wezenlijke verbetering van de medezeggenschap van gepensio-

neerden bij de uitvoering van pensioenregelingen. Het nieuwe convenant ver-

vangt het in 1998 tussen deze partijen gesloten convenant. Het oude convenant

had een looptijd tot juli 2001; het nieuwe convenant heeft een looptijd tot 1 juli

2007. In het convenant wordt voorgesteld om de zeggenschap van gepensioneer-

den binnen het fonds te regelen via een deelnemersraad dan wel via directe

“We moesten goed op de kaart blijven kijken. Een paar keer hebben

we de route moeten wijzigen om hier uit te komen. Na de oversteek

wacht ons weer een heel nieuw landschap om te verkennen.”

�


De taak van het Centraal Fonds in het kader van de projectsteun behelst het verstrekken van subsidie ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden van toegelaten instellingen (artikel 71a, lid 1 Woningwet). In het BCFV is deze bevoegdheid nader gepreciseerd tot het op aanvraag verstrekken van subsidie aan toegelaten instellingen ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden welke door die toegelaten instellingen in het belang van de volkshuisves-ting worden uitgevoerd (artikel 2 BCFV).

Evenals in het geval bij de saneringsteun staat voor de projectsteun in de beleidsregels beschreven op grond van welke criteria in dat verslagjaar corporaties voor steunverlening in aanmerking komen.

5.1 Projectsteun toekenning vanaf 2002

Door Com.wonen is gedurende het verslagjaar tijdig en adequaat verantwoording afgelegd over de voortgang in het project Bermensteyn, waarvoor in 2002 ¤ 4,4 miljoen aan projectsteun is toegezegd en uitbetaald aan de toen nog zelfstandige Stichting Ouderenwonen regio Rotter-dam, welke is opgegaan in Com.wonen. Het project is ultimo 2006 afgerond. In 2007 wordt de definitieve verantwoording over het project afgelegd. Dit is de enige projectsteunverlening die tot nu toe is verstrekt. In het verslagjaar waren er geen onderhanden c.q. gemelde potentiële projectsteunaanvragen.

5.2 Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding

Op basis van het BCFV kan het Fonds zowel voor saneringsteun, als voor projectsteun een bijdrageheffing opleggen aan corporaties. In oktober 2002 heeft de laatste bijdrageheffing projectsteun plaatsgevonden. Voor 2006 is, conform het voorstel van het bestuur van het Cen-traal Fonds, geen heffing voor projectsteun vastgesteld door de minister. Per 31 december 2006 bedraagt de reservering voor nog toe te kennen projectsteun ¤ 30,7 miljoen.

5Projectsteun

Centraal Fonds Volkshuisvesting

Jaarverslag 2006

Projectsteun

Projectsteun en toekenning vanaf 2002

Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding

5

39

CFV Jaarverslag.indd 38-39 20-09-2007 11:31:09

Deze toezichttaak betreft advisering, door het Fonds aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, inzake de rechtmatigheid van statutenwijzigingen en het beoordelen van de naleving van enkele procedurevoorschriften in weten regelgeving.

3.1 De naleving van weten regelgeving

Deze rechtmatigheidbeoordeling door het Fonds is gebaseerd op het jaarverslag, de jaar-rekening en de verklaring en mededeling van de accountant. Artikel 26 BBSH geeft aan dat de corporatie zich in het verslagjaar zodanig dient te verantwoorden dat een compleet beeld wordt verkregen van beleid, activiteiten en van de verbindingen met vennootschappen en overige rechtspersonen. Het Fonds controleert daarbij niet alle jaarverslagen integraal. Wel kunnen ont-vangen signalen van bijvoorbeeld accountants aanleiding geven tot het vragen van aanvullende informatie aan de corporaties.

De specificatie van de onrechtmatigheden is als volgt:

3Rechtmatigheidtoezicht

Omschrijving Aantal

De corporatie heeft bezit buiten het statutaire werkgebied 1De samenstelling van bestuur en toezichtorgaan voldoen niet aan de statutaire bepalingen 2De corporatie heeft niet alle voornemens gemeld tot het vervreemden van onroerende zaken en het op onroerende zaken vestigen van een recht van opstal, erfpacht of vruchtgebruik 4De corporatie of een met haar verbonden rechtspersoon heeft woningen opgeleverd waarvan de kosten van verkrijging in eigendom hoger zijn dan ¤ 200.000,- per woning 82Er is geen klachtencommissie ingesteld 1De corporatie beschikt niet over een reglement omtrent de samenstelling en werkwijze van een klachtencommissie 2De corporatie heeft niet tenminste éénmaal per jaar overleg gevoerd met de huurders(vertegenwoordigers) 0De corporatie beschikt niet over een reglement ten behoeve van dit overleg 3Totaal 95


Jaarverslag 2006

Rechtmatigheidtoezicht

De naleving van weten regelgeving

3

33


opdrachtgever Centraal Fonds Volkshuisvesting

project Jaarverslag + brochures


Huizerstraatweg 117a

Postbus 5075

1410 AB Naarden

T 035 695 40 70

F 035 695 40 80

E [email protected]

www.cfv.nl

JaarverslagCENT

RAAL

FON

DS V

OLKS

HUIS

VEST

ING

2006C

entraal Fo

nd

s Vo

lkshu

isvesting

Jaarverslag

20

06

CFV Jaarverslag cover7MM.indd 1 14-02-2008 15:54:34

2006

Van reflectie naar rekenschap

Kwaliteit van verantwoording

door het interne toezicht bij woningcorporaties

CENT

RAAL

FON

DS V

OLKS

HUIS

VEST

ING Centraal Fonds Volkshuisvesting


Postbus 5075

1410 AB Naarden

T 035 695 40 70

F 035 695 40 80

E [email protected]

www.cfv.nl

Cen

traal Fon

ds V

olksh

uisvestin

g

Van

reflectie naar reken

schap

20

06

CFV.covers.def.indd 1 14-02-2008 15:55:51

De taak van het Centraal Fonds in het kader van de projectsteun behelst het verstrekken van subsidie ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden van toegelaten instellingen (artikel 71a, lid 1 Woningwet). In het BCFV is deze bevoegdheid nader gepreciseerd tot het op aanvraag verstrekken van subsidie aan toegelaten instellingen ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden welke door die toegelaten instellingen in het belang van de volkshuisves-ting worden uitgevoerd (artikel 2 BCFV).

Evenals in het geval bij de saneringsteun staat voor de projectsteun in de beleidsregels beschreven op grond van welke criteria in dat verslagjaar corporaties voor steunverlening in aanmerking komen.

5.1 Projectsteun toekenning vanaf 2002

Door Com.wonen is gedurende het verslagjaar tijdig en adequaat verantwoording afgelegd over de voortgang in het project Bermensteyn, waarvoor in 2002 ¤ 4,4 miljoen aan projectsteun is toegezegd en uitbetaald aan de toen nog zelfstandige Stichting Ouderenwonen regio Rotter-dam, welke is opgegaan in Com.wonen. Het project is ultimo 2006 afgerond. In 2007 wordt de definitieve verantwoording over het project afgelegd. Dit is de enige projectsteunverlening die tot nu toe is verstrekt. In het verslagjaar waren er geen onderhanden c.q. gemelde potentiële projectsteunaanvragen.

5.2 Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding

Op basis van het BCFV kan het Fonds zowel voor saneringsteun, als voor projectsteun een bijdrageheffing opleggen aan corporaties. In oktober 2002 heeft de laatste bijdrageheffing projectsteun plaatsgevonden. Voor 2006 is, conform het voorstel van het bestuur van het Cen-traal Fonds, geen heffing voor projectsteun vastgesteld door de minister. Per 31 december 2006 bedraagt de reservering voor nog toe te kennen projectsteun ¤ 30,7 miljoen.

5Projectsteun


Jaarverslag 2006

Projectsteun

Projectsteun en toekenning vanaf 2002

Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding

5

39


VoorwoordVoor u ligt het jaarverslag over 2006 van het Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting. Het

Fonds is de financieel toezichthouder op woningcorporaties. Daarnaast behoort ook het recht-matigheidtoezicht tot de taken van het Fonds, evenals het verlenen van subsidies aan corpo-raties. Het Fonds vervult tevens de positie van kenniscentrum op het terrein van de financiële, markt- en juridische positie van corporaties. Het Centraal Fonds is een zelfstandig bestuursor-gaan (ZBO) dat in 1988 is ingesteld door het ministerie van VROM.

Voor het Fonds waren de discussie over de inrichting van het toezicht in de woningcorpora-tiesector met de adviezen van de Commissie de Boer in 2005 en het advies van de heer Schilder in 2006 belangrijke thema’s. Ook de ontwikkeling van een herziene beoordelingsmethodiek vormde een belangrijk aandachtspunt voor het Fonds.

In 2006 heeft het Fonds diverse rapportages gepubliceerd over de financiële positie van de corporatiesector. De financiële positie van de sector als geheel is sterk, zo blijkt uit het in december 2006 gepubliceerde Sectorbeeld woningcorporaties. Over het toezicht op individuele corporaties is gerapporteerd in het Verslag financieel toezicht woningcorporaties 2006.

In maart heeft het Fonds het Handboek Toepassen van de bedrijfswaarde uitgebracht. Het heeft in hoge mate het karakter van een leerboek en is in eerste instantie bedoeld voor de finan-ciële functionarissen binnen woningcorporaties die bij de waardering van het vastgoed gebruik gaan maken van de bedrijfswaarde.

Het Centraal Fonds heeft op verzoek van de minister van VROM een vervolgonderzoek uitgevoerd naar de ontwikkeling van bedrijfslasten bij woningcorporaties. In het Vervolgonder-

zoek bedrijfslasten woningcorporaties zijn twee groepen van elk 33 corporaties betrokken met respectievelijk een hoog niveau aan netto bedrijfslasten danwel een hoge stijging van de netto bedrijfslasten.


Jaarverslag 2006

Voorwoord

5


1Algemeen overzicht1.1 Wettelijk kader

Het wettelijke kader voor de taken en bevoegdheden van het Centraal Fonds wordt gevormd door de Woningwet, het Besluit Centraal Fonds voor de Volkshuisvesting (BCFV) en het Besluit beheer sociale-huursector (BBSH).

Financieel toezicht

De rol van het Fonds, zoals in het verslagjaar 2006 van toepassing, houdt in dat aan hem de volgende specifieke taken op het gebied van financieel toezicht zijn opgedragen:

◆ De rapportage over de financiële positie van individuele corporaties, mede ter signalering van mogelijke toekomstige saneringsgevallen.◆ De rapportage over de sector als geheel. Bij deze rapportage gaat het om een landelijk beeld, dat per gebied kan worden gedifferentieerd.◆ De advisering met betrekking tot de financiële aspecten van nieuwe toelatingen, fusies, statutenwijzigingen, investeringen in het buitenland door corporaties en meldings- plichtige verkoop aan beleggers.◆ De advisering met betrekking tot de financiële aspecten van een ministeriële aanwijzing.◆ De financiële beoordeling van nevenactiviteiten.


Aan de taken inzake het financieel toezicht is in 2002 het rechtmatigheidtoezicht toege-voegd. Het gaat om een advies, door het Fonds aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer te verstrekken, met betrekking tot de rechtmatigheid van statuten-wijzigingen, de fusievoornemens en het beoordelen van de naleving van enkele procedurevoor-schriften in weten regelgeving. De rechtmatigheidbeoordeling van de toelating en de statu-tenwijzigingen wordt - waar relevant - geïntegreerd in het advies dat het Fonds opstelt met betrekking tot de financiële aspecten. Aangezien het Fonds zonder wetswijziging geen nieuwe taken kunnen worden toebedeeld met een eindverantwoordelijkheid, beperkt zijn taak zich hier tot het uitbrengen van een advies. Ook in het verslagjaar 2006 heeft het Fonds deze adviestaken verricht.

Wettelijk kader

Financieel toezicht



Jaarverslag 2006

Algemeen overzicht 1

15


2006

Sectorbeeldwoningcorporaties

CENT

RAAL

FON

DS V

OLKS

HUIS

VEST

ING Centraal Fonds Volkshuisvesting


Postbus 5075

1410 AB Naarden

T 035 695 40 70

F 035 695 40 80

E [email protected]

www.cfv.nl

Cen

traal Fon

ds V

olksh

uisvestin

g

Sectorb

eeld w

on

ing

corp

oraties

CFV.covers.def.indd 3 14-02-2008 15:56:14

CENT

RAAL

FON

DS V

OLKS

HUIS

VEST

ING

2007

RegiorapportageFinanciële positie 2005 van de woningcorporaties

Stadsregio Rotterdam



Postbus 5075

1410 AB Naarden

T 035 695 40 70

F 035 695 40 80

E [email protected]

www.cfv.nl

*CFV RR.cov.R'dam.indd 2-3 14-02-2008 16:03:36

Beleidsregels

CENT

RAAL

FON

DS V

OLKS

HUIS

VEST

ING

2007

Cen

traal Fon

ds V

olksh

uisvestin

g

Beleid

sregels



Postbus 5075

1410 AB Naarden

T 035 695 40 70

F 035 695 40 80

E [email protected]

www.cfv.nl

20

07

CFVcoverBeleidsregels2007.indd 1 14-02-2008 16:08:25

32

3.1 Woningmarktgebied

De SRR is in 2005 qua oppervlakte een zeer grote woningmarkt die bestaat uit 18 gemeen-ten met in totaal 1.193.000 inwoners. De regio kent één gemeente met een omvang van bijna 600.000 inwoners (Rotterdam), vier gemeenten met tussen de 50.000 en 100.000 inwoners (Capelle aan den IJssel, Spijkenisse, Schiedam en Vlaardingen) en 13 kleinere gemeenten.

Overige in regio werkzame corporaties

Nummer Corporatie Vestigingsgemeente Woongelegenheden Woongelegenheden in regio Totaal

L1646 Stichting Woonzorg Nederland Amsterdam 2.826 43.223L1652 Stichting Gereformeerde Bouwcorporatie voor Bejaarden (SGBB) Haarlemmermeer 766 6.914L1666 Stichting Habion De Bilt 672 9.510L1817 Stichting Vitalis Amersfoort 571 12.052L2119 Wooninvesteringsfonds (WIF) Hilversum 738 1.688 Totaal 5.573 73.387 Bron: Cijfermatige Kerngegevens 2005

In het marktbeeld is informatie opgenomen die van belang is voor het verkrijgen van een beeld van de marktpositie van de corporaties binnen de regionale woningmarkt. Het Fonds gebruikt deze informatie mede voor het bepalen van het risicoprofiel bij de beoordeling van de financiële conti-nuïteit van de corporaties. Doelstelling van het onderzoek naar de marktpositie is na te gaan of de corporatie (op termijn), gelet op de samenstelling van het bezit en gegeven de positie in de woningmarkt, een verhoogd risico loopt. Door vraaguitval c.q. aanbodoverschot van corpo-ratiebezit kan in meer ontspannen woningmarktsituaties het verhuren van corpora-tiewoningen moeilijker worden. Dit kan onder meer leiden tot oplopende mutaties, toenemende huurderving en de noodzaak tot het voeren van een meer marktgericht huur- en investeringsbe-leid.

Tevens wordt onderzocht in hoeverre er vanuit de toe-komstige vraag verwacht mag worden dat de voorraad ingrijpend vernieuwd zal moeten worden. Daarnaast wordt nagegaan of de sociale problematiek in de wijken waarin de corporatie opereert, aanleiding geeft tot herstruc-turerings-maatregelen. Dit heeft ook consequenties voor de financiële positie van de corporatie.

Dit marktbeeld is grotendeels ontleend aan informatie die in vier bijgevoegde specificaties is gepresenteerd (zie bij-lagen):

Specificatie 1: marktindicatoren Deze gegevens bieden informatie over de mate van span-ning op de regionale en lokale woningmarkt. Daarin zijn ook de gegevens opgenomen, op basis waarvan de uiteindelijke marktrisicoscore voor de betreffende corporatie berekend is.

Specificatie 2: contextgegevens Deze gegevens waarbij naar de totale woningvoorraad per gemeente gekeken is, zeggen als zodanig weinig over de dynamiek van de woningmarkt zelf, maar geven reliëf aan de marktindicatoren en kunnen dus van nut zijn bij de inter-pretatie van de staat van de woningmarkt.

Specificatie 3: woningbezit corporaties Deze gegevens, waarbij gekeken wordt naar het cor-poratie-bezit, zijn ontleend aan de jaarlijkse opgaven van de corporaties aan het Fonds (‘Vragen-lijst kenmerken woning-bezit, investeringsopgave en bedrijfswaarde’).


Marktbeeld en de opgavenAlgemene gegevens


Regiorapportage Financiële positie 2005 van de woningcorporatiesCFV 2006

3.3 Opgaven

De uitbreidingsopgave In het kader van het Convenant Woningbouwafspraken 2005 tot 2010 Stadsregio Rotterdam (vervolg op de VINAC) tussen Rijk, Stadsregio en de gemeenten Rotterdam en Schiedam staat de SRR voor de opgave om in de komende vijf jaar 38.000 woningen aan de voorraad toe te voegen. Dit aantal resulteert (volgens berekening van het Rijk) per 1 januari 2010 in een woningtekort van 3,9%. Er zijn tevens afspraken gemaakt die erin voorzien dat het Stadsgewest Haaglanden en het stedelijk gebied Drechtsteden een aanvullende woningbouwopgave voor hun rekening nemen ter compensatie van het aantal woningen dat de SRR in de periode 2005 tot 2010 zelf niet kan bouwen. Het gaat hier om respectievelijk 10.347 en 3.431 woningen. Beide compense-rende regio’s geven aan bestuurlijk de intentie te hebben om ten minste 30% sociale woning-bouw te realiseren in de woningbouwopleveringen 2005 tot 2010, waarvan ten hoogste 10% sociale koop. Voor Haaglanden geldt die 30% voor de totale productie; voor Drechtsteden alleen voor de VINEX-uitleglocaties. De besturen van Haaglanden en Drechtsteden zetten zich ervoor in om de praktische belemmeringen voor inschrijving als woningzoekende vanuit de SRR zo klein mogelijk te maken. In paragraaf 4.1 wordt deze taakstelling naast de opgave van de corporaties gelegd.

Bevolking stadsregio RotterdamInwoners per gemeente per 1januari 2005

12 13

CFV Regiorapp.3.indd 12-13 20-09-2007 11:32:46

1

Voor het doel van de regiorapportage is deze aanpak verantwoord.

Die individuele beoordeling is gebaseerd op een trechter-methode met drie stap-pen. In de eerste stap worden, op basis van door het Fonds vastgestelde normen, de finan-cieel zwakkere corporaties (digitaal) geselecteerd. In de tweede stap vindt bij deze corporaties dossierbeoordeling plaats, op grond waarvan zij alsnog financieel gezond kunnen worden bevonden. In de derde stap vindt overleg plaats met de res-terende corporaties, waarna definitieve vaststelling plaatsvindt van de classificatie. De procedurele en inhoudelijke aspecten zijn beschreven in de ‘Methodiek finan-ciële beoordeling’ die is geïntegreerd in de beleids-regels van het Fonds en welke jaarlijks aan alle corporaties wordt toegestuurd.

In aansluiting op de ontwikkelingen binnen de stadsregio wordt sinds 2004 vanuit beleids-matige invalshoek voortaan onderscheid gemaakt in drie gemeentecategorieën met ieder speci-fieke volkshuisvestelijke taakstellingen binnen de regio, te weten:

Regio 39-1 de gemeenten Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen en Maassluis (197.591 corporatie woongelegenheden)Regio 39-2 de gemeenten Capelle aan den IJssel, Ridderkerk, Rozenburg, Spijkenisse en Hellevoetsluis (42.628 corporatie woongelegenheden)Regio 39-3 de gemeenten Albrandswaard, Barendrecht, Bergschenhoek, Berkel en Rodenrijs, Bernisse, Bleiswijk, Brielle, Krimpen aan den IJssel en Westvoorne (14.004 corporatie woongelegenheden)

Voor de beoordeling zijn in deze rapportage de gezamenlijke corporaties in de regio c.q. deel-gebieden beschouwd als één geheel. Hiermee wordt een indicatie verkregen van de voor-genomen activiteiten van alle corporaties in de regio, alsmede van de financiële positie en het risicoprofiel op regionaal niveau. Dit betekent dat de onderlinge verschillen onvermijdelijk wor-den uitgemiddeld. Zowel de potentie als het risicoprofiel van de individuele corporaties kunnen hierdoor sterk afwijken.

Indeling Na hoofdstuk 2, waarin een aantal algemene gegevens is opgenomen, komen in hoofd-stuk 3 het marktbeeld, de kenmerken van het woningbezit en de opgaven in de regio aan de orde. In hoofdstuk 4 zijn vervolgens de meerjarenprognoses van de corporaties weergegeven (nieuwbouw, aankoop, sloop, verkoop) die mede van belang zijn in het kader van het maken van prestatieafspraken. In hoofdstuk 5 is de financiële positie gepresenteerd die resulteert uit het doorrekenen van de meerjarenprognoses. Het Centraal Fonds gebruikt hiervoor het eigen beoordelingsmodel met daarin opgenomen risicofactoren. In de bijlagen zijn vier specificaties opgenomen met gedetailleerde cijfers.


Inleiding


Algemene gegevens 2

In 2005 telde de SRR 33 in de regio gevestigde corporaties. Daarnaast zijn in de regio vijf corporaties werkzaam, die hun vestigingsplaats buiten de regio hebben. Voor de berekening van

de regiogegevens wordt niet uitgegaan van de vestigingsgemeente van een corporatie, maar van de gemeenten waarin het bezit ligt.

Het Fonds heeft ten behoeve van de berekening van regiogegevens van corpo-raties die in meer dan één gemeente bezit hebben, gevraagd om een opgave van de bezitskenmerken per gemeente te doen. Gegevens waar-van geen regionale verdeling bekend is - hier kan bijvoorbeeld aan de financiële gegevens worden ge-dacht - zijn naar rato van het aantal woongelegenheden over de bezitsgemeenten en regio’s verdeeld.

In Regio gevestigde corporaties

Nummer Corporatie Vestigingsgemeente Woongelegenheden Woongelegenheden in regio Totaal

L0079 Stichting de Nieuwe Unie Rotterdam 24.557 24.557L0248 Woningbouwvereniging Patrimonium Barendrecht 2.430 2.430L0279 Vereniging tot Verbetering der Volkshuisvesting ‘Rijsoord’ Ridderkerk 32 32L0280 Woningbouwvereniging Bolnes Ridderkerk 36 36L0338 Bouwvereniging Huis en Hof Bernisse 22 22L0371 Woningstichting Samenwerking Vlaardingen Vlaardingen 3.808 3.808L0392 Patrimoniums Woningstichting te Delfshaven (PWS) Rotterdam 16.426 16.426L0428 Vereniging tot Verbetering der Volkshuisvesting ‘Vooruitgang’ Ridderkerk 55 55L0470 Stichting Com.wonen Rotterdam 31.007 31.007L0540 Woningstichting ‘Woonwaard’ Krimpen aan den IJssel 3.960 3.973L0629 Woningbouwvereniging ‘Poortugaal’ Albrandswaard 1.105 1.105L0665 Woonbron Rotterdam 27.068 36.287L0689 Stichting Woonvisie Ridderkerk 8.144 8.144L0941 Woningbouwvereniging Samenwerking Slikkerveer Ridderkerk 169 169L0993 Bouwvereniging ‘Onze Woning’ Rotterdam 1.231 1.231L1246 Algemene Woningbouwvereniging ‘Volksbelang’ Albrandswaard 736 736L1306 Woningstichting Eendracht Rotterdam 163 163L1432 Patrimonium’s Woningstichting Krimpen aan den IJssel 295 295L1453 Woningbouwvereniging ‘De Goede Woning’ Rotterdam 100 100L1640 Woningbouwvereniging Hoek van Holland Rotterdam 2.064 2.064L1876 Stichting Maasdelta Groep Spijkenisse 16.870 16.870L1896 Stichting De Leeuw van Putten Spijkenisse 3.814 3.814L1924 Stichting Vestia Groep Rotterdam 29.459 72.442L1926 Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam Rotterdam 5.777 5.913L1979 Stichting Stadswonen Rotterdam 6.458 6.458L2056 Stichting Ressort Wonen Rozenburg 2.533 2.533L2063 Stichting Humanitas Huisvesting Rotterdam 1.982 1.982L2066 Stichting MaasAnker Rotterdam 2.346 2.346L2072 Stichting Waterweg Wonen Vlaardingen 13.472 13.472L2081 Stichting Woningbedrijf Rotterdam Rotterdam 27.783 27.783L2085 Stichting Woonplus Schiedam Schiedam 12.741 12.741L2090 Woonstichting De Zes Kernen Bernisse 1.335 1.335L2110 Stichting Woon Compas Rotterdam 672 672 Totaal 248.650 301.001 Bron: Cijfermatige Kerngegevens 2005

Regiorapportage Financiële positie 2005 van de woningcorporatiesCFV 2006

10 11

CFV Regiorapp.indd 10-11 20-09-2007 11:34:13

Centraal Fonds Volkshuisvesting Onderzoek intern toezicht jaarstukken 2005

Toenemend belang van professionaliteit van en verantwoording door het intern toezicht

Toenemend belang van professionaliteit

van en verantwoording door

het intern toezicht

1

Al geruime tijd staat het functioneren van het intern toezicht van woningcorporaties in de belangstel-

ling. Dit heeft vele rapporten en adviezen opgeleverd waarin aanbevelingen worden gedaan en instrumen-

ten worden aangedragen tot verbetering van het functioneren van het intern toezicht.1

Ook binnen de corporatiesector leeft het besef dat de werkwijze en taakopvatting van veel Raden van

Commissarissen niet meer strookt met nieuwe inzichten omtrent professionaliteit. De Vereniging van Toe-

zichthouders in Woningcorporaties (VTW) is in 2002 in het leven geroepen en besteedt sindsdien voortdu-

rend aandacht aan de ondersteuning en verbetering van het functioneren van Raden van Commissarissen.

De maatschappelijke discussie over good governance is een uitvloeisel uit het (in de bedrijfskunde) ont-

wikkelde concept van corporate governance en de normering daarvan in onder meer de code Tabaksblat.

De kernbegrippen uit de corporate governance code van de commissie Tabaksblat voor het intern toe-

zicht zijn verantwoordelijkheid, integriteit, openheid en richten zich dus met name op de mentaliteit van

de commissaris: lef en kritisch vermogen. Dit gedachtegoed heeft inmiddels ook zijn weerklank gevonden

in de corporatiesector: Aedes heeft samen met de VTW een commissie aan het werk gezet om - waar zinvol

geacht - de bepalingen van de code Tabaksblat te vertalen voor de corporatiesector.2 Deze Governance Code

Woningcorporaties moet de Aedes bedrijfstakcode vervangen.3 Belangrijk onderdeel van de Code is het

vereiste van externe verantwoording door de Raad van Commissarissen. Eind november wordt deze code

vastgesteld door Aedes en VTW.

Ondanks deze ontwikkelingen en sectorinitiatieven lijkt de politieke aandacht voor en de kritiek op het

intern toezicht bij woningcorporaties nog niet te verminderen. Integendeel, het belang dat gehecht wordt

aan een kwalitatief goed en professioneel intern toezicht, neemt eerder toe. Toenmalig minister Dekker van

VROM heeft in december 2005 aangegeven dat verdere professionalisering van het intern toezicht noodza-

kelijk is.4

In het in opdracht van de minister van VROM opgestelde advies van prof. A. Schilder5 uit juni 2006

wordt geconstateerd dat een verdere kwaliteitsslag gemaakt moet worden in het intern toezicht. Met

gelijke tred wordt het geduld, waarmee implementatie van nieuwe initiatieven en zelfregulering wordt

afgewacht, minder.

Om druk op dit proces van verdere professionalisering te zetten, worden door het ministerie van VROM

extra sanctiebevoegdheden overwogen, zoals een ontslagbevoegdheid van commissarissen.

Veel wordt verwacht van de rol van het intern toezicht in het versterken van de aandacht binnen de

corporatie voor maatschappelijke prestaties, voor het beheersen van bedrijfslasten, voor de beheersing

van de salariskosten van bestuurders en voor de maatschappelijke verantwoording naar stakeholders.6 De

ontwikkeling van de positie van het intern toezicht is voor de komende jaren een aandachtspunt van het

Rijk jegens corporaties.

Dynamiek in Raden van Commissarissen

Naast de hierboven geschetste verschuiving van het zwaartepunt in de taak van het intern toezicht,

lijkt tegelijkertijd de opvatting terrein te winnen dat voor de nieuwe opgaven wellicht een ander type com-

missaris nodig is. De huidige commissaris is veelal aangetreden in een tijd dat de focus van het intern toe-

zicht sterk en soms nogal eenzijdig was gericht op bedrijfseconomisch rendement. Dit paste in de tijdgeest

van de jaren ‘90, waarin de corporatie na het afschaffen van de ‘gouden koorden’, als verzelfstandigde, doch

maatschappelijke ondernemer ging opereren.7 Met de verzelfstandiging in 1993, die samenviel met de ver-

plichting tot de instelling van een intern toezichthoudend orgaan, was het welhaast vanzelfsprekend dat

dit orgaan tot prioriteit had de financiële zelfstandigheid tot een succes te maken. De implementatie van

de verplichting een Raad van Toezicht te hebben, werd door veel corporaties toentertijd gerealiseerd door

van een drie-lagen structuur over te stappen op een twee-lagenstructuur, zodat veel commissarissen een

achtergrond als corporatiebestuurder hadden. Al in 1998 wordt vanuit de sector de suggestie gedaan de

benoeming van leden van de Raad te laten toetsen door een onafhankelijk orgaan waarin vooral externen

zijn vertegenwoordigd en het voorstel bij de werving van nieuwe leden te zoeken naar kandidaten die geen

relatie met de corporatie hebben.8

Die pragmatische oplossing in de organisatiestructuur en de vaststelling dat de bedrijfseconomische

positie van de meeste corporaties geen aanleiding geeft tot zorg, hebben hun invloed gehad op het func-

tioneren van de intern toezichthouder. De commissie Glasz analyseert in 1998 dat het de intern toezicht-

houder ontbreekt aan voldoende kritisch vermogen. Het kritisch vermogen wordt belemmerd door gebrek

aan onafhankelijkheid, door gebrek aan deskundigheid en door gebrek aan duidelijkheid in positie en

procesgang. De aanbevelingen van de Commissie Glasz zien dan ook met name op het wegnemen van deze

belemmeringen door voorstellen inzake samenstelling, inrichting en werkwijze van het interne toezicht. De

meeste aanbevelingen van de commissie Glasz zijn sindsdien langzamerhand geïmplementeerd, zij het dat

met name de kleinere corporaties hierin wat achterblijven.9

1 Voor een overzicht van de meest gezaghebbende rapportages met hun bevindin-

gen en aanbevelingen ten aanzien van het intern toezicht, wordt verwezen naar de

bundel “ Inzicht in Toezicht’, uitgegeven door de VTW.2 Commissie Governance Code Woningcorporaties o.l.v. prof. J. Winter.3 De VTW heeft al in een eerder stadium een handreiking voor commissarissen

geschreven om de relevante noties en bepalingen uit de code Tabaksblat onder de

aandacht van de intern toezichthouders van woningcorporaties te brengen.4 TK 2005-2006, 29 453, nr.30.5 Advies “Toezicht op woningcorporaties”, juni 2006.

6 Bijv. publicatie van de VTW i.s.m. SEV : ‘Handreiking bij het interne toezicht op

het maatschappelijk presteren van woningcorporaties’. De CFV-publicatie ‘Acht

vragen, handreiking voor commissarissen over risico’s bij verbindingen.’ (2005)

7 Het referentiekader van veel commissarissen (en bestuurders) is nog steeds het

(commerciële) bedrijfsleven, hetgeen bijv. tot uitdrukking komt in het debat over

salariskosten: men spiegelt zich niet aan het salarisniveau bij de overheid (de

’MP-norm’), maar aan dat van bestuurders/commissarissen in het bedrijfsleven.8 Zie ‘Inzicht, onderzoek naar het intern toezicht bij woningcorporaties’, door

KPMG in opdracht van het ministerie van VROM, 1998, p.48.9 Vgl. ‘Inzicht in Toezicht, wat is er gebeurd met de aanbevelingen van de Com-

missie Glasz?’, onderzoeksrapport van Centrum Corporate Governance (2001) en

‘Glasz, half vol of half leeg!?, De toepassing van de aanbevelingen van de com-

missie Intern toezicht Woningcorporaties in de praktijk.’, onderzoeksrapport van

Deloitte & Touche, 2001.8 9

CFVReflectie06.indd 8-9 20-09-2007 11:37:55

Centraal Fonds Volkshuisvesting Onderzoek intern toezicht jaarstukken 2005

Er blijkt een statistisch verband te bestaan tussen de gemiddelde totaalscore van een corporatie in

punten en de omvang van de corporatie. In figuur 15 wordt het verband tussen de gemiddelde totaalscore

en de omvang van de corporatie weergegeven.

Figuur 15 Gemiddelde totaalscore en omvang corporatie

�

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

5 Totaalscore in relatie tot omvang corporatie Figuur 16 Besef toezichttaak

�

�

�

�

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

Figuur 17 Integriteit

�

�

�

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

�

�

6 Score op de vijf afzonderlijke indicatoren in relatie tot omvang corporatie

Samenhang tussen indicatoren

Hoe groter de omvang van de corporatie, des te hoger de gemiddelde score. Opvallend echter is wel de

‘knik’ in de lijn bij de categorie 15.000-20.000. Anders dan de trend in de nulmeting, neemt voor corpo-

raties met meer dan 20.000 wooneenheden de totaalscore nog wel toe met een stijging van de omvang.

Hieronder is deze kruismeting verbijzonderd, zodanig dat per indicator de score is bezien in relatie tot de

omvang van de corporatie. Daaruit wordt zichtbaar dat corporaties met een omvang van 10.000-15.000

wooneenheden verhoudingsgewijs veel lager scoren op de onderdelen ‘Besef toezichttaak’ en

‘Zelfevaluatie’.

Bekeken is hoe de verhoudingen liggen per indicator. Uit oogpunt van leesbaarheid zijn de bevindingen

per indicator elk in een aparte figuur weergegeven. Het gaat hier om een statistische weergave van de

gegevens, zonder dat een significant verband is gezocht. In figuur 19 is - uiteraard - alleen gekeken naar de

corporaties waar in het verslagjaar sprake blijkt te zijn van (her)benoeming(en).

38 39

CFVReflectie06.indd 38-39 20-09-2007 11:38:23

68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN

Woningen oostzijde In deze zone zijn tien dubbele en

drie vrijstaande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen

zijn gesitueerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil.

Als grondkering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen

de woning is gesitueerd. Op deze wijze zijn tussen de woning en de

keerwand buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een

gedeeltelijk overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een

patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-

ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes

gaan een relatie aan met de omliggende openbare ruimte.

Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben

gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone

qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.

Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-

spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving

gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo

betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de

woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,

met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-

ruimtes en een fantastisch uitzicht.

Plaatsing van de woningen in het talud, waarmee

een tweezijdige oriëntatie is verkregen.

Zicht vanaf het talud naar de

woningen, die omsloten worden

door de keerwand. De terrassen

verschaffen een prachtig uitzicht

over het gebied.Plattegrond van de dubbele woningen.

De drie clusters met woningen aan de oostkant van

het plan, met het oplopende hoogteverschil.

• MNKHZ boek p17-96 05-09-2007 13:25 Pagina 68

56

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN

Deelplan Minerva Om het groene en heuvelachtige

karakter optimaal tot uitdrukking te laten komen zijn de zes bouw-

volumes niet als een gesloten straatwand langs de straat geplaatst

- een oplossing waarin het oorspronkelijke stedenbouwkundige

concept voorzag - maar juist als losse bouwblokken.Ter hoogte van

de drie woonstraten in het middengebied zijn de volumes haaks op

de straat geplaatst, net naast de as van de straten. Het vrije uit-

zicht vanuit de straten naar het omringende landschap is hierdoor

behouden. De drie andere volumes staan onder een hoek ten

opzichte van de straat. Hierdoor zijn de koppen van deze blokken

steeds gesitueerd in het verlengde van de zich naar boven slinge-

rende ontsluitingsweg.

Door de blokken boven het maaiveld te laten ‘zweven’ - dit beeld

wordt versterkt doordat de bouwblokken op kolommen staan en

voor een deel schuin in de helling zijn gestoken - worden de hoog-

teverschillen van het terrein geaccentueerd. Bovendien wordt zo

het contrast tussen het gebouwde en de natuurlijke omgeving ge-

optimaliseerd. De buitenruimtes van de appartementen en maison-

Naam deelplan Minerva

Projectarchitect Roberto Meyer, Jeroen van Schooten

Projectteam Marnix van der Meer, Maurice Deen,

Anne Holtrop, Raoul de Graça

Jaartal ontwerp 97/99

Jaartal(len) bouw 99/01

Aantal woningen 42

Bouwkosten € 5.125.000 (exclusief btw)

Bouwmethode gietbouw

Naam deelplan Apollo






Aantal woningen 24



MEYER EN VAN SCHOOTEN ARCHITECTENTegen en op de helling, aan de rand van Monnikenhuizen, hebben Meyer en Van Schooten Architecten 66 appartementen gebouwd, verdeeld overnegen verschillende woongebouwen. Het gaat om 24 appartementen in de drie woongebouwen ‘Apollo’ en 42 appartementen en maisonnettes in de zes woongebouwen ‘Minerva’. Opvallend is met name de manierwaarop deze woongebouwen inspelen op het aanwezige en deels nieuw gecreëerde heuvellandschap.

De met hout beklede galerij die

de vier maisonnettewoningen

ontsluit.


68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































M O N N I K E N H U I Z E N

Uitgave

Johan Matser Projectontwikkeling bv, Hilversum

Redactie en productie

Kees de Graaf,Amsterdam

Essay

Bernard Hulsman,Amsterdam

Tekstcorrectie

Esther Segaar,Amsterdam

Vormgeving

cg ontwerpers,Amsterdam

Lithografie

Edge PreMedia,Weesp

Drukwerk

Kwak & van Daalen & Ronday, Zaandam

ISBN

90-9016498-7

Fotografie

Luuk Kramer,Amsterdam

Marsel Loermans, Den Haag [binnen/buiten]

Sjaak Henselmans, Amsterdam [p. 90 midden]

Scagliola/Brakkee, Rotterdam [p. 67, p. 70, p. 72, p. 74 onder]

Raoul Suermondt, Den Haag [p. 64 onder]

Khandekar Stadsontwerp en landschapsarchitectuur, Benthuizen [p. 6,

p.9 boven, p.23 boven]

Buro Lubbers, ’s-Hertogenbosch [p.31, achterflap]

Aerophoto-Schiphol, Schiphol Oost [p. 22]

Dominicanenweg

Norbertijnenstraat

Jezuïetenstraat

Benedictijnenstra

at

Fran

cisc

anen

stra

at

Augus

tijne

nstra

at

Dominicanenweg

Rose

ndaa

lseweg

Burge

meeste

r Bloe

mersw

eg

Mon

nike

nste

eg

Meyer en Van Schooten Architecten

Van de Looi en Jacobs Architecten

Atelier Z Zavrel Architecten

Vera Yanovshtchinsky Architecten

NOORD

ZUID

WEST OOST

• MNKHZ cover 05-09-2007 13:42 Pagina 1

In kort bestek Monnikenhuizen in Arnhem is een bijzonder plan. Bijzonder in meerdere opzichten: stedenbouwkundig, architectonisch en ten aanzien van de inrichting van het openbaar gebied. Ook in programmatisch opzicht valt er het nodige te genieten.

De wijk bevat een uiteenlopend scala aan woningtypen – gestapeld en grondgebonden – dat is gericht op uiteenlopende stedelijke doelgroepen. Een bijzonder ‘product’ dus, dat in 2002 niet voor niets twee prijzen in de wacht wist te slepen: de Heuvelinkprijs, de

architectuurprijs van de stad Arnhem, en de Omgevingsarchitectuurprijs 2002. De jury’s van beide prijzen roemen de aandacht die vanuit de opdrachtgever en de ontwerpers is uitgegaan naar de integrale kwaliteit van het gebied. Daarmee is Monnikenhuizen een

aanwinst voor de bewoners van de wijk zelf, maar ook voor de inwoners en bezoekers van de stad Arnhem. Monnikenhuizen is eveneens bijzonder op het gebied van het doorlopen proces. Een onafhankelijke projectontwikkelaar – Johan Matser

Projectontwikkeling – heeft hier een woongebied met iets meer dan 200 woningen ontwikkeld en succesvol in de markt gezet. Johan Matser was daarbij verantwoordelijk voor de gehele planontwikkeling, op alle schaalniveaus, voor de stedenbouw, de bouw van

de woningen èn voor de inrichting van de openbare ruimte. Met name de laatste toevoeging maakte de opdracht vanuit de gemeente Arnhem – die vooral optrad als toetsende partij – voor Johan Matser een bijzondere. In de Nederlandse traditie van stadsontwik-

keling is het gekozen ontwikkelingsmodel voor Monnikenhuizen, met een private partij in een leidende rol, nog steeds een uitzondering. Zeker in de stedelijke gebieden komt het veel vaker voor dat gemeenten verantwoordelijk zijn voor de stedenbouwkundige

opzet van een bepaald gebied, waarna marktpartijen met competities worden geselecteerd om een bepaald deelplan in te vullen. De verschillende schaalniveaus en de daarbij behorende disciplines van stedenbouw, landschap en architectuur blijven in dergelijke

gevallen gescheiden werelden. In Monnikenhuizen verliep het ontwikkelingsproces anders. In eerste instantie omdat de gemeente Arnhem het aandurfde om één partij voor de ontwikkeling van dit gebied te selecteren en deze partij vervolgens ruime bevoegd-

heden meegaf. De ontwikkelaar op haar beurt gaf deze vrijheid door aan de andere betrokken partijen. Om kort te gaan: iedereen bemoeide zich hier met iedereen en met alles. In een open planontwikkelingsproces hebben ontwikkelaar Johan Matser, steden-

bouwkundige Khandekar, landschapsarchitect Lubbers en de architectenbureaus Meyer en Van Schooten, Atelier Z, Van de Looi en Jacobs en Vera Yanovshtchinsky vorm gegeven aan dit nieuwe woongebied. Alle betrokken ontwerpers werden uitgenodigd om met

creatieve voorstellen voor de inrichting van het gebied te komen. Die ruimte ontstond doordat in de voorfase van het ontwikkelingstraject bewust de nodige keuzes waren opengehouden. Zo kon het gebeuren dat de precieze stedenbouwkundige inrichting van

Monnikenhuizen al werkende weg ontstond, mede onder invloed van de landschapsarchitect en de architecten. In plaats van een volgtijdelijk proces - waarbij de diverse disciplines na elkaar aan bod komen - was hier sprake van een interactief proces. Van de

ontwerpers heeft dat de nodige flexibiliteit in het denken gevraagd, zoals zij zelf ook aangeven in deze publicatie. Er was hier geen plek voor dogma’s of starre houdingen. In de creatieve confrontatie met ontwerpende collega’s moesten ontwerpvoorstellen

worden ingebracht en verdedigd. Deze interactie werd – indien noodzakelijk – bijgestuurd door stedenbouwkundige en supervisor Khandekar. Dat gebeurde niet met allerlei regels, maar veel meer door de organisatie van een proces waarin de ontwerpers elkaar

zouden aanvullen en corrigeren. Dit proces heeft onder meer geleid tot wederzijdse afstemming tussen de architecten inzake het materiaalgebruik. De rol van de projectontwikkelaar in de totstandkoming van Monnikenhuizen was een veelzijdige. Een regisseur,

maar zonder de wil om zelf teveel voor het voetlicht te komen. Om in voetbaltermen te spreken: een nummer 10, die zijn medespelers beter laat spelen. De manier waarop moderne architectuur bij Monnikenhuizen samengaat met een bijna on-Nederlandse

inrichting van de ruimte (denk bijvoorbeeld aan de manier waarop met het reliëf is omgegaan) duidt op een hoge ambitie van de betrokken opdrachtgever. De kunst van het opdracht geven heeft er ook nu weer uit bestaan om de juiste mensen bij het planproces te

betrekken, goede afspraken te maken met de publieke opdrachtgever in casu de gemeente Arnhem, het ontwerpproces goed te organiseren en last but not least ook in financiële zin de nodige ruimte voor kwaliteit te creëren. In alle belangstelling voor het uit-

eindelijke ‘product’ Monnikenhuizen dreigen dergelijke stuwende krachten, die zich vaak wat meer op de achtergrond bewegen, ietwat onzichtbaar te blijven. Dat lot treft overigens niet alleen de ontwikkelaar van Monnikenhuizen. Ook bij andere succesvolle

binnen- en buitenstedelijke ontwikkelingen die worden gedocumenteerd in vakpers en vakmatige publicaties blijft de rol van de opdrachtgever veelal onderbelicht. Wellicht heeft dat iets te maken met de enorm opgeleefde aandacht in de afgelopen tien jaar voor

het architectonisch beeld; een beeldcultuur waarin de scheppende ontwerper nu eenmaal meer aandacht krijgt dan de faciliterende opdrachtgever. Het feit dat de Omgevingsarchitectuurprijs ook wordt uitgereikt aan de opdrachtgever onderstreept niettemin het

belang van goed en consistent opdrachtgeverschap. Het succes van Monnikenhuizen – hetgeen zich onder meer vertaalde in een voorspoedige verkoop van de woningen – toont verder aan dat de belangstelling voor stedelijk wonen toeneemt. Recente cijfermatige

analyses van het Ministerie van VROM wijzen op het ontstaan van twee toppen in de huidige behoefte aan woonmilieus, namelijk een ‘groen’ woonmilieu aan de rand van de stad en een centraalstedelijk woonmilieu, met alle voorzieningen die daar bijhoren en in

een hoge dichtheid. Monnikenhuizen mag dan geen super gemengd stedelijk milieu zijn, het gaat wel om een woongebied met een stevige dichtheid en een stedelijke allure. Vanuit de stad Arnhem en de omliggende regio was sprake van een grote belangstelling

van woonconsumenten voor dit plan. Dat zal zeker het nodige te maken hebben met de unieke kwaliteiten van de plek, maar zeker ook met de nabijheid van de stad en met het uitgesproken karakter van de woonbebouwing. Met die laatste constatering raken we

aan een andere actuele ontwikkeling, die van toepassing is op Monnikenhuizen: het wonen als middel voor de expressie van de eigen woon- en levensstijl. Wonen is al lang veel meer dan een dak boven het hoofd. Met de keuze voor een bepaalde woning in een

bepaalde setting laat de consument van nu zien welke zaken hij of zij belangrijk vindt in het leven. Sociaal geografe De Wijs-Mulkens toonde dat in haar recente publicatie ‘Wonen op stand’ feilloos aan. Uit haar onderzoek blijkt onder meer dat de sociaal-

culturele elite van Nederland een geheel andere woonvoorkeur er op nahoudt dan de sociaal-economische elite. De eerste groep kiest voor een stedelijk milieu en moderne architectuur wordt daarbij ingezet als middel om de eigen vooruitstrevendheid te verbeel-

den naar de buitenwereld. De tweede groep daarentegen kiest voor de suburbane milieus, die hun waarde inmiddels hebben bewezen. Dan gaat het bijvoorbeeld om wijken uit de jaren dertig uit de vorige eeuw, met een meer traditionele baksteenarchitectuur.

Wie afgaat op de gedurfde architectonische uitstraling van Monnikenhuizen, mag verwachten dat hier een deel van de Arnhemse sociaal-culturele elite is gehuisvest. Een hypothese die door nader veldwerk zou moeten worden getoetst. Maar ongeacht de

uitkomst van dat veldwerk is nu reeds duidelijk dat Monnikenhuizen een prominente plek op de ‘mental map’ van de Arnhemmers zal gaan innemen. Was deze plek voorheen synoniem met het voetbal in en rond Vitesse-stadion, het nieuwe Monnikenhuizen zal

veeleer bekend worden door de opvallende inrichting van het gebied. De sterke mate van architectuurtoerisme in de wijk duidt erop dat Monnikenhuizen inmiddels ook buiten Arnhem bekend is geworden. Al met al zijn er voldoende redenen om dit bijzondere

plan te documenteren. Dat gebeurt in de voorliggende publicatie, waarin zowel de ontwikkelingsgeschiedenis, de stedenbouw, de openbare ruimte en de architectuur aan bod komen. Een fotoverslag over het wonen in de wijk en een essay maken een en ander

compleet. Kees de Graaf, Amsterdam najaar 2002

MO

NN

IK

EN

HU

IZ

EN

AR

NH

EM


M O N N I K E N H U I Z E N

Uitgave

Johan Matser Projectontwikkeling bv, Hilversum

Redactie en productie

Kees de Graaf,Amsterdam

Essay

Bernard Hulsman,Amsterdam

Tekstcorrectie

Esther Segaar,Amsterdam

Vormgeving

cg ontwerpers,Amsterdam

Lithografie

Edge PreMedia,Weesp

Drukwerk

Kwak & van Daalen & Ronday, Zaandam

ISBN

90-9016498-7

Fotografie

Luuk Kramer,Amsterdam

Marsel Loermans, Den Haag [binnen/buiten]

Sjaak Henselmans, Amsterdam [p. 90 midden]

Scagliola/Brakkee, Rotterdam [p. 67, p. 70, p. 72, p. 74 onder]

Raoul Suermondt, Den Haag [p. 64 onder]

Khandekar Stadsontwerp en landschapsarchitectuur, Benthuizen [p. 6,

p.9 boven, p.23 boven]

Buro Lubbers, ’s-Hertogenbosch [p.31, achterflap]

Aerophoto-Schiphol, Schiphol Oost [p. 22]

Dominicanenweg

Norbertijnenstraat

Jezuïetenstraat

Benedictijnenstra

at

Fran

cisc

anen

stra

at

Augus

tijne

nstra

at

Dominicanenweg

Rose

ndaa

lseweg

Burge

meeste

r Bloe

mersw

eg

Mon

nike

nste

eg

Meyer en Van Schooten Architecten

Van de Looi en Jacobs Architecten

Atelier Z Zavrel Architecten

Vera Yanovshtchinsky Architecten

NOORD

ZUID

WEST OOST


68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































opdrachtgever Johan Matser Projectontwikkeling

project Boek ontstaan Monnikenhuizen, Arnhem

Grote kamer De grote kamer, omzoomd door bos,

vormt het hoofdonderdeel van het plan. De kamer bestaat uit vier

terrassen met een onderling hoogteverschil van 1,75 meter.

Het hoogteverschil wordt zichtbaar gemaakt en opgevangen met

behulp van schanskorven. Binnen de kamer vormt de verharding

een contrast met de groene rand rondom de kamer. De straten

hebben een asymmetrisch profiel, waarin een brede plantstrook

met berken in korte tijd zal leiden tot zeer groene straatprofielen.

Afhankelijk van de intensiteit van het beheer zal de gravier d’or

verharding onder de berken zo blijven of op termijn vergrassen.

De straten eindigen in parkeerpleintjes, die tevens fungeren als

keerlus voor het verkeer. Onderling zijn de pleintjes met elkaar

verbonden door trappen en vanaf de pleintjes lopen voetpaden

naar de hoger gelegen groenstrook.Water wordt over de verhar-

ding afgevoerd door een stelsel van open goten, die uitkomen in

een driehoekige infiltratievijver.

Kleine kamer In de kleine kamer is aansluiting

gezocht met de verschillende niveaus in de omgeving. Hierdoor

ontstaat een heuvelachtig terrein. Het verschil tussen de villa’s is

elke keer 0,50 meter. Langs de hoofdontsluiting van de wijk wordt

het hoogteverschil tussen de groene rand opgevangen in de par-

keerkelders onder de appartementen. Schanskorven benadrukken

dit effect.

31

OP

EN

BA

RE

RU

IMT

E

BURO LUBBERS LANDSCHAPSARCHITECTUUR & STEDELIJK ONTWERP

Het inrichtingsplan voor de openbare ruimte,

met in het noordoosten de ‘grote’ kamer en in

het zuidwesten de ‘kleine’ kamer.

De planopzet voor Monnikenhuizen gaat uit van twee ‘boskamers’ met bebouwing; de grote kamer met geschakelde bebouwing langs korte insteek-straten, de kleine kamer met vrijstaande bebouwing. Tussen deze kamersloopt een ecologische zone, als de verbinding tussen de landgoederenKlarenstein en Angerenstein. Deze zone is ingeplant met eiken.Als verwijzing naar de landgoederen staan er ook groepen rododendrons.


68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































56

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN

Deelplan Minerva Om het groene en heuvelachtige

karakter optimaal tot uitdrukking te laten komen zijn de zes bouw-

volumes niet als een gesloten straatwand langs de straat geplaatst

- een oplossing waarin het oorspronkelijke stedenbouwkundige

concept voorzag - maar juist als losse bouwblokken.Ter hoogte van

de drie woonstraten in het middengebied zijn de volumes haaks op

de straat geplaatst, net naast de as van de straten. Het vrije uit-

zicht vanuit de straten naar het omringende landschap is hierdoor

behouden. De drie andere volumes staan onder een hoek ten

opzichte van de straat. Hierdoor zijn de koppen van deze blokken

steeds gesitueerd in het verlengde van de zich naar boven slinge-

rende ontsluitingsweg.

Door de blokken boven het maaiveld te laten ‘zweven’ - dit beeld

wordt versterkt doordat de bouwblokken op kolommen staan en

voor een deel schuin in de helling zijn gestoken - worden de hoog-

teverschillen van het terrein geaccentueerd. Bovendien wordt zo

het contrast tussen het gebouwde en de natuurlijke omgeving ge-

optimaliseerd. De buitenruimtes van de appartementen en maison-

Naam deelplan Minerva






Aantal woningen 42



Naam deelplan Apollo






Aantal woningen 24



MEYER EN VAN SCHOOTEN ARCHITECTENTegen en op de helling, aan de rand van Monnikenhuizen, hebben Meyer en Van Schooten Architecten 66 appartementen gebouwd, verdeeld overnegen verschillende woongebouwen. Het gaat om 24 appartementen in de drie woongebouwen ‘Apollo’ en 42 appartementen en maisonnettes in de zes woongebouwen ‘Minerva’. Opvallend is met name de manierwaarop deze woongebouwen inspelen op het aanwezige en deels nieuw gecreëerde heuvellandschap.

De met hout beklede galerij die

de vier maisonnettewoningen

ontsluit.


21

ST

ED

EN

BO

UW

Twee kamers Aangezien de ecologische zone binnen

het woongebied zou liggen, werd deze keuze ingezet om twee

‘kamers’ in het plangebied te maken, beide met een sterk eigen

karakter. De structuur van de noordelijke kamer werd afgeleid van

de terrasvormige opbouw van de woonstraten aan de oostkant van

het gebied. Deze lijnen zijn hier als het ware doorgezet in de nieu-

we terrassen. De relaties met de stedelijke elementen in de omge-

ving zijn versterkt.Vanaf de terrassen - gunstig gelegen op de zuid-

kant - kon een fraai uitzicht naar de ecologische zone en de andere

‘kamer’ ontstaan. De zuidelijke kamer, waar woongebouwen vrij in

het groen werden voorzien, kon bovendien dienen als ‘grondbank’

voor de terrassen aan de noordzijde. Het afzonderlijke karakter

van de twee kamers werd versterkt door ze beide een eigen ontslui-

tingsweg toe te bedelen.

Ontspannen inrichting Bij de inrichting van de twee

kamers stond de ambitie centraal een ‘ontspannen’ woongebied te

maken, dat door haar informaliteit goed zou aansluiten bij de

natuurlijke omgeving.Voor de plaatsing van de woonblokken en de

vormgeving van de wegenstructuur betekende dit ‘wonen in een

parklandschap’ dat rigide, orthogonale oplossingen werden voor-

komen. Een laatste uitgangspunt betrof het uitzicht vanaf de hoger

gelegen gebieden in Arnhem Noord naar de zuidelijker gelegen

delen van de stad. Dit uitzicht moest behouden blijven, hetgeen de

nodige eisen stelde aan de maximale bouwhoogte van de nieuwe

woonbebouwing.

Structuurschets De bovenstaande uitgangspunten zijn

vertaald en verbeeld in een bondige structuurschets (mei 1997).

Bewust werd slechts een beperkt aantal zaken vastgelegd; voldoen-

de om een nieuw bestemmingsplan te kunnen maken en de nodige

instrumenten biedend om de architecten aan te sturen in de vol-

gende ontwerpfasen. Daartoe werd een beeldkwaliteitplan ‘in lichte

vorm’ aan de structuurschets toegevoegd. Bewust is vermeden

allerlei ontwerptechnische eisen in de structuurschets op te nemen.

Al ontwerpend moest er tot de beste resultaten gekomen worden,

KHANDEKAR STADSONTWERP EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR

Twee van de vier richtinggevende

ontwerptekeningen uit de struc-

tuurschets. Links de opzet van de

groenstructuur en de waterafvoer,

rechts de nieuwe hoogteverschil-

len en daaruit voortvloeiende

indeling in terrassen.

Aan de basis van de stedenbouwkundige opzet van Monnikenhuizenlag de constatering dat het plangebied een grote landschappelijkewaarde heeft, met name door het bosrijke karakter en de voorNederlandse begrippen aanzienlijke hoogteverschillen. Ook in ecolo-gisch opzicht was het gebied belangrijk; een eigenschap die nog verder werd versterkt doordat aan de zuidkant van het gebied eenecologische zone moest worden aangelegd. Deze ecologische zoneverbindt de groengebieden van Klarenbeek en Angerenstein.

een reeks groene kamers


68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































68

MO

NN

IKE

NH

UIZ

EN































8

Met andere ogen

9

De brandende tram in de Van Baerlestraat

01A

NP

/Cor

Mul

der

Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 8

6766

Met andere ogen

De werkelijkheid van echte gebouwen

05Solids opmaak def 04-10-2007 15:42 Pagina 66

opdrachtgever Het Oosten Woningcorporatie

project Boek ontwikkeling solids

Over de verbinding tussen mensen van vlees en bloed en een duurzame kwaliteit van gebouwen en gebieden

ogEnMetandere

Frank Bijdendijk


8

Met andere ogen

9


01A

NP

/Cor

Mul

der


8

Met andere ogen

9


01A

NP

/Cor

Mul

der


6766

Met andere ogen

De werkelijkheid van echte gebouwen


Stad van isolementen

Het functioneel, analytisch denken heeft zijn uitwer-

king de afgelopen halve eeuw niet gemist. De popula-

riteit van de scheiding van functies is afleesbaar aan

de stadsplattegrond van veel Nederlandse steden.

In de jaren zestig en zeventig heeft het denken in

gescheiden functies de Nederlandse stedenbouw in

belangrijke mate beheerst.

De auto fungeerde daarbij in veel gevallen als het lei-

dende ontwerpprincipe, zoals bij de stedenbouwkun-

dige ontwikkeling van Den Haag. Vincent van Rossem

schrijft hierover in Stadbouwkunst: de stedelijke

ruimte als architectonische opgave21: ‘Het structuur-

plan dat in 1957 werd gepresenteerd (..) is ontwor-

pen volgens de vooroorlogse principes van de CIAM

– functiescheiding en ruim baan voor het autover-

keer. Alle cityfuncties worden geconcentreerd in de

binnenstad en in een ring direct eromheen.

De woonfunctie in dit gebied, met onder meer een

groot deel van het Spuikwartier en de Schilderswijk,

wordt geheel opgeofferd voor de cityvorming.’

53

03 De misvattingen van het modernisme

De eindeloze herhaling van woningen en ‘stempels’ in

de stedenbouw werd tenslotte mede mogelijk

gemaakt door de innovaties in de bouw.

Aangemoedigd door de Stichting Ratiobouw werden

na de oorlog diverse industriële bouwmethoden ont-

wikkeld (Muwi, Dura-Coignet, Airey, ERA, RBM en

anderen). Hiermee werd het mogelijk in korte tijd

forse woningaantallen te realiseren. Dat hierdoor een

monotoon stadsbeeld ontstond, nam men op de koop

toe. De kongsi tussen architecten, politici en aanne-

mers was dermate krachtig en succesvol dat hierover

geen kritische vragen werden gesteld.

De opdrachtgevers in de bouw – waaronder na de

oorlog met name ook de woningcorporaties – hebben

hier vrij klakkeloos medewerking aan verleend. Ook

hier was sprake van meeloperij, maar dan vooral met

de overheid. Van eigen, authentiek initiatief was geen

sprake. Daarmee zijn de corporaties ver weggedreven

van de ambitieuze opdrachtgevers die ze ooit, na de

introductie van de Woningwet, wel waren. In de jaren

tien en twintig van de vorige eeuw hebben zij in

Amsterdam aansprekende woongebouwen gemaakt,

bijvoorbeeld in de Spaarndammerbuurt.

52

Met andere ogen

Dat de totstandkoming van dergelijke Central Business

Districts rampzalige gevolgen kan hebben voor de leef-

baarheid van steden werd door Jane Jacobs in 1961 al

feilloos aangetoond (The death and life of great

American Cities22). Alle stedelijke functies hebben een

eigen plek en een eigen gebouw gekregen: woonwij-

ken (‘slaapsteden’), bejaardenhuizen, gekkenhuizen,

mammoetscholen, industriegebieden, bedrijventerrei-

nen, winkelcentra, supermarkten en andere formules.

Door deze scheiding is de ‘stad van de isolementen’

ontstaan. Het gaat bovendien vaak om gebouwen die

weinig met hun omgeving te maken (willen) hebben.

Het onlangs gesloopte Jan Swammerdam Instituut aan

de Constantijn Huygensstraat was hier een markant

voorbeeld van; het gedroeg zich volstrekt autonoom

van de omgeving. In een gebied als Amsterdam

Zuidoost zijn de gevolgen daarvan duidelijk afleesbaar.

Alle functies zijn hier uit elkaar getrokken. Aan de ene

kant van de spoorlijn Amsterdam-Utrecht ligt het

21 De stedelijke ruimte als architectonische opgave,

Vincent van Rossem, 1996. NAi Uitgevers.

22 The death and life of great American Cities, Jane Jacobs,

1961. Random House.

Karakteristieke voorbeelden van waartoe goed,

bevlogen opdrachtgeverschap toe kon leiden in de

Spaarndammerbuurt. Corporaties als Eigen Haard en

ontwerpers als Michiel de Klerk lieten hier hun sporen

na, aangevuurd door een ambitieus stadsbestuur en

dito ambtenarenapparaat.

Een voorbeeld van een geïsoleerd gelegen onderwijs-

instelling: Hogeschool INHOLLAND in Diemen.


09 Het Solids-concept

96

Met andere ogen

Dierbaarheid vormgeven

Het vorm geven aan dierbaarheid – de andere duurza-

me kwaliteit – is een stuk lastiger, omdat emotie hier

de kern van dit begrip vormt. Het gaat over de mate

waarin mensen (niet alleen de gebruikers van het

gebouw!) zich aan het gebouw in zijn omgeving kun-

nen hechten, zich ermee kunnen identificeren, ervan

kunnen houden. Juist door die gevoelswaarde is het

een precair onderwerp. We stuiten daarbij als we niet

oppassen op allerlei taboes en dooddoeners en lange

tenen die ons belemmeren. Dierbaarheid vormgeven

is het tegendeel van wat het modernisme voor ogen

staat, het tegendeel van de ‘architectuurwetenschap’

van Duiker (zie hoofdstuk 3).

De stad is de begane grond, zegt men wel. In ieder

geval speelt een groot deel van het openbare leven

zich af op het niveau van de straat. Het is op dat

niveau dat de Solid het sterkst communiceert met zijn

omgeving – in tegenstelling tot wat Le Corbusier

beweerde. Daarom moet de flexibiliteit op begane

grondniveau het grootst zijn. Deze moet ook het

meest uitnodigend zijn. Vandaar dat voor de hoogte

(vloer op vloer) op de begane grond gekozen wordt

voor 4,8 meter of meer. Op de verdiepingen lijkt ons

3,6 meter voldoende (vloer op vloer).

Technisch leidt functievrijheid tot de volgende

uitgangspunten:

Het maken van een Solid

Maar hoe zien Solids eruit en hoe bouw je ze? En niet

te vergeten: met welke partijen werken we samen om

deze gebouwen te realiseren? Dat is namelijk een

belangrijke extra dimensie van het werken met Solids:

door hun flexibiliteit zijn ze geschikt om meerdere

functies te accommoderen en daarmee interessant

voor allerlei stedelijke organisaties in de sfeer van

onderwijs, zorg en dergelijke. Daarover gaat het in het

vervolg van deze publicatie.

Het Solids-principe

Duurzame kwaliteiten

a. accommodatievermogen

b. dierbaarheid

Gebruiker bepaalt

a. plek

b. bestemming

c. oppervlak

d. prijs

Het Oosten is inmiddels volop bezig met de ontwikke-

ling van Solids. In de Solids moet gewoond en/of

gewerkt kunnen worden op vele manieren. Op de ver-

diepingen denken we daarbij aan wonen, hotel, kin-

deropvang, school, dienstverlening, zorg, welzijn,

praktijk-ruimte en ateliers. Op de begane grond

komen daar nog bij: bibliotheek, horeca, showroom,

et cetera. De Solid moet eeuwig renderen. Dat wil

zeggen ook direct na oplevering al. Het is waarschijn-

lijk dat er aanvankelijk meer gewoond dan gewerkt zal

worden.

� ruim, vrij oppervlak zonder obstakels en vrije hoogte, voortdurend vrij indeelbaar;

� grote overspanningen;

� verhoudingsgewijs groot draagvermogen;

� verticale lasten kunnen beter langs kolommen worden afgevoerd dan via schijven.

Kolommen als draagconstructie zijn minder dwingend. Wel kan het ‘eeuwige deel’ van

de gevel dragend zijn;

� verhoudingsgewijs veel verticale ontsluiting voor mensen, pijpen, leidingen en kabels.

Kort samengevat: indelingsvrijheid en op een aantal

punten overmaat. Accommodatievermogen leidt op

deze manier tot technische, functionele en economi-

sche duurzaamheid. Maar ook tot emotionele! Want

het is voor vele gebruikers zeer aantrekkelijk zelf te

mogen bepalen hoe zij het gehuurde oppervlak zullen

gebruiken, hoe zij hun ruimte zullen indelen, op welk

kwaliteitsniveau en voor welke kosten. Voortdurende

echte keuzevrijheid is in toenemende mate een enor-

me waarde voor veel mensen.

Maar er is meer. Met dat deel van de binnenkant

waarvoor de bewoners verantwoordelijkheid hebben

genomen, mogen zij doen en laten wat zij willen.

Het wordt daardoor echt hun eigen ruimte. Dat maakt

de betrokkenheid bij de ruimte groter en dat zorgt er

ook voor dat de ruimte een grotere duurzaamheid

krijgt. Dat gevoel van zelfstandigheid is belangrijk,

zoals we in het begin van deze publicatie al aangaven

bij de kenmerken van echte geïndividualiseerde men-

sen.

97


83

07 Investeren in duurzaamheid

82

Met andere ogen

Er is een toenemende aandacht voor duurzaamheid, op alle fronten. Ik citeer hier

opnieuw Herman Wijffels (SER), die zegt:

34

Deze behoefte aan duurzaamheid blijkt breed te worden gevoeld. Uit een enquête

van de Volkskrant naar de ‘sociale agenda’ van Nederland35 blijkt een van de zeven

kernthema’s de vraag ‘Hoe kunnen we de continuïteit en duurzaamheid van de

samenleving bevorderen?’ ‘Nog meer auto’s, nog meer huizen met een tuin, nog

meer bedrijventerreinen, nog meer natuur en nog meer landingsbanen gaan niet

samen. Daar is geen ruimte voor, daar kan het milieu niet tegen, daar doen we toe-

komstige generaties geen plezier mee’, zo wordt gezegd.

Echte duurzaamheid van gebouwen, gebieden en steden ontstaat als we de verbin-

ding weten te leggen met de duurzame gevoelens van mensen. Dat is dus niet de

duurzame kwaliteit zoals die wordt uitgerekend door ingenieurs, eenvoudigweg

omdat echte duurzaamheid niet kan worden gecalculeerd.

Naar een brede opvatting van duurzaamheid

In de bouwsector zullen we de opgave van duurzame gebouwen, gebieden en steden

op moeten pakken, maar anders dan we tot nu toe hebben gedaan. Begin jaren

negentig van de vorige eeuw groeide de zorg voor het behoud van onze leefomge-

ving. Het begrip deed zijn intrede. Dit begrip heeft betrekking op de

duurzame kringloopprocessen die in de natuur voorkomen.

Andere landen hebben een brede invulling aan gegeven, met de

Engelse architect Richard Rogers als goed voorbeeld. Hij publiceerde

, waarin hij pleitte voor een . Dat is in zijn visie een

rechtvaardige stad, een stad vol schoonheid, een creatieve stad, een ecologische

stad, een stad waar gemakkelijk contact kan worden gelegd, een compacte stad en

een gevarieerde stad.

In het Nederlands werd vertaald met ‘duurzaamheid’, een woord dat

ook kan worden uitgelegd als ‘onveranderlijkheid’ of ‘blijvend in de tijd’. Voorlopers

onder de ontwerpers wierpen zich op en zochten naar constructies en

bouwwijzen die het milieu zo min mogelijk belastten. Het ging daarbij vooral om

zuinigheid: zuinig energiegebruik, zuinig ruimtegebruik, zuinig watergebruik, en

materiaalgebruik dat zo min mogelijk belastend was voor het milieu.

34 In: NRC Handelsblad, 10/11 september 2005.

35 In: de Volkskrant, 22 oktober 2005.

De zuinigheidsbenadering van de bouwsector – vooral een calvinistische duurzaam-

heid36 – resulteerde eenzijdig in redeneringen over het gebruik van tropisch hardhout,

in de vraag of aluminium – bezien van winning tot en met hergebruik – minder belas-

tend zou zijn dan staal, of in de vraag of sloopafval niet zou kunnen worden herge-

bruikt. In 1996 zag de zogenaamde DUBO-lijst het licht. Daarop werden concrete en

praktische aanwijzingen gegeven aan bouwers over maatregelen die zouden leiden

tot het bovenbedoelde. Deze lijst werd in de bouwwereld echter gezien als een soort

verplichting die alleen maar extra geld kostte. Vervolgens ontfermden ingenieurs zich

over het begrip duurzaamheid en kwam tot stand. Een rekensysteem

waarmee de milieubelasting van materialen van de wieg tot het graf kon worden

berekend. Maar gebouwen, gebieden en steden zijn niet alleen een optelsom van

materialen. De duurzaamheid van gebouwen, gebieden en steden kun je niet als een

ingenieur berekenen. Het begrip duurzaamheid kreeg steeds meer de betekenis van

kostenverhogend. Zuinigheid zou gelijk staan aan duurzaamheid, maar tot op de dag

van vandaag is er weinig spontane vraag in de markt naar dit soort duurzaamheid.

Tussen boshut en piramide

In mijn visie begint duurzaam bouwen met duurzame stedenbouw en architectuur, die

zich concentreert in bestaand stedelijk gebied. Programma’s voor nieuwe gebouwen

en gebieden moeten voldoende flexibel zijn om veranderende maatschappelijke

�

�

�

�

�

�

�

De volgens Richard Rogers

The sustainable city is:

Bro

n:

Cit

ies

for

a s

ma

ll p

lan

et,

Ric

ha

rd R

og

ers

en

Ph

ilip

Gu

mu

chd

jia

n.

Fa

be

r a

nd

Fa

be

r Li

mit

ed

, 1

997

.

36 Waar zuinigheid in combinatie met schaarste op de woningmarkt toe kan leiden, heeft archi-

tect Bjarne Mastenbroek in juni 2001 aan de kaak gesteld naar aanleiding van de woningbouw op

IJburg. In een interview in de Volkskrant (26 mei 2005) bleek hij nog steeds kritisch:


94

Met andere ogen

95

Het Solids-concept


115

Nagele binnen NL.def 05-09-2007 11:33 Pagina 114

24


opdrachtgever NAi Uitgevers - IoP (Ideas on Paper)

project Fotoboek Nagele revisited

1312


Theo Baar t � Cary Markerink � Warna Oosterbaan

Nagele[revisi ted]

Een modernistisch dorp in de polder

NA

i U

itg

ev

ers

�IO

P

Nagele cover NL def 15-02-2008 16:28 Pagina 4

115


106


126


54

Maar er was méér veranderd. Was het eerst de mechanisatie geweest die tot ingrijpende verande-

ringen in de landbouw en de samenstelling van de bevolking had geleid, nu is overal sprake van

schaalvergroting. Land wordt verkocht aan de buurman, waardoor er steeds grotere boerenbedrijven

ontstaan. De vrijkomende boerderijen zonder grond krijgen een woonbestemming. De leegstand in

het dorp is verdwenen. Het openen van de Europese grenzen en de komst van buitenlanders naar

Nederland heeft ertoe geleid dat er vraag is naar de goedkope huurwoningen die Nagele te bieden

heeft. Aan het rand van het dorp is in de jaren negentig een ruim opgezette wijk gebouwd. Daarmee

heeft de forens zijn intrede gedaan met de Randstad en de provincies Friesland en Overijssel als

zijn achterland. De verzuiling is nagenoeg verdwenen: de gereformeerde en de Nederlands

Hervormde kerk zijn samengegaan en de katholieke kerk is Museum Nagele geworden. De ooit zo

verfoeide snelweg is nu de redding van de kleine dorpsgemeenschap. Veel boeren hebben een

nevenfunctie. Ze zijn ook makelaar, transportondernemer, bestuurder, consultant, etc. Bescheiden in

aantal – de schaalvergroting heft zijn tol – zijn de jonge boeren die in de startblokken staan om op

termijn het bedrijf over te nemen van hun vader. Deze jonge boeren hebben vrouwen die een andere

rol hebben dan de boerinnen van de eerste generaties. Een aantal is hoogopgeleid en heeft een

functie in het bedrijfsleven of bij de overheid.

Al deze veranderingen rechtvaardigen een actualisering van ons boek uit 1988. In Nagele

revisited voegen we een historisch beeld toe. Met een scanner en een laptop bezochten we een aantal

pioniers. In hun familiealbums vonden we een schat aan beelden, waaruit we een selectie hebben

gemaakt, beginnend met de jonge mannen die in barakken woonden en de polder ontgonnen (1943).

En eindigend bij de schuurfeesten van de eerste generatie adolescenten van het Nieuwe Land (1962).

Familiefotografie is per definitie anekdotisch. Een groepsportret op een verjaardag, de kinderen voor

het nieuwe huis of de nieuwe auto, het zijn universele beelden. Ze bevatten meerdere lagen, vertellen

de feesten ontmoetten wij Theo Bloo, een leeftijdgenoot die net de boerderij van zijn ouders had

overgenomen. Na gedane arbeid streken wij, voorzien van een krat bier, geregeld neer op zijn

boerderij voor een goed gesprek. Naar Theo Bloo werd door sommige dorpsbewoners met zorg

gekeken: een jonge vrolijke vent zonder vrouw op een boerderij, wat moest daarvan komen?

Een andere pleisterplaats was voor ons café-restaurant ’t Schokkererf met de gebroeders Dijkstra

in de bediening en hun zusters in de keuken. De familie Dijkstra was ooit uit Friesland hier neer-

gestreken. ’t Schokkererf is wellicht een maatje te groot voor de schaal van Nagele. Een bestelling

van een uitsmijter leverde een lange tocht op over de lengteas vanuit de bar naar het toneel aan de

andere kant van de grote zaal. Daar stond een tafeltje met een bestekbak. En dan hoorde je het

geslof over de parketvloer naar de tafel van de gasten. Vaak zag je de uitbaters zitten aan de stam-

tafel uitkijkend over het lege dorpsplein.

In 1988 werden de foto’s die we over de periode van een jaar hadden gemaakt, tentoongesteld

in ’t Schokkererf. De burgemeester van de gemeente Noordoostpolder, waar Nagele onder valt,

verzorgde de opening. De komst van vele genodigde Amsterdammers werd door de burgemeester

aangegrepen om de kwaliteiten van het dorp breed uit te meten. Fanfare de Zeeschelp zorgde voor

passende muzikale omlijsting. De meeste foto’s hingen ingelijst aan de muur, de rest lag op het

biljart. Bij Fragment Uitgeverij in Amsterdam verscheen het boek Nagele N.O.P.2 Het toonde een

hecht georganiseerde gemeenschap met duizend inwoners en tweeënveertig verenigingen.

Na 1988 verdween Nagele voor ons achter de horizon. Een enkele keer namen we nog wel eens

de afrit Nagele, en maakten we een rondje door het dorp. Er leek niets veranderd, er hing een grote

rust over het dorp. In 1996 ging een van ons bij zo’n bezoekje ’t Schokkererf in en vroeg wat er

gebeurd was in Nagele sinds het verschijnen van het boek. Het was lang stil en toen zei Klaas

Dijkstra: ‘Ja. Theo Bloo is getrouwd.’


opdrachtgever Ministerie van VROM

project Boek Stationslocaties

3130

2.2A

rnhemA

rnhem C

entraal

Het geïntegreerde

openbaarvervoergebied

rond de centrale hal geeft

rechtstreeks toegang

tot trein, taxi, bus, fiets,

parkeergarage en

kantoren.

UN

Studio

vuilniswagens wordt afgevoerd. Door dit systeem kon het

grondoppervlak aanmerkelijke effectiever worden inge-

richt. De bouw van Arnhem Centraal is inmiddels flink

op dreef. De ondergrondse garage waarop in de toekomst

de haltes voor de kenmerkende Arnhemse trolleybussen

komen, is gereed. Net als twee kantoortorens van 70

meter hoog langs de toekomstige Stationsstraat. De bouw

van de nieuwe transferhal zal in 2007 starten en wordt

medio 2009 opgeleverd. Met ontwikkelaars en beleggers

zijn gesprekken gaande over de realisatie van de kanto-

ren, winkels en woningen ten westen van de stationshal.

De ontwikkeling van Arnhem Centraal vormt de opmaat

voor een nog veel ambitieuzere transformatie van om-

ringende gebieden op langere termijn.

Het ‘Rijnboogplan’ (43.5 ha) heeft als doel de relatie van

de binnenstad met de Rijn, die door de bombardementen

in de oorlog is verwoest, te herstellen.

Proces De gemeente Arnhem is al voor de aanwijzing

als NSP begonnen met de planvorming. Om zelf het ini-

tiatief in handen te kunnen houden en tempo te maken

trok de gemeente vanaf de start de opdrachtgeversrol

voor de transferhal naar zich toe. Pas in een later stadi-

um kwam er overeenstemming met NS en ProRail over

het plan van Ben van Berkel.

Ook investeerde de gemeente vooruitlopend op een con-

tract met een belegger risicodragend in de bouw van de

parkeergarage onder het stationsplein en in de inmiddels

gerealiseerde twee kantoortorens in het plangebied.

In totaal krijgt Arnhem een bijdrage van €24,9 miljoen

van VROM (NSP) en € 24,3 miljoen van V&W (MIT).

Daarnaast geeft de NS een belangrijke bijdrage voor de

commerciële voorzieningen en is er een significante bij-

drage van de Provincie en het KAN. De Gemeente Arnhem

maakte zelf de “business case” van het project sluitend.

Net las bij andere NPS-projecten zijn er punten waar

flink over wordt gediscussieerd, zoals de branchering

van de commerciële voorziening in de stationshal en het

beheer en onderhoud. In Arnhem is bovendien de inpas-

sing van het spooruitbreidingsproject Sporen een belang-

rijk discussiepunt. Het plan voorziet ondermeer in twee

extra sporen, een vierde perron en een vrije spoorkrui-

sing. Op dit moment zijn ook de inrichting en materiali-

satie van de transferhal en de uitstraling van de winkels

een hot item. De gemeente heeft ProRail gevraagd een

beeldkwaliteitsplan op te stellen om een goed beeld te

krijgen van de eindsituatie. Een ander discussiepunt

vormt de exploitatie van de fietsenstalling. De plannen

voorzien in een ondergrondse bewaakte en onbewaakte

fietsenstalling. Wijs geworden door ervaringen elders,

voorziet NS echter problemen met de exploitatie van het

bewaakte deel als fietsers op de dezelfde locatie ook gra-

tis kunnen stallen. Door het initiatief te nemen bij het

ontwerp van de transferhal en risicodragend te investe-

ren in de parkeergarage en aangrenzende kantoren, loopt

de gemeente Arnhem voor op andere NSP-gemeenten. De

keerzijde van deze voortrekkersrol is dat de gemeente

zelf verantwoordelijk was en nog steeds is voor de ont-

wikkeling en exploitatie van delen van de terminal (o.a.

congreshal) en het omliggende gebied.

Door de integratie van terminal en vastgoed krijgt het

station van Arnhem straks onmiskenbaar een extra

dimensie. Het wordt stedelijk, dynamisch en vooral spec-

taculair. De terminal krijgt bijvoorbeeld een business-

lounge voor internationale reizigers en een uitgekiend

winkelen horeca-aanbod. �

Programma

Plangebied 24 ha

Kantoren 80.000 m2

Woningen 150 eenheden

Voorzieningen 5.900 m2

Rijksbijdrage (prijspeil 2005) ¤ 84 mln

Start bouw NSP reeds gestart

Start bouw OV-terminal 2007

Oplevering OV-terminal 2009

Realisatie NSP 2011

gedelegeerd opdrachtgever spoorse deel PRORAIL

Voetgangers kunnen zich in

een oogopslag oriënteren.

De terminal krijgt een

businesslounge en een

uitgekiend winkelen

horeca-aanbod.

Stationslocaties.def 20-09-2007 15:44 Pagina 30

2.2A

rnhemA

rnhem C

entraal

2928

UN

Studio

Aerophoto-S

chiphol

UN

Studio

UN

Studio

bruto kantoren, 8400 m2 winkels en 2500 m2 horeca.

Interessante onderdelen van het plan vormen de koude-

en warmteopslag en de centrale afvalinzameling. Koud

en warm water worden op grote diepte in de bodem opge-

slagen en via een buizenstelsel door de toekomstige

bebouwing geleid. Doelstelling is dat dit systeem sterk

concurrerend zal zijn ten opzichte van de traditionele

energievoorziening. Ook het afval wordt ondergronds via

luchtstromen door een buizenstelsel naar een onder-

grondse ‘afvanginrichting’ getransporteerd, waar het met

2.2 Arnhem

Arnhem Centraal vormt straks een van de meest spectaculaire stations in

Nederland, waarin landschap, stad en station deel uitmaken van een geïntegreerd

openbaarvervoergebied. Door zelf het heft in handen te nemen bij het ontwerp

van het nieuwe station en risicodragend te investeren in een ondergrondse

parkeergarage en kantoortoren heeft Arnhem een geweldige impuls gegeven

aan de herontwikkeling van dit gebied.

Arnhem Centraal station als stedelijk landschap

Plan De hogesnelheidstrein tussen Duitsland en

Amsterdam (ICE-trein), de aanwijzing van Arnhem-

Nijmegen tot stedelijk knooppunt en de daardoor ver-

wachte stedelijke ontwikkeling vormden de aanleiding

voor een ingrijpende transformatie van het stationsge-

bied in Arnhem. Al in 1994 werd samen met ProRail een

nota van uitgangspunten opgesteld die in 1997 resulteer-

de in een masterplan van de hand van architectenbureau

UN-Studio in samenwerking met Arup Consulting

Engineers uit Londen. In het masterplan voor Arnhem

Centraal wordt op subtiele wijze gebruik gemaakt van

het hoogteverschil tussen de westen oostkant van het

station (15 tot 20 meter). Het nieuwe station heeft daar-

door het karakter van een stedelijk landschap met plooi-

en en inkepingen waar ramen en uitgangen zijn gesitu-

eerd. Hierdoor ontstaat er een volledig geïntegreerd

openbaarvervoergebied rond de centrale hal, die recht-

streeks en overdekt toegang geeft tot trein, taxi, bus,

fiets, parkeergarage en kantoren. Kruisende verkeersstro-

men kunnen zo tot een minimum worden beperkt, ter-

wijl alle onderdelen goed bereikbaar blijven en de voet-

ganger zich in een oogopslag kan oriënteren. Via simula-

tieberekeningen van toekomstige voetgangersstromen

werd de benodigde oppervlakte voor bewegingen en

wachtruimten bepaald en daarmee de plaats en omvang

van de transferhal. Onder meer in verband met de hoge-

snelheidstrein tussen Amsterdam en Duitsland legt

ProRail een vierde perron aan. Spectaculair is de routing

van het autoverkeer vanuit de binnenstad richting

Rijnkade en station, waardoor bezoekers van het station

vanuit de nieuwe Willemstunnel direct de ondergrondse

parkeergarage (circa 1000 plaatsen) kunnen inrijden. Te

voet is het centrum van Arnhem straks uitstekend bereik-

baar via een nieuwe voetgangersroute: de Oude

Stationsstraat. Na sloop van de huidige bebouwing wordt

de straat iets in zuidelijke richting verlegd en omge-

bouwd tot een winkelpromenade die aansluit op de route

naar het centrum. Boven de winkels komen ongeveer 150

woningen. Het masterplan voorziet verder in het plange-

bied van 23.5 hectare in een programma van 80.000 m2

Het nieuwe station heeft

het karakter van een stedelijk

landschap met plooien en

inkepingen.

UN

Studio


8382

3.9Zaanstad

Nieuw

stadshart ZaanstadA

erophoto-Schiphol

3.9 Zaanstad

Nieuw stadshart Zaanstad met stapeling van functies

De gemeente Zaanstad werkt aan het omvangrijke project Inverdan, dat destad een nieuw hart moet geven. Het stationsgebied vormt het centrale deelvan het plangebied. Een negen meter brede overkluizing van het spoor gaatniet alleen de oosten westkant van de stad met elkaar verbinden, maarwordt zelf een kloppend, levendig onderdeel van de nieuwe centrumontwik-keling. Meervoudig grondgebruik en veel aandacht voor ruimtelijke kwali-teitsdragers zijn belangrijke speerpunten van Inverdan. Zo zal het nieuwestadshart straks een belangrijk knooppunt zijn in de economische en sociale ontwikkeling van Zaanstad.

In totaal bestrijkt Inverdan zo’n 100 hectare stedelijk gebied.

Tegelijkertijd met het creëren van het nieuwe stadscentrum

wordt een reeks klemmende structurele problemen van

Zaanstad en de omliggende regio aangepakt. Eén van die pro-

blemen betreft het aanpakken en uitbreiden van de diensten-

sector in de van oudsher industriële regio. Het toevoegen van

hoogwaardige kantoorruimte en werkgelegenheid betekent

een fundamentele versterking van de economische structuur

van Zaanstad. De concentratie van economische en sociale

functies rond het OV-knooppunt en het daarbij behorende

intensievere grondgebruik van het stadscentrum, verminderen

bovendien de druk op de groene ruimte van het waardevolle,

open waterlandgebied. ‘De stad stadser, het dorp dorpser’ is

het motto, dat verwijst naar het versterken van de verschillen-

de kwaliteiten binnen de gemeente, die in 1974 is ontstaan uit

de samenvoeging van Zaandam en zes kleinere gemeenten.

Plan Inverdan is dan ook een integraal project dat meerdere

doelstellingen beoogt. Met het creëren van een nieuw stads-

hart moet naast het toevoegen van een substantieel areaal

aan winkels en publieke voorzieningen (zodat de

Zaanlanders meer ‘thuis’ gaan winkelen in plaats van bij

grote buur Amsterdam), ook de sociale samenhang van

Zaanstad worden versterkt. Het creëren van kwalitatief

goede woningen voor verschillende doelgroepen is daar-

naast een belangrijke doelstelling van Inverdan.

Bovendien krijgt met het project een voorheen groten-

deels desolaat en onbenut gebied rond het station een

enorme opwaardering door de toevoeging en stapeling

van functies en een kwalitatief hoogwaardig ingerichte

openbare ruimte. En met de realisatie van een educatieve

as, kantoren, groen en woningen krijgt ook de westzijde

van het spoor een forse impuls.

Een belangrijke impuls voor het nieuwe stadshart vormt

de komst van twee belangrijke publieke functies, name-

lijk het stadhuis en de openbare bibliotheek. Door zélf in

het gebied te gaan zitten geeft de gemeente bovendien

een belangrijk signaal naar investeerders én de bevol-

king: ze geeft ermee aan vertrouwen en geloof te hebben

in het welslagen van het project.

De grootste prioriteit in uitvoering van het masterplan

uit 2003 ligt momenteel bij het deelgebied De Knoop, het

gebied tussen het station en de Gedempte Gracht. Sjoerd

Soeters – wiens bureau Soeters Van Eldonk en Ponec in

samenwerking met de gemeente tekende voor het master-

Het toevoegen van hoogwaardige

kantoorruimte en werkgelegen-

heid betekent een fundamentele

versterking van de economische

structuur van Zaanstad.

Gem

eentearchiefLuchtfoto B

ob Fleum

er, tekening Soeters Van E

ldonk Ponec architecten


4544

2.6U

trechtU

trecht Stationsgebied

het station gepeld, zodat de terminal weer een herkenba-

re eigen identiteit krijgt. Er komen meer en betere over-

gangen van het +1 niveau in de terminal naar de begane-

grond.

In het masterplan worden twee zones onderscheiden met

ieder een eigen identiteit en programma. De eerste zone

betreft de ‘Centrumboulevard’, de as van de historische

binnenstad via Hoog Catharijne, het station en het

Jaarbeursterrein naar het Merwedekanaal. Kernthema

voor dit gebied is het opheffen van de barrièrewerking

van het spoor en Hoog Catharijne. Bij Hoog Catharijne is

de inzet om het leven, dat zich nu vooral op +1 niveau

afspeelt, weer naar de straat te brengen. Clusters van

gebouwen worden opgeknipt in afzonderlijke gebouwen,

tussen die gebouwen komen straten en pleinen terwijl

nieuwe woningen, winkels en voorzieningen langs de

plinten op straat worden gerealiseerd. Op een aantal

punten komen, via looptrappen en verhoogde pleinen,

Kernthema is het opheffen

van de barrièrewerking

van het spoor en van Hoog

Catharijne.

VRO

M

Gem

eente Utrecht, G

EO

informatie

Aerophoto-S

chiphol

2.6 Utrecht

Utrecht Stationsgebiedsense en simplicity

De ontwikkeling van het Stationsgebied Utrecht kent een lange geschiedenis van vallen

en opstaan. Het referendum in 2002 onder de bevolking betekende een keerpunt in de

planvorming. Verbinden, herstellen en betekenis geven vormen het leidmotief voor een

ambitieus plan waarin leefbaarheid en de beleving van de openbare ruimte centraal

staan. Ook de samenwerking met de eigenaren van gebouwen is vlotgetrokken door een

individuele benadering. Sense en simplicity kortom.

Plan ‘Niets doen is geen optie’ vormt het motto voor de

aanpak van het stationsgebied Utrecht. Een aantal ont-

wikkelingen maakt dan ook een ingrijpende transforma-

tie noodzakelijk. Zo krijgt station Utrecht Centraal over

15 jaar jaarlijks 100 miljoen passagiers te verwerken. Met

de komst van de HSL krijgt de centrumpositie en daar-

mee de economische ontwikkeling rond station Utrecht

een extra impuls. De groei van de gemeente, met name

aan de westkant (Leidsche Rijn) vraagt om een uitbrei-

ding van de werkgelegenheid en voorzieningen in het

centrum. De sociale veiligheid en leefbaarheid van Hoog

Catharijne en het openbaar gebied rond het station vor-

men tot slot al vanaf de jaren zeventig een serieus aan-

dachtspunt.

Midden jaren tachtig startte de planvorming rond het

Stationsgebied. De weerstand onder de bevolking tegen

het grootschalige karakter van de UCP-plannen leidde

met de overwinning van Leefbaar Utrecht tot een referen-

dum. Uit twee varianten koos de bevolking voor het

model ‘Stadshart Verruimd’ dat een minder compacte

bebouwing voorstond dan het model ‘Stadshart

Compact’. Op basis van deze keuze werd het Masterplan

Stationsgebied Utrecht (2004) verder uitgewerkt.

Sleutelwoorden zijn verbinden (opheffen barrièrewer-

king van spoor en Hoog Catharijne), herstellen (meer

menselijke maat, sociale veiligheid en terugbrengen van

oude structuren zoals de Catharijnesingel) en betekenis

geven (plekken creëren met een eigen identiteit).

De nieuwe OV-terminal (ontwerpers Benthem Crouwel)

vormt de spil van het masterplan. In 2020 moet de termi-

nal geschikt zijn voor het vervoer van 360.000 passagiers

plus nog ruim 80.000 passanten per dag. De huidige tra-

verse over het spoor wordt daarvoor aanzienlijk verbreed

en in noordelijke richting verlengd zodat deze ook de

bus- en tramperrons overspant. Rond de terminal worden

17.500 stallingplaatsen voor fietsen gerealiseerd. Bussen,

trams en taxi’s komen straks allemaal op de begane

grond. Zoveel mogelijk worden ‘aanhangende delen’ van

Aanhangende delen

worden zo veel mogelijk

van het station gepeld zodat

de nieuwe OV-terminal

een herkenbare identiteit

krijgt.

Benthem

Crouw

el architekten BV bna


StationslocatiesKathedralen van de nieuwe tijd

AmsterdamArnhemBredaDen HaagRotterdamUtrecht

DelftDordrecht-ZwijndrechtGroningenHaarlemHeerlenRoosendaalSittard-GeleenTilburgZaanstad

Ministerie van VROM

Stationslocaties

Kathedralen van de nieuw

e tijd M

inisterie van VRO

M

Stat.loc.cover.def 20-09-2007 15:10 Pagina 1

2.2A

rnhemA

rnhem C

entraal

2928

UN

Studio

Aerophoto-S

chiphol

UN

Studio

UN

Studio

bruto kantoren, 8400 m2 winkels en 2500 m2 horeca.

Interessante onderdelen van het plan vormen de koude-

en warmteopslag en de centrale afvalinzameling. Koud

en warm water worden op grote diepte in de bodem opge-

slagen en via een buizenstelsel door de toekomstige

bebouwing geleid. Doelstelling is dat dit systeem sterk

concurrerend zal zijn ten opzichte van de traditionele

energievoorziening. Ook het afval wordt ondergronds via

luchtstromen door een buizenstelsel naar een onder-

grondse ‘afvanginrichting’ getransporteerd, waar het met

2.2 Arnhem

Arnhem Centraal vormt straks een van de meest spectaculaire stations in

Nederland, waarin landschap, stad en station deel uitmaken van een geïntegreerd

openbaarvervoergebied. Door zelf het heft in handen te nemen bij het ontwerp

van het nieuwe station en risicodragend te investeren in een ondergrondse

parkeergarage en kantoortoren heeft Arnhem een geweldige impuls gegeven

aan de herontwikkeling van dit gebied.

Arnhem Centraal station als stedelijk landschap

Plan De hogesnelheidstrein tussen Duitsland en

Amsterdam (ICE-trein), de aanwijzing van Arnhem-

Nijmegen tot stedelijk knooppunt en de daardoor ver-

wachte stedelijke ontwikkeling vormden de aanleiding

voor een ingrijpende transformatie van het stationsge-

bied in Arnhem. Al in 1994 werd samen met ProRail een

nota van uitgangspunten opgesteld die in 1997 resulteer-

de in een masterplan van de hand van architectenbureau

UN-Studio in samenwerking met Arup Consulting

Engineers uit Londen. In het masterplan voor Arnhem

Centraal wordt op subtiele wijze gebruik gemaakt van

het hoogteverschil tussen de westen oostkant van het

station (15 tot 20 meter). Het nieuwe station heeft daar-

door het karakter van een stedelijk landschap met plooi-

en en inkepingen waar ramen en uitgangen zijn gesitu-

eerd. Hierdoor ontstaat er een volledig geïntegreerd

openbaarvervoergebied rond de centrale hal, die recht-

streeks en overdekt toegang geeft tot trein, taxi, bus,

fiets, parkeergarage en kantoren. Kruisende verkeersstro-

men kunnen zo tot een minimum worden beperkt, ter-

wijl alle onderdelen goed bereikbaar blijven en de voet-

ganger zich in een oogopslag kan oriënteren. Via simula-

tieberekeningen van toekomstige voetgangersstromen

werd de benodigde oppervlakte voor bewegingen en

wachtruimten bepaald en daarmee de plaats en omvang

van de transferhal. Onder meer in verband met de hoge-

snelheidstrein tussen Amsterdam en Duitsland legt

ProRail een vierde perron aan. Spectaculair is de routing

van het autoverkeer vanuit de binnenstad richting

Rijnkade en station, waardoor bezoekers van het station

vanuit de nieuwe Willemstunnel direct de ondergrondse

parkeergarage (circa 1000 plaatsen) kunnen inrijden. Te

voet is het centrum van Arnhem straks uitstekend bereik-

baar via een nieuwe voetgangersroute: de Oude

Stationsstraat. Na sloop van de huidige bebouwing wordt

de straat iets in zuidelijke richting verlegd en omge-

bouwd tot een winkelpromenade die aansluit op de route

naar het centrum. Boven de winkels komen ongeveer 150

woningen. Het masterplan voorziet verder in het plange-

bied van 23.5 hectare in een programma van 80.000 m2

Het nieuwe station heeft

het karakter van een stedelijk

landschap met plooien en

inkepingen.

UN

Studio


6

Inhoud

76

Inhoud

1 Kathedralen van de nieuwe tijd 9

2 Nieuwe Sleutelprojecten 23

2.1 Amsterdam 24

2.2 Arnhem 28

2.3 Breda 32

2.4 Den Haag 36

2.5 Rotterdam 40

2.6 Utrecht 44

3 BIRK-projecten 49

3.1 Delft 50

3.2 Dordrecht-Zwijndrecht 54

3.3 Groningen 58

3.4 Haarlem 62

3.5 Heerlen 66

3.6 Roosendaal 70

3.7 Sittard-Geleen 74

3.8 Tilburg 78

3.9 Zaanstad 82

4 Gesprekspartners 88


8584

3.9Zaanstad

Nieuw

stadshart Zaanstad

niveauverschillen die ontstaan door de Buiging ontstaat

een gebied dat vergelijkbaar is met het nieuwe

Mariënburg in Nijmegen, niet toevallig óók ontworpen

door Sjoerd Soeters.

Integrale verantwoordelijkheid In de ontwikkeling

heeft de gemeente gekozen voor modulaire contracten en

voor één-op-één relaties met ontwikkelende partijen.

Door de omvang van het plangebied en het risico van een

mogelijke afhankelijkheid heeft de gemeente niet geko-

zen om in zee te gaan met slechts één ontwikkelaar. Het

gebied van De Knoop is onderverdeeld in zelfstandig te

ontwikkelen locaties, de zogenaamde ontwikkelvlekken

die min of meer organisch zijn gegroeid, bijvoorbeeld

aan de hand van grondeigendom. Deze vlekken worden

op programmatische wijze aangepakt. Gezocht is steeds

naar contractpartners die de expertise hebben om een

bepaald domein, bijvoorbeeld een winkelgebied, in te

vullen. De gemeente voert over dit alles de regie, een

opgave die niet zo vanzelfsprekend is voor, of in ieder

geval niet eerder aan de orde is geweest in, de relatief

kleine gemeente. Het gemeenteapparaat is geschikt

gemaakt voor de omvangrijke en langlopende ontwikkel-

opgave met de instelling van een programma-manage-

mentbureau, dat de dagelijkse leiding heeft, direct onder

het gemeentebestuur ressorteert en de integrale verant-

woordelijkheid draagt voor het project. �

Een groot aantal architecten

van naam zijn verantwoor-

delijk voor de invulling van

verschillende functies in

de Knoop.doorsnede F

Soeters Van E


Soeters Van E


Reitsm

a Stedebouw

Am

sterdam

plan – fungeert als supervisor voor het gebied en

bewaakt de beeldkwaliteit door onder meer de architec-

tenkeuze. Een groot aantal architecten van naam, onder

wie Kees Rijnboutt, Liesbeth van der Pol en Felix Claus

zijn actief voor de invulling van verschillende locaties in

De Knoop. De filosofie achter de plannen voor De Knoop

is het versterken van de genius loci, de geest van de plek,

en het karakter van de openbare ruimte als ‘kamer’ in

plaats van ‘ruimte’. Door het terugbrengen van het water

in de Gedempte Gracht wordt de genius loci van de

Zaanstreek, die in ruimtelijke zin vooral bepaald wordt

door de relatie met het water, versterkt. Met het creëren

van ‘kamers’ in de openbare ruimte wordt het teveel aan

openbare ruimte, die door die overmaat als anoniem en

bedreigend wordt ervaren, teruggebracht en overzichte-

lijk gemaakt. Momenteel staan de gebouwen in Zaanstad

volgens Soeters enigszins ‘los’ van de openbare ruimte,

waardoor de bezoeker zich verloren kan voelen. Met het

realiseren van een omvangrijk nieuw programma van

woningen, kantoren, winkels, een bioscoop, hotel, stad-

huis en bibliotheek wordt ook de openbare ruimte klei-

ner en intiemer en worden gebouwen verankerd in de

openbare ruimte.

De Buiging, genoemd naar de licht gebogen vorm van de

traverse ter hoogte van de sporen, is een belangrijk

onderdeel van het deelgebied De Knoop. Om oost en west

met elkaar te verbinden – en de barrière van het spoor,

de Provincialeweg en de Houtveldweg te overbruggen –

wordt met de Buiging de openbare ruimte op een vanzelf-

sprekende manier over de weg en het spoor voortgezet.

De Buiging sluit aan bij de huidige spoortraverse over de

sporen en krijgt een levendige uitstraling door de toevoe-

ging van voorzieningen zoals winkels, de stationsloket-

ten en de bibliotheek. Als metafoor voor de Buiging

wordt het beeld van de bekende Ponte Vecchio in

Florence genoemd, een brug met aan weerszijden win-

keltjes. Zowel aan de oost- als westzijde van het spoor

komen woningen. De westzijde van het station krijgt in

tegenstelling tot de centrumkant een rustige en groene

uitstraling. Naast water en groen komt hier een plein dat

een waardige entree naar het station gaat vormen.

Wonen, kantoren en onderwijs zijn hier straks de belang-

rijkste functies.

Proces De Zaanse bevolking, marktpartijen en overige

belanghebbenden zijn al in een vroeg stadium betrokken

bij de planvorming. Het masterplan is het resultaat van

een intensief, interactief proces dat in 1998 is gestart. Het

masterplan kan dan ook rekenen op een breed draagvlak,

onder de bevolking, maar ook bij investerende partijen.

Behalve met belangrijke grondeigenaar NS zijn er con-

tracten met bijvoorbeeld ontwikkelaar AM voor de invul-

ling van het winkelgebied. De totale investering van

markt en overheid bedraagt circa 650 miljoen euro. De

gemeente neemt een belangrijk deel van het tekort voor

haar rekening: 61 miljoen euro, nog zonder de kosten

voor het nieuwe stadhuis. Ook de provincie ondersteunt

Inverdan substantieel met een ISV-bijdrage uit haar

UNA-gelden.

Een belangrijke bijdrage van 14 miljoen euro komt ten-

slotte uit de BIRK-gelden van VROM. Belangrijk voor de

toekenning van die bijdrage waren de ruimtelijke kwali-

teitsdragers zoals die zijn geformuleerd in het master-

plan. De Buiging, zoals de nieuwe brug is genoemd, het

water in de – nu nog – Gedempte Gracht, de herinrichting

van de Rozengracht als winkelgebied en het ondergronds

brengen van de parkeergarage op het Rustenburg zijn

belangrijke bijdragen aan het vergroten van de ruimtelij-

ke kwaliteit van het gebied. De openbare ruimte krijgt

niet alleen een hoogwaardige inrichting maar wordt

bovendien meer ‘hoogwaardig’ en intensief gebruikt

door de stapeling van functies. Zo komt het nieuwe dyna-

mische busstation op maaiveldniveau en het nieuwe

stadhuis komt daar bovenop, pal aan het station. Door de

Het gebied rond het station

wordt enorm opgewaardeerd

door toevoeging en stapeling

van functies.

Soeters Van E



8584

3.9Zaanstad

Nieuw

stadshart Zaanstad

niveauverschillen die ontstaan door de Buiging ontstaat

een gebied dat vergelijkbaar is met het nieuwe

Mariënburg in Nijmegen, niet toevallig óók ontworpen

door Sjoerd Soeters.

Integrale verantwoordelijkheid In de ontwikkeling

heeft de gemeente gekozen voor modulaire contracten en

voor één-op-één relaties met ontwikkelende partijen.

Door de omvang van het plangebied en het risico van een

mogelijke afhankelijkheid heeft de gemeente niet geko-

zen om in zee te gaan met slechts één ontwikkelaar. Het

gebied van De Knoop is onderverdeeld in zelfstandig te

ontwikkelen locaties, de zogenaamde ontwikkelvlekken

die min of meer organisch zijn gegroeid, bijvoorbeeld

aan de hand van grondeigendom. Deze vlekken worden

op programmatische wijze aangepakt. Gezocht is steeds

naar contractpartners die de expertise hebben om een

bepaald domein, bijvoorbeeld een winkelgebied, in te

vullen. De gemeente voert over dit alles de regie, een

opgave die niet zo vanzelfsprekend is voor, of in ieder

geval niet eerder aan de orde is geweest in, de relatief

kleine gemeente. Het gemeenteapparaat is geschikt

gemaakt voor de omvangrijke en langlopende ontwikkel-

opgave met de instelling van een programma-manage-

mentbureau, dat de dagelijkse leiding heeft, direct onder

het gemeentebestuur ressorteert en de integrale verant-

woordelijkheid draagt voor het project. �

Een groot aantal architecten

van naam zijn verantwoor-

delijk voor de invulling van

verschillende functies in

de Knoop.doorsnede F

Soeters Van E


Soeters Van E


Reitsm

a Stedebouw

Am

sterdam

plan – fungeert als supervisor voor het gebied en

bewaakt de beeldkwaliteit door onder meer de architec-

tenkeuze. Een groot aantal architecten van naam, onder

wie Kees Rijnboutt, Liesbeth van der Pol en Felix Claus

zijn actief voor de invulling van verschillende locaties in

De Knoop. De filosofie achter de plannen voor De Knoop

is het versterken van de genius loci, de geest van de plek,

en het karakter van de openbare ruimte als ‘kamer’ in

plaats van ‘ruimte’. Door het terugbrengen van het water

in de Gedempte Gracht wordt de genius loci van de

Zaanstreek, die in ruimtelijke zin vooral bepaald wordt

door de relatie met het water, versterkt. Met het creëren

van ‘kamers’ in de openbare ruimte wordt het teveel aan

openbare ruimte, die door die overmaat als anoniem en

bedreigend wordt ervaren, teruggebracht en overzichte-

lijk gemaakt. Momenteel staan de gebouwen in Zaanstad

volgens Soeters enigszins ‘los’ van de openbare ruimte,

waardoor de bezoeker zich verloren kan voelen. Met het

realiseren van een omvangrijk nieuw programma van

woningen, kantoren, winkels, een bioscoop, hotel, stad-

huis en bibliotheek wordt ook de openbare ruimte klei-

ner en intiemer en worden gebouwen verankerd in de

openbare ruimte.

De Buiging, genoemd naar de licht gebogen vorm van de

traverse ter hoogte van de sporen, is een belangrijk

onderdeel van het deelgebied De Knoop. Om oost en west

met elkaar te verbinden – en de barrière van het spoor,

de Provincialeweg en de Houtveldweg te overbruggen –

wordt met de Buiging de openbare ruimte op een vanzelf-

sprekende manier over de weg en het spoor voortgezet.

De Buiging sluit aan bij de huidige spoortraverse over de

sporen en krijgt een levendige uitstraling door de toevoe-

ging van voorzieningen zoals winkels, de stationsloket-

ten en de bibliotheek. Als metafoor voor de Buiging

wordt het beeld van de bekende Ponte Vecchio in

Florence genoemd, een brug met aan weerszijden win-

keltjes. Zowel aan de oost- als westzijde van het spoor

komen woningen. De westzijde van het station krijgt in

tegenstelling tot de centrumkant een rustige en groene

uitstraling. Naast water en groen komt hier een plein dat

een waardige entree naar het station gaat vormen.

Wonen, kantoren en onderwijs zijn hier straks de belang-

rijkste functies.

Proces De Zaanse bevolking, marktpartijen en overige

belanghebbenden zijn al in een vroeg stadium betrokken

bij de planvorming. Het masterplan is het resultaat van

een intensief, interactief proces dat in 1998 is gestart. Het

masterplan kan dan ook rekenen op een breed draagvlak,

onder de bevolking, maar ook bij investerende partijen.

Behalve met belangrijke grondeigenaar NS zijn er con-

tracten met bijvoorbeeld ontwikkelaar AM voor de invul-

ling van het winkelgebied. De totale investering van

markt en overheid bedraagt circa 650 miljoen euro. De

gemeente neemt een belangrijk deel van het tekort voor

haar rekening: 61 miljoen euro, nog zonder de kosten

voor het nieuwe stadhuis. Ook de provincie ondersteunt

Inverdan substantieel met een ISV-bijdrage uit haar

UNA-gelden.

Een belangrijke bijdrage van 14 miljoen euro komt ten-

slotte uit de BIRK-gelden van VROM. Belangrijk voor de

toekenning van die bijdrage waren de ruimtelijke kwali-

teitsdragers zoals die zijn geformuleerd in het master-

plan. De Buiging, zoals de nieuwe brug is genoemd, het

water in de – nu nog – Gedempte Gracht, de herinrichting

van de Rozengracht als winkelgebied en het ondergronds

brengen van de parkeergarage op het Rustenburg zijn

belangrijke bijdragen aan het vergroten van de ruimtelij-

ke kwaliteit van het gebied. De openbare ruimte krijgt

niet alleen een hoogwaardige inrichting maar wordt

bovendien meer ‘hoogwaardig’ en intensief gebruikt

door de stapeling van functies. Zo komt het nieuwe dyna-

mische busstation op maaiveldniveau en het nieuwe

stadhuis komt daar bovenop, pal aan het station. Door de

Het gebied rond het station

wordt enorm opgewaardeerd

door toevoeging en stapeling

van functies.

Soeters Van E



4140

2.5R

otterdamR

otterdam S

tationsgebied

op het huidige stationsplein. De toegang tot de metro

komt daardoor midden in de hal uit. De metro, de straks

aan de metro verknoopte RandstadRail en een fietsen-

stalling krijgen een plek onder het plein.

Bomenrijen benadrukken de looprichting van het

Stationsplein richting Kruisplein. Het nieuwe traject van

de tram wordt door het Delftseplein en de Poortstraat

naar het Weena geleid. De vrije trambaan op het

Kruisplein komt te liggen in een groene esplanade met

bomen aan weerszijden en veel ruimte voor voetgangers

in het midden. Aan de Conradstraat komen beperkte

voorzieningen voor kiss&ride, parkeren, laden en lossen.

VRO

MA

erophoto-Schiphol

2.5 Rotterdam

Rotterdam Stationsgebied voeten op de vloer

De vernieuwing van Rotterdam Centraal is noodzakelijk en urgent. Het vijftig jaar oude treinstation en het dertig

jaar oude metrostation kunnen de huidige reizigersstromen nu al nauwelijks meer verwerken, een probleem dat

alleen maar toeneemt als in 2007 de HSL en in 2008 RandstadRail operationeel worden. Rotterdam Centraal

wordt straks een logistiek helder station waar reizigers makkelijk hun weg kunnen vinden en dat goed aansluit

op de omgeving. Daarmee wordt het niet alleen een visitekaartje voor de Maasstad, maar zal het station ook een

gunstige invloed hebben op de aangrenzende stadsdelen en het vestigingsklimaat in het algemeen.

Plan In 2025 zullen naar verwachting 350.000 reizigers

per dag gebruik maken van Rotterdam Centraal. Het sta-

tion moet dan ook een perfect functionerend mobiliteits-

knooppunt worden waar HSL, trein, metro, RandstadRail,

tram, bus, taxi, fiets en auto samenkomen en reizigers

moeiteloos hun weg kunnen vinden.

Het Rijk en de gemeente sloten eind 2000 een intentie-

overeenkomst voor de vernieuwing van het station. De

gemeente maakte vervolgens een masterplan. Het zeer

gelaagde plan (-2 tot +2) was volgens de ministeries van

VROM en V&W echter te ingewikkeld en te duur. De ver-

schillende ambities van de gemeente en met name het

ministerie van V&W (basiskwaliteit) leken onverenig-

baar. Met de hete adem van de HSL en RandstadRail in de

nek besloot Rotterdam het roer om te gooien. De gemeen-

te nam de planvorming samen met VROM, V&W, de NS, de

Stadsregio (openbaar vervoer) en ProRail ter hand. Dit

wierp zijn vruchten af; in een tijdsbestek van nog geen

jaar werden de bouwstenen voor een nieuw plan verza-

meld. Het stedenbouwkundig plan Stationskwartier (mei

2005) is minder gelaagd (-2 tot +1), heeft een bescheide-

ner programma en ruim dertig procent minder kosten,

maar is sterker georiënteerd op de relatie tussen station

en bestaande stad.

Centraal uitgangspunt bij het ontwerp voor het station

en omgeving vormt de toegankelijkheid voor de voetgan-

ger. Zo worden de auto’s voor het station ondergronds

geleid via een nieuwe tunnel. Trams halteren straks aan

de oostkant van het station en de bussen in de

Conradstaat aan de westkant. In het ontwerp voor de ter-

minal van de architectencombinatie TeamCS blijven de

perrons op hun huidige plek, maar worden ze wel op

HSL-lengte gebracht. In het ontwerp van de OV-terminal

is geanticipeerd op de ruimte die nodig kan zijn voor

extra sporen op de langere termijn aan de noorden

zuidzijde. De bestaande reizigerstunnel onder de perrons

van acht meter wordt verbreed tot een passage van circa

negenenveertig meter breed (inclusief winkels). Verder

komen er meer en betere stijgpunten van de passage naar

de perrons. De stationshal wordt naar voren gehaald tot

Auto’s voor het station

worden straks ondergronds

geleid via een tunnel.

De metro, de RandstadRail

en een fietsenstalling krijgen

een plek onder het nieuwe

Stationsplein.

VRO

M


53inspiring space

Het DNA van de plek 2

inspiring space 53

Tekst Loes Claassen Beeld Mark van den Brink, AM

A4, de weg naar succes

inspiring space52

Betere bereikbaarheid

biedt kansen voor gebiedsontwikkeling

AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 52-53 18-03-2008 10:25:55

opdrachtgever AM

project Tijdschrift Inspiring Space

32 inspiring space 33inspiring space

Zomaar twee waarnemingen omtrent de Nederlandse

bevolking, stammend uit oktober 2007. Een onderzoek

van Qrius wijst uit dat maar liefst 25 procent van de

jongeren overweegt het land te verlaten. Ze balen van

de files, het gebrek aan tolerantie en de respectloos-

heid waarmee mensen met elkaar omgaan. Dat deze

gedachten wel eens in daden worden omgezet, blijkt

uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek.

De stijgende lijn in de emigratie zet zich verhevigd

voort. Hielden in 2000 bijna 79.000 Nederlanders het

voor gezien, vijf jaar later waren dat er bijna 120.000.

En in 2006 stond de teller op ruim 132.000. In de

laatste twee jaren is er bovendien voor het eerst sinds

1960 sprake van een negatief migratiesaldo. Er gaan

meer mensen weg dan er bij komen.

Opmerkelijke gegevens, maar ze komen niet uit de

lucht vallen. De leegloop komt al enige tijd als een

rijzende golf op Nederland af. Reden voor The Future

Institute om in 2006 in gesprek te gaan met potentiële

partners voor een onderzoek over het onderwerp. De

De Nieuwe LandverhuizersVijf miljoen potentiële emigranten

Een onderzoek naar de emigratiehype leidde tot opmerkelijke

constateringen omtrent verhuisbewegingen bínnen Nederland.

Het bijbehorende rapport ‘De Nieuwe Landverhuizers’ reikt derhalve

interessante trends aan, waar ontwikkelaars en andere partijen

hun voordeel mee kunnen doen.

Tekst Marc Mijer Beeld Corbis

deelname van enkele geïnteresseerde partijen maakte

het mogelijk om van start te gaan met ‘De Nieuwe

Landverhuizers’ (zie kadertekst). Justien Marseille van

het ‘instituut’ legt uit waarom voor deze naam werd

gekozen. ‘De landverhuizers van de afgelopen periode

zijn ‘nieuw’ ten opzichte van de landverhuizers in de

jaren vijftig van de vorige eeuw, omdat ze dat onder

heel andere omstandigheden doen. Destijds zoch-

ten Nederlanders hun geluk in landen als de VS en

Australië, omdat ze de perspectieven in ons land niet

rooskleurig vonden. Ze reisden de economie achterna.

De nieuwe landverhuizers zijn vaak mensen die de

economie helemaal niet nodig hebben. Ze zijn op zoek

naar andere zaken, zoals rust en ruimte.’

Los van tijd en plaats

In de loop van het onderzoek werd het Marseille dui-

delijk dat de emigratiehype waarschijnlijk alweer over

zijn hoogtepunt heen is. ‘Er is inmiddels sprake van

terugkomers. Daarbij zie je dat voormalige Amster-

dammers bij hun remigratie niet opnieuw in de hoofd-

stad gaan wonen, maar in bijvoorbeeld Drente.’ En dát

is volgens Marseille pas echt een interessante trend.

Zij ziet de ‘terugkomers’ als voorlopers, als trendset-

ters wier bewegingen kunnen duiden op grootschali-

ger migratiestromen binnen Nederland zelf. ‘Ik denk

dat steeds meer mensen vanuit de steden naar nieuwe

plekken trekken. Natuurlijk bestond het ‘Drentenie-

ren’ van hoog opgeleide senioren al. Maar nu zie je

ook jongere mensen dezelfde beweging maken. Daar

zitten veel ZZP’ers (zelfstandigen zonder personeel,

red.) tussen. Zij trekken in sterkere mate dan ooit van

west naar oost De Heuvelrug over, op zoek naar goed-

koper wonen zonder verlies aan voorzieningen. Dat is

echt een trendbreuk.’

En zo maakt het onderzoek, dat eigenlijk over emi-

gratie gaat, veel duidelijk over structurele verhuisbe-

wegingen die zich binnen de grenzen beginnen af te

tekenen. Yvonne van Mierlo, directeur marketing bij

AM: ‘Uit het onderzoek komt naar voren dat onge-


Het gebied rond de Hamerstraat is het eerste gebied aan de oostkant. Met uitzicht op

de Kop van het Java-eiland is dit voormalige terrein van de Amsterdamse Droogdok

Maatschappij (ADM) een voorbeeld van ‘organische groei’. Oftewel: laat de bedrijven die

er zitten c.q. het gebied zelf ontdekken groeien in hun rol als investeerder en probeer

dat als gemeentelijke overheid te faciliteren. Dat maakt het onvoorspelbaar, maar ook

weer spannend en uitdagend. Post heeft dezelfde fascinatie: ‘We weten dat er dingen

gaan veranderen, maar wanneer en hoe: dat bepalen de tijd en de markt.’ Grotendorst

vult aan: ‘Hier geldt nog sterker dan voor de Buiksloterham dat we niet bepalend maar

faciliterend willen optreden. Dat is ook helemaal niet nodig want hier hebben particu-

lieren eigenlijk al een paar jaar precies gedaan wat we graag zouden willen. Je moet

uiteindelijk toch een paar randvoorwaarden als overheid regelen, omdat er een paar

zaken zijn die particulieren niet zelf kunnen; bijvoorbeeld de regulering van verkeer

en parkeren, toelaten van andere bestemmingen, et cetera.’

We zien hier veel mediabedrijven, kledingontwerpers, architecten, reclamebureaus,

maar ook meer ambachtelijke bedrijvigheid zoals meubelmakers en decorbouwers.

Post: ‘Bedrijven kijken in toenemende mate naar waar hun werknemers wonen – in

plaats van andersom en dat geldt met name voor bedrijven in de creatieve sector. We

zien verder dat hier ook de kleine bedrijven vaak Schiphol-gebonden zijn: ondernemers

die het gevoel hebben dat ze in Amsterdam moeten zitten en in Noord prima uit de

voeten kunnen.’

Fungeert de gemeente hier als een soort regisseur of creatieve dirigent? Die termen

suggereren volgens Grotendorst nog teveel dat de gemeente uiteindelijk alles in de

hand wil houden; het is eerder een slimme afstemming tussen datgene wat particulie-

ren kunnen en wat de overheid nu eenmaal moet doen. De mix is per gebied verschil-

lend, maar beide heb je altijd nodig. Post vindt dat ook: ‘Het is meer een werktheater,

waarbij initiatieven worden genomen en ieder zijn rol speelt, binnen een ruimhartige

rolverdeling.’ Zo begon de Nederlandse jeansfabrikant GSUS hier ooit met een opslag,

maar ontdekte dat het gebied zich voor veel meer leende. Een kantoorvestiging volgde,

maar dat was niet het enige. Post: ‘De eigenaar verwonderde zich op een gegeven

moment over dat er in de directe omgeving niet fatsoenlijk geluncht kon worden. En

vond in zijn eigen kring ondernemers bereid om hotel-restaurant Goudfazant te

ontwikkelen. ‘Dat zijn ontwikkelingen die wij niet eens kunnen verzinnen. Ieder gebied

verdient maatwerk in de manier waarop je ermee omgaat. Maar maak te allen tijde wel

zoveel mogelijk gebruik van de energie die er al is. Dat levert een veel leuker proces op.’

wikkelingsmaatschappij kies je voor faciliteren, op enkele plekken gecombineerd

met strategische diepte-investeringen.’

De ervaringen rond de Hamerstraat, waar ondernemers als GSUS leading zijn in de

revitalisering van het gebied, verleiden Hoogendoorn tot de slotsom dat gebieds-

ontwikkeling veel meer is dan stenen alleen. ‘Ik zou deze vorm van stadsontwik-

keling, met al die interessante ondernemers, een soort urban jazz willen noemen:

pure improvisatie. De gemeente levert alleen het zaaltje waarin men los kan gaan.

Men grijpt verder alleen in wanneer er chaotische taferelen plaatsvinden en be-

trokkenen daarover klagen. Dan moet je spelregels daarvoor maken en meer niet.

Maar als het dan begint te lopen, ontstaat er ook een trots onder alle partijen. Ik

heb zelf onder meer aan de Zuidas ervaren hoe het soms anders gaat. Ondernemers

waren daar veel meer op afstand, veel anoniemer. Hier lééft het veel meer. Dat on-

derstreept nog maar eens het belang om steeds met de juiste partners en stakehol-

ders zaken te doen.’

Samen aan de knoppen

Dan is er de niet onbelangrijke factor geld. Rijk word je er als gemeente niet van,

zo blijkt. Er is hier geen één locatie met een grondexploitatie in de plus. Ook wordt

er langs de oever niet voor joint ventures met de marktsector gekozen. Volgens

Hoogendoorn zou dat overigens wel tot de mogelijkheden behoren. ‘Ik kan me

goed voorstellen dat AM bijvoorbeeld samen met de gemeente in een gezamen-

lijke grondbank participeert, van waaruit je de ontwikkelingen in de deelgebieden

Deelgebied 4

Hamerstraat en omgeving- ontdekt door creatieve bedrijvigheid

- ondernemers zorgen voor nieuwe functies (horeca)

- trots op de plek

Zicht op restaurant Wilhelminadok, dat er

na een stevige aanvaring met een Russische

draagvleugelboot weer piekfijn bij staat.

Langs deze kant van de IJ-oever neemt het

aantal goede culinaire gelegenheden

langzaam maar zeker toe.

De charme van een gebied als Amsterdam-Noord

is ook dat er bebouwing en bedrijvigheid aan-

wezig is die ietwat chaotisch overkomt. In een

land waarin rommel altijd moet worden aange-

harkt, kan dat echter geen kwaad.

inspiring space96 inspiring space 97


111

In deze rubriek keren een AM-er en een andere betrokkene terug naar een project

waar ze tien à vijftien jaar geleden aan werkten. Wat waren de ambities en wat

is daarvan overeind gebleven? En kunnen we hier nog iets van leren? Deze keer:

landschapsarchitect Lodewijk Baljon en AM regiodirecteur Gerrie Loorbach over de

Eilandwoningen van Nieuw Sloten.

Tekst Marc Mijer Beeld Theo Baart

Wie Amsterdam in het zuidwesten betreedt via de

brug over de Ringvaart en direct rechtsaf slaat, wordt

al gauw door verbazing overvallen. Ongeloof valt de

bezoeker ten deel. Hier, ingeklemd tussen A4 en A9 en

onderdeel van het zo langzamerhand beruchte stads-

deel Slotervaart, ligt het pittoreske Sloten: in 1921

geannexeerd door de hoofdstad, maar verder in alles

nog het dorp dat hier al minstens sinds 1063 ligt.

nieuwbouw, bevindt zich een tweede parel. Het halve

maan-vormige Kortrijk vormt aan de westzijde een en-

clave van 44 eilandwoningen, dat temidden van water,

knotwilgen en rietkragen een sfeer uitademt die nauw

aan die van het ‘oude’ Sloten verbonden lijkt te zijn.

Dit wijkje-in-een-wijk verrees als laatste onderdeel van

het megaproject Nieuw Sloten.

Dringen geblazen

We schrijven 1990. Het Nederlands voetbalelftal, op

dat moment nog regerend Europees kampioen, gaat

op het WK in Italië na blamerende remises tegen

Ierland en Egypte in de achtste finales roemloos en

spugend ten onder tegen West-Duitsland.

Kort daarvoor heeft ons land nog een ander sportief

echec moeten doorstaan (waar spuugwerk, ditmaal

richting enkele IOC-leden, overigens ook een rol

speelde): de Amsterdamse kandidatuur voor de Spelen

van 1992 is door het Olympisch Congres kansloos

weggestemd. Toch levert deze desillusie de stad wel

degelijk iets op. In de voorbereiding op het Olympi-

sche bod heeft de gemeente zich genoodzaakt gezien

om daadwerkelijk een locatie aan te wijzen voor een

Een gemoedelijk, authentiek pareltje van smalle

straatjes, traditionele woningen en twee lommerrijke

kerkpleinen dat zich onder de rook van Amsterdam

moeiteloos lijkt te handhaven. Direct grenzend aan

Sloten ligt een wijk van aanzienlijk recentere datum:

het circa vijftien jaar jonge Nieuw Sloten. Als een soort

overgangsgebied tussen het dorp en de genadeloze

wetmatigheden en stedenbouwkundige ritmes van de

Lodewijk Baljon

‘Dit moest toch een beetje de Goudkust van Nieuw Sloten

worden. Dan werkt een paar meter water tussen

de huizen beter dan schotten, hekken en schuttingen.’

Geslaagde pre-Vinex

Nieuw Sloten is te scharen in het rijtje Kattenbroek

(Amersfoort), Prinsenland (Rotterdam) en Corpus

Den Hoorn (Groningen). Oftewel grotere stadsuit-

breidingen van enkele duizenden woningen, ont-

wikkeld net voor de Vinex-hausse. Door de nabij-

heid van de stad voelen deze wijken iets stedelijker

aan dan de generatie wijken die erna kwam. In het

geval van Nieuw Sloten vormde de forse gemiddelde

dichtheid van ruim 50 wonin-

gen een bijzondere uitdaging.

In de publicatie ‘Nieuw Sloten.

Bouwen in hoge dichtheid’

(Uitgeverij Thoth, 2001) wordt

de totstandkoming van de

wijk gereconstrueerd. Hierin

ook aandacht voor een deel

van de Eilandwoningen:

● Martine de Maeseneer

acht woningen ‘Op’ en ‘Zij’

● Wilma Kingma

acht woningen ‘Gespiegeld, maar niet gelijk’

● Lisl Edhoffer en Irene van Exel

vier woningen ‘Eben’.

inspiring space110 inspiring space



te weinig attent gemaakt op meer onbekend werk,

waar veel vakmanschap uit blijkt. Begin nou gewoon

eens met zo’n muur en kijk hoe die gemaakt is.

Architectuur is – net als schrijven en schilderen – een

métier waar een basiskennis voor vereist is die je eerst

onder de knie moet willen krijgen.’

Nieuwe winkelroute

Bij het ontwerp van de torens van architect Kleihues

aan de Praediniussingel stond het bureau zoals gezegd

terzijde. ‘Wij hebben de stedenbouwkundige envelop

ontworpen, met doorzichten naar het water want dat

hadden de bewoners van de singel bedongen. Daarbin-

nen heeft Kleihues dit ontwerp gemaakt.’ De paarse

Wittmünder-baksteen kwam van een partij stenen

die Van der Meer eigenhandig van een Oost-Friese

baksteenfabrikant lospeuterde. ‘Daar hebben we drie

projecten mee kunnen maken: deze torens, de winkels

aan de Westerhaven en het kadaster in Arnhem.’

Dat de stad Groningen een grotere dichtheid best

aankan, blijkt aan de Westerhaven waar De Zwarte

Hond in opdracht van AM een GDV-centrum ontwierp.

‘Hier wordt de opgave voor je handelen als architect

mede bepaald door de maatschappelijke context.

Normaal zouden deze dozen aan de stadsrand verschij-

nen, maar hier hebben we ze voor de stad kunnen

behouden. En daarmee een nieuwe, levendige verlen-

ging van de winkelroute aan de stad toegevoegd.’ Dat

alles op de plek van een voormalige haven, die lag te

zieltogen als parkeerterrein. Het is een stevig gebouw

geworden, dat als ‘kader’ dient voor de lege winkel-

dozen – want meer zijn het niet – die erachter liggen.

Wat Van der Meer betreft had het zelfs nog een tandje

dichter gemogen: ‘Ik wilde er woningen bovenop leg-

gen, maar de gemeente had de bouwhoogte gemaxi-

maliseerd op de hoogte van de kroonlijsten van de

woningen aan de overkant. Tja.’

Basis voor bureau

Terug aan de Hoge der A, voordat we in de auto stap-

pen, gaat Van der Meer nader in op de historie van het

kantoorpand van De Zwarte Hond. Op nummer 12 is

het bureau destijds begonnen; het oude gebouw van

de Academie van Bouwkunst, dat leeg kwam te staan

en bovendien: te koop. ‘We konden het net betalen. Ik

kon in het tuinhuis wonen en met daarnaast een paar

huurders voor de verdieping waren we spekkoper.’

Karelse en Van der Meer sjorden er eigenhandig vier-

lijkheid en afkomstig uit deze regio. Met name Jeroen

is sterk de kant van de stedenbouw opgegaan en dat

heeft voor de verbreding van het bureau veel goeds ge-

daan. Het is een stap voorwaarts geweest, waar ik zelf

ook weer veel inspiratie uit heb geput.’ Het was ook

het moment dat Thon Karelse terugtrad als eigenaar-

directeur en de naam van het bureau werd veranderd

in De Zwarte Hond, met Eric van Keulen als zakelijk

directeur en vierde partner. ‘Een groot bureau moet

niet aan één man hangen, ook niet qua naamgeving.’

En aangezien De Zwarte Hond al een aantal jaren als

‘ondertitel’ van het bureau had gefungeerd, was de

keuze voor een nieuwe naam niet moeilijk. Daarbij

kwam het kunstwerk van Siert Dallinga om de hoek

kijken. Van der Meer hierover: ‘Ik had hem geholpen

bij de bouw van zijn atelier. Hij betaalde me in natura;

hij kreeg het koninklijk stipendium en ik de Hond.

Sindsdien hoort dat beeldmerk bij ons.’

Retrobouw

De eerste stop met de auto is het Zernike-terrein aan

de noordwestkant van de stad. Het is de onderwijs-

campus van onder meer de Rijksuniversiteit Gronin-

gen en de Hanzehogeschool. De Zwarte Hond heeft er

de nieuwbouw voor de faculteit Wis- en Natuurkunde

van de RUG ontworpen, een blauw volume dat binnen

is gescheiden in twee werelden. Een publiek deel,

met daarboven de onderwijslagen. In de eerste van

twee binnenhoven is een royale trap annex ontmoe-

tingsruimte gesitueerd, in de tweede hof hangt een

collegezaal. Een gebouw dat bovendien snel gebouwd

kon worden en nagenoeg geheel recyclebaar is.

Nieuwbouw voor de dienst RO/EZ van de gemeente Groningen. ‘Eén van de eerste gebouwen

in de Groningse binnenstad die monumentaliteit en allure terugbracht, na de bouw van de

jaren zeventig.’

Bij het oude pand van de dienst Openbare Werken:

‘Kijk eens naar de geweldige expressie van dit gebouw.

Hoe er met voegen, stenen en details is omgegaan.’

Een glazen opbouw aan het Gedempte Zuiderdiep.

‘Interessant experiment, maar of het duurzaam is?’

Winkelgebied Westerhaven. ‘De vliegtuigvleugel en die ene baksteen

houden de boel goed bij elkaar.’

honderd kruiwagens met rommel uit en verbouwden

het. ‘Het gaf ons bureau een goede basis. Elk jaar werd

het pand meer waard en konden we meer hypotheek

krijgen. Op eenzelfde manier hebben we ons eerste

pand in Rotterdam, aan de Westersingel, opgeknapt.

Overigens gaan we daar begin 2008 verhuizen naar de

dertiende verdieping in het Rotterdam Building, tus-

sen de Coolsingel en de Lijnbaan. Ons kantoor is dan

in Groningen en Rotterdam gehuisvest op de meest

karakteristieke plek van beide steden.’

Waar hij zo’n tien jaar geleden ook niet onwelwil-

lend tegenover stond, was een sprong naar het hogere

schaalniveau: de stedenbouw en landschapsinrichting.

Met de komst van twee nieuwe partners – Willem

Hein Schenk en Jeroen de Willigen – werd die sprong

mede mogelijk. ‘Beiden zijn jongens met veel persoon-

Esther Agricola over Groningen

‘Groningen is voor mij eerst en vooral de Grote Markt

en de hele discussie die al jaren wordt gevoerd over de

vraag hoe kunnen we die Grote Markt aanpakken zodat

iedereen zich daarmee weer verbonden voelt. Voor mij

is dat symbool voor eigenlijk alle discussies de we heb-

ben rond stedelijke vernieuwing en erfgoed. Je hebt er

te maken met wederopbouwarchitectuur – dus eigenlijk

iets Rotterdams, hoe ga je daarmee om, en Groningen is

begonnen met wat lange tijd taboe was: het postmoder-

nisme. En dan ook nog iets modernistisch: dat museum

van Frans Haks in de jaren tachtig. De samenballing van

architectonische stijlen, de gelaagdheid van identiteiten

die je daar aantreft – dat is wat ik fascinerend vind van

die stad! Hoe men er in Godsnaam er in geslaagd is al

die verschillende stromingen binnen te halen zonder er

dogmatisch mee om te gaan en er toch een eigen iden-

titeit door te verkrijgen. Dat zegt iets over de kwaliteit

van de bestuurders en de combinatie die zij kunnen

vormen met een goede directeur stedenbouw.’


53inspiring space

Het DNA van de plek 2

inspiring space 53

Tekst Loes Claassen Beeld Mark van den Brink, AM

A4, de weg naar succes

inspiring space52

Betere bereikbaarheid

biedt kansen voor gebiedsontwikkeling


inspiring space | Een uitgave van AM | Jaargang 1 | Nummer 1 | maart 2008

nl 2020Inspiring Space

Investeren in de ruimte

Verder in dit nummer De Nieuwe Landverhuizers Leren van de emigratie ■ DNA van de plek Drie gebiedsontwikkelingen en de visie van AM

In beweging Ronald Huikeshoven ■ Archidoc De Piramides van architect Sjoerd Soeters ■ De wandeling De IJ-oever van Amsterdam-Noord

Terug in de tijd De Eilandwoningen van Nieuw-Sloten ■ Over-Stap Esther Agricola van KEI naar BMA ■ Stapvoets Jurjen van der Meer en Groningen

o v e r d e g r e n s

Cosmopolis LondenIn het hart van Europa

Pieter van Geel & Peter Noordanus Auke van der Woudt w e e - g e s p r e k i n t e r v i e w

Leren van de negentiende eeuw

insp

irin

g space n

l 2020

Investeren

in d

e ruim

tepieter

van

geel en

peter

noordan

us in

gesp

rek

over

de r

uim

telijke in

vesterin

gsa

gen

da va

n n

eder

lan

dop b

ezoek

in lo

nden

: bou

wen

aan

de co

mpacte sta

d

auke va

n d

er w

ou

d o

ver ler

en va

n d

e neg

entien

de eeu

ww

an

delen

lan

gs d

e noordelijk

e ij-oever

van

am

sterdam

12008

Tijd voor urgentie

AM-IS COVER.indd 1 18-03-2008 10:38:50

Om door te lezen

Een nieuwe wereldBekroond als het beste historische

boek van 2007. En dat voor iemand

die geen pur sang historicus is

(dat zal die historici niet lekker

zitten). Van der Woud verhaalt

zeer leesbaar over de beheersing

van rivieren, de aanleg van havens

en spoorlijnen en de introductie

van post en telegraaf. Ook anno

2008 een actueel thema: de

ruimte van Nederland.

Het lege landHet proefschrift waarop Van der

Woud in 1987 promoveerde, in-

middels toe aan de zevende (!)

druk. Nederland kende in de

vroege negentiende eeuw grote

gebieden die woest en onbewoon-

baar waren. Het leek meer op een

derdewereldland dan op Neder-

land zoals wij dat nu kennen.

Ook in dit boek worden landschap,

economie en sociale geschiedenis

knap verweven.

De BazelEn diezelfde Bazel, voltooid in 1926

en ontworpen door K.P.C. de Bazel,

kreeg natuurlijk ook een eigen

boek. Hierin wordt de complete

geschiedenis van het gebouw

verteld, van bank tot archief: de

ontwerpen bouwgeschiedenis,

de plek in de stad, het fenomeen

van het vroeg twintigste-eeuwse

kantoorgebouw, het interieur, de

gebruiksgeschiedenis, de restaura-

tie door architectenbureau Fritz en

de verbouwing door Claus en Kaan

Architecten. Het verhaal van een

geldtempel getransformeerd tot

cultuurtempel.

Olie 1Verschenen in de reeks monogra-

fieën van Nederlandse fotografen.

Jacob Olie legde met grote foto-

grafische gevoeligheid Amsterdam

en omgeving in de negentiende

eeuw vastgelegd. Hoewel van

oorsprong bouwkundig tekenaar,

deed zijn liefde voor architectuur

hem besluiten te gaan fotogra-

feren. Olie’s stadsgezichten laten

dan ook de geoefende hand zien

van iemand die doordesemd is

van perspectief- en compositie-

leer.

Olie 2Aangezien de bovenstaande

monografie uitverkocht is, dook

Uitgeverij Verbeelding in het gat

van de markt en kwam met deze

(eveneens fraaie) bundeling van

de fotograaf die eind negentiende

eeuw de groei van Amsterdam

vastlegde. Het boek verscheen ter

gelegenheid van de verhuizing

van het Gemeentearchief Amster-

dam, eind 2006, naar het nieuwe

onderkomen (gebouw De Bazel in

de Vijzelstraat). Dat archief leverde

ook de fraaie foto’s van Olie bij dit

interview.

Waarheid en karakterIn dit boek pakte Van der Woud

een heel ander thema op: de

Nederlandse architectuur in de

negentiende eeuw. Hij onderzocht

de discussies van de negentiende-

eeuwse architecten over hun grote

vragen, zoals: wat is de essentie

van de bouwkunst, wat is het ver-

band tussen de bouwkunst en de

samenleving, en waarom moet de

bouwkunst schoonheid nastreven?

Bosatlas 560 pagina’s met meer dan 2400

kaarten en beelden. De atlas

bevat een enorme hoeveelheid

informatie over de meest uiteen-

lopende onderwerpen, passend

bij de Nederlandse cultuurgeest

van nut en praktische bruikbaar-

heid. Compleet met meer dan 100

luchtfoto’s van Karel Tomeï.

Historische atlasDe Grote Historische Provincie

Atlassen bevatten per provincie

alle topografische kaarten van

begin twintigste eeuw. Met een

gedetailleerde schaal van 1:25.000

zijn ze prachtig nauwkeurig en ze

geven een beeld van het veran-

derende Nederland dat Van der

Woud beschrijft.

Publieke werkenKlassieke roman die speelt in

1888, ten tijde van de bouw van

het Centraal Station in Amster-

dam en de bouw van het Victoria

Hotel. Vioolbouwer Vedder moet

wijken voor het hotel en probeert

zijn huid zo duur mogelijk te

verkopen. Winnaar van de Libris

Literatuurprijs in 2000.

70 inspiring space

s j o e r d s o e t e r s

archidocdocarchidocarchi


Het wijdvertakte metronet van Londen, dat de laatste tijd uitge-

breid is met onder meer een verlenging van de Jubilee Line (de

grijze lijn rechtsonder, richting Canary Wharf). In hetzelfde gebied

was al eerder de Docklands Light Railway (DLR) aangelegd, die bij-

voorbeeld een halte heeft gekregen bij London City Airport. Op het

primaire metronet, waarvan het grootste deel al werd aangelegd in

de negentiende eeuw, wordt aangetakt met lijnen als de Heathrow

Express en de Eurostar. Deze laatste eindigt sinds kort op het in-

grijpend vernieuwde station St Pancras International.


In 1995 bracht Kees Rijnboutt het boekje

‘Mooi Nederland’ uit, ter gelegenheid van

zijn afscheid als Rijksbouwmeester. Hij

haalt hierin herinneringen op aan de

mensen met wij zes jaar lang samenwerk-

te en staat kort stil bij projecten die hij in

die tijd begeleidde, zoals De Resident en

Grotiusplaats in Den Haag en Wilhelmina-

hof in Rotterdam. Zijn slotwoorden: ‘Na

zes jaar het orkest van vormgevers van

“Mooi Nederland” te hebben mogen

dirigeren, zit ik nu weer – tot mijn grote

vreugde – zelf weer tussen de muzikanten

van dat orkest. Ik hoop daar nog tien jaar

aan mee te doen. Ik vind dat ik er genoeg

voor gerepeteerd heb.’ De tien jaar

werden inmiddels 12 jaar en Rijnboutt

staat met zijn bureau Rijnboutt Van der

Vossen Rijnboutt (zoon Mattijs maakt

eveneens deel uit van de directie, naast

Bart van der Vossen) nog steeds midden in

de beroepspraktijk. Het kloeke boekwerk

‘Fragments and counterparts’ dat het

bureau onlangs uitgaf in samenwerking

met Architectura en Natura Press getuigt

van tien jaar planontwikkeling op

architectonisch en stedenbouwkundig

niveau. Iets meer dan 600 pagina’s telt

het gitzwarte boekwerk. Dat geeft wel aan

dat Rijnboutt de afgelopen jaren

niet heeft stilgezeten, verre van dat.

Dat ‘Mooi Nederland’ hem nog steeds aan

het hart gaat, blijkt uit de tekst van de

Vastgoedlezing 2007 die hij onlangs hield

voor de Amsterdam School of Real Estate.

Opgespannen tussen twee ervaringen van

Over Kees Rijnboutt

4

4

4

3

3

3

456

5

5

6

3

BCD A

1

1

2

2

2

2

River Thames

River Thames

A

B

C

D

E

F

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A

B

C

D

E

F

HarringayGreen Lanes

KingGeorge V

WoolwichArsenal

District

Circle

East London

Northern

Metropolitan

Victoria

Central

Bakerloo

DLR

Under construction

Piccadilly

Under construction

Waterloo & City

London Overground

Jubilee

Hammersmith & City

Station in Zone 11

Station in Zone 2

3456

Station in Zone 3

Station in Zone 5

Station in Zone 6

2

Station in Zone 4

A Station in Zone AB Station in Zone B

C Station in Zone C

D Station in Zone D

Station in Zone 6 and Zone A

Station in both zones


Connections with National Rail

Connections with riverboat services

Interchange stations

Connection with Tramlink

Step-free access from theplatform to the street

Location of Airport

Ÿ Car parks

Bicycle parkingÁ

Toilets on site/nearby∑

Travel Information Centres∏

Replacement bus service

Check before you travel.See index below

Tube map

Interchange with National Rail services to airport

Transport for London

Grid Stations Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities ZonesFacilities

______________________________________________________________________________________D2 Acton Central µ 2___________________________________________D2 Acton Town 3___________________________________________D6 Aldgate 1___________________________________________D7 Aldgate East 1___________________________________________D8 All Saints µ 2___________________________________________B2 Alperton : 4___________________________________________A1 Amersham Ÿ Á : D___________________________________________C6 Angel 1___________________________________________B5 Archway 2/3___________________________________________A6 Arnos Grove Ÿ Á 4___________________________________________B6 Arsenal 2______________________________________________________________________________________C4 Baker Street : 1___________________________________________F4 Balham Á 3___________________________________________D6 § Bank : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________C6 Barbican 1___________________________________________C9 § Barking : µ 4 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________B9 Barkingside Ÿ : 4___________________________________________D3 Barons Court : 2___________________________________________C3 Bayswater 1___________________________________________E9 Beckton Á µ 3___________________________________________D9 Beckton Park Á µ 3

C9 Becontree Á : 5___________________________________________B5 Belsize Park 2___________________________________________D6 Bermondsey Á µ 2___________________________________________C7 Bethnal Green 2___________________________________________D5 Blackfriars 1___________________________________________B7 Blackhorse Road Ÿ Á 3___________________________________________D8 Blackwall Á µ 2___________________________________________C4 Bond Street 1___________________________________________E6 Borough 1___________________________________________D1 Boston Manor : 4___________________________________________A6 Bounds Green Á 3/4___________________________________________C8 Bow Church µ 2___________________________________________C7 Bow Road Á 2___________________________________________B4 Brent Cross Ÿ Á 3___________________________________________F5 Brixton Á µ 2___________________________________________C8 Bromley-by-Bow 2/3___________________________________________B3 Brondesbury 2___________________________________________B3 Brondesbury Park 2___________________________________________A8 Buckhurst Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A4 Burnt Oak Ÿ 4___________________________________________A3 Bushey Ÿ______________________________________________________________________________________B6 Caledonian Road µ 2___________________________________________B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury___________________________________________B5 Camden Road 2___________________________________________B5 § Camden Town 2 No entry from the street on Sundays

1300-1730 (exit and interchange only)___________________________________________D7 Canada Water Á : µ 2

D8 Canary Wharf : µ 2___________________________________________D8 Canning Town Á : µ 3___________________________________________D6 § Cannon Street 1 Open Mondays to Fridays until 2100 only. Saturdays 0730-1930. Closed Sundays___________________________________________B7 Canonbury 2___________________________________________A3 Canons Park Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Carpenders Park µ___________________________________________A1 Chalfont & Latimer Ÿ Á : µ C___________________________________________B5 Chalk Farm 2___________________________________________C5 Chancery Lane 1___________________________________________D5 Charing Cross : 1___________________________________________A1 § Chesham Ÿ Á : µ D Change at Chalfont & Latimer on most trains___________________________________________A9 § Chigwell 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________D2 Chiswick Park Á 3___________________________________________A1 Chorleywood Ÿ Á : µ B___________________________________________F4 Clapham Common Á 2___________________________________________E4 Clapham Junction 2___________________________________________F4 Clapham North Á 2___________________________________________F4 Clapham South Á 2/3___________________________________________A6 Cockfosters Ÿ : 5___________________________________________A4 Colindale Ÿ Á 4___________________________________________F4 Colliers Wood 3

D5 § Covent Garden 1 This station gets very busy at weekends and evenings. Avoid the crowds by taking a short walk there from Holborn (9 minutes), Leicester Square (6 minutes) or Charing Cross (11 minutes)___________________________________________E8 Crossharbour µ 2___________________________________________B6 Crouch Hill 3___________________________________________A2 Croxley Ÿ Á : A___________________________________________D9 Custom House Á µ 3___________________________________________E8 Cutty Sark Á µ 2/3___________________________________________D9 Cyprus Á µ 3______________________________________________________________________________________B9 Dagenham East Á 5___________________________________________B9 Dagenham Heathway : µ 5___________________________________________B7 Dalston Kingsland 2___________________________________________A8 Debden Ÿ Á 6___________________________________________E7 Deptford Bridge Á µ 2/3___________________________________________C8 Devons Road µ 2___________________________________________B3 Dollis Hill : 3______________________________________________________________________________________C1 Ealing Broadway Á : 3___________________________________________D2 Ealing Common 3___________________________________________D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,

0800-2345 Sundays___________________________________________C2 East Acton 2___________________________________________A2 Eastcote Ÿ : 5___________________________________________A5 East Finchley Ÿ Á 3___________________________________________C8 East Ham Á µ 3/4

D8 East India Á µ 2/3___________________________________________E3 East Putney Á 2/3___________________________________________A4 Edgware Ÿ Á 5___________________________________________C4 Edgware Road (Bakerloo) 1___________________________________________C4 Edgware Road 1 (Circle/District/H&C)___________________________________________E5 Elephant & Castle 1/2___________________________________________B8 Elm Park µ 6___________________________________________E7 Elverson Road Á µ 2/3___________________________________________D5 Embankment 1___________________________________________A8 Epping Ÿ Á : µ 6___________________________________________C5 Euston : ∏ 1___________________________________________C5 Euston Square 1______________________________________________________________________________________B9 Fairlop Ÿ : 4___________________________________________C6 Farringdon : 1___________________________________________A5 Finchley Central Ÿ Á 4___________________________________________B4 Finchley Road 2___________________________________________B4 Finchley Road & Frognal 2___________________________________________B7 Finsbury Park Á : 2___________________________________________E3 Fulham Broadway µ 2______________________________________________________________________________________E9 Gallions Reach Á µ 3___________________________________________B8 Gants Hill 4___________________________________________D3 Gloucester Road Á : 1___________________________________________B4 Golders Green Á 3___________________________________________D3 Goldhawk Road 2___________________________________________C5 Goodge Street 1___________________________________________B5 Gospel Oak 2

A9 § Grange Hill : 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________C5 Great Portland Street 1___________________________________________B1 Greenford Ÿ Á : 4___________________________________________F7 Greenwich Á µ 2/3___________________________________________D4 Green Park : 1___________________________________________E2 Gunnersbury Á 3______________________________________________________________________________________B7 Hackney Central 2___________________________________________C7 Hackney Wick µ 2___________________________________________A9 § Hainault Ÿ Á : 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________D3 Hammersmith Á µ 2___________________________________________B5 Hampstead 2/3___________________________________________B5 Hampstead Heath 3___________________________________________C2 Hanger Lane Á : 3___________________________________________B3 Harlesden 3___________________________________________A7 Harringay Green Lanes µ 3___________________________________________A3 Harrow & Wealdstone Ÿ µ 5___________________________________________B2 Harrow-on-the Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Hatch End Ÿ 6___________________________________________E1 Hatton Cross Ÿ Á 5/6___________________________________________A3 Headstone Lane 5___________________________________________E1 Heathrow Terminals : µ ∏ 6 1, 2, 3 ___________________________________________E1 § Heathrow Terminal 4 : µ 6 Open Mondays to Saturdays until 2345 only. Sundays open until 2315___________________________________________A4 Hendon Central 3/4

D8 Heron Quays µ 2___________________________________________A5 High Barnet Ÿ Á : 5___________________________________________B6 Highbury & Islington Á 2___________________________________________A5 Highgate Ÿ 3___________________________________________D3 High Street Kensington 1___________________________________________A1 Hillingdon Á : µ 6___________________________________________C5 Holborn 1___________________________________________C3 Holland Park Á 2___________________________________________B6 Holloway Road 2___________________________________________B7 Homerton µ 2___________________________________________B9 Hornchurch Ÿ Á 6___________________________________________D1 Hounslow Central Á 4___________________________________________D1 Hounslow East Ÿ : µ 4___________________________________________E1 Hounslow West Ÿ Á µ 5 Station is step-free for wheelchair users only___________________________________________D4 Hyde Park Corner 1______________________________________________________________________________________A1 Ickenham Ÿ Á 6___________________________________________E8 Island Gardens : µ 2______________________________________________________________________________________E5 § Kennington Á 2 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, all trains to/from Morden run via the Bank branch. To travel to/from the Charing Cross branch please change at Kennington___________________________________________B3 Kensal Green 2___________________________________________B3 Kensal Rise 2

D3 § Kensington (Olympia) Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,

0800-2345 Sundays ___________________________________________B5 Kentish Town 2___________________________________________B5 Kentish Town West 2___________________________________________A3 Kenton 4___________________________________________E2 Kew Gardens Á : µ 3/4___________________________________________B4 Kilburn Á : µ 2___________________________________________C3 Kilburn High Road 2___________________________________________C3 Kilburn Park 2___________________________________________B3 Kingsbury Á : 4___________________________________________C5 King’s Cross St. Pancras Á : µ ∏ 1___________________________________________E9 King George V µ 3___________________________________________D4 Knightsbridge 1______________________________________________________________________________________C3 Ladbroke Grove Á 2___________________________________________E5 Lambeth North Á 1___________________________________________C4 Lancaster Gate 1___________________________________________D8 Langdon Park µ 2___________________________________________C3 Latimer Road 2___________________________________________D5 Leicester Square 1___________________________________________F7 Lewisham Á : µ 2/3___________________________________________B8 Leyton : 3___________________________________________B8 Leyton Midland Road 3___________________________________________B8 Leytonstone Ÿ : 3/4___________________________________________B8 Leytonstone High Road 3___________________________________________D7 Limehouse µ 2___________________________________________C6 Liverpool Street Á : ∏ 1___________________________________________D6 London Bridge : µ 1

A8 Loughton Ÿ Á 6___________________________________________E9 London City Airport Á µ 3______________________________________________________________________________________C3 Maida Vale 2___________________________________________B6 Manor House 2/3___________________________________________D5 Mansion House 1___________________________________________C4 Marble Arch 1___________________________________________C4 Marylebone Á : 1___________________________________________C7 Mile End 2___________________________________________A5 § Mill Hill East Ÿ 4 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, please change at Finchley Central for trains to/from central London ___________________________________________D6 Monument 1___________________________________________C6 Moorgate 1___________________________________________A2 Moor Park Ÿ Á : 6/A___________________________________________F4 Morden Ÿ : µ 4___________________________________________B5 Mornington Crescent 2___________________________________________E8 Mudchute µ 2______________________________________________________________________________________B3 Neasden : 3___________________________________________B9 Newbury Park Ÿ Á : 4___________________________________________E7 New Cross Á µ 2___________________________________________E7 New Cross Gate 2___________________________________________C2 North Acton 2/3___________________________________________C2 North Ealing Ÿ Á : 3___________________________________________D1 Northfields Á : 3___________________________________________D8 North Greenwich Ÿ Á : µ 2/3___________________________________________A2 North Harrow Á : 5

B1 Northolt Á : 5___________________________________________B3 North Wembley 4___________________________________________B3 Northwick Park Á : 4___________________________________________A2 Northwood Ÿ Á : 6___________________________________________A2 Northwood Hills : 6___________________________________________C3 Notting Hill Gate 1/2______________________________________________________________________________________A6 Oakwood Ÿ Á : 5___________________________________________C6 Old Street 1___________________________________________D3 § Olympia Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,

0800-2345 Sundays ___________________________________________D1 Osterley Ÿ Á : 4___________________________________________F5 Oval 2___________________________________________C4 Oxford Circus 1______________________________________________________________________________________C3 Paddington : 1___________________________________________C2 Park Royal : 3___________________________________________E3 Parsons Green Á 2___________________________________________C1 Perivale Ÿ Á : 4___________________________________________D5 Piccadilly Circus : ∏ 1___________________________________________E4 Pimlico 1___________________________________________A2 Pinner Ÿ Á : 5___________________________________________C8 Plaistow Ÿ Á 3___________________________________________D9 Pontoon Dock Á µ 3___________________________________________D8 Poplar Á : µ 3___________________________________________B3 Preston Road : 4___________________________________________D9 Prince Regent Á µ 3___________________________________________C8 Pudding Mill Lane µ 2/3

E3 Putney Bridge Á 2______________________________________________________________________________________A3 Queensbury Ÿ Á : 4___________________________________________B3 Queen’s Park 2___________________________________________C4 Queensway 1______________________________________________________________________________________D3 Ravenscourt Park Á 2___________________________________________B2 § Rayners Lane Ÿ Á : 5 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings___________________________________________B8 Redbridge Ÿ Á : 4___________________________________________C4 Regent’s Park 1___________________________________________E2 Richmond Ÿ Á : µ 4___________________________________________A1 Rickmansworth Ÿ Á : A___________________________________________A8 § Roding Valley 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________D7 Rotherhithe Á 2___________________________________________D9 Royal Albert Á µ 3___________________________________________C3 Royal Oak 2___________________________________________D9 Royal Victoria Á µ 3___________________________________________A1 Ruislip Ÿ Á : 6___________________________________________B1 Ruislip Gardens Ÿ : 5___________________________________________A2 Ruislip Manor : 6___________________________________________C5 Russell Square 1______________________________________________________________________________________D4 St. James’s Park 1___________________________________________B4 St. John’s Wood Á : 2___________________________________________C6 St. Paul’s 1___________________________________________B7 Seven Sisters Á : 3

D7 Shadwell µ 2___________________________________________C3 Shepherd’s Bush 2 (Central)___________________________________________D3 Shepherd’s Bush 2 (Hammersmith & City)___________________________________________C7 § Shoreditch 2 Station closed. Replacement buses will operate between Shoreditch (Bethnal Green Road) and Whitechapel at the following times: Monday-Friday 0700-1030 and 1530-2030. Saturday - no replacement bus service. Sunday 0700-1500___________________________________________D4 Sloane Square 1___________________________________________B8 Snaresbrook Ÿ Á : 4___________________________________________D2 South Acton µ 3___________________________________________D2 South Ealing 3___________________________________________E3 Southfields 3___________________________________________A6 Southgate 4___________________________________________C4 South Hampstead 2___________________________________________B2 South Harrow Ÿ 5___________________________________________D4 South Kensington : 1___________________________________________B3 South Kenton 4___________________________________________E8 South Quay µ 2___________________________________________B1 South Ruislip Ÿ Á 5___________________________________________A7 South Tottenham 3___________________________________________E5 Southwark Á µ 1___________________________________________F4 South Wimbledon 3/4___________________________________________B8 South Woodford Ÿ Á : 4___________________________________________D2 Stamford Brook Á : 2___________________________________________A3 Stanmore Ÿ Á : µ 5

C7 Stepney Green 2___________________________________________F5 Stockwell 2___________________________________________B3 Stonebridge Park 3___________________________________________C8 Stratford µ 3___________________________________________B2 Sudbury Hill : 4___________________________________________B2 Sudbury Town Ÿ Á : µ 4___________________________________________E7 Surrey Quays Á 2___________________________________________B4 Swiss Cottage Á 2______________________________________________________________________________________D5 Temple 1___________________________________________A8 Theydon Bois Ÿ : 6___________________________________________F4 Tooting Bec 3___________________________________________F4 Tooting Broadway 3___________________________________________C5 Tottenham 1 Court Road___________________________________________B7 Tottenham Hale Ÿ Á : µ 3___________________________________________A5 Totteridge & Ÿ Á : 4 Whetstone___________________________________________D7 Tower Gateway µ 1___________________________________________D6 Tower Hill 1___________________________________________B5 Tufnell Park 2___________________________________________D2 § Turnham Green 2/3 Also served by Piccadilly line trains early mornings and late evenings___________________________________________A6 Turnpike Lane 3______________________________________________________________________________________B9 Upminster Ÿ Á : µ 6___________________________________________B9 Upminster Bridge 6___________________________________________C9 Upney : µ 4___________________________________________B6 Upper Holloway µ 2

C8 Upton Park 3___________________________________________A1 § Uxbridge Á µ 6 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings______________________________________________________________________________________E4 Vauxhall 1/2___________________________________________D4 Victoria : ∏ 1______________________________________________________________________________________B7 Walthamstow Central Ÿ Á 3___________________________________________B7 Walthamstow Queens Road µ 3___________________________________________B8 Wanstead Ÿ 4___________________________________________B8 Wanstead Park 3___________________________________________D7 Wapping 2___________________________________________C5 Warren Street 1___________________________________________C3 Warwick Avenue 2___________________________________________E5 § Waterloo Á : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________A2 Watford Ÿ Á : A___________________________________________A3 Watford Junction Ÿ Á : µ___________________________________________A3 Watford High Street ___________________________________________B3 Wembley Central : 4___________________________________________B3 Wembley Park Ÿ Á : µ 4___________________________________________C2 West Acton Á : 3___________________________________________C3 Westbourne Park 2___________________________________________D3 West Brompton 2___________________________________________D7 Westferry µ 2___________________________________________A5 West Finchley : µ 4___________________________________________C8 West Ham µ 3

B4 West Hampstead 2___________________________________________B2 West Harrow : 5___________________________________________D8 West India Quay µ 2___________________________________________D3 West Kensington 2___________________________________________D5 Westminster µ 1___________________________________________A1 West Ruislip Ÿ : 6___________________________________________D8 West Silvertown Á µ 3___________________________________________C7 § Whitechapel : 2 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________C3 White City : 2___________________________________________B3 Willesden Green Á : 2/3___________________________________________B3 Willesden Junction Á : µ 3___________________________________________F3 Wimbledon Ÿ Á : µ 3___________________________________________E3 Wimbledon Park 3___________________________________________A8 § Woodford Ÿ Á : µ 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________B9 Woodgrange Park 3/4___________________________________________A6 Wood Green Á 3___________________________________________A5 Woodside Park Ÿ Á : µ 4

DF

G

H

I

L

M

NKE

B

C

A

O

Q

R

S

T

U

V

W

P

East London line closes from 22 December 2007 for major line extension work to become part of the London Overground network

Bermondsey

SouthwarkWaterloo East

Moor Park

NorthwoodNorthwoodHills

Eastcote North HarrowPinner

Maida Vale

Queen’s Park

Kensal Green

Neasden

Dollis Hill

Willesden Green

Kilburn

West Hampstead

Swiss CottageSt. John’s Wood

Finchley Road

Amersham

Ruislip Manor

Chorleywood

Rickmansworth

Watford

Croxley

Harrow-on-the-Hill

PrestonRoad

Hillingdon Ruislip

Rayners LaneWest Harrow Northwick

ParkWembley

Park

Ealing Common

EalingBroadway

GreatPortland

StreetBakerStreet

Moorgate

Aldgate

EustonSquare

ActonTown

WestActon

East Acton

StamfordBrook

RavenscourtPark

Hammersmith

WestKensington

West Brompton

Parsons Green

Putney Bridge

Wimbledon Park

Southfields

East Putney

Wimbledon

VictoriaSouthKensington

GloucesterRoad

Embankment

Blackfriars

MansionHouse

Temple

CannonStreet

Bank

Monument

BaronsCourt

Fenchurch Street TowerGateway

TowerHill

AldgateEast

Stepney Green

Mile End

BowRoad Bow

ChurchBromley-by-Bow

Plaistow

UptonPark

East Ham

Becontree

DagenhamHeathway

Elm Park

Upney

DagenhamEast

Hornchurch

UpminsterBridge

Upminster

High StreetKensington

NottingHill Gate

Bayswater

Kensal Rise Brondesbury CaledonianRoad &

Barnsbury

EdgwareRoad

St. James’sPark

SloaneSquare

Westminster

Barking

Latimer Road

WestbournePark

Ladbroke Grove

Finchley Road& Frognal

Royal Oak

Goldhawk Road

Wood Lane

West Ruislip

Greenford

RuislipGardens

SouthRuislip

Northolt

HangerLane

Perivale

WhiteCity

NorthActon

HollandPark

KilburnHigh Road

SouthHampstead

Paddington

Paddington

ChanceryLane

BethnalGreen

BondStreet

OxfordCircus

TottenhamCourt Road

St. Paul’sMarbleArch

Queensway

LancasterGate

SouthTottenham

DalstonKingsland

LeytonMidland Road

WalthamstowQueens Road

Stratford

WansteadPark

Leyton

Leytonstone

Snaresbrook

SouthWoodford

Epping

Theydon Bois

DebdenLoughton

Buckhurst Hill

Redbridge

ChigwellRodingValley

Fairlop

Barkingside

Newbury Park

Wanstead GantsHill

Knightsbridge

Hyde ParkCorner

Green Park

PiccadillyCircus

LeicesterSquare

RussellSquare

Caledonian Road

HackneyWick

HollowayRoad

CrouchHill

Arsenal

Manor House

Turnpike Lane

Wood Green

Bounds Green

Arnos Grove

Southgate

Oakwood

Cockfosters

Uxbridge Ickenham

Acton Central

Waterloo

Colliers Wood

Morden South Wimbledon

Tooting Bec

Clapham South

Balham

Clapham Common

Tooting Broadway

Stockwell

Oval

Kennington

Borough

SouthActon

Old Street

Angel

GoodgeStreet

Euston

MorningtonCrescent

Camden Town

Chalk Farm

Regent’s Park

Belsize Park

HampsteadHampstead

Heath

Canonbury

GospelOak

HackneyCentral

Homerton

KentishTown West

CamdenRoad

Colindale

Edgware

BurntOak

Totteridge & Whetstone

Woodside Park

West Finchley

East Finchley

High Barnet

Highgate

Archway

Tufnell ParkUpperHolloway

KentishTown

CanadaWater

Canary Wharf

Elverson Road

Deptford Bridge

Kenton

Stanmore

Canons Park

Queensbury

Watford High Street

Kingsbury

South KentonNorth Wembley

Wembley CentralStonebridge Park

HarlesdenWillesden Junction

Kilburn ParkWarwick Avenue

EdgwareRoad

BrondesburyPark

Marylebone

LambethNorth

Elephant & Castle

CharingCross

Highbury & Islington

BlackhorseRoadSeven Sisters

WalthamstowCentral

TottenhamHale

FinsburyPark

Pimlico

Brixton

Wapping

Rotherhithe

Surrey Quays

New CrossNew Cross GateVauxhall

Limehouse

Westferry

Devons Road

PuddingMill Lane

West IndiaQuay

Cutty Sarkfor Maritime Greenwich

Greenwich

Lewisham

Blackwall

EastIndia

West Ham

Warren Street

All Saints

Heron Quays

South Quay

Mudchute

Island Gardens

Shadwell

Gunnersbury

Richmond

Kew Gardens

Poplar

London Bridge

100m

100m

Euston 200m

for St. Pancras International

150m

Charing Cross 100m

Thameslink 200m

LiverpoolStreet

200m

South Harrow

Sudbury Hill

North Ealing

Park Royal

Alperton

Sudbury Town

Holborn

London CityAirport

WestSilvertown

PontoonDock

Royal Victoria

Custom Housefor ExCeL

Prince Regent

Royal Albert

Beckton Park

Cyprus

GallionsReach

Beckton

Canning Town

Brent Cross

Golders Green

Hendon Central

Sudbury Hill Harrow(no weekend service) 150m

Stations north of Hatch End are outside Transport for LondonFare Zones. Specialfares apply.

Crossharbour

Fulham Broadway

Langdon Park

ChiswickPark

LeytonstoneHigh Road

South Ealing

Osterley

Northfields

Boston ManorHounslow

East

Hounslow Central

HounslowWest

HattonCross

HeathrowTerminals

1, 2, 3

HeathrowTerminal 4Heathrow

Terminal 5

Woodgrange Park

Harrow &Wealdstone

Hatch End

Carpenders Park

Bushey

HeadstoneLane

Watford Junction

This diagram is an evolution of the original design conceived in 1931 by Harry Beck · Poster 11.07Correct at time of going to print, November 2007

Shepherd’sBush

Chalfont &Latimer

Chesham

Mill Hill EastFinchley Central

Farringdon

Barbican

King’s CrossSt. Pancras

OpeningNovember 2007

Woodford

Clapham NorthClapham High Street 100m

Shoreditch

Covent GardenLeicester Square 340m

Earl’sCourt

Hainault

Grange Hill

TurnhamGreen

Whitechapelfor Shoreditch

( no weekendservice)

London Overgroundstation underconstruction

Shepherd’sBush

station underconstruction

OxfordCircus

ClaphamJunction

Kensington(Olympia)

Improvement works may affect your journey,particularly at weekends.Check before you travel; look for publicityat stations, visit tfl.gov.uk/checkor call 020 7222 1234


( no Sunday service)

International railservices depart from

King’s Cross St. Pancrasfrom 14 November

Transport for LondonMAYOR OF LONDON 020 7222 123424 hour travel information

tfl.gov.ukWebsite

underconstruction

NorthGreenwichfor the O2

underconstruction

4

4

4

3

3

3

456

5

5

6

3

BCD A

1

1

2

2

2

2

River Thames

River Thames

A

B

C

D

E

F

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A

B

C

D

E

F

HarringayGreen Lanes

KingGeorge V

WoolwichArsenal

District

Circle

East London

Northern

Metropolitan

Victoria

Central

Bakerloo

DLR

Under construction

Piccadilly

Under construction

Waterloo & City

London Overground

Jubilee

Hammersmith & City

Station in Zone 11

Station in Zone 2

3456

Station in Zone 3

Station in Zone 5

Station in Zone 6

2

Station in Zone 4

A Station in Zone AB Station in Zone B

C Station in Zone C

D Station in Zone D

Station in Zone 6 and Zone A



Connections with National Rail

Connections with riverboat services

Interchange stations

Connection with Tramlink

Step-free access from theplatform to the street

Location of Airport

Ÿ Car parks

Bicycle parkingÁ

Toilets on site/nearby∑

Travel Information Centres∏

Replacement bus service

Check before you travel.See index below

Tube map

Interchange with National Rail services to airport

Transport for London

Grid Stations Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities Zones Grid Stations Facilities ZonesFacilities

______________________________________________________________________________________D2 Acton Central µ 2___________________________________________D2 Acton Town 3___________________________________________D6 Aldgate 1___________________________________________D7 Aldgate East 1___________________________________________D8 All Saints µ 2___________________________________________B2 Alperton : 4___________________________________________A1 Amersham Ÿ Á : D___________________________________________C6 Angel 1___________________________________________B5 Archway 2/3___________________________________________A6 Arnos Grove Ÿ Á 4___________________________________________B6 Arsenal 2______________________________________________________________________________________C4 Baker Street : 1___________________________________________F4 Balham Á 3___________________________________________D6 § Bank : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________C6 Barbican 1___________________________________________C9 § Barking : µ 4 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________B9 Barkingside Ÿ : 4___________________________________________D3 Barons Court : 2___________________________________________C3 Bayswater 1___________________________________________E9 Beckton Á µ 3___________________________________________D9 Beckton Park Á µ 3

C9 Becontree Á : 5___________________________________________B5 Belsize Park 2___________________________________________D6 Bermondsey Á µ 2___________________________________________C7 Bethnal Green 2___________________________________________D5 Blackfriars 1___________________________________________B7 Blackhorse Road Ÿ Á 3___________________________________________D8 Blackwall Á µ 2___________________________________________C4 Bond Street 1___________________________________________E6 Borough 1___________________________________________D1 Boston Manor : 4___________________________________________A6 Bounds Green Á 3/4___________________________________________C8 Bow Church µ 2___________________________________________C7 Bow Road Á 2___________________________________________B4 Brent Cross Ÿ Á 3___________________________________________F5 Brixton Á µ 2___________________________________________C8 Bromley-by-Bow 2/3___________________________________________B3 Brondesbury 2___________________________________________B3 Brondesbury Park 2___________________________________________A8 Buckhurst Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A4 Burnt Oak Ÿ 4___________________________________________A3 Bushey Ÿ______________________________________________________________________________________B6 Caledonian Road µ 2___________________________________________B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury___________________________________________B5 Camden Road 2___________________________________________B5 § Camden Town 2 No entry from the street on Sundays

1300-1730 (exit and interchange only)___________________________________________D7 Canada Water Á : µ 2

D8 Canary Wharf : µ 2___________________________________________D8 Canning Town Á : µ 3___________________________________________D6 § Cannon Street 1 Open Mondays to Fridays until 2100 only. Saturdays 0730-1930. Closed Sundays___________________________________________B7 Canonbury 2___________________________________________A3 Canons Park Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Carpenders Park µ___________________________________________A1 Chalfont & Latimer Ÿ Á : µ C___________________________________________B5 Chalk Farm 2___________________________________________C5 Chancery Lane 1___________________________________________D5 Charing Cross : 1___________________________________________A1 § Chesham Ÿ Á : µ D Change at Chalfont & Latimer on most trains___________________________________________A9 § Chigwell 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________D2 Chiswick Park Á 3___________________________________________A1 Chorleywood Ÿ Á : µ B___________________________________________F4 Clapham Common Á 2___________________________________________E4 Clapham Junction 2___________________________________________F4 Clapham North Á 2___________________________________________F4 Clapham South Á 2/3___________________________________________A6 Cockfosters Ÿ : 5___________________________________________A4 Colindale Ÿ Á 4___________________________________________F4 Colliers Wood 3

D5 § Covent Garden 1 This station gets very busy at weekends and evenings. Avoid the crowds by taking a short walk there from Holborn (9 minutes), Leicester Square (6 minutes) or Charing Cross (11 minutes)___________________________________________E8 Crossharbour µ 2___________________________________________B6 Crouch Hill 3___________________________________________A2 Croxley Ÿ Á : A___________________________________________D9 Custom House Á µ 3___________________________________________E8 Cutty Sark Á µ 2/3___________________________________________D9 Cyprus Á µ 3______________________________________________________________________________________B9 Dagenham East Á 5___________________________________________B9 Dagenham Heathway : µ 5___________________________________________B7 Dalston Kingsland 2___________________________________________A8 Debden Ÿ Á 6___________________________________________E7 Deptford Bridge Á µ 2/3___________________________________________C8 Devons Road µ 2___________________________________________B3 Dollis Hill : 3______________________________________________________________________________________C1 Ealing Broadway Á : 3___________________________________________D2 Ealing Common 3___________________________________________D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,

0800-2345 Sundays___________________________________________C2 East Acton 2___________________________________________A2 Eastcote Ÿ : 5___________________________________________A5 East Finchley Ÿ Á 3___________________________________________C8 East Ham Á µ 3/4

D8 East India Á µ 2/3___________________________________________E3 East Putney Á 2/3___________________________________________A4 Edgware Ÿ Á 5___________________________________________C4 Edgware Road (Bakerloo) 1___________________________________________C4 Edgware Road 1 (Circle/District/H&C)___________________________________________E5 Elephant & Castle 1/2___________________________________________B8 Elm Park µ 6___________________________________________E7 Elverson Road Á µ 2/3___________________________________________D5 Embankment 1___________________________________________A8 Epping Ÿ Á : µ 6___________________________________________C5 Euston : ∏ 1___________________________________________C5 Euston Square 1______________________________________________________________________________________B9 Fairlop Ÿ : 4___________________________________________C6 Farringdon : 1___________________________________________A5 Finchley Central Ÿ Á 4___________________________________________B4 Finchley Road 2___________________________________________B4 Finchley Road & Frognal 2___________________________________________B7 Finsbury Park Á : 2___________________________________________E3 Fulham Broadway µ 2______________________________________________________________________________________E9 Gallions Reach Á µ 3___________________________________________B8 Gants Hill 4___________________________________________D3 Gloucester Road Á : 1___________________________________________B4 Golders Green Á 3___________________________________________D3 Goldhawk Road 2___________________________________________C5 Goodge Street 1___________________________________________B5 Gospel Oak 2

A9 § Grange Hill : 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________C5 Great Portland Street 1___________________________________________B1 Greenford Ÿ Á : 4___________________________________________F7 Greenwich Á µ 2/3___________________________________________D4 Green Park : 1___________________________________________E2 Gunnersbury Á 3______________________________________________________________________________________B7 Hackney Central 2___________________________________________C7 Hackney Wick µ 2___________________________________________A9 § Hainault Ÿ Á : 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________D3 Hammersmith Á µ 2___________________________________________B5 Hampstead 2/3___________________________________________B5 Hampstead Heath 3___________________________________________C2 Hanger Lane Á : 3___________________________________________B3 Harlesden 3___________________________________________A7 Harringay Green Lanes µ 3___________________________________________A3 Harrow & Wealdstone Ÿ µ 5___________________________________________B2 Harrow-on-the Hill Ÿ Á : 5___________________________________________A3 Hatch End Ÿ 6___________________________________________E1 Hatton Cross Ÿ Á 5/6___________________________________________A3 Headstone Lane 5___________________________________________E1 Heathrow Terminals : µ ∏ 6 1, 2, 3 ___________________________________________E1 § Heathrow Terminal 4 : µ 6 Open Mondays to Saturdays until 2345 only. Sundays open until 2315___________________________________________A4 Hendon Central 3/4

D8 Heron Quays µ 2___________________________________________A5 High Barnet Ÿ Á : 5___________________________________________B6 Highbury & Islington Á 2___________________________________________A5 Highgate Ÿ 3___________________________________________D3 High Street Kensington 1___________________________________________A1 Hillingdon Á : µ 6___________________________________________C5 Holborn 1___________________________________________C3 Holland Park Á 2___________________________________________B6 Holloway Road 2___________________________________________B7 Homerton µ 2___________________________________________B9 Hornchurch Ÿ Á 6___________________________________________D1 Hounslow Central Á 4___________________________________________D1 Hounslow East Ÿ : µ 4___________________________________________E1 Hounslow West Ÿ Á µ 5 Station is step-free for wheelchair users only___________________________________________D4 Hyde Park Corner 1______________________________________________________________________________________A1 Ickenham Ÿ Á 6___________________________________________E8 Island Gardens : µ 2______________________________________________________________________________________E5 § Kennington Á 2 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, all trains to/from Morden run via the Bank branch. To travel to/from the Charing Cross branch please change at Kennington___________________________________________B3 Kensal Green 2___________________________________________B3 Kensal Rise 2

D3 § Kensington (Olympia) Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,

0800-2345 Sundays ___________________________________________B5 Kentish Town 2___________________________________________B5 Kentish Town West 2___________________________________________A3 Kenton 4___________________________________________E2 Kew Gardens Á : µ 3/4___________________________________________B4 Kilburn Á : µ 2___________________________________________C3 Kilburn High Road 2___________________________________________C3 Kilburn Park 2___________________________________________B3 Kingsbury Á : 4___________________________________________C5 King’s Cross St. Pancras Á : µ ∏ 1___________________________________________E9 King George V µ 3___________________________________________D4 Knightsbridge 1______________________________________________________________________________________C3 Ladbroke Grove Á 2___________________________________________E5 Lambeth North Á 1___________________________________________C4 Lancaster Gate 1___________________________________________D8 Langdon Park µ 2___________________________________________C3 Latimer Road 2___________________________________________D5 Leicester Square 1___________________________________________F7 Lewisham Á : µ 2/3___________________________________________B8 Leyton : 3___________________________________________B8 Leyton Midland Road 3___________________________________________B8 Leytonstone Ÿ : 3/4___________________________________________B8 Leytonstone High Road 3___________________________________________D7 Limehouse µ 2___________________________________________C6 Liverpool Street Á : ∏ 1___________________________________________D6 London Bridge : µ 1

A8 Loughton Ÿ Á 6___________________________________________E9 London City Airport Á µ 3______________________________________________________________________________________C3 Maida Vale 2___________________________________________B6 Manor House 2/3___________________________________________D5 Mansion House 1___________________________________________C4 Marble Arch 1___________________________________________C4 Marylebone Á : 1___________________________________________C7 Mile End 2___________________________________________A5 § Mill Hill East Ÿ 4 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, please change at Finchley Central for trains to/from central London ___________________________________________D6 Monument 1___________________________________________C6 Moorgate 1___________________________________________A2 Moor Park Ÿ Á : 6/A___________________________________________F4 Morden Ÿ : µ 4___________________________________________B5 Mornington Crescent 2___________________________________________E8 Mudchute µ 2______________________________________________________________________________________B3 Neasden : 3___________________________________________B9 Newbury Park Ÿ Á : 4___________________________________________E7 New Cross Á µ 2___________________________________________E7 New Cross Gate 2___________________________________________C2 North Acton 2/3___________________________________________C2 North Ealing Ÿ Á : 3___________________________________________D1 Northfields Á : 3___________________________________________D8 North Greenwich Ÿ Á : µ 2/3___________________________________________A2 North Harrow Á : 5

B1 Northolt Á : 5___________________________________________B3 North Wembley 4___________________________________________B3 Northwick Park Á : 4___________________________________________A2 Northwood Ÿ Á : 6___________________________________________A2 Northwood Hills : 6___________________________________________C3 Notting Hill Gate 1/2______________________________________________________________________________________A6 Oakwood Ÿ Á : 5___________________________________________C6 Old Street 1___________________________________________D3 § Olympia Ÿ : µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345,

0800-2345 Sundays ___________________________________________D1 Osterley Ÿ Á : 4___________________________________________F5 Oval 2___________________________________________C4 Oxford Circus 1______________________________________________________________________________________C3 Paddington : 1___________________________________________C2 Park Royal : 3___________________________________________E3 Parsons Green Á 2___________________________________________C1 Perivale Ÿ Á : 4___________________________________________D5 Piccadilly Circus : ∏ 1___________________________________________E4 Pimlico 1___________________________________________A2 Pinner Ÿ Á : 5___________________________________________C8 Plaistow Ÿ Á 3___________________________________________D9 Pontoon Dock Á µ 3___________________________________________D8 Poplar Á : µ 3___________________________________________B3 Preston Road : 4___________________________________________D9 Prince Regent Á µ 3___________________________________________C8 Pudding Mill Lane µ 2/3

E3 Putney Bridge Á 2______________________________________________________________________________________A3 Queensbury Ÿ Á : 4___________________________________________B3 Queen’s Park 2___________________________________________C4 Queensway 1______________________________________________________________________________________D3 Ravenscourt Park Á 2___________________________________________B2 § Rayners Lane Ÿ Á : 5 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings___________________________________________B8 Redbridge Ÿ Á : 4___________________________________________C4 Regent’s Park 1___________________________________________E2 Richmond Ÿ Á : µ 4___________________________________________A1 Rickmansworth Ÿ Á : A___________________________________________A8 § Roding Valley 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________D7 Rotherhithe Á 2___________________________________________D9 Royal Albert Á µ 3___________________________________________C3 Royal Oak 2___________________________________________D9 Royal Victoria Á µ 3___________________________________________A1 Ruislip Ÿ Á : 6___________________________________________B1 Ruislip Gardens Ÿ : 5___________________________________________A2 Ruislip Manor : 6___________________________________________C5 Russell Square 1______________________________________________________________________________________D4 St. James’s Park 1___________________________________________B4 St. John’s Wood Á : 2___________________________________________C6 St. Paul’s 1___________________________________________B7 Seven Sisters Á : 3

D7 Shadwell µ 2___________________________________________C3 Shepherd’s Bush 2 (Central)___________________________________________D3 Shepherd’s Bush 2 (Hammersmith & City)___________________________________________C7 § Shoreditch 2 Station closed. Replacement buses will operate between Shoreditch (Bethnal Green Road) and Whitechapel at the following times: Monday-Friday 0700-1030 and 1530-2030. Saturday - no replacement bus service. Sunday 0700-1500___________________________________________D4 Sloane Square 1___________________________________________B8 Snaresbrook Ÿ Á : 4___________________________________________D2 South Acton µ 3___________________________________________D2 South Ealing 3___________________________________________E3 Southfields 3___________________________________________A6 Southgate 4___________________________________________C4 South Hampstead 2___________________________________________B2 South Harrow Ÿ 5___________________________________________D4 South Kensington : 1___________________________________________B3 South Kenton 4___________________________________________E8 South Quay µ 2___________________________________________B1 South Ruislip Ÿ Á 5___________________________________________A7 South Tottenham 3___________________________________________E5 Southwark Á µ 1___________________________________________F4 South Wimbledon 3/4___________________________________________B8 South Woodford Ÿ Á : 4___________________________________________D2 Stamford Brook Á : 2___________________________________________A3 Stanmore Ÿ Á : µ 5

C7 Stepney Green 2___________________________________________F5 Stockwell 2___________________________________________B3 Stonebridge Park 3___________________________________________C8 Stratford µ 3___________________________________________B2 Sudbury Hill : 4___________________________________________B2 Sudbury Town Ÿ Á : µ 4___________________________________________E7 Surrey Quays Á 2___________________________________________B4 Swiss Cottage Á 2______________________________________________________________________________________D5 Temple 1___________________________________________A8 Theydon Bois Ÿ : 6___________________________________________F4 Tooting Bec 3___________________________________________F4 Tooting Broadway 3___________________________________________C5 Tottenham 1 Court Road___________________________________________B7 Tottenham Hale Ÿ Á : µ 3___________________________________________A5 Totteridge & Ÿ Á : 4 Whetstone___________________________________________D7 Tower Gateway µ 1___________________________________________D6 Tower Hill 1___________________________________________B5 Tufnell Park 2___________________________________________D2 § Turnham Green 2/3 Also served by Piccadilly line trains early mornings and late evenings___________________________________________A6 Turnpike Lane 3______________________________________________________________________________________B9 Upminster Ÿ Á : µ 6___________________________________________B9 Upminster Bridge 6___________________________________________C9 Upney : µ 4___________________________________________B6 Upper Holloway µ 2

C8 Upton Park 3___________________________________________A1 § Uxbridge Á µ 6 No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings______________________________________________________________________________________E4 Vauxhall 1/2___________________________________________D4 Victoria : ∏ 1______________________________________________________________________________________B7 Walthamstow Central Ÿ Á 3___________________________________________B7 Walthamstow Queens Road µ 3___________________________________________B8 Wanstead Ÿ 4___________________________________________B8 Wanstead Park 3___________________________________________D7 Wapping 2___________________________________________C5 Warren Street 1___________________________________________C3 Warwick Avenue 2___________________________________________E5 § Waterloo Á : µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays___________________________________________A2 Watford Ÿ Á : A___________________________________________A3 Watford Junction Ÿ Á : µ___________________________________________A3 Watford High Street ___________________________________________B3 Wembley Central : 4___________________________________________B3 Wembley Park Ÿ Á : µ 4___________________________________________C2 West Acton Á : 3___________________________________________C3 Westbourne Park 2___________________________________________D3 West Brompton 2___________________________________________D7 Westferry µ 2___________________________________________A5 West Finchley : µ 4___________________________________________C8 West Ham µ 3

B4 West Hampstead 2___________________________________________B2 West Harrow : 5___________________________________________D8 West India Quay µ 2___________________________________________D3 West Kensington 2___________________________________________D5 Westminster µ 1___________________________________________A1 West Ruislip Ÿ : 6___________________________________________D8 West Silvertown Á µ 3___________________________________________C7 § Whitechapel : 2 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays___________________________________________C3 White City : 2___________________________________________B3 Willesden Green Á : 2/3___________________________________________B3 Willesden Junction Á : µ 3___________________________________________F3 Wimbledon Ÿ Á : µ 3___________________________________________E3 Wimbledon Park 3___________________________________________A8 § Woodford Ÿ Á : µ 4 The service between Woodford - Hainault

operates until approximately 2400___________________________________________B9 Woodgrange Park 3/4___________________________________________A6 Wood Green Á 3___________________________________________A5 Woodside Park Ÿ Á : µ 4

DF

G

H

I

L

M

NKE

B

C

A

O

Q

R

S

T

U

V

W

P

East London line closes from 22 December 2007 for major line extension work to become part of the London Overground network

Bermondsey

SouthwarkWaterloo East

Moor Park

NorthwoodNorthwoodHills

Eastcote North HarrowPinner

Maida Vale

Queen’s Park

Kensal Green

Neasden

Dollis Hill

Willesden Green

Kilburn

West Hampstead

Swiss CottageSt. John’s Wood

Finchley Road

Amersham

Ruislip Manor

Chorleywood

Rickmansworth

Watford

Croxley

Harrow-on-the-Hill

PrestonRoad

Hillingdon Ruislip

Rayners LaneWest Harrow Northwick

ParkWembley

Park

Ealing Common

EalingBroadway

GreatPortland

StreetBakerStreet

Moorgate

Aldgate

EustonSquare

ActonTown

WestActon

East Acton

StamfordBrook

RavenscourtPark

Hammersmith

WestKensington

West Brompton

Parsons Green

Putney Bridge

Wimbledon Park

Southfields

East Putney

Wimbledon

VictoriaSouthKensington

GloucesterRoad

Embankment

Blackfriars

MansionHouse

Temple

CannonStreet

Bank

Monument

BaronsCourt

Fenchurch Street TowerGateway

TowerHill

AldgateEast

Stepney Green

Mile End

BowRoad Bow

ChurchBromley-by-Bow

Plaistow

UptonPark

East Ham

Becontree

DagenhamHeathway

Elm Park

Upney

DagenhamEast

Hornchurch

UpminsterBridge

Upminster

High StreetKensington

NottingHill Gate

Bayswater

Kensal Rise Brondesbury CaledonianRoad &

Barnsbury

EdgwareRoad

St. James’sPark

SloaneSquare

Westminster

Barking

Latimer Road

WestbournePark

Ladbroke Grove

Finchley Road& Frognal

Royal Oak

Goldhawk Road

Wood Lane

West Ruislip

Greenford

RuislipGardens

SouthRuislip

Northolt

HangerLane

Perivale

WhiteCity

NorthActon

HollandPark

KilburnHigh Road

SouthHampstead

Paddington

Paddington

ChanceryLane

BethnalGreen

BondStreet

OxfordCircus

TottenhamCourt Road

St. Paul’sMarbleArch

Queensway

LancasterGate

SouthTottenham

DalstonKingsland

LeytonMidland Road

WalthamstowQueens Road

Stratford

WansteadPark

Leyton

Leytonstone

Snaresbrook

SouthWoodford

Epping

Theydon Bois

DebdenLoughton

Buckhurst Hill

Redbridge

ChigwellRodingValley

Fairlop

Barkingside

Newbury Park

Wanstead GantsHill

Knightsbridge

Hyde ParkCorner

Green Park

PiccadillyCircus

LeicesterSquare

RussellSquare

Caledonian Road

HackneyWick

HollowayRoad

CrouchHill

Arsenal

Manor House

Turnpike Lane

Wood Green

Bounds Green

Arnos Grove

Southgate

Oakwood

Cockfosters

Uxbridge Ickenham

Acton Central

Waterloo

Colliers Wood

Morden South Wimbledon

Tooting Bec

Clapham South

Balham

Clapham Common

Tooting Broadway

Stockwell

Oval

Kennington

Borough

SouthActon

Old Street

Angel

GoodgeStreet

Euston

MorningtonCrescent

Camden Town

Chalk Farm

Regent’s Park

Belsize Park

HampsteadHampstead

Heath

Canonbury

GospelOak

HackneyCentral

Homerton

KentishTown West

CamdenRoad

Colindale

Edgware

BurntOak

Totteridge & Whetstone

Woodside Park

West Finchley

East Finchley

High Barnet

Highgate

Archway

Tufnell ParkUpperHolloway

KentishTown

CanadaWater

Canary Wharf

Elverson Road

Deptford Bridge

Kenton

Stanmore

Canons Park

Queensbury

Watford High Street

Kingsbury

South KentonNorth Wembley

Wembley CentralStonebridge Park

HarlesdenWillesden Junction

Kilburn ParkWarwick Avenue

EdgwareRoad

BrondesburyPark

Marylebone

LambethNorth

Elephant & Castle

CharingCross

Highbury & Islington

BlackhorseRoadSeven Sisters

WalthamstowCentral

TottenhamHale

FinsburyPark

Pimlico

Brixton

Wapping

Rotherhithe

Surrey Quays

New CrossNew Cross GateVauxhall

Limehouse

Westferry

Devons Road

PuddingMill Lane

West IndiaQuay

Cutty Sarkfor Maritime Greenwich

Greenwich

Lewisham

Blackwall

EastIndia

West Ham

Warren Street

All Saints

Heron Quays

South Quay

Mudchute

Island Gardens

Shadwell

Gunnersbury

Richmond

Kew Gardens

Poplar

London Bridge

100m

100m

Euston 200m

for St. Pancras International

150m

Charing Cross 100m

Thameslink 200m

LiverpoolStreet

200m

South Harrow

Sudbury Hill

North Ealing

Park Royal

Alperton

Sudbury Town

Holborn

London CityAirport

WestSilvertown

PontoonDock

Royal Victoria

Custom Housefor ExCeL

Prince Regent

Royal Albert

Beckton Park

Cyprus

GallionsReach

Beckton

Canning Town

Brent Cross

Golders Green

Hendon Central

Sudbury Hill Harrow(no weekend service) 150m

Stations north of Hatch End are outside Transport for LondonFare Zones. Specialfares apply.

Crossharbour

Fulham Broadway

Langdon Park

ChiswickPark

LeytonstoneHigh Road

South Ealing

Osterley

Northfields

Boston ManorHounslow

East

Hounslow Central

HounslowWest

HattonCross

HeathrowTerminals

1, 2, 3

HeathrowTerminal 4Heathrow

Terminal 5

Woodgrange Park

Harrow &Wealdstone

Hatch End

Carpenders Park

Bushey

HeadstoneLane

Watford Junction

This diagram is an evolution of the original design conceived in 1931 by Harry Beck · Poster 11.07Correct at time of going to print, November 2007

Shepherd’sBush

Chalfont &Latimer

Chesham

Mill Hill EastFinchley Central

Farringdon

Barbican

King’s CrossSt. Pancras

OpeningNovember 2007

Woodford

Clapham NorthClapham High Street 100m

Shoreditch

Covent GardenLeicester Square 340m

Earl’sCourt

Hainault

Grange Hill

TurnhamGreen

Whitechapelfor Shoreditch


London Overgroundstation underconstruction

Shepherd’sBush

station underconstruction

OxfordCircus

ClaphamJunction

Kensington(Olympia)

Improvement works may affect your journey,particularly at weekends.Check before you travel; look for publicityat stations, visit tfl.gov.uk/checkor call 020 7222 1234


( no Sunday service)

International railservices depart from

King’s Cross St. Pancrasfrom 14 November

Transport for LondonMAYOR OF LONDON 020 7222 123424 hour travel information

tfl.gov.ukWebsite

underconstruction

NorthGreenwichfor the O2

underconstruction

Column rein van steeg

Het kabinet wil de Randstad ontwikkelen tot

een duurzame en concurrerende Europese top-

regio. Daarom werkt het via het programma

‘Randstad Urgent’ zowel aan versnelling van

vraagstukken voor de korte termijn als aan een

integrale langetermijnvisie. Klimaatbestendig-

heid, bereikbaarheid, economische dynamiek

en een beter woon-, werken leefklimaat zijn

hierin de centrale begrippen. Aan ambitie en

goede voornemens geen gebrek. Hopelijk blijft

de daadkracht hier niet bij achter. Want de praktijk van gebiedsontwikke-

ling wil wel eens weerbarstig zijn. Sterker nog, uitgroeien tot een heuse

Comedy of Errors.

Zoals in de Bloemendalerpolder tussen Muiden en Weesp. Strategisch

gesitueerd als overgangsgebied tussen de groene Gooi- en Vechtstreek en

de stedelijke Randstad. Voorzien van uitstekende voorzieningen voor

openbaar vervoer. Gelegen in een woningmarktregio met een krachtige

vraag naar landschappelijk wonen waarvoor geen passend aanbod is.

Maar ook een niemandsland waarmee geen van beide gemeenten zich tot

voor kort sterk identificeerde. Voor Muiden lag de polder mijlenver weg,

voor Weesp aan de ‘andere kant van het spoor’, met als bijbehorende

vraag hoe je de nieuwe ontwikkeling goed zou kunnen laten aansluiten

bij de bestaande kernen.

wie is aan zet?

Marktpartijen zagen desondanks de kansen van dit gebied en pleegden –

los van elkaar in en diverse stadia – investeringen. Dit leverde verschil-

lende uitgangsposities op en leidde zowel bij de overheden als de

marktpartijen tot de herhaalde vraag: ‘wie is hier aan zet?’ De ervaring

leert dat het dan niet opschiet. Zo ook hier. Desondanks zijn partijen

volgens het principe ‘een meter voor een meter’ in staat geweest tot

verevening te komen; een prestatie van formaat.

Samen kwamen ze tot het lonkende perspectief om, als betekenisvolle

entree van de Randstad, een gebied te maken met een nieuw Vechtstadje,

omringd door groen en ingebed in de Hollandse Waterlinie. Landschappe-

lijk wonen zou worden gecombineerd met de kwaliteitskenmerken van de

Vecht. Er zou meer samenhang komen tussen Muiden, Weesp en de

Bloemendalerpolder. Bovendien zou deze ontwikkeling de gemeenten in

staat stellen een schaalsprong te maken.

Ook de provincie Noord-Holland onderkende de kwaliteiten van de

locatie en ging zich actief met de planvorming bezighouden. Hoewel zij

door deze voortvarendheid onherroepelijk weerstand op lokaal niveau

organiseerde, groeide na aanvankelijke terughoudendheid in beide

gemeenten het enthousiasme. Er ontstond, mede doordat de planvorming

bij marktpartijen werd gedreven door ambitie en niet vanuit procedures,

een gemeenschappelijk perspectief voor de lange termijn over de gewens-

te kwaliteiten. Eindelijk leek het fundament te zijn gelegd om tot een

kwaliteitsrijke invulling te komen.

geen uitvraag, maar een dictaat

Dit was het stadium waarin het Rijk in het spel kwam, waarmee in één

klap het speelveld drastisch veranderde. Het Rijk legde een norm op

door eenderde van het plangebied te bestemmen voor ‘rode’ functies en

tweederde voor groen. Geen uitvraag aan partijen om oplossingen te

bedenken voor de gewenste mix, geen aansporing tot een creatief proces

om kwaliteit te maken, maar een dictaat.

Daarnaast werd, in het kader van de discussie over het hoofdsnelwegen-

net, de A1 massief dwars door het gebied geprojecteerd. De nieuw

benodigde infrastructuur – zowel de snelweg en nieuwe voorzieningen

aan het spoor - werd bij de voorziene ‘rode’ functies opgeteld, zodat er

nog meer druk kwam op de woonfunctie als financiële drager van het

totale plan. Met andere woorden: de rekening voor nationale infrastruc-

tuur werd afgewenteld op het plan. Maar hoe kun je uit 2.500 woningen

deze voorzieningen betalen, een afdracht van 40.000 euro per woning?

Moeten de bewoners dit financieren? Nog afgezien van het feit dat een

acht meter hoge, kilometerslange geluidswal het plan letterlijk doormid-

den dreigde te snijden.

goed nieuws

Het goede nieuws is inmiddels dat er geen geluidswal komt. De tweede

kamer heeft besloten de A1 verdiept aan te leggen en onderstreept

hiermee de ambities voor landschappelijke kwaliteit. Laat dit een aan-

moediging zijn om constructief voorwaarts te gaan. Dit betekent voor alle

betrokken partijen dus niet het blijven opstellen van oneindige verlang-

lijsten met instrumentele eisen en het aansluitend schrappen van elkaars

wensen. Laten we terugkeren naar de vraag: “Wat wilden we hier ook

alweer?”, hierop antwoorden door gezamenlijk haalbare ambities helder

te stellen en voorwaarts te gaan. Op naar een happy end.

rein van steeg lid hoofddirectie am

Bee

ld L

een

der

t M

ass

elin

k

51inspiring space

Kwaliteit op de pof

gebiedsontwikkeling – De Resident in 1990

en Perkpolder in 2006 – vliegt Rijnboutt

aan de hand van een tiental thema’s en

daarbij passende projecten waar zijn

bureau bij betrokken is geweest, over

Nederland. De opkomst van het fenomeen

‘integrale gebiedsontwikkeling’ voorziet

hij van de nodige kanttekeningen. Grosso

modo is Rijnboutt echter enthousiast over

deze manier van werken, die hijzelf

feitelijk al veel langer toepast: ‘De grote

verdienste van de herintroductie van het

begrip “Gebiedsontwikkeling” ligt vooral

op de nadruk op integraliteit en multi-

functionaliteit van de ontwikkelingsop-

gave, gepaard gaand met de samenwer-

king en het gezamenlijk financieel risico

van de publieke en private partners.’


Het ontwikkelen van een vraaggestuurd proces is iets

waaraan ERA Bouw al enige jaren werkt. Al in 2000 werd de

afdeling Personal Housing opgericht om het vraaggericht

ontwikkelen binnen ERA Bouw handen en voeten te geven.

Al gauw bleek echter dat een aparte afdeling te beperkt is

en dat het vraaggericht denken door de gehele organisatie

moest doordringen. ‘Wat we willen is de consument als

coproducent’, legt Seekles geanimeerd uit. ‘Je moet goed

nadenken over wat je ontwikkelt. Zeker bij stedelijke ver-

nieuwing, het gebied waar wij ons toch vooral in begeven,

is de juiste consument/product/prijs-combinatie van

het allergrootste belang. Met de komst van de afdeling

Initiatief & Concept is er een goede stap voorwaarts gezet,

maar we zijn er nog niet. Het is namelijk van groot

belang dat de gehele organisatie de voordelen van het

vraaggestuurde denken inziet.’

Leefstijlen ERA Bouw wil bij het ontwikkelen en

bouwen van haar projecten de woonconsument centraal

stellen. Dus gaat het om het beantwoorden van de belang-

rijke vraag: voor wie bouwen we nu eigenlijk? ‘We zijn

er al snel achter gekomen dat het verstandiger is om in

leefstijlen te denken dan in doelgroepen. Op zich maakt het

namelijk niet zoveel uit of iemand een bepaald inkomen

verdient, het gaat er meer om wat die persoon ermee doet

en tot welke groep die persoon zichzelf rekent. Door de

Nederlandse samenleving in te delen naar leefstijlen is het

redelijk goed te voorspellen aan wat voor type woningen

bepaalde mensen behoefte hebben. Al is het natuurlijk geen

exacte wetenschap’, zegt Seekles spijtig.

In totaal onderscheidt ERA Bouw vier leefstijlen die met

de kleuren Rood, Blauw, Groen en Geel worden aangeduid.

Waar de mensen die tot de rode wereld behoren geen

trends volgen, maar deze juist maken, zijn de groene

mensen wat behoudender van aard. De blauwe mensen

vinden kwaliteit en succes in hun leven belangrijk en de

gele mensen houden van saamhorigheid en stellen het

gezin en hun vrienden centraal.

‘ERA Bouw wil de consument zo vroeg mogelijk betrekken in het ontwikkelingsproces’,

vertelt een enthousiaste Bianca Seekles, hoofd Initiatief & Concept. ‘Hiermee ontstaat een

vraaggestuurd proces waarin de eindgebruiker bepaalt wat er wordt gebouwd. Om hier sturing

aan te geven hebben we onder andere de afdeling Initiatief & Concept in het leven geroepen en

werken we hard aan een volledig vraaggestuurd primair proces. Vanaf het concept, via de

realisatie tot en met de oplevering en nazorg. In de ontwikkeling en bouw van het unieke

wooncomplex Le Medi in Rotterdam doen we nu veel ervaring op met deze manier van

werken.’

Bianca Seekleshoofd Initiatief en Concept ERA Bouw

‘Ik ben er van overtuigd dat vele

innovatieve projecten tien jaar geleden ook

gebouwd hadden kunnen worden.’

➜

42

Lef Wapenfeiten van durfbouwers PSIBouw netwerk van vernieuwers

43

‘We willen de consument als coproducent’Le Medi: vraaggestuurd bouwen

PSI lefboek.indd 42-43 20-09-2007 10:57:25

Erik Staps zetelt als divisiedirecteur in het hoofdkantoor

van Heijmans in Rosmalen. ‘We hebben een forse herstruc-

turering binnen de Divisie Infra ingevoerd’, trapt Staps het

gesprek af. ‘Vroeger hadden we maar liefst twaalf groepen

binnen onze divisie en nu nog maar acht. Daarbij komt dat

in het verleden de groepen enkel op vakdiscipline werden

ingedeeld, zoals GWW, Beton- en Waterbouw, Verkeers-

technieken. Maar tegenwoordig zijn er vanuit de markt

steeds meer geïntegreerde vraagstukken. Een oplossing is

dan om de verschillende groepen goed met elkaar te laten

communiceren, maar wij hebben ervoor gekozen om twee

groepen toe te voegen.’ Zo is als eerste de groep Heijmans

Infra Geïntegreerde Projecten (HIGP) opgericht voor

geïntegreerde projecten groter dan vijftien miljoen euro.

Vaak betreft het hier moeilijke projecten waarbij de exper-

tise van meerdere groepen nodig is. ‘Het bijzondere bij

Heijmans is dat dit niet noodzakelijkerwijs de eigen groepen

hoeven te zijn. Indien een concurrent het beter of goed-

koper kan wordt daarvoor gekozen. Deze gezonde concur-

rentie houden onze eigen groepen scherp en innovatief en

dat is een absolute noodzaak om te kunnen overleven.

Alhoewel het natuurlijk soms wel spanningen oproept’,

voegt Staps er fijntjes aan toe.

Andere scope De tweede groep die Heijmans heeft

toegevoegd is Infra Management. ‘In de oude manier van

werken werden we vooral gevraagd voor het realiseren van

projecten. Dat is iets waar we ook altijd sterk in zijn

geweest. Maar steeds vaker wordt onze hulp al tijdens de

ontwerpfase ingeroepen en worden we ook gevraagd voor

het onderhoud en beheer. Soms zelfs voor heel lang zoals

bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder bij

Den Haag waar we, naast het ontwerp, de financiering en

de bouw, het onderhoud en beheer voor dertig jaar

verzorgen. Het gaat hier dan om een heel andere scope’,

benadrukt Staps. ‘Je bent immers niet meer alleen bezig

om het goedkoopst te bouwen, maar veel meer met on-

derhouds- en servicecontracten. Natuurlijk vraagt dit ook

Erik Staps, divisiedirecteur Heijmans Infra ziet vanuit de markt steeds complexere vragen

op zich afkomen. ‘Doordat de taken van overheden meer en meer bij ons komen te liggen

word je nu als aannemer vaak, naast realisatie en ontwerp, ook gevraagd voor het beheer en

het onderhoud van het project. Hierdoor zijn er marktpartijen nodig die op een nieuwe manier

kunnen werken. Er zijn meer verwachtingen vanuit de markt en dit betekent dat je meer

financiële draagkracht en managementkwaliteiten moet hebben. Organisaties die zich dit

realiseren en hier naar handelen zullen zeker overleven.’

Erik Stapsdivisiedirecteur Heijmans Infra

‘Als je in het begin tegenwind krijgt

moet je vasthoudend zijn totdat je met de

bewijzen kan komen.’

➜

58


59

‘Met succes, maak je succes’

Herstructurering Heijmans Infra

PSI lefboek.indd 58-59 20-09-2007 10:59:25

Een goed voorbeeld van een V3-project noemt Staps de

realisering van een fietstunnel onder de A12 bij Bleiswijk.

‘Door een nieuwe techniek toe te passen hoefde de snelweg

niet omgelegd te worden zoals normaal gesproken, maar

werd er direct onder de weg door gegraven. De autobe-

stuurders moesten op dit traject alleen hun snelheid iets

matigen. De kosten van het aanleggen van de tunnel zijn

door deze techniek vijftien procent duurder uitgevallen.

Maar het gewonnen maatschappelijke belang, namelijk het

gewoon door kunnen rijden van de auto’s, zorgde ervoor

dat het project uiteindelijk 35 procent goedkoper was. Het is

gewoon een heel andere manier van kijken naar de markt.’

Een ander voorbeeld van een V3 project is de interne

prijsvraag een starterswoning te ontwikkelen die betaalbaar

is voor de doelgroep. Zestien teams hebben deels in werk-

tijd en deels in hun eigen tijd aan deze prijsvraag meege-

daan. Uiteindelijk heeft een jury het beste idee uitgekozen

dat nu ook voor de praktijk wordt uitgewerkt. Staps: ‘De

grote winst is dat de teams divisieoverschrijdend werken.

Hierdoor ontstaat een soort kruisbestuiving en krijgen de

mensen een beter gevoel waar het nieuwe Heijmans voor

staat. Zo ontstaat er een nieuw soort elan. Als ik naar deze

mensen kijk dan zie ik de toekomst van ons bedrijf.’

De eerste zijn Staps realiseert zich als geen ander dat

de ontwikkelingen binnen Heijmans de concurrentie niet is

ontgaan. ‘We worden door andere partijen wel in de gaten

gehouden. En er zal heus wel wat van onze aanpak door

anderen worden gekopieerd, maar daar is niets mis mee.

Als meerdere bedrijven hetzelfde spoor volgen is het alleen

maar handiger werken in de toekomst. De klanten raken

immers dan ook meer aan deze werkwijze gewend.

Zaak is natuurlijk wel altijd de eerste te zijn, dat geeft

je een voorsprong.’ ◆

om een heel ander type werknemer. Zo komen de meeste

mensen van deze nieuwe groep dan ook niet uit de traditi-

onele aannemerij, maar bijvoorbeeld van adviesbureaus of

van Rijkswaterstaat.’

Staps zegt tevreden te zijn over deze nieuwe markt-

benadering van Heijmans. ‘In het verleden waren we echt

aan het kralen rijgen. We kochten veel kleine bedrijven op en

waren zodoende eerder een coöperatie dan een grootbedrijf.

Met deze aanpassingen hebben we een belangrijke stap

voorwaarts gemaakt.’

Total cost of ownership In het geval van langlopende

contracten treedt Heijmans ook steeds vaker op als financier

van het project. Staps: ‘Bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie

Harnaschpolder worden we binnen dertig jaar door de

opdrachtgever afbetaald. Zeg maar net zoals bij een hypo-

theek. Dit houdt in dat als je in de ontwerpen realisatiefase

beknibbelt, dit later als een boemerang in je nek terugkomt.

Als bijvoorbeeld blijkt dat het water niet voldoet aan de

vooraf besproken kwaliteitseisen dan weigert de opdracht-

gever te betalen totdat het is opgelost. Je snijdt je dan dus

in je eigen vingers. Kortom, je hebt een club mensen nodig

die het hele traject berekenen en kijken naar wat de beste

oplossing is. Dit noemen ze total cost of ownership en Infra

Management is ingesteld om dit te verwezenlijken.’

Top-down Volgends Staps werd er vroeger bij Heijmans

nog echt top-down gewerkt. ‘Van bovenaf werd iedereen

aangestuurd en je moest maar doen wat er werd gezegd.

De moderne manier van werken is het zo laag mogelijk in

de organisatie neerleggen van de verantwoordelijkheden

en de mensen de vrijheid geven binnen hun werk, ze zelf

de juiste keuzes te laten maken. Hierin moeten ze natuur-

lijk wel de uitgestippelde koers volgen. Alleen dan kan

je van een coöperatie naar een goedlopend grootbedrijf

gaan. We zijn al sinds 2003 bezig met deze omschakeling

en veel doen we op eigen kracht. De communicatieafdeling

die vroeger heel klein was en er een beetje bij hing is nu

bijvoorbeeld een volwassen afdeling geworden. En waar

nodig halen we adviseurs van buitenaf binnen.’

Andere dynamiek De divisiedirecteur erkent dat niet

iedereen staat te springen van geluk. ‘Ik zou liegen als ik

zeg dat iedereen dolenthousiast is over de nieuwe situ-

60


61

atie. Maar we moeten wel. Om onze marktpositie te kunnen

consolideren en bij voorkeur te versterken. Door de vele

overnames in het verleden hebben we veel mensen van

het midden- en kleinbedrijf in huis en sommigen van hen

voelen zich niet thuis in het nieuwe Heijmans. Terwijl je ziet

dat veel van de jongere mensen juist wel weer zoiets heb-

ben van: hè er gaat eindelijk iets gebeuren. Zij zijn juist blij.

Deze mensen hebben als persoon een heel andere dyna-

miek dan de traditionele bouwer.’

Bewijslast Volgens Staps dwing je zelf dingen af in het

leven, hij gelooft dan ook niet in toeval. Hij is een persoon

die over de schutting kijkt en daarbij het groter geheel in

ogenschouw neemt. Staps stelt zich kritisch op en neemt

‘De moderne manier van werken is het zo

laag mogelijk in de organisatie neerleggen van

de verantwoordelijkheden en de mensen de

vrijheid geven binnen hun werk zelf de juiste

keuzes te laten maken.’

niet alles klakkeloos aan. ‘Ik ben veel met de mensen bezig,

veel aan het praten om het enthousiasme over te brengen.

Als je in het begin tegenwind krijgt moet je vasthoudend

zijn totdat je met de bewijzen kan komen. Het aantrekken

van de juiste mensen is hierin belangrijk. Met de juiste

medewerker op de juiste plaats gaat het vanzelf. Als een

paar projecten lukken zijn zij de beste bewijslast. Het werkt

dan als een soort vliegwiel, want met succes, maak je suc-

ces. Maar’, voegt hij er in één adem aan toe, ‘je moet ook

niet doorslaan naar de andere kant en alleen maar mensen

aannemen die flitsende ideeën hebben. We blijven natuur-

lijk wel een aannemersbedrijf. Je moet een gezond even-

wicht hebben tussen de uitvoerders en de ideeënmensen.’

V3-projecten ‘Om de nieuwe situatie intern uit te

dragen hebben we verschillende programma’s lopen. Het

V3-programma is daar een goed voorbeeld van en heeft als

doel onze strategie zo breed mogelijk in de organisatie uit

te dragen. V3 staat voor Versneld Vernieuwend Voorop en

verwijst naar de ambitie om versneld vernieuwende ideeën

te ontwikkelen die Heijmans tot koploper in de markt ma-

ken. De kern van het V3-programma wordt gevormd door

de V3-projecten die ervoor zorgen dat Heijmans dit streven

kan waarmaken.’

‘Met de juiste medewerker op de

juiste plaats gaat het vanzelf.’

Projectbeschrijving

Reorganisatie Heijmans InfraHeijmans is een beursgenoteerde onderneming in

Vastgoed, Bouw en Infra. Buiten Nederland is Heijmans

actief in België en Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.

Het bedrijf heeft 10.000 mensen in dienst en een omzet

van 3 miljard euro. Daarvan wordt 85 procent in Nederland

behaald en 15 procent in het buitenland.

Heijmans ziet in vrijwel alle segmenten van de markt

dat de marktvraag toeneemt en dat deze vraag aan het

verschuiven is. Steeds vaker worden aannemers gevraagd

om verantwoordelijk te zijn voor het gehele traject. Van

de ontwerpfase en de realisatie tot aan het onderhoud

en beheer. Deze nieuwe tijden vragen om nieuwe typen

organisaties. Heijmans is in het verleden voornamelijk

bezig geweest met het rijgen van kralen; het opkopen van

midden- en kleinbedrijven. Daarmee was de onderneming

eigenlijk meer een coöperatie dan een grootbedrijf.

Om aan de veranderende vraag uit de markt tegemoet

te komen heeft Heijmans Infra een flinke reorganisatie

ondergaan. Van maar liefst 41 directeuren is men terug ge-

gaan naar 18 directeuren en er zijn twee groepen toegevoegd

naast de traditionele vakdisciplines: Heijmans Infra

Geïntegreerde Projecten (HIGP) en Heijmans Infra Management

(HIM). Om deze nieuwe groepen te bemannen heeft Heijmans

mensen moeten aantrekken die van buiten de traditionele

bouwwereld komen. Vanzelfsprekend brengt dit spanningen

met zich mee. Om de nieuwe strategie van Heijmans, het zijn

van een full-service dienstverlener, intern uit te dragen zijn er

verschillende programma’s opgezet waardoor de medewerkers

met elkaar in contact komen en er een kruisbestuiving ont-

staat. De benodigde nieuwe competenties van de werknemers

wordt naast het binnenhalen van nieuw talent verkregen door

het opleiden van het huidige personeel.

‘Als ik naar deze mensen kijk dan zie ik

de toekomst van ons bedrijf.’

Rioolwaterzuiveringsinstallatie

Harnaschpolder bij Den Haag.

PSI lefboek.indd 60-61 20-09-2007 10:59:44

opdrachtgever PSI Bouw

project Boek Lef in de bouw

Volgens Seekles is niet alleen het vertrouwen in de

partners belangrijk, minstens even belangrijk is het vertrou-

wen in de architect. ‘We moeten namelijk erg uitkijken dat

het niet een soort Disneyland wordt met al die mediterrane

tinten. Het moet er echt en authentiek uit gaan zien en de

tand des tijd kunnen doorstaan qua stijl. Omdat ook nog

eens de bewoners flink mogen meedenken over de invul-

ling van hun eigen woning heb je echt behoefte aan een

architect die open staat voor discussie en adviezen. Geluk-

kig hebben we met Geurst & Schulze een goede

keuze gemaakt’, verklaart Seekles.

Keuze durven maken Bij Le Medi is er duidelijk een

keuze gemaakt voor een type leefstijl, maar volgens Seekles

was in het begin lang niet iedereen overtuigd van deze

denkwijze. ‘Sommige personen vinden dat het denken in

leefstijlen, het plaatsen van mensen in hokjes is. Maar het

grappige is dat als je het aan de consument zelf vraagt, ze

graag in een buurt willen wonen met mensen die veel op

henzelf lijken. Vooral het opleidingsniveau is voor de

toekomstige bewoners van Le Medi hierbij erg van belang.’

Tevens blijkt dat de huidige bewoners blij zijn met de

komst van nieuwe wijkgenoten. Volgens Seekles zien ze het

echt als een soort parel die in de wijk komt. Doordat de

gekozen leefstijlen (rood en een beetje geel) open staan

voor andere groepen is de verwachting dat de huidige en

de nieuwe mensen in de wijk goed mengen. Om hierin te

stimuleren hebben de opdrachtgevers een aantal

initiatieven geïnitieerd.

Trots Zo komen bij de hoofdingang van het complex

op het plafond twee enorme mozaïeken. Hiervoor is een

Groeibriljantensubsidie van de gemeente Rotterdam ver-

kregen op basis van het plan van aanpak dat samen met de

kunstenaar Arno Coenen is opgesteld. Deze kunstenaar heeft

een methodiek bedacht waardoor zowel de buurtbewoners

als de nieuwe bewoners gezamenlijk het mozaïek maken

volgens zijn ontwerp. Niet alleen komen de huidige en de

nieuwe buurtbewoners tijdens dit initiatief met elkaar in

contact, tevens is er de hoop dat er een soort gevoel van

trots ontstaat in de wijk, waardoor de levensduur van het

mozaïek wordt verlengd. ‘De jongeren van het Rebound-

project in Delfshaven, waar vroegtijdige schoolverlaters

alsnog een vak geleerd wordt, hebben we gevraagd om het

mozaïek op het plafond te bevestigen. Wellicht dat ze daarna

hun eigen werk beschermen tegen graffiti en vandalisme’,

zegt Seekles hoopvol.

Leerproces ‘Le Medi is echt een leerproces voor ons

gebleken’, verklaart Seekles. ‘Doordat het voor ons de eerste

keer is dat we zo te werk gaan, zijn we nog flink zoekende.

We hebben de directeuren van de verschillende partijen dan

ook meerdere keren moeten overtuigen om met het project

verder te gaan. Financieel gezien is het namelijk best inge-

wikkeld. Maar de opgedane ervaringen stellen ons wel in

staat om in volgende trajecten bepaalde zaken verstandiger

of handiger aan te pakken. Doordat de bewoners hier veel

meer inspraak hebben in het bouwproces doorloop je een

heel ander en soms warrig proces, dat sommigen kunnen

zien als een slecht uitgedacht proces. Maar dat is niet zo.

Het is gewoon een andere manier van werken die nog

moet worden geaccepteerd en kan voortbestaan naast

de huidige bouwprocessen.’

Innovatie Afsluitend gaat Seekles nog in op het innova-

tieve gehalte van Le Medi: ‘Ik ben ervan overtuigd dat vele

innovatieve projecten tien jaar geleden ook gebouwd hadden

kunnen worden. Wat dat betreft gaat het hier niet zozeer om

de techniek die verbeterd is en ons in staat stelt om innova-

tief bezig te zijn, maar veel meer om de aanwezige wil.’ ◆

‘Het is gewoon een andere manier van

werken die nog moet worden geaccepteerd.’

Le Medi In het Le Medi project in Rotterdam heeft

ERA Bouw deze leefstijlengedachte gecombineerd met het

consument als coproducent principe. Al moet gezegd

worden dat ERA niet als enige verantwoordelijk is voor dit

project. Het oorspronkelijke idee voor Le Medi is afkomstig

van Hassani Idrissi, een Nederlander van Marokkaanse

afkomst. Hij wilde graag de multiculturaliteit van de

Rotterdamse samenleving tot uitdrukking laten komen in de

stedenbouw en architectuur van Rotterdam. De gemeente

Rotterdam vond dit een goed idee en ook woningcorporatie

Woonbron zag het als een kansrijk voorstel. Vervolgens is

een plek gekozen in de herstructureringswijk Bospolder-

Tussendijken, alwaar Com.wonen eigenaar van de bestaan-

de woningen is, en ERA Bouw partner is voor de herstruc-

tureringsopgave. Als drie gelijkwaardige opdrachtgevers

is vervolgens in nauwe samenwerking met de toekomstige

bewoners het woonconcept Le Medi bedacht. ‘Een plek,

geïnspireerd op de architectuur rondom de Middellandse

Zee, waar bewoners op een steenworp afstand van het cen-

trum van Rotterdam op een veilige manier kunnen genieten

van de veelkleurigheid van de stad’, vertelt Seekles. Een be-

langrijke doelstelling van het project is om middels Le Medi

de wijk Bospolder-Tussendijken in een positieve spiraal te

krijgen. Een groot deel van de herstructureringsopgave

richt zich op het bedienen van kopers uit de wijk zelf. Gezien

de zeer eenzijdige samenstelling van de wijk qua bewoners,

waarin met name het lage opleidingsniveau en de grote

werkloosheid opvallend zijn, is ervoor gekozen een nieuwe

leefstijl aan te trekken. Vooraf is de leefstijl gedefinieerd als:

de nieuwe Rotterdammer. Volgens Seekles een groep men-

sen die voornamelijk ‘rood’ en een beetje ‘geel’ zijn.

Vertrouwen ‘Als ik het zo vertel lijkt het of we dit zomaar

even hebben bedacht,’ gaat Seekles verder. ‘Maar niets is

minder waar. Omdat je het hier hebt over drie marktpartijen

die samenwerken, was het heel belangrijk om elkaar te leren

vertrouwen en goede en heldere afspraken te maken. Hier-

voor hebben we een soort identiteitssessie georganiseerd

om er zeker van te zijn dat we allemaal hetzelfde voor ogen

hadden met Le Medi. Ook de gemeente Rotterdam en de

architect waren hierbij aanwezig. Na deze bijeenkomst

kregen we langzamerhand het gevoel dat we op de goede

weg zaten en bezig waren met werkelijk een uniek project.’

‘We moeten namelijk erg uitkijken dat

het niet een soort Disneyland wordt met al

die mediterrane tinten.’

44


45

van de klant centraal: de consument als coproducent.

Middels internet-enquêtes en klantenpanels is intensief

contact onderhouden met de doelgroep. Op de website

kunnen de woningen naar believen worden aangepast,

waarbij het prijskaartje mee verandert.

Le Medi is een samenwerking van Com.wonen,

Woonbron en ERA Bouw. Voor meer informatie kunt u

terecht op de website www.lemedi.nl.

Artist impressions van het

wooncomplex Le Medi.

Projectbeschrijving

Wooncomplex Le MediERA Bouw is een ontwikkelende bouwer met een

maatschappelijke inslag en heeft zo’n vierhonderd mensen

in dienst. Het bedrijf heeft altijd wat met de stad gehad en

daarmee met herstructurering en stedelijke vernieuwing. Op

dit moment is de organisatie zich aan het ontwikkelen naar

een volledig vraaggestuurde ontwikkelende bouwer, waarin

de eindgebruiker centraal staat in het proces. Het wooncom-

plex Le Medi in Bospolder-Tussendijken in Rotterdam is een

project waarin dit principe ver is doorgevoerd en er tevens

voor gekozen is om te bouwen voor een specifieke leefstijl.

Le Medi is een complex van 93 woningen waarbij de

architectuur geïnspireerd is op de mediterrane culturen. Zo

is er een rustig binnenplein waar de kinderen kunnen spelen

omringd door fraaie kleuren en ornamenten. De woningen

worden als basistypen aangeboden en deze kunnen door

de koper naar believen op verschillende manieren worden

uitgebreid. De woningen kosten vrij op naam tussen de

O 189.500,- en O 304.000,- en worden opgeleverd vanaf

eind 2007.

Het doel van het project is om een nieuwe bewoners-

groep aan te trekken die de wijk een nieuwe impuls kan

geven; mensen die voor een nieuwe hedendaagse collec-

tiviteit kiezen en bewust voor hun woonomgeving willen

zorgen. In de ontwikkeling van Le Medi staat de wens

PSI lefboek.indd 44-45 20-09-2007 10:57:59

De zee geeft en de zee neemt. De Hollandse Noordzee-

stranden worden elk jaar door wind en zee geteisterd en

om kustveiligheid te garanderen en de stranden intact te

houden, verzet Rijkswaterstaat jaarlijks veel werk. Volgens

Ad van ’t Zelfde, innovatiemanager bij BAM, worden er

hierbij op dit moment twee methodes gehanteerd. Het vlak

voor de kust storten van zand in de zee dat door de golven

langzamerhand op het strand terecht komt, en het storten

van zand rechtstreeks op het strand.

Deze laatste methode is vanwege haar arbeidsintensief-

heid echter per kuub zand bijna twee euro duurder. Er is

dus zeg maar een onderscheid tussen goedkoop zand en

duur zand. ‘Als je in staat bent om van goedkoop zand

duur zand te maken en te behouden, dan valt er geld te

verdienen’, aldus de innovatiemanager van BAM.

Denemarken ‘Drie jaar geleden kwam de Deense

uitvinder Poul Jacobson een uitvinding toelichten met het

oog op toepassing in de Nederlandse kustzone’, vervolgt

Van ’t Zelfde. ‘In het kort houdt de uitvinding in dat op een

regelmatige afstand verticaal drainerende buizen worden

geplaatst in het strand. Deze buizen zorgen ervoor dat

het zand dat door de zee wordt aangespoeld beter wordt

vastgehouden. Met als resultaat een breder en hoger strand

tegen een lagere prijs dan het storten van zand op de

stranden. Onze specialisten snapten niet hoe het werkte en

dachten dat het fake was. Maar ik had foto’s in mijn bezit

van proeven die in Denemarken zijn uitgevoerd en daar

was toch echt duidelijk resultaat op te zien.’

Van ’t Zelfde realiseerde zich al gauw dat als BAM iets

met deze uitvinding wilde doen, het niet in handen van de

specialisten moest vallen. Zij konden weerstand gaan bie-

den simpelweg omdat ze het niet kunnen beredeneren. ‘We

hebben toen als BAM een brief naar minister Karla Peijs van

Verkeer en Waterstaat gestuurd waarin de uitvinding uiteen-

gezet werd en verteld dat de Koninklijke BAM Groep graag

een proef wilde uitvoeren. De minister heeft de brief toen

Weinig mensen beseffen dat elk jaar twaalf miljoen kuub zand gesuppleerd wordt om

de kustlijn in stand te houden en dat dit de Nederlandse samenleving jaarlijks ettelijke

miljoenen kost. Op eigen initiatief heeft Koninklijke BAM Groep onder de naam Ecobeach

een nieuw systeem geïntroduceerd dat leidt tot een natuurlijke aanzanding op het strand.

Rijkswaterstaat ziet mogelijkheden in dit systeem als aanvulling op zandsuppleties en is

samen met BAM een proef begonnen bij Egmond aan Zee.

Kees van Ruiten projectleider WINN-projecten Rijkswaterstaat

Ir. Ad van ’t Zelfdeinnovatiemanager Multiconsult, BAM Infran

‘Onze specialisten snapten niet hoe het

werkte en dachten dat het fake was.’

➜

46


47

‘Ecobeach is echt een witte raaf’

Innovatieve zandsuppletie

PSI lefboek.indd 46-47 20-09-2007 10:58:25

vergd. Normaal gesproken zet Rijkswaterstaat opdrachten

in de markt om in haar wettelijke opgedragen rol de veilig-

heid van de kust te kunnen garanderen, maar in dit project

moest binnen de publiek private samenwerking naar een

andere rol worden gezocht. Voor het eerst werd er ook

gekeken naar wat de algemene belangen zijn voor de

gemeente en de strandondernemers. Partijen die naast

veiligheid toch ook andere speerpunten hebben. Je zit

dan veel meer op het gebied van recreatie in plaats van

veiligheid.’ ‘Klopt’, aldus Van Ruiten. ‘We hebben ons meer

gefocust op de economische belangen. Overigens zonder

daarbij de veiligheid uit het oog te verliezen.’

Contract ‘Wel was er nog wat gesteggel over de

contractvorm’, vertelt Van ’t Zelfde. ‘Kijk, het kost geen

wereldvermogen om in dit project te investeren. Je kunt je

wel voorstellen dat het plaatsen van de pijpen niet enorm

veel geld kost, maar als het werkt moet het wel geld

opleveren. We hebben dan ook met Rijkswaterstaat een

verdeelsleutel afgesproken en dat heeft wat tijd gekost.

Uiteindelijk hebben we beiden open kaart gespeeld en onze

boeken aan elkaar getoond. Alleen op deze wijze konden we

tot een eerlijke verdeling komen.’

Van Ruiten gaat verder: ‘Daarbij komt nog dat de natuur

zich niet altijd even simpel laat voorspellen en we geen

kennis hebben van hoe het werkingsprincipe van

Ecobeach precies gaat. Als er bijvoorbeeld een storm komt

dat een deel van het opgestapelde zand wegslaat moet je

je afvragen of dit opgenomen moet worden in het contract.

We hebben er voor gekozen om dit niet te doen. Hierdoor

kon het project geen schade oplopen door administratieve

rompslomp en regeltjes. Eigenlijk is het geen contract,

maar meer een samenwerkingsovereenkomst met

‘gentlemen’s agreements’.’

Egmond aan Zee Nadat besloten werd dat de proef

doorgang kon vinden zijn de partijen samen op zoek gegaan

naar een geschikte locatie. Al gauw kwamen ze uit bij

Egmond aan Zee. ‘Daar doen we al veertig jaar metingen en

we weten dan ook veel over de zandontwikkelingen daar.

Dit was belangrijk omdat moet worden vastgesteld hoeveel

extra zand de plaatsing van de drainagebuizen oplevert.’

Na het vaststellen van de locatie moest nog een andere

hobbel overwonnen worden, namelijk het meekrijgen van

de lokale partijen. Middels een tweetal informatieavonden

werden de belanghebbenden ingelicht en de reacties waren

uitgesproken positief. Zowel de gemeente als de strandon-

dernemers zijn zeer te spreken over het initiatief en wachten

hoopvol de resultaten af.

Witte raaf Volgens Van Ruiten laat deze nieuwe vorm

van samenwerken met BAM zien dat Rijkswaterstaat

duidelijk anders aan de slag moet: ‘We moeten veel meer

de ruimte geven aan de markt. De Rekenkamer laat ons

regelmatig weten dat projecten met meer dan een factor

twee overschreden worden. Dan is het wel duidelijk dat het

nu niet helemaal soepel loopt.’ Van ’t Zelfde sluit zich hier

volmondig bij aan: ‘Zoals het in dit project gaat zou het

eigenlijk altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de

regels en administratieve omhaal kijken, maar veel meer

naar de mogelijkheden. Elkaar durven te vertrouwen en de

ruimte te geven. Wat dat betreft is het project Ecobeach

een echte witte raaf gebleken.’ ◆

haar ambtelijke apparaat ingestuurd waar het alsnog bij de

specialisten van Rijkswaterstaat terechtkwam. Op zich niet

verwonderlijk, maar wel jammer. Want wat ik al verwachtte

gebeurde, ook deze specialisten zagen niet in hoe dit kon

werken en we werden in een rapport dan ook netjes afge-

serveerd. Gesteld werd dat Rijkswaterstaat verantwoordelijk

is voor de kustveiligheid en dat dit project niets toevoegt

aan het huidige beleid met suppletie als uitvoeringsmiddel.’

Hoor en wederhoor Met deze uitspraak van

Rijkswaterstaat liet Van ‘t Zelfde zich niet wegsturen.

De innovatiemanager was overtuigd van de win-win situatie

voor beide partijen en zette door. Gelukkig had er geen hoor

en wederhoor plaatsgevonden en daarmee had BAM nog

een kans. Daarbij kwam dat de Directeur-Generaal

Rijkswaterstaat Bert Keijts wèl gecharmeerd was van het

idee en tevens op zoek was naar een manier hoe

Rijkswaterstaat beter om kon gaan met eigen initiatieven

vanuit de markt. Op 1 november 2005 werd dan ook op

hoog niveau een convenant gesloten voor een actieplan en

een inhoudelijke beoordeling van het revolutionaire idee.

Als hieruit zou blijken dat een grootschalige proef haalbaar

is, zou deze worden uitgevoerd en mocht het een substan-

tieel zandvoordeel opleveren dan moet dit ook opbrengsten

opleveren voor BAM. ‘Toen heb ik eigenlijk het project in

mijn schoenen gekregen’, zegt Kees van Ruiten, projectlei-

der WINN-projecten Rijkswaterstaat. ‘Mijn collega’s van

Rijkswaterstaat die de eerste nota hadden geschreven waar-

in BAM netjes werd afgeserveerd, vroegen zich af welke eer

aan een degelijk project nog viel te behalen.

Maar het feit dat van hogerhand al besloten was dat het

project door moest gaan, haalde veel druk van de ketel

en bood ruimte voor een dialoog en medewerking in het

verzamelen van benodigde informatie. Toen ontstond er ook

eindelijk een gezamenlijke verkenning, in plaats van een

eenzame actie van BAM. Besloten werd dat de proef door-

gang kon vinden, en op 1 november 2006 zijn voor de kust

van Egmond aan Zee de drainagebuizen aangebracht.’

Publiekondernemerschap ‘Maar voordat we zover

waren moesten er nog flinke kuilen ontweken worden’, gaat

Van ’t Zelfde verder. ‘Om tot de proef te komen heeft het

flink wat publiekondernemerschap van Rijkswaterstaat ge-

‘Zoals het in dit project gaat zou het eigenlijk

altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de

regels en administratieve omhaal kijken, maar

veel meer naar de mogelijkheden.’

48


49

De Ecobeachproef wordt uitgevoerd in goed overleg

met de gemeente Bergen, waaronder Egmond aan Zee valt.

Om de proef op maatschappelijk en wetenschappelijk ver-

antwoorde wijze uit te voeren worden alle ontwikkelingen

gevolgd door het Argus-monitoringsyteem.

Voor meer informatie over het Ecobeachproject kunt u

terecht op de website www.ecobeach.nl

‘Eigenlijk is het geen contract, maar

meer een samenwerkingsovereenkomst met

‘gentlements agreements.’

Projectbeschrijving

Ecobeach, een nieuwe vorm van zandsuppletieHet is de taak van Rijkswaterstaat om de Nederlandse

kust in stand te houden. Dit gebeurt onder andere door

jaarlijks twaalf miljoen kuub zand als suppleties aan te

brengen daar waar meest nodig. Met een uitvinding van

Poul Jacobson is het echter mogelijk om meer rendement

van suppleties te generen. Dit zal op termijn mogelijk

besparing in kustonderhoud opleveren.

Door twee tot drie meter lange buizen met een door-

snede van circa acht centimeter verticaal in het zand te

plaatsen ontstaat er een soort natuurlijke aanwas van

zand. Het door de zee aangevoerde zand wordt namelijk

op het strand beter vastgehouden. Een storm kan nog

steeds zand weg slaan, maar de kust herstelt zich vervol-

gens relatief snel. Bijkomend voordeel is dat het strand

hoger komt te liggen.

Er is gekozen voor twee proefvakken van drie kilome-

ter. Eén vak bij Egmond aan Zee en één ten noorden van

Castricum aan Zee. Ten zuiden daarvan is een relevant

referentievak beschikbaar om het verschil van het systeem

aan te tonen. Er is voor Egmond aan Zee gekozen omdat dit

strand intensief gebruikt wordt en hier heeft een verbreding

meerwaarde voor recreatie. Daarbij beschikt Rijkswaterstaat

over veertig jaar meetgegevens van deze kustlijn en heeft de

Universiteit van Utrecht ook veel studenten laten afstuderen

op het gedrag van de kust bij Egmond.

Plaatsing van twee tot drie meter

lange buizen bij Egmond aan Zee.

PSI lefboek.indd 48-49 20-09-2007 10:59:02

>

Samen aanpakken Aagje Dekenlaan Almeloplein Van Alphenlaan AmbachtsgaardeAnna Bijnslaan Anslostraat Assumburgweg Van Baerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde

Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat Bellamystraat Bentelostraat BerenradeBeresteinlaan Betje Wolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde

Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde Borgerstraat Bouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat

Dalfsenstraat Dalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinweg Drapeniersgaarde De Dreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat

Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen Van Effenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark Erasmusweg

Esmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat De Gaarde GasseltestraatGenemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaarde Gramsbergenlaan Gravendreef Gravinnendreef Grevenbergstraat

Groenezijde Grolloostraat Grovestinsstraat Guntersteinweg Haardstede HackfortstraatHadewychstraat Hardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein

Hellendoornstraat Hendrik Mandestraat Hengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan Hooghalenstraat Hoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaap Edenweg Jan de Weertstraat Jan Luykenlaan Jan van Rodestraat Jan Vosstraat

Joan Blasiusstraat Johannes Voetpad Jonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde Langestede De Lannoystraat

Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg Lockhorststraat Loevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan De Luttestraat Maartensdijklaan Van Maerlantlaan Marie Heinenweg

Markelostraat Marterrade Medlerstraat Melis Stokelaan Melis Stokezijde MenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen

Muldersgaarde Nettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat Het Oord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade Oudaenstraat Pachtersdreef

Parkzijde Paterswoldestraat Pieter Langendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan De Rade Randveen Rechterenstraat Rederijkerstraat Remmersteinstraat

Reviusstraat Rhijnvis Feithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemer Visscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat

Van Ruysbroekstraat Sandenburgstraat Sara Burgerhartweg Schaloenstraat SchependreefSchermerstraat Schildersgaarde Schipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat

Schoonhetenstraat Schoonoordstraat Schoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraat Sofie van Brakellaan Speelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat

Starterstraat De Stede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde Suiderasstraat Swanenburgstraat Tesselschadelaan Tinaarlostraat

Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat Vier Heemskinderenstraat Vijverzicht

Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan Vreeswijkstraat VriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat Weerselostraat Weldamstraat Werkzijde

Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede Het Zicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde

Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde ZwartsluisstraatZweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest

Samen aanpakkenAagjeDekenlaan Almeloplein VanAlphenlaan AmbachtsgaardeAnnaBijnslaan Anslostraat Assumburgweg VanBaerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde

Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat BellamystraatBentelostraat BerenradeBeresteinlaan BetjeWolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde

Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde BorgerstraatBouwlustlaan BrickerinckstraatCannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat

DalfsenstraatDalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat DorpersdreefDrakesteinwegDrapeniersgaarde DeDreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat

Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen VanEffenstraat EindstedeEkensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark ErasmuswegEsmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat DeGaarde Gasseltestraat

Genemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat GoudslagersgaardeGoudsmidsgaardeGramsbergenlaan Gravendreef GravinnendreefGrevenbergstraat

Groenezijde GrolloostraatGrovestinsstraat Guntersteinweg HaardstedeHackfortstraatHadewychstraatHardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein

Hellendoornstraat HendrikMandestraatHengelolaan Hertenrade Hillenraadweg HogezijdeHoltenstraat Hoogeveenlaan HooghalenstraatHoogveen Hoogvlietstraat HuisstedeJaapEdenweg JandeWeertstraatJanLuykenlaan JanvanRodestraatJanVosstraat

JoanBlasiusstraat JohannesVoetpadJonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat KoelaanKortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde LangestedeDe Lannoystraat

Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg LockhorststraatLoevesteinlaan LonnekerstraatLozerlaan DeLuttestraat Maartensdijklaan VanMaerlantlaan MarieHeinenweg

Markelostraat Marterrade Medlerstraat MelisStokelaan MelisStokezijdeMenkemastraatMeppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen

MuldersgaardeNettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg NieuwlandstraatNijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat HetOord OosterhesselenstraatOosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade OudaenstraatPachtersdreef

Parkzijde Paterswoldestraat PieterLangendijkstraat Plantenoord RaaltestraatRaaphorstlaan DeRade Randveen RechterenstraatRederijkerstraat Remmersteinstraat

ReviusstraatRhijnvisFeithlaan Riddersdreef Rietveen RijnauwenstraatRoemerVisscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat

VanRuysbroekstraat Sandenburgstraat SaraBurgerhartweg SchaloenstraatSchependreefSchermerstraat SchildersgaardeSchipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat

Schoonhetenstraat SchoonoordstraatSchoutendreef Schrijnwerkersgaarde SchuttersdreefSmildestraatSofievanBrakellaanSpeelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat

Starterstraat DeStede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht SterrenoordStoeldraaiersgaarde SuiderasstraatSwanenburgstraatTesselschadelaan Tinaarlostraat

Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat UithofslaanUlenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat VierHeemskinderenstraatVijverzicht

Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan VreeswijkstraatVriezenveenstraatWantsnijdersgaarde Wapserveenstraat WeerselostraatWeldamstraat Werkzijde

Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat WinkelstedeWolvenrade Wolweversgaarde Woonstede HetZicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde


Sam

en aanpakken• H

et strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den H

aag Zuidw

est

omslag DEF 20-09-2007 14:58 Pagina 1

25

20

15

10

5

01995 1997 1999 2001 2003 2005

Schildersbuurt

Transvaal-kwartier

Stationsbuurt

Groente- en Fruitmarkt

Centrum

Morgenstond

Bouwlust/Vrederust

Laakkwartier/SpoorwijkMoerwijk

Regentessekwartier

Valkenboskwartier

Ontwikkeling achterstandscores*

* De jaren 1997 en 2002 zijn onbekend en in de grafiek geïnterpoleerd.

Achterstand > oplopende scores

Het merendeel van de Haagse wijken is tussen

1995 en 2004 redelijk stabiel gebleven in de

achterstandsscore. Dit geldt zelfs voor wijken

als de Schilderswijk en Transvaal. De enige uit-

zondering hierop betreft de wijken in Den Haag

Zuidwest. Voor zowel Bouwlust/Vrederust,

Morgenstond als Moerwijk is de achterstand-

score gestaag toegenomen.

De wijken in Den Haag Zuidwest scoren nu

slechter dan wijken als het Valkenboskwartier,

Regentessekwartier, Centrum, Groente- en

Fruitmarkt en Laakkwartier/Spoorwijk, met als

gevolg dat de wijken in Den Haag Zuidwest nu

tot de top 8 van wijken met de hoogste achter-

standscore behoren.

Na 2003 lijkt er een stabilisatie op te treden.

De meetperiode is echter te kort geweest om

definitieve conclusies te kunnen trekken.

27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro

20.100 - 27.100 euro14.000 - 20.100 eurotot 14.000 euro

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

Bouw

lust/VrederustD

en Haag

Morgenstond

Moerw

ijk

Sociaal-economische positie > beperkte draagkracht

De meest recente beschikbare gegevens over

het inkomen betreffen het jaar 2000. Wanneer

voor dat jaar de wijken in Zuidwest vergeleken

worden met het Haagse gemiddelde, dan valt

meteen het lage aandeel hoge inkomens op

(9% Bouwlust/Vrederust, 7% Morgenstond en

6% Moerwijk, ten opzichte van 16% in Den Haag

totaal) en het hoge aandeel lage inkomens.

Op basis van onderzoek kan de inschatting

gemaakt worden dat 15 tot 20% van de huis-

houdens in Zuidwest een nieuwbouw koop-

woning kan betalen.

2 | De bevolking van Den Haag Zuidwest 23Samen aanpakken22

binnenwerk DEF 20-09-2007 15:28 Pagina 22

‘Corporaties zijn meer de rolvan opdrachtgever gaan spelen’

Mirjam Huffstadt en Gertjan Giele regiegroep Den Haag Zuidwest

Ze komen regelmatig bij elkaar voor overleg:

Mirjam Huffstadt namens de woningcorporaties

en Gertjan Giele en John Tokkie namens de

gemeente Den Haag. Gedrieën vormden ze de

eerste jaren de Regiegroep Den Haag Zuidwest,

die waakt over de voortgang van de vernieuwing

van het stadsdeel. Toen Mirjam Huffstadt in 2001

gevraagd werd de stand van zaken op te nemen

van de aanpak van Zuidwest – in opdracht van de

woningcorporaties – hing de vlag er anders bij.

‘Op de schaal van Zuidwest als geheel kwam de

herstructurering niet van de grond. Op project-

niveau werden discussies gevoerd over punten

zoals dichtheden en grondprijzen, die men op

dat schaalniveau helemaal niet op kon lossen.

Verder werkten de woningcorporaties eerder

tegen dan met elkaar en was de samenwerking

tussen gemeente en woningcorporaties niet

toegesneden op de opgave.’ Temidden van alle

losse projecten was er niettemin een draagvlak

aan het ontstaan voor een nieuwe aanpak.

Schakelen tussen schalen

Voor de ‘bulk’ van het woningbezit in Zuidwest –

dat van de woningcorporaties – bood de project-

gewijze aanpak te weinig soelaas. Op basis van

die gedeelde visie kon er gezocht worden naar

een nieuwe verdeling van verantwoordelijkheden

tussen gemeente en woningcorporaties.

Huffstadt: ‘We zijn gaan herstructureren op vier

niveaus: stadsdeel, wijk, gebied, project.

Elk niveau heeft zijn eigen kaders nodig en daar

is inmiddels hard aan gewerkt.’ Om de samen-

hang te bewaken en te kunnen schakelen tussen

de schalen werd een hele lichte intermediair

geïntroduceerd: de regiegroep. ‘De regiegroep

bewaakt de lijnen naar de woningcorporaties,

het Ontwikkelingsbedrijf en de Beleidsdirectie.

Eigenlijk doen wij zelf geen werk, maar zorgen

wij ervoor dat deze grote bedrijven hun werk

goed kunnen doen.’

De gebiedsontwikkeling in Morgenstond-

Midden vormde de eerste serieuze test voor de

nieuwe aanpak. Terwijl nog niet eens op alle

schaalniveaus het huiswerk voor elkaar was,

werd hier al voortvarend begonnen met de

vernieuwing van 2.300 woningen. Gertjan Giele

hierover: ‘Programma, stedenbouw en financiën

werden hier bij elkaar gestopt. Dat bleek te

kunnen werken.’

Geen zware organisatie

Het lijkt allemaal zo gemakkelijk en simpel, of is

dat schijn? Volgens Huffstadt is het een bewuste

keuze geweest om zo te werken: ‘Het is een net-

werkorganisatie die uitgaat van de eigen kracht

3736


4

9

19

31

41

55

71

83

103

Inhoud

In kort bestek

1 Ter introductie

2 De bevolking van Den Haag Zuidwest

3 Het kader van de vernieuwing

4 Een blik terug

5 De resultaten van de vernieuwing tot nu toe

6 De herhuisvesting

7 De vernieuwingsopgave voor 2005-2013

8 Een goede communicatie met alle partijen


opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen/Stedion/Vestia

project Boek Samen aanpakken Den Haag Zuidwest

>











































Sam

en aanpakken• H


aag Zuidw

est


>











































Sam

en aanpakken• H


aag Zuidw

est


25

20

15

10

5

01995 1997 1999 2001 2003 2005

Schildersbuurt

Transvaal-kwartier

Stationsbuurt


Centrum

Morgenstond

Bouwlust/Vrederust


Regentessekwartier

Valkenboskwartier


















standscore behoren.




27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro


0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

Bouw

lust/VrederustD

en Haag

Morgenstond

Moerw

ijk













woning kan betalen.



25

20

15

10

5

01995 1997 1999 2001 2003 2005

Schildersbuurt

Transvaal-kwartier

Stationsbuurt


Centrum

Morgenstond

Bouwlust/Vrederust


Regentessekwartier

Valkenboskwartier


















standscore behoren.




27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro


0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

Bouw

lust/VrederustD

en Haag

Morgenstond

Moerw

ijk













woning kan betalen.



25

20

15

10

5

01995 1997 1999 2001 2003 2005

Schildersbuurt

Transvaal-kwartier

Stationsbuurt


Centrum

Morgenstond

Bouwlust/Vrederust


Regentessekwartier

Valkenboskwartier


















standscore behoren.




27.100 - 35.900 eurovanaf 35.900 euro


0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

0% 10% 20% 30% 40%

Bouw

lust/VrederustD

en Haag

Morgenstond

Moerw

ijkSociaal-economische positie > beperkte draagkracht












woning kan betalen.



16

> Pius XIn de voormalige Pius X-kerk in de wijk Bouwlust is in 2004 een zorgcentrum gerealiseerd,

voor onder meer huisartsen, thuiszorg en jeugdgezondheidszorg. De kerk werd niet meer voor

kerkdiensten gebruikt en is aangekocht door Vestia, met als doel het (te) geringe aanbod van

gezondheidszorg en welzijn in de wijk te vergroten. Het project fungeert tevens als katalysator

voor andere vernieuwingsprojecten in de wijk.

1 | Ter introductie 17

aan de slag, dat zeker. Maar er zijn echt nog behoorlijke inspanningen nood-zakelijk. In Morgenstond-Midden begint de vernieuwing echt zichtbaar teworden. Je kunt de vernieuwing daar echt gaan aanraken.’

Meer trots tonenEn dan de toekomst. Voor de komende tijd staat onder andere een meer uitgesproken gebiedspromotie op stapel. Gretha Jansen legt uit waarom:‘De wereld buiten Zuidwest moet weten dat Zuidwest verandert. We willenhet de wereld vertellen, met als doel dat er ook andere groepen – van buitenZuidwest – zien hoe goed je hier kunt wonen.’

Maar bovenal moet de sociaal-economische vernieuwing van Zuidwestmet kracht ter hand worden genomen. Peter Manders: ‘Initiatieven zoals dePius X-kerk, waarin een huisartsencollectief is gevestigd, zijn net zo belang-rijk als de volkshuisvestelijke opgave. Het is aan ons om de vernieuwing bre-der te maken. De gemeente doet daaraan mee, met het Sociaal Actieplan voorZuidwest, en wij blijven daarin niet achter.’ Ruud Geelhoed: ‘Het gaat om dekwaliteit van de samenleving als geheel. Gebiedsvernieuwing moet meer zijndan wonen, want de woningen kunnen dan wel goed zijn, maar als bijvoor-beeld een goede school ontbreekt komt men nog niet. Investeren in maat-schappelijk vastgoed en het sluiten van nieuwe coalities; de Wetenschap-pelijke Raad voor het Regeringsbeleid spreekt de woningcorporaties hierterecht op aan. Daar gaan we de komende tijd, ook weer samen met degemeente, hard aan werken.’ <

De peilers van de gezamenlijke aanpak

> Eén platform voor afstemmen initiatieven woningcorporaties

> Gezamenlijk aantrekken gebiedsmanager

> Schakelen tussen schaalniveaus (stadsdeel, wijk, gebied en project)

> Afspraken maken op niveau gebiedsontwikkeling (programma, stedenbouw en financiën)


111110

Bijlage 3 > Moerwijk-Zuid stedenbouwkundig plan

Een groot deel van de bebouwing in

Moerwijk-Zuid wordt vervangen.

De vernieuwing maakt gebruik van

delen van de bestaande ruimtelijk

infrastructuur. Er is een samenhangend

raamwerk ontworpen van wegen,

groenzones en waterlopen. In alle fases

van de vernieuwing wordt middels dit

raamwerk de ruimtelijke eenheid van

de buurt bewaakt en wordt het verband

met omringende buurten verbeterd.

bebouwing nieuwbebouwing bestaandwegenparkerenbinnenterreinfietspadentrottoirwatergras O

ntw

erp:

Pal

mbo

om &

van

den

Bou

t St

eden

bouw

kund

igen


55

6 0 0

169

101

230

247

180

44

33

120 119

202

8

140

191

71

73

350 Koopwoningen

Huurwoningen

300

Aan

tal w

onin

gen

250

200

100

50

150

01990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 20012000 2002 2003 2004

5 | Resultaten van de vernieuwing 57

Een overzicht van de vernieuwingNieuwbouwVan 1990 tot en met 2005 zijn ca. 2.300 nieuwe woningen opgeleverd. Voor2006 staan ca. 500 opleveringen gepland. Het aantal koopwoningen stijgt delaatste jaren. Dat geldt ook voor het aantal eengezinswoningen. Verder is eengroot aantal woningen voor ouderen gerealiseerd.

RenovatieTussen 1990 en 2005 zijn circa 1.700 woningen ingrijpend gerenoveerd, doormiddel van het samenvoegen van woningen, wijzigingen in de plattegronden,het ‘opplussen’ van complexen en het bijplaatsen van liften. Opplussen, oor-spronkelijk ontwikkeld door de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting(SEV), is het verbeteren van bestaande woningen en woongebouwen zodatouderen en mensen met een lichte functiestoornis kunnen wonen in een toegankelijk, bruikbaar en veilig huis.

Verkoop huurwoningenSinds eind jaren negentig is de verkoop van huurwoningen op gang gekomen.Tot 2005 zijn er ca 2.250 woningen aangewezen door de woningcorporatiesvoor verkoop, waarvan inmiddels bijna 25% daadwerkelijk is verkocht.De voortgang van de verkoop is sterk afhankelijk van het aantal verhuizingenbinnen een woningcomplex.

Openbare ruimteDe vernieuwing van de openbare ruimte is in principe de verantwoordelijk-heid van de gemeente Den Haag. Aansprekende voorbeelden van de aanpakvan het publieke domein in de afgelopen jaren zijn het Melis Stokepark enhet Eekhoornradeveld, waar tevens een nieuw wijkcentrum voor Bouwlust isgebouwd (in de volksmond al de ‘Groene Kikker’ genoemd).

56

Resultaten tussen 1990 en 2005

> 2.300 nieuwe woningen gerealiseerd

> 1.700 woningen ingrijpend gerenoveerd

> 500 huurwoningen verkocht

Aantal nieuwbouwwoningen en verdeling eigendomsvorm 1990-2004


1992Oosterhout

1983Almere

1993Dirkshorn

1994Avenhorn

1996Breda

opdrachtgever Stichting Garantie Woningbouw Jo Roelof Zeeman

project Jubileumboek 25 jaar

1982Anna Paulowna

1992Oosterhout

1996Breda

cgsmp

werkwerk:1

tijdschriften

cgsmp

werkwerk:2

ontwikkelen,bouwenenwonen

Diverse projecten in dit boekje zijn tot stand gekomen in samenwerking met Rutten Communicatieadvies en Kees de Graaf Vastgoedcommunicatie. Fotografie en illustraties o.a.: Theo Baart, Mark van den Brink, Hélène de Bruijn, Harry Cock, Lex Draijer, Herman Geurts, Rob ’t Hart, Luuk Kramer, Marsel Loermans, Cary Markerink, Leendert Masselink, Nout Steenkamp, Maarten van de Velde, Duco de Vries

8-138-13

tobecontinued...

werk:3

8-13 Werk_3 Brochures, jaarverslagen en boeken

Documents

Transcript of 8-13 Werk_3 Brochures, jaarverslagen en boeken