3 Paddestoelensymboliek Plus Flora

5/14/2018 3 Paddestoelensymboliek Plus Flora - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/3-paddestoelensymboliek-plus-flora 1/34

1

Interludium: beknopte psychoactieve mycoflora

Voor alle feiten, data en hypotheses op te sommen en te bespreken is het nodig te weten overwelke paddestoelen er meestal wordt gesproken. Degene die ik hieronder bespreek zijndegenen die het meest worden vernoemd of mogelijk voorkwamen in het prehistorische

Noord Afrika. In onderstaande monografieën worden wetenschappelijke naam/ namen,familie, habitat en werkzame stoffen vernoemd. In de lijst van figuren is er een afbeelding tevinden. Geschiedenis en gebruiken komen doorheen het werk aan bod.

Amanita Muscaria L.1 Agaricaceae: amanitaceae (amanieten familie)

vliegenzwam, Agaric au mouches, Fliegenschwam Beschrijving: Hoed heeft 8 á 20cm doorsnede en is eerst halfbolvormig, later vlakker, eneventueel krult hij wat naar boven. Hij is scharlakenrood met witte wratachtige vlokken, somswat gelig. De steel: tot maximum 18 cm hoog en 20mm breed. Hij heeft een witte ring, wit

vlees en een verdikte voet. Sporen: brede ovale lamellen.Verspreiding: Europa, Noord Amerika, gematigde zones van Azië, Afrika en centraalAmerikaHabitat: Onder sparren, dennen, lork/lariksen, en leeft in symbiose met de berk Op een zurebodem.

Bloeitijd : late zomer tot late herfst Bestanddelen: Choline, acetylcholine, iboteenzuur (0,03-0,1% in verse vrucht lichamen),muscarine( 0,0002-0,0003 in verse vruchtlichamen, maar vermeerderd als het droogt),muscaridine, muscimol, butyltrimethyleenammonium. De werkzame stoffen zitten in het rodevel van de hoed.

Prent 1: De vliegezwam in zijn verschillende stadia.

1 Mullen & Alberts 2001: 224, Rätsch 1998: 638-639, De Cleene&Lejeune 2000: 834



2

Panaeolus SPP .2 Coprinaceae: panaeoloideae (inktzwammenfamilie)

Er zijn verschillende soorten over meerdere delen van de wereld. Ze groeien allen uit mestvan dieren. Bij sommige dieren wordt er een soort van symbiose aan geknoopt.

Panaeolus foenisecii Kuehn Gazonvlekplaat

Beschrijving: alle leden van de vlekplaten vertonen zelfde karakteristieken. De hoed heeft 1tot 3 cm doorsnede, is donker paarsbruin in vochtigere omstandigheden. In drogere gevallenmeer leemkleurig en de rand donkerder gekleurd. De lamellen eerst bruinachtig met wittesnede, later zwarter. Steel is 2-3 mm breed en tot 8 cm lang. Lichtbruinachtig, zijdeachtigglanzend en witberijpt naar de hoed toe. Lichtbruine sporen, amandelvormig.Verspreiding: gematigde zones van Noord- en Zuid Amerika, Europa, Azie en Afrika. Groeitvoor in mest op afvalstoffen in grasland.

Bloeitijd : mei- oktober Bestanddelen: de meeste vlekplaten maken eenzelfde indoolverbindingen van Serotonine en5- hydroxytryptofaan, het is niet psychoactief wanneer oraal ingenomen.

Panaeolus subbalteus , gezoneerde vlekplaatIdem aan bovenstaande, gedijt in tropische en subtropische zones in grasland en heeft eenvoorkeur voor paardenmest. Bevat tot 0, 07- 0,7% psylocibine.

Panaeolus africanus Ola’h ,, Afrikaanse vlekplaat (?) (Afrikanischer Dungerling)Vertoond zelfde karakteristieken als de bovenstaande. Komt voor in Centraal Afrika totSoedan. Groeit overvloedig in uitwerpselen van neushoorns en olifanten. Het bevat eenaanzienlijk deel psylocibine (hoeveelheid is nergens gespecificeerd, zou gelijkaardig zijn aande Panaeolus Cyanescens)

Prent 2: de gezoneerde vlekplaat, Panaeolus subbalteus.

2 Mullen & Alberts 2001: 232, Rätsch 1998: 656-659



3

Psylocibe Spp.3 Agaricaceae: Strophariaceae

Psylocibe Cubensis Singer /Stropharia Cubensis Earle 4

Kaalkopje, Hypholoma caerulescens Beschrijving: 4-8 cm hoog. Hoed: bol wanneer jong, later vlak, convex. Chocolade- totgeelbruin, soms witachtig aan de rand. Als hij gekneusd wordt, of oud, krijgt hij een blauwekleur. Holle steel, dikker aan de basis, witachtig. Lamellen paarsbruin tot witachtig bruin.Paarsachtige sporen.Verspreiding: wereldwijd, zou oorspronkelijk uit Afrika komen. Het werd verspreid doorveeteelt en is zo in Amerika terechtgekomen. Deze paddestoel heeft een voorkeur voortropsiche/warmere klimaatzones, groeit meestal op runder-, paarden- en olifantenmest.Ontspruit meestal na een regenbui.

Bloeitijd : na regen op mest Bestanddelen: alkaloïden: psylocibine (15-63%), psylocibe (11-50%) en baeocystine.

Gedroogt bevatten ze een gewicht aan alkaloïden van 0,2 tot 1% van het totaal. Het aantalwerkzame stoffen is hoger in de hoed dan in de steel.

Prent 3: de Psylocibe/ Stropharia cubensis vanuit verschillende perspectieven

Psylocibe cyanescens Wakefield emend. Krieglsteiner5

(figuur 17)Blauwwordend kaalkopje, Psylocibe bohemica Sebek , Psylocibe mairei Sing. , Hypholoma

cyanescens Maire

Beschrijving: deze paddestoel is het gemakkelijkste te herkennen aan de golvende hoed. Dezeis leemkleurig. Hij is voorts vrij gelijkaardig met de P. cubensis, qua grootte en opbouw. Bijaanraking wordt de paddestoel blauw.Verspreiding: Deze paddestoel is zowel in Europa als in Midden en Noord Amerika inheems.Er zijn varianten gevonden in Noord Afrika. Hij groeit op rottend plantenafval, compost, bijvoorkeur hout. Verkiest stikstofrijke omgeving.

3 Mullen & Alberts 2001: 236, Rätsch 1998: 664-6814 Rätsch 1998: 665-6685 Rätsch 1998: 668-669, Gartz 1996:28-36, Adelaars 1999: 94-95



4

Bloeitijd : geen informatie, het is mogelijk een herfstpaddestoel. Bestanddelen: gedroogde exemplaren zouden tot 2% psylocibine kunnen bevatten. InEuropese exemplaren zou psilocibe ontbreken.

Psylocibe semilanceata (FR.)Quélet6 (figuur 16)

Puntig kaalkopje, Liberty Cap, Witch cap, Traumschwam, Panaeolus semilanceatus (Fr.)

Beschrijving: Het is een kleine paddestoel met een klokvormige hoed van 0,5 tot 1,5 cm, dieeindigt in een spits. De onderkant van de hoed plooit wat naar binnen. Naarmate devochtigheid verkleurt de hoed van bruinig geel met olijftinten, bij nat weer, tot geligokerkleurig. De plaatjes aan de hoed zijn eerst bleek bruingrijs, later donker purperkleurigbruin. De sporen zijn donkerbruin of purperbruin. De lengt van de steel is afhankelijk van delengte van het gras. Het varieert tussen 4 en 10 cm. De kleur is witachtig/ bleekbruin.Verspreiding: Europa, Noord Amerika, Azië en Afrika. Wordt wel als een typisch Europesepsychoactieve paddestoel bestempeld. Hij is in de meeste Europese landen gevonden. Hijgroeit op voedselrijke plaatsen, weiden, uitwerpselen. Hij is op 1500 m hoogte gevonden in

Frankrijk aan de Mont Bego. Bloeitijd : Men kan deze paddestoel vinden van augustus tot januari. Bestanddelen: bevat hoge concentratie psylocibine ( tot 1 á 2% in gedroogde exemplaren),baeocystine en soms psylocine.

Psylocibe mexicana Heim7 Mexicaanse toverpaddestoel, Teonanacatl, Nize (mazateeks: kleine vogel), angelito (sp)

Beschrijving: Men herkent deze paddestoel duidelijk aan zijn hoed: deze is gevormd zoals eensombrero. Hij heeft een donkerbruine kleur en krult in latere fasen. De paddestoel kan tot 10cm groot worden. Hij heeft vaalwitte sporen en een bleke steel.Verspreiding: Mexico, vooral Oaxaca. Hij groeit er tussen juni en september op plantenresten.

Bestanddelen: in gedroogde exemplaren stelde men een hoeveelheid van 0,25% psylocibineen 0,15% psylocine. In verse paddestoelen zouden meer werkzame stoffen bevatten.

Prent 4: de Psylocibe mexicana Heim.

6 Rätsch 1998: 673-676, Gartz 1996:16-29, Adelaars 1999: 84-887 Rätsch 1998: 669-673



5

3 Paddestoelensymboliek

In dit hoofdstuk ga ik bekende en vermoede paddestoel cultussen onder de loep nemen. Ik zal

een blik werpen in de geloofsopvattingen van een aantal oude en desbetreffende inheemse

volkeren en ik heb speciale aandacht voor de beeldtaal die men ontwikkelde om te

verduidelijken dat het weldegelijk om een paddestoel ging.

Het hoofdstuk zal ons vervoeren naar plaatsen over heel de wereld. Van Midden en Zuid

Amerika over Siberië naar het oude India en zo met een blik naar de Europese gebruiken naar

ons einddoel, de Sahara en Afrika.

Het onderzoek naar het entheogeen gebruik van paddestoelen hangt in een sfeer van taboe,

waarin blijkbaar maar twee kampen zijn: de gelovers en de niet-gelovers. Het probleem is: de

één verwerpt het bijna direct en de ander gaat er te gemakkelijk van uit dat het weldegelijk

paddestoelen zijn. De critici komen altijd met alternatieven, die goed mogelijk zijn. Maar

naast alle symboliek, opvattingen en interpretaties over de hieronder beschreven kunst,

vergeet men dikwijls één ding: stelt een afbeelding niet in de eerste plaats hetgeen voor dat

men afbeeldt?

3.1 Latijns Amerika

Het is logisch om op dit deel van de wereld met onze tocht te starten. Veel van onze huidige

kennis van rituelen en geloof omtrent paddestoelen komen hier voor. Er was vanaf de jaren

’30 een sterk vermoeden dat er psychoactieve paddestoelen te vinden waren. Schultes en

Heim hadden vlak voor de tweede wereldoorlog een ontdekking van enkele soorten

psylocibine houdende paddestoelen8. Men moest echter tot na de oorlog wachten met verder

onderzoek. Het bestaan en vooral gebruik werd echt bekend toen de amateurmycoloog R.

Gordon Wasson en zijn vrouw in 1953 een velada bijwoonden. Ze waren één van de eerste

westerlingen die de verdwenen gewaande paddestoelencultus opspoorden en het ondergrondse

bestaan ervan terug aan het licht brachten. Ze leverden de eerste concrete bewijzen hiervoor9.

Sinds de ontdekking en verovering van Amerika zijn vele plaatselijke gebruiken

verketterd of gekerstend, en zoniet, verdwenen. In geschriften van geestelijken, zoals

Bernardino de Sahagùn, werd er gewag gemaakt van allerlei psychoactieve planten en hun, zo

scheen het de paters toe, duivelse toepassingen. Door hun heidens en demonisch karakter

8 Hoffman & Schultes 1980:1479 Wasson 1986: 33



6

werden ze verboden. De kennis een rituelen verdwenen lange tijd voor ons uit het daglicht.

Echter, onder de indianen vervaagde de herinnering niet zo snel.

Na vier eeuwen wist bijna niemand meer dat er ooit een goddelijke paddestoel was. Dit

zorgt ervoor dat we de (oude) gebruiken van paddestoelen als een palimpsest tussen andere

informatie moeten uitfilteren. We zullen merken dat, misschien mede door het ondergronds

gaan van de cultus in Midden-Amerika, er dikwijls over de paddestoel in metaforen wordt

gesproken. Ze zijn een referentie aan de ervaring die de plant opwekt. Enkele metaforen zijn:

Kleine bliksem, Vlees der Goden, Kleine bloempjes van de Goden, ….

Na onderzoek blijkt dat veel volken uit Mesoamerika de psychedelische paddestoelen

kennen. Sinds het verloop der jaren is gebleken dat Psylocibe mexicana Heim bij sjamanen

van Zapoteken, Mazateken, Mixe en Cuitlateca nog gebruikt wordt in rituelen die wortels

hebben in de pre-Columbiaanse tijd10. Ook bekendere stammen zoals Azteken, Olmeken en

Maya’s kenden de eigenschappen van de planten. Er zijn meer dan twintig soorten

paddestoelen gekend. De bekendste gebruikte paddestoelen betreffen de Psylocibe mexicana

Heim, Psylocibe/Stropharia cubensis, Psylocibe semilanceata, Panaeolus cyanescens en de

Psylocibe cyanescens. Over een gebruik van de Amanita muscaria in Midden-Amerika is

niets bekend, maar ze wordt wel vernoemd in de volkverhalen als donderpaddestoel .

Belangrijk voor mijn betoog is dat er naast een gesproken realiteit een afgebeelde reflectie

bestaat. Over archeologische vondsten van zgn. paddestoelstenen in bepaalde contexten

woedden sinds de jaren ’50 discussies over standpunten waarbij elke partij zijn pro en

contra’s heeft. De artefacten werden in het begin genoemd naar hun vorm, paddestoelvormige

monolieten en keramiek. De Wassons en anderen na hen duidden op de mogelijkheid dat het

wel eens echte verbeeldingen van paddestoelen konden zijn. We gaan na een aanschouwing

van de moderne rituelen, kijken naar deze beelden.

3.1.1 De Velada

Een velada is een Mazateeks ritueel. Uit de beschrijvingen ervan, blijkt het een sjamanistische

divinatie te zijn, waarbij men de geesten van de paddestoel ‘s nachts raadpleegt. De

Mazateken leven in het bergachtige Oaxaca, in Zuid Mexico. Daar zijn er verschillende

soorten hallucinogene paddestoelen inheems.

Zoals hierboven al vermeld hebben de Wassons als één van de eerste westerlingen een

velada bijgewoond. Het toeval wou dat een informant van hen een cu-ta-ci-ne was (one-who-

10 Rätsch 1998: 670



7

knows, een Mazateekse naam voor het concept sjamaan)11. In een nachtelijke sessie at deze

dertien paar derrumbe paddestoelen (Psilocybe caerulescens) en drie stuks van de Psilocybe

mexicana. Derrumbe is Spaans voor landverschuiving12. Tijdens de velada sprak de sjamaan

alleen maar als de paddestoelen tot hem spraken. Na enkele uren sprak hij in het Mazateeks en

deed hij enkele voorspellingen over de familie Wasson en gebeurtenissen die zouden komen.

Vol ongeloof over de gedane voorspellingen vertrokken ze naar huis, om erachter te komen

dat alle zaken die de man had voorspeld binnen het jaar zouden uitkomen. 13

Deze gebeurtenissen vonden plaats op 15 augustus 1953. Het zou nog twee jaar duren

voordat Gordon Wasson zelf participeerde aan een velada.

29 juni 1955 was een speciale dag voor Gordon Wasson en zijn fotograaf Richardson. Na

het plukken van paddestoelen, ging hij met de burgemeester van Huatla De Jimenez naar de

rand van het dorp, waar er afgezonderd op een heuvel een huis stond. Daar woonde de toen

nog onbekende curandera Maria Sabina14. Wasson en zijn gezel aten in een nachtelijke sessie

elk een dozijn paddestoelen van de soort Psylocibe mexicana, de medicijnvrouw nam zeker

het dubbele tot haar. Begeleid door haar ritmisch geklap en gezang, kreeg hij visioenen over

paleizen met prachtige tuinen, verscheidene soorten geometrische vormen en mythologische

dieren. Later leek het alsof de muren van de hut vervaagden en hij zweefde door de lucht,

alsof de aarde onder hem voorbij rolde15. Hij schreef: “Your body lies in darkness, heavy as

lead, but your spirit seems to soar and leave the hut and with the speed of thought to travel

where it listhet, in time and space, accomanied by the sha man’s singing and by the

ejaculations of her percussive chant.”16

De muziek en zang geven richting, alsof zien en horen als één blijken te zijn. Onder

invloed van de paddestoel kom je terecht in een wereld die eindeloos is, waar elke vraag een

antwoord heeft, dat je in de dagelijkse werkelijkheid niet of moeilijk kan vatten. De

‘bepaddestoelde’ persoon, volgens Wasson, is in de eindeloze ruimte geplaatst, als een

‘ontlichaamd oog’. Alle andere zintuigen lijken losgekoppeld van het lichaam, in een hoge

staat van bewustzijn, alles gevend, alles ontvangend17.

Gordon Wasson heeft in al zijn werken het psychoactieve, entheogene effect van de

paddestoel trachten te beschrijven. Hij heeft vele termen en zinsneden aangehaald, maar geen

11 Wasson 1986: 3512 Ibid.: 3513 Ibid.: 36-3814 Adelaars 1999: 1915 Ibid.: 19-2016 Wasson 1972: 19817 Ibid.: 198



8

komt volgens hem in de buurt van het echte, omdat woorden simpelweg tekortschieten.

Vandaar dat hij de term ‘bepaddestoeld’( bemushroomed) heeft ‘uitgevonden’

De indianen hebben andere manieren om erover te communiceren. In het algemeen

zwijgen, of beter gezegd, zwegen ze erover. Een reden hiervoor was onder andere om de

cultus te beschermen tegen de vernietigende gevolgen van buitenaf. De paddestoelen zijn

omringd met vele taboes. Vanwege de visioenen en vooral het vermogen om met god te

communiceren worden ze bestempeld als gevaarlijk. Zo praat men er niet openbaar over en

neemt bepaalde regels in acht als men ze plukt. Achteraf moeten er zeker nog zoenoffers naar

de vindplaats worden gebracht.

Als er over gesproken wordt, is het meestal niet openbaar. Men praat er bijna alleen onder

vertrouwelingen over en terwijl hanteert men de gepaste metaforen. Ze noemen het “Nti-si

tho”, waarvan ‘Nti’ voorvoegsel van eerbied is. De rest betekent ‘dat wat ontstaat’18. Een gids

vertelt Wasson het volgende: “The little mushroom comes of itself, no one knows whence,

like the wind that comes we knows not whence or why.” 19

Een reden dat men uit het stilzwijgen is getreden en tegemoet kwam aan de zoekende

westerlingen, is dat de paddestoelcultus tot verdwijnen gedoemd is. Men wou op de een of

andere manier toch de kennis dat er ooit zulke opvattingen bestonden over de paddestoelen en

hun magische wereld doorgeven. Waar de Wassons over schreven was toendertijd uniek voor

de westerse wereld. In de decennia na hun publicatie stroomden triptoeristen en

hippiepelgrims20 naar Huatla de Jimenez. Er was op iedere hoek van de straat een curandero

die hen kon bedienen. Het stilzwijgen dat de indianen enkele eeuwen volhielden om hun

heilig sacrament te vrijwaren werd snel verbrijzeld. De situatie liep zo uit de hand dat

tenslotte het Mexicaanse leger ingreep en het dorp afsloot. Treffender kan enkel Maria

Sabina, degene die de vergeten wijsheid tot de westerlingen bracht, verwoorden in een citaat

dat ik heb opgenomen aan het begin van dit werk.

3.1.2 Andere sporen

Een andere etnomycoloog, Bernard Lowy, onderzocht in de jaren ’70 de linguïstische sporen

van een mogelijk gebruik in een deel van de oude Maya regio. Geografisch is dit oostelijk en

noordelijk van Oaxaca. Het gebied van de Mayacultuur strekte zich uit van het huidige

18 Hofmann & Schultes1980: 148, Wasson 1972: 19619 Wasson 1972: 19620 Adelaars 1999: 28



9

Honduras over Guatemala naar het Mexicaanse Yucatan schiereiland. De Maya’s vormen

geen homogeen volk. Het waren, en zijn nog altijd, verschillende stammen die dezelfde

culturele kenmerken vertonen, zoals taal, architectuur, rituelen, pantheon, …. Deze

beschaving kende een lange evolutie vanaf preklassieke tijden die aanvangen rond 1000 B.C..

De groei vond plaats naast een aantal andere volkeren zoals de Olmeken en de beschaving van

Monte Alban en de stad Teotihuacan. Er zijn vele intrigerende zaken en mysteries die de

Maya’s omhullen, maar ik moet me beperken tot de zoektocht naar entheogene paddestoelen

en hun iconografie.

Rond 1550 was er een onbekende Quiche Maya die in het Latijn de Popol Vuh schreef.

Het betreft een gedicht van bijna 8600 regels over de goden van de Maya’s. Het is

vergelijkbaar met de Edda, maar dan in een Midden Amerikaanse traditie. Eenmaal heeft de

Popol Vuh het expliciet over paddestoelen in een religieuze context.21 Er werden kort na de

kolonisatie woordenboeken opgesteld van een aantal Maya dialecten, zoals het Quiché en

Cakchiquel, waarin verwijzingen voorkomen naar paddestoelen en andere planten 22.

Lowy zocht de overblijfselen van een gesproken traditie. Gebaseerd op Wassons

bevindingen, onder meer dat er een linguïstische link bestaat tussen paddestoelen en donder

en bliksem in zowat elk deel van de wereld 23, leerde hij zichzelf de woorden gebruikt voor

bliksem in het Mayadialect Quiche: Kakuljá24. Lowy vertelt hoe hij de bergen in trok en

verschillende specimen van de vliegezwam of Amanita muscaria en A. Caesarea verzamelde.

Vervolgens ging hij naar de markt van het plaatselijk dorp en legde ze voor aan een aantal

vrouwen die paddestoelen verkochten. De reactie was: ‘Je mag de kakuljá niet eten. Ze zijn

des duivels’. Hij vroeg het nogmaals elders en de reactie was dezelfde25. De conclusie van

Wasson: kakuljá /bliksem was de naam voor de vliegezwam in Quiche.

Hij had jaren daarvoor gehoord van een Zapoteekse sabio dat er tijdens onweer goddelijk

zaad via bliksem in moeder aarde werd geëjaculeerd. De paddestoelen zijn de vruchten van

deze coïtus26. Er is dus diepgaande associatie tussen bliksem/donder-zaad-paddestoelen, die

op verscheidene plaatsen in de wereld voorkomen. Het geheelconcept lijkt ook op de oude

pan-Europese opvattingen over een mannelijke god in de hemel die de godin, de aarde,

bevrucht. Ook in Egypte vinden we dit gegeven.

21 Wasson 1986: 4722 Furst 1977: 118-12123 Zie Wasson 1986 hoofdstuk 1 en hoofdstuk 224 Ibid.: 4725 Ibid.: 4826 Ibid.: 45-46



10

De link tussen bliksem en vliegezwam die Lowy aantoonde, wordt mee bevestigd door

veldwerk van andere antropologen27. Hoe is dit dan in verband te brengen met de oude

Maya’s en hun religie beschreven in de Popol Vuh? Een volgende legende van de Tzutuhil,

een andere Mayastam, kan misschien duidelijkheid scheppen:

According to a Tzutuhil legend…there were once 12 sacred trees, each of them associated

with a different species of mushroom. The Nahuales decided to select one of these trees to rule

over men on earth… Only one accepted … chipi or little brother. In a vision… he was directed

to find a hill at the foot of the San Lucas volcano where a tree called palo de pito grew

surrounded by numerous mushrooms… the tree was split by a thunderbolt28.

Binnenin de boom zat er stuk hout waaruit hij de beeltenis van de god Maximon sneed.

Terwijl schiep hij de muziek door bij elke messnede een heilig woord te zingen in een heiligetoon. Toen men de nieuwe god wou testen bracht men een doofblinde uit het dorp. De god gaf

hem de bliksem, de vliegezwam, te eten en hij genas29.

In de Popol Vuh is kakuljá een drievuldigheid van goden. Je hebt kakuljá huracan

(bliksemschicht éénbeen) , chipi kakuljá (dwerg bliksemschicht) en raxa kakuljá (groene

bliksem). Mogelijk zijn de drie godheden verbonden met een entheogeen. De eerste met de

vliegezwam, de tweede met een soort uit de veel kleinere psylocibe familie en de derde met

zaden van de blauwe winde of een andere plant (misschien Salvia divinorum), in Azteeksetraditie ook wel Ololiuqui genoemd. Volgens een andere vertaling van de Popol Vuh kan raxa

zowel groen als blauw zijn en betekent het ook rauw/vers. Bijgevolg kan het duiden op een

specifieke paddestoel of op het plotselinge verschijnen van paddestoelen na een onweer 30.

Groen is daarenboven ook een heilige kleur en de kleur van jade. Deze steen was geliefd voor

ceremoniële en luxe objecten bij verscheidene Mesoamerikaanse volkeren. Verschillende

godenbeeld en vervaardigde men uit deze groene steen31.

Er is dus blijkbaar een link tussen bliksem-paddestoel en de Maya religie. Onder andere

Dobkin de Rios poogde in de jaren ’70 de paddestoelen te verbinden met de Maya religie,

maar ze werd negatief onthaald. Zoals vermeld, heerst er namelijk een sterk taboe op de

27 Tedlock 1985: 138-139: On the basis of fieldwork, Barbara Tedlock and I can confirm Lowy's report thatcakulha not only is the Quiche term for thunderbolt but is also the Quiche name for the Amanita muscariamushroom(…)they generally regard the muscaria as a poisonous species best avoided. But we cannot rule out thepossible presence of a muscaria cult in the P(opol)V(uh)., whether in the form of a symbolic residue of something long past or a highly coded allusion to something still under way at the time Europeans first arrived,nor can we rule out the use of muscaria by some present-day highland Guatemalan shamans.28 Lowy 1980:100-10129 Ibid.: 100-10130 Tedlock 1985: 205, 20931 Ward 1987: 282-316



11

bewering dat een mysterieus, heilig sacrament van een religie, wel eens zoiets “simpel” kan

zijn als een paddestoel32. Nochtans, de studies van de Wassons en andere mycologen hebben

onmiskenbaar aangetoond dat er tot redelijk recent nog een traditioneel religieus gebruik van

paddestoelen bestond, naast tal van andere psychoactieve planten. En bovendien, dat hun

hypotheses over goddelijkheid en de ‘godgeneratieve’ eigenschappen niet uit de lucht zijn

gegrepen, maar steunen op intensief onderzoek, zowel in oude en recentere studies als in de

etnografie.

Dit bewijst ook dat de opvattingen alles behalve simpel zijn. Furst trekt ook de aandacht

naar de gebruiken van hallucinogenen in Maya religie. In de bovenvermelde woordenlijsten

vond Furst een mogelijke duiding van de hallucinogene kenmerken van de paddestoel.

Bijvoorbeeld xibalbaj okox vertaalt men als ‘onderwereld paddestoel’. Xibalbaj betekent

onderwereld, of ‘Land van de Doden’; okox is paddestoel. Wie ervan eet “krijgt visioenen van

de hel”33. In een Cakchiquel lijst vinden we een zelfde vewijzing naar k’aizalah okox , de

paddestoel “die je je oordeel doet verliezen”, of muxan okox “paddestoel die in zwijm laat

vallen”. Tenslotte zou k’ekc’un ook een psychedelische paddestoel zijn34.

Verhalen van westerse proefpersonen die deelnamen aan experimenten met synthetische

psylocibine hebben het dikwijls over visionaire ervaringen, die hen herinneren aan religieuze

thema’s35. Het is ook bekend dat andere hallucinogenen soortgelijke ideeën produceren.

Als we andere bronnen bekijken, zien we dat dit gebruik teruggaat tot de tijden van de

verovering. De geschriften van de Jezuïet Bernardino de Sahagun tonen duidelijk staten van

bedwelming door paddestoelen. Op een prent uit de Codex Florentino zien we hoe hij

teonanacatl, vlees der goden, afbeeldt waarop een vogelachtige demon danst (figuur 1). Ook

andere codici, door inheemse bevolking zelf samengesteld, tonen ons personen die

paddestoelen eten. Op een illustratie uit de Azteekse Magliabecchiano Codex uit de 16e eeuw

zien we een persoon paddestoelen eten. Voor hem staan drie grote jadegroene paddestoelen.

Achter hem staat de god Mictlantlcuhtli, Heer van de Onderwereld.36 Deze god heeft

karakteristieken van een roofvogel. Hij heeft scherpe klauwen en grijpt naar de eter. Zijn

hoofd, in profiel, heeft met uitgestoken tong en een kwaad oog, demonische eigenschappen

(figuur 3). Het staat volgens mij als een prefiguratie voor de komende ervaringen .

32 Zie de commentaar op Dobkin de Rios’ artikel in Dobkin de Rios 1974: 152-16433 Furst 1977: 119-12034 Ibid. 12035 Zie bv het artikels” four psylocibin expierences”, uit de psychedelic review uit 196? 219-24236 Hofmann & schultes 1980: 146



12

In de codici worden de plantjes geassocieerd met een aantal -meestal duistere- goden. De

identificatie van deze goden is troebel, daar de bronnen erover schaars zijn. Er is bovendien

weinig onderzoek naar verricht. Maar als je de bekende beelden bekijkt kan je een aantal

algemene karakteristieken ontdekken. Er zit eenduidigheid in en mijn inziens zie je reflecties

van de werking en het gevoel dat dit hallucinogeen opwekt.

Misschien krijgen we duidelijkheid in de situatie als we meer naar de iconografie gaan

kijken want andere hallucinogenen, zoals de leden van de datura en blauwe winde families,

hebben een duidelijke plaats in de kunst, zij het als decoratie op altaren en dergelijke.

Ouder dan de afgelopen 60 jaar, zijn de zogenaamde paddestoelstenen. Het zouden stille

boodschappers zijn van volken die de entheogene eigenschappen kenden. Ze ‘verwoorden’ de

entheogene functie van de kleine planten. We gaan kijken naar deze archeologische vondsten

en hun spreidingsgebied.

3.1.3 Midden Amerikaanse paddestoelstenen

Paddestoelstenen zijn sinds opgravingen in de 19e eeuw met een regelmaat gevonden in

contexten die een ritueel en funerair gebruik suggereren. Het gebied waarin men ze ontdekte

beslaat een gebied van El Salvador tot Chiapas en Vera Cruz in Mexico en de Maya

laaglanden in Guatemala37.

In de jaren ‘50 en ’60 heeft archeoloog Stefan De Borhegyi een aantal publicaties gewijd

aan de merkwaardige vondsten. Als hij langer had geleefd, was er misschien meer

duidelijkheid over het verband tussen de beelden en de religie als dusdanig. Hij ontwierp een

typologie (tabel 1 en 2). In relatie met de Wassons hun bevindingen en andere bronnen

formuleerde hij een interpretatie. Deze artefacten zijn een van de duidelijkste archeologische

bewijzen voor een ritueel gebruik van paddestoelen en welke waarde men eraan toedichtte in

het verleden.

In het algemeen kunnen we drie grote types onderscheiden:

1. paddestoelvormige monolieten

2. paddestoelvormige monolieten met een antropomorfe en/of dierlijke

karakteristieken

3. paddestoelvormige keramiek, meestal zonder ornament of incisies

37 Borhegyi 1963: 328



13

Er zijn nog enkele andere geïsoleerde gevallen, waar er mogelijk een verering wordt

voorgesteld. Het betreft onder andere een beeld van een aantal mensen die rond een

paddestoel dansen.

Wat vermoedelijk de oudste vondst is, betreft een cachet uit een kerkhof in Kaminaljuyu.

De vondst bestaat uit negen paddestoelvormige monolieten en twee metates en manos (een

soort stamper en vijzel). De datering kan teruggaan tot aan de late preklassieke fase, tussen

1000 en 500 V.C.

In het algemeen zijn de artefacten volledig egale stenen, met eventueel een dubbele groeve

in de stengel38, ofwel hebben ze karakteristieken van een aantal dieren en mensen. In de

bovenvermelde vondst zijn er afbeeldingen van: een gier; een uil; een jaguar en verscheidene

zittende mannen, waarvan één zittend met gebalde vuisten, één jongeling en een (oudere) man

in kleermakerszit. Bij de andere types zien we ook onthoofde mannen, padden, apen(?), of een

gegraveerd gezicht (figuren 4, 5, 6 & tabellen 1 en 2). Er zijn ook beelden waarvan het hoofd

is omgeven met een stralenkrans, waarschijnlijk om een schijn, aura of verlichting aan te

duiden.

Borhegyi interpreteert de paddestoelstenen als de zogenaamde “negen Heren van de

Nacht”. Hij vermoedt dit door twee zaken: 1) hun uiterlijk en 2) door het telkens terugkomen

van het getal negen.

Negen is een belangrijk getal in de Maya godsdienst. Er zijn verschillende grafgiften en

offerandes aan altaren en steles die per negen worden gevonden: objecten uit jade en

obsidiaan, stukken dierenbot, miniatuurkeramiek….39 Veel van deze objecten stammen uit de

klassieke Maya periode, tussen 200 en 800A.D. Verder, zijn de negen Heren van de Nacht de

tegenhangers van de dertien Hemelgoden. Hieronder is er een opsomming van de negen

Heren van de Nacht van de Azteken, waaraan ze gecorreleerd zijn: 1) Xiuhtecutli: God van

Vuur, van de Ouderdom/Nachtetlijke Zon van de Maya 2) Itzli: God van Glas/ Steen/

Vuursteen 3) Piltzintecutli: God van de Jeugd/ Jonge God van Maya 4) Centeotl: God van

Maïs, Graan en Brood 5) Mictlantecutli: God van Vurige/Hevige oorden 6) Chalchihuitlicue:

Dame met de schort van Jade 7) Tlazolteotl: Liefdesgodin 8) Tepeyollotl: Hart van de Bergen/

Jaguar bij Maya’s 9) Quiauittecutl/ Tlaloc: Heer van de regen40. Deze negen godheden zijn

terug te vinden in Maya hiërogliefen die Thompson in 1950 correleerde aan de bovenstaande

38 Ibid.: 49939 Ibid.: 49940 Ibid.: 501



14

goden. Vervolgens heeft Borhegyi deze iconografie met beelden op de paddestoelstenen

vergeleken en kwam hij tot volgende mogelijke conclusie (tabel 1 en 2) 41.

1. nrs 1, 2, 16, 17 komen overeen met Xiuhtecutli

2. nrs. 3-6, 18, 19, 41, 42 met Piltzintecutli

3. nrs 28-30 roofvogels, zoals uilen en gieren zijn waarschijnlijk een regengod

4. nr 21 stelt een aap voor, mogelijk een spinaap, zgn. god C met watersymbolen

5. nrs 12, 15, 20, 22, 43 jaguars/poema’s, Tepoyollotl

6. nrs 13, 14, 23, 24 zijn herten of konijnen te associëren met maan en vruchtbaarheid

7. nrs 25-27,44 zouden symbolen zijn i.v.m. seksualiteit, vrouwen, liefde, en padden

8. nrs 31, 45 padden en kikkers, bijna zeker associatie met regen en Tlaloc

De meeste iconen duiden volgens hem op regen en vruchtbaarheid. Het zijn fenomenen die

noodzakelijk zijn om de vruchtbaarheid van het land te garanderen en algemeen

antropologisch gelinkt kunnen worden aan donkere, nachtelijke gebeurtenissen of typisch

vrouwelijke, slijmerige, ‘vuile’ zaken. Verder is het algemeen bekend welke wrede

offerrituelen de priesters van Midden-Amerikaanse volken opdroegen aan hun goden om het

voortbestaan te belijden. Misschien is het dan niet zo ver gezocht als er na een langverwachte

regen, die de akkers bevloeide, paddestoelen oprijzen deze als een gift van de goden te gaan

beschouwen. Als deze paddestoelen dan nog een hallucinogene werking hebben, vormen ze

een ideaal medium om met geesten te communiceren.

Donder, regen, bliksem en de scheppende vruchtbaarheid zijn zaken die bij paddestoelen

steeds weer verschijnen. Ook bij Lowy en Wasson zijn het terugkerende thema’s in de

verhalen die ze publiceerden. Niet zelden werden en worden nog steeds deze artefacten als

fallussymbolen beschreven. Het kan, zeker en vast, dat er meerdere lagen van betekenis zijn

bij een bepaald soort artefact. Zeker als je de paddestoel als een fallus ziet, zijn er een aantal

overeenkomsten qua geloof errond. De bliksems zijn goddelijke ejaculaties in de aarde.

Volgens het geloof, groeien er op de plek waar de bliksem insloeg paddestoelen. Bliksem

komt niet alleen, meestal met donder en regen.

Dus de paddestoelstenen zijn mogelijk een manier om de hogere processen te eren, door

een beeld te maken van het zogenaamde nageslacht van de goden. In huidige rituelen bestaan

er ook vele taboes omtrent de paddestoelen. Het bestuderen hiervan kan een licht werpen op

41 Ibid.: 501-503



15

hoe men de zaken ziet en ons toelaten te interpreteren hoe een vroeger ritueel er kan hebben

uitgezien.

In dat verband is het interessant te kijken naar de metates en manos die steeds werden

gevonden in associatie met de stenen. Wasson vertelt dat hij in juli 1955 een velada bij een

Zapoteekse curandero bijwoont. Deze eet de paddestoelen niet, maar drinkt een bereiding. Ze

worden door een maagd met metates en manos fijn verpulverd en vervolgens gemengd met

een drank, die de curandero nuttigt.42

Een andere vorm van driedimensionale kunst is keramiek. In het algemeen komen deze

keramieken artefactenovereen met bovenstaande, al behoren ze veeleer tot het egale type. In

een kritiek op de Borhegyi’s hypothese, schreef men dat er geen sprake was van een mogelijk

ritueel gebruik en dat de artefacten simpelweg vormen zijn. Het zouden geen rituele objecten

zijn, maar een soort pottenbakkerswerktuig die men gebruikte om grote schalen gemakkelijk

mee te vormen43. Het is heel goed mogelijk dat men ze daar óók voor gebruikte, of een andere

gelijksoortige keramiekvorm. Andere, interessantere, artefacten tonen ons vrij duidelijk een

afbeelding van verering.

Op één exemplaar (figuur 7) zien we hoe een persoon, die in trance lijkt, een

paddestoel/paddestoelvormige trommel bespeelt. De figuur draagt een soort tulband en allerlei

juwelen aan oren nek en armen. Ritme maakt nog altijd een belangrijk deel uit van moderne

rituelen, zei het niet altijd met trommels, maar met handgeklap (zie supra). Ook is ritme, in

het algemeen, een belangrijke basis om een trancetoestand op te wekken.

Een tweede voorbeeld (figuur 8) toont vier personen arm in arm rond een paddestoel

dansend. Het eerste idee dat verschijnt is dat men hem vereert. Men denkt dat het een

zinnebeeld is voor de wereldboom, de centrale as van het universum. Het is een concept dat

dikwijls met de paddestoel en dan vooral de vliegezwam wordt verbonden. De hier afgebeelde

paddestoel, met zijn tepelvormig uitsteeksel, zou de Psylocibe mexicana of een nauw

verwante soort zijn. Men situeert het beeldje tussen 200 B.C. en 100 A.D.44

In het noordwesten van Mexico, in Colimo en Jalisco, heeft men nog ander aardewerk

aangetroffen (figuur 10). Het zijn grafbeeldjes met twee horens, die men interpreteert als

paddestoelen. De beelden zouden mannelijke en vrouwelijke goden/priesters zijn, die verband

hebben met een paddestoelcultus. De keramiek wordt gedateerd tussen 100 B.C-300A.D.

42 Wasson 1986: 44-4543 Köhler 1976:145-15344 Hofmann & Schultes 1980:149



16

Oude tradities van Huicholindianen uit dezelfde streken wijzen op een religieus gebruik van

paddestoelen.45 Verder heeft men in die buurt, bij Nayarit, een beeld gevonden van een

mannetje onder een rode paddestoel met witte vlekken (figuur 9). Men is vrij zeker dat het een

beeld van de vliegezwam als centrale wereldas is46.

Kaart 2: Het verspreidingsgebied van de paddestoelvormige keramiek en monolieten. Het is ruwweg het

besproken Meso Amerikaanse gebied.

3.1.4 Zuid-Amerikaanse paddestoelafbeeldingen

Heel beknopt zal ik even uitwijden over Zuid Amerikaanse vormen. Veel is er niet over

gepubliceerd.

In Colombia, Tairona, heeft men gouden beelden gevonden met paddestoelvormige

uitsteeksels op het hoofd, vergelijkbaar met de beelden uit Nayarit. Volgens Reichel-

Dolmatoff hebben de beelden duidelijk kenmerken van sjamanen47. Hij beschreef de

paddestoelgebruiken van de Kogi, de nakomelingen van het Taironavolk. Ook Schultes heeft

zich over deze en andere beelden gebogen en het zijn volgens hem duidelijk verbeeldingen

van paddestoelen. De soorten die hier in aanmerking komen zijn de Psylocibe yungensis

SING. Et SMITH en een Lycoperdon soort.

45 Ibid.:151-15246 Ibid.: 8247 Reichel-Dolmatoff 1988, in Rätsch 1998: 624



17

Ook in Peru, aan de Rio Chinchipe, zijn er volgens Rätsch petrogliefen die sjamanen

onder invloed van paddestoelen of de geesten uit de kleine planten afbeelden (figuur 13). We

zien een aantal figuren met paddestoelvormige hoofden en een straal die uit het hoofd komt,

of, zoals bij de linkse, een reeks strepen die vermoedelijk stralen weergeven. Eén ervan lijkt te

vliegen de andere zijn duidelijker antropomorf 48.

3.2 Paddestoeltekeningen in Noord-Amerika

In Noord-Amerika heeft men naast rotstekeningen die waarschijnlijk peyote rituelen, datura’s,

en algemeen sjamanistische praktijken voorstellen49, ook rotstekeningen gevonden die

waarschijnlijk de vrucht zijn van een entheogeen gebruik van de paddestoel50. In het

zuidwesten van de V.S. heeft men voorstellingen gevonden van personen met paddestoelen/

paddestoelachtige objecten in de hand. Hoewel er zich tegenwoordig geen ritueel gebruik van

de vliegezwam voordoet, zijn de Amanita muscaria en eveneens psychoactieve variant A.

Pantherina te vinden in deze streken.51 Men schat dat de rotskunst een ouderdom heeft tussen

5000 en 8000 jaar. Vermoedelijk werd de vliegezwam al sinds mesolithische tijden gebruikt,

misschien al langer. In Arizona treffen we een beeld aan van een persoon met een staf in de

hand waarop een vogel is aangebracht (totem?). Zijn andere hand is een paddestoel, waaruit

een vogelachtige object/geest opstijgt. Hij lijkt seksueel opgewonden. In het algemeen denkt

men dat het een sjamaan voorstelt (zie figuur 11). Een andere reeks petrogliefen, uit de staat

Utah, doet meer schematisch aan. Het toont een gestreept bovenlichaam en in de rechterhand

een masker en in de andere hand een paddestoel.

De antropoloog David Whitley heeft de sjamanistische context van petrogliefen in de

USA bestudeert en ook hoe de sites nu nog door medicijnmannen worden benut. Ook bij de

boven beschreven tekeningen gaat men er van uit dat het rotskunst is met sjamanistische

roots. Dit komt door de plaatsen waar men de rotskunst aantreft. Het zijn plaatsen waar men

‘vision quests’ houdt. De rotsen hebben na hun bewerking meestal nog een lang cultureel

leven. De plaatsen vertonen significante overeenkomsten. Men gebruikte ze als doorgang naar

de geestenwereld. Via een gat in de rots kon men daar komen. De betekende rots ziet men als

een vagina, een medium, om de geesten sneller te kunnen ontmoeten52.

48 Rätsch 1998: 62849 Boyd 1998, Lewis williams 2002, Samorini 1992, Whitley 2000.50 Schaafska 1992, in Rätsch 1998: 62251 Rätsch 1998: 62252 Lewis-Williams: 163-179



18

De visionquest is een fenomeen dat over heel Noord- en Zuid-Amerika voorkomt. Men

gelooft dat het een erfenis is van oude Siberische volkeren.

De oerkolonisatie van het continent Amerika langs de oude landbrug van de Beringstraat

vond plaats langs Siberië. Het zijn dus Paleosiberische stammen die al jagend en verzamelend

Amerika onbewust introkken. Weston La Barre veronderstelt dat ze hun entheogeen gebruik

van de vliegzwam meenamen. Dit ingebedde gebruik van planten die het bewustzijn

beïnvloeden, zou volgens La Barre een oorzaak kunnen zijn voor de diepgaande relatie tussen

mens en plant in Amerika. Hij denkt dat de Amerindiaanse mens een soort ‘programatie voor

hallucinogene planten heeft’53. De vondst van de petrogliefen in Siberië is mogelijk een

bewijs van de ouderdom van een cultus rond de vliegezwam. Mogelijk is dit zelfs het oudste

entheogeen van de wereld en komen vele opvattingen rechtstreeks uit een animistisch

wereldbeeld mede geconstrueerd rond deze plant.

3.3 Azië

3.3.1 Siberische motieven en het spoor van de vliegezwam

Siberië is de bakermat van het sjamanisme. Of beter gezegd, het concept sjamanisme is tot

ons gekomen via (vroege) studies over Siberische medicijnmannen, die feitelijk slechts in een

bepaalde gebied sjamanen worden genoemd54. Een reden waarom men deze lokale naam zo

globaal gebruikt voor iets dat praktisch elke cultuur in een of andere vorm kent of kende, is

omdat het sjamanisme op een aantal universele, typisch menselijke karakteristieken steunt.

Begrijp me niet verkeerd, deze universelen worden door elke cultuur anders ingekleurd

naarmate ecologische en culturele omstandigheden. Hier is echter nog niet de plaats om de

discussie omtrent het sjamanisme te starten.

In vele werken over het Siberisch sjamanisme en sjamanisme in het algemeen, vermeldt men

het gebruik van de vliegezwam als een veel gebruikte manier om in een trance te belanden.

Eliade meldt dat sjamanen van het uiterste oosten tot de Lappen in het westen gebruik maken

van vliegezwammen55. Hoewel Eliade entheogenen ziet als degeneratie van de traditionele

gebruiken, hebben andere ontdekkingen doen twijfelen aan deze stelling.

53 La Barre 1972: 162-17854 Eliade 1964 (2004): 495-50755 Eliade 1964 (2004):220-223, 228, 278, 400-403



19

Bij vertellingen van de Koryak, Kamchadali en Chukchi sjamanen vond Wasson verhalen

over dwergvrouwtjes en mannetjes. Ze brachten de mens in contact met de Scheppende Geest.

De vrouwtjes worden geassocieerd met donder, die ze veroorzaken op zeehondenvellen. De

regen die erbij valt, is urine van een van de vrouwtjes. De bliksem is een ‘eenzijdige man’ en

wordt wel eens geassocieerd met een goddelijke ejaculatie in de aarde, waaruit hun kinderen

(paddestoelen) ontspruiten.56 Wasson denkt dat dit idee van dwergen uit noordelijk Azië via

India naar Iran en zo naar West Europa is gekomen57. Bij andere stammen geeft men vóór

seances een offer aan Sänke, een opperwezen. De betekenis van Sänke is: helder, stralend

licht. Dan eet de medicijnman drie of zeven vliegezwammen en verzinkt hij in een diepe

slaap58. Een andere sage van de Koryaken handelt over de held, Grote Raaf, die een walvis

ving maar hem niet kon vervoeren. De god Vahiyinin zei hem wapaq geesten te eten, waarop

hij op de grond spuugde en er kleine witte plantjes met rode hoeden verschenen. Deze zouden

hem de kracht geven om het dier te verplaatsen. Grote Raaf bad ervoor dat de wapaq op aarde

zouden blijven groeien en hun zijn wijsheid doorgeven59. Bij de Orotch reïncarneren

afgestorvenen eerst in de maan en worden ze later terug als vliegezwammen op de aarde

geworpen60.

In de jaren ‘60 ontdekte de Russische archeoloog N.N. Dikov petrogliefen aan de

Pegtymelrivier, in het noordoosten van Siberië wat toen Chukchiland was. De rotsgravures

tonen ons een aantal antropomorfe figuren met paddestoelvormen op het hoofd en

afzonderlijke tekeningen van paddestoelen langs de randen (figuur 14 en 15). Deze

tekeningen staan niet afgezonderd, maar zijn deel van een groter paneel. Er rond vind je

gravures van zeehonden, wolven/honden, vossen, rendieren en een kajak61. Deze kunst

bevindt zich op een hoger plateau, met uitzicht op de vallei. Wasson veronderstelde dat het de

dwergvrouwtjes zijn uit de verhalen van bovenvermelde stammen. Dikov dateerde de

gravures rond het einde van de steentijd, rond 1000 V.C. De figuren zijn een enkele

centimeter groot. De paddestoelen zijn in verhouding bijna even groot. Het is treffend om te

zien dat men de paddestoel antropomorf voorstelt als een verlengde aan het lichaam. De

Amerikaanse beelden tonen ook mens en plant als één. De mythes spreken ook over kleine

dwergen, op één been weliswaar. Het is mogelijk dat legende en realiteit hier versmelten op

56 Bogoras , geciteerd in Wasson 1971: 16-1757 Wasson 1971: 15-1858 Eliade 1964 (2004): 22059 Hofmann & Schultes 1980: 83-8460 De Cleene & Lejeune 1998: 83661 Wasson 1986: 68



20

de levende rots. Zou men met de grootte van de paddestoel, gesitueerd boven de kruin, de

geestesverruimende toestand opgewekt door de vliegezwam, kunnen aanduiden?

Algemeen heersen er in de studie over rotskunst van Azië- d.w.z. van Siberië tot het

Midden-Oosten, tot de steppen boven de Zwarte Zee- twee grote theoretische stromingen: de

Indo-Europese (inclusief Indo-Iraans) en sjamanistische stroming. Elk heeft zijn implicaties,

voor- en nadelen62. Belangrijk voor Indo-europese opvatting is de vergelijking met de

linguïstiek en mythologie, bijvoorbeeld de Indische. Bij het sjamanistisch paradigma staan de

jacht, het totemdier en de geesten centraal. In de eerste visie zit er ook een deel sjamanisme

in verweven. Mede door de wijdverspreide geloofsopvattingen over de eigenschappen van de

sjamaan, kan je hem zien als een grondlegger van mythes. Zijn ervaringen in de realiteit van

de geesten, vat hij in verhalen en vertellingen, die waarschijnlijk op een of andere manier een

opvoering vereisten. Als de sjamaan bijvoorbeeld danst, dan danst hij de dans der geesten,

danst hij hun realiteit, de kosmologie als het ware (cfr Shiva). De sjamaan geneest, vliegt en

transformeert met de hulp van de geesten. Hij is een medium. Iemand die sowieso status en

autoriteit verwerft in zijn stam en mogelijk in de wijde omtrek. Mythes zijn ‘ gecanoniseerde

veralgemeningen’ van zijn verhalen. La Barre onderzoekt in archaïsche religies de

sjamanistische roots. Hij observeert de verhalen en fenomenen zoals bijvoorbeeld halfmensen,

totemdieren, drietanden. Er zijn talloze voorbeelden te vinden in Griekse, Indische en

Germaanse tradities63.

3.3.2 De zoektocht naar Soma

Een voorbeeld van een combinatie van (Indo-Europese) linguïstische en sjamanistische visie,

is die van Wasson. Hij volgde sporen uit de linguïstiek, folklore, mythe en kunst en bracht ze

samen in zijn zoektocht naar Soma.

Men nuttigt de vliegezwammen op verscheidene manieren. Men eet ze rauw, kookt ze en

rookt ze. Ook het gebruik van urine werd in het begin van de 20 e eeuw geattesteerd door

reizigers, die deze traditie “vreemd en wansmakelijk” achtten.

Het is namelijk zo dat een van de werkzame stoffen, muscarine, in de zwam niet worden

afgebroken, maar geconserveerd blijft en men ze dus gewoon uitplast. Door de urine op te

vangen en te drinken, kon men tot vijf personen laten hallucineren, zonder de neveneffecten te

ervaren. Het is mogelijk dat de mens hier een voorbeeld nam aan het rendier, dat verzot is op

vliegezwammen. Het vlees rond de blaas was het heilige vlees en de rendieren zijn heilig voor

62 Francfort 1998: 302-31863 La Barre 1972: 162-178



21

de Siberische volkeren64. Onder andere dit vreemd gebruik leidde ertoe dat R. Gordon

Wasson veronderstelde dat de vliegezwam, of een bereiding ervan65, de legendarische drank

Soma was van de Aryanen, aan wie ze 120 van de Vedische hymnen opgedroegen66. In de

ayurvedische gewoontes is urine geen “uitwerpsel”, zoals bij ons, maar een drank met

mogelijke potentie en geneeskracht. Wassons argument wordt niet alleen gebouwd op dit

gebruik, maar ook op de hymnen uit de Rig Veda die Soma beschrijven. Het viel Wasson op

dat er in deze verzen veel verwijzingen zijn naar karakteristieken van de paddestoel. Naast

talrijke allusies op de kleur rood, spreekt men over ‘een plant zonder zaad’, ‘stralend als de

zon’, ‘Eenbenige Bliksem’, Pilaar van de Hemel’, ‘Eenoog’ en ‘Eenoog van de Zon’.67

Wasson gebruikt foto’s van de vliegezwam om zijn hypothese te verstevigen en inderdaad, de

beeldende beschrijvingen uit de Veda’s komen goed overeen met wat hij ons toont van deze

paddestoel.

Deze beeldende taal van de Rig Veda en fantasierijke verhalen hebben, verspreidt door

migraties, mogelijk schrijvers zoals Plinius De Oudere en Herodotes beïnvloedt en misschien

mee gezorgd voor het ontstaan soortgelijke legenden over de zwam in Europa. Zo spreekt

Plinius over monocoli, eenbenige dwergen, die in het oosten leven68. Persoonlijk denk ik dat

men de eigenschappen van de vliegezwam al van vroegere tijden kende, en dat de

toegeschreven legendes deels zijn overgewaaid naar hier en ze een eigen Europees karakter

kregen. Vroege verhalen van ‘eenbenen’ en ‘eenogen’ kunnen we onder andere in de Odyssee

al terugvinden, als Odysseus strandt op het eiland van de cyclopen.

De argumenten van Wasson zijn te talrijk om allemaal hier op te noemen. We kunnen heel

kort nog één spoor bijwerken. Het is dat van de wereldboom en de berk. De berk is voor

Siberische stammen de heilige boom69, langs wiens stam de sjamaan kan klimmen en/of

afdalen in andere werelden. Iedere mycoloog weet dat de berk en de vliegezwam in symbiose

met elkaar leven. De wereldboom in Siberië (en elders) staat in contact met de poolster, die

het hemelgewelf omhoog houdt, zoals de centrale paal van de joert het dak ondersteund. Zo is

de berk de navel van de aarde70. Op een manier is de vliegezwam feitelijk een vrucht van de

berk en geeft hij toegang tot een andere realiteit. Verder gedijt de vliegezwam ook goed bij

64 Wasson 1972b: 204-20565 Terrence Mckenna verwijst naar een studie die aantoont dat muscarimol, een werkzame stof in de vliegezwam,toeneemt als men ze droogt. Drogen is in principe een bereiding, daar het vorm, uitzicht en inhoud altereert.66 Wasson 1971: 9-1067 Ibid.: 2-868 Ibid.: 1669 Wasson 1971: 17-1870 Eliade 1964 (2004): 259-279



22

vele soorten naaldbomen, welke ook een belangrijke plaats innemen in de Noord-Aziatische

religie en ook in de Europese gebruiken (cf. kerstboom).

Toch heeft de theorie van Wasson veel tegenwind gekregen. Er zijn ideeën dat Soma een

soort ephedra ( Ephedra spp.) of Syrische wijnruit (Pegamum harmala) was. Doch, naast het

idee dat er helemaal geen psychoactieve plant was, was er ook nog een andere paddestoel

kandidaat: Stropharia/ Psylocibe cubensis. Deze paddestoel komt wereldwijd voor en leeft in

(koeien)mest en compost. Hij heeft een veel groter hallucinogeen potentieel dan de

vliegezwam71. Er zijn bovendien verschillende vondsten van deze paddestoel in Nepal,

Thailand en India72.

3.4 Europese prehistorische motieven

In Europa leven er al vele eeuwen verschillende opvattingen en verhalen over paddestoelen,

en de vliegezwam in het bijzonder. Kruidenboeken van 16e eeuwse schrijvers, zoals Lobelius

en Dodoens, gebruikten onder andere antieke bronnen geschreven door Plinius en

Dioscorides, die op hun beurt deels inspiratie vonden in oude verhalen. Onrechtstreeks gaven

ze verre prehistorische opvattingen over planten, ook paddestoelen, en hun magie door aan

modernere tijden. Plinius had het uitgebreid over paddestoelen73. Sommige van de

opvattingen kunnen mee geëmigreerd zijn vanuit Centraal Azië, waar ze in Neolithicum,

Bronstijd en later, “ver -europeest” werden. Kijk naar het volksgeloof over dwergen, feeën en

dergelijke en mythologische verhalen over dondergoden met bliksems en hamers. We vinden

er voorbeelden van in mythes van de Kelten en de Grieken en ook in de Edda. Of denk

bijvoorbeeld aan onze huidige fantasie over de kabouter, die vertoeft onder een vliegezwam.

Het zijn feitelijk personificaties van geesten, die men te zien kreeg na inname van bepaalde

planten. In de Middeleeuwen werd het contact met deze geesten en dus ook planten

bestempeld als hekserij.74

Er zijn meerdere soorten psychoactieve paddestoelen te vinden in heel Europa, waarvan

het gebruik ook bekend of vermoed is in verhalen en kunst. De bekendste zijn: Psylocibe

semilanceata (puntig kaalkopje, figuur 16), Psylocibe cyanescens (blauwwordend kaalkopje,

figuur 17), Panaeolus subbalteus en de vliegezwam.

71 Voor volledige informatie en argumentatie zie Riedlinger 1993 en McKenna 199872 Gartz 1996:98-10273 Zie bvb De Cleene & Lejeune 1998: 834-842 & Allegro 197074 Michael Harner schreef een interessant artikel hierover. Witchcraft and… Hij bestudeerde bekentenissen uit de

archieven van de inquisitie ivm hekserij en vondt talloze malen de vermelding van heksenzalf. Van deze zalf vloog men en ‘danste’ men met de duivel. Men zou ze smeren op een bezem en “al vliegend” aanbrengen op deedele delen, zodat men echt kon vliegen.



23

Over de kunst in historische tijden zal ik kort zijn. In het Duitse Hildesheim, op de deuren

van de kathedraal zijn Psylocibe semilanceata afgebeeld als de boom met de verboden

vruchten; en in Frankrijk heeft men in Plaincourault een bekende afbeelding van de

vliegezwam als de Boom der Kennis75. Verder zijn er vermoede links met de zogenaamde

‘eenbenen’, ‘eenogen’, die men aantreft in een aantal geschriften uit de 15e en 16e eeuw76 (zie

figuren 23, 24). Tenslotte dacht men dat er bij de Eleusische Mysterieën in het klassieke

Griekenland een drank gebruikt werd, gebrouwen uit een schimmel die op granen groeit,

genaamd Moederkoren (Claviceps purpurea). De drank zou een diepgaande invloed gehad

hebben op de ontwikkeling van de filosofieën van bijvoorbeeld Plato. In de Middeleeuwen

was het effect van Moederkoren bekend als Sint Antoniusvuur en zijn er duizenden mensen

gestorven aan het fenomeen ergotisme77.

Ik beperk me hier tot de prehistorische vondsten van rotskunst en verwante objecten, die

tot een grotere culturele stroom behoren. Het gaat om kunst die dateert na de ijstijd, één in het

noorden en één in het zuiden van het Europese land. Ze behoren tot de periodes tussen het

Neolithicum en de Bronstijden. De ijstijdrotskunst en hun interpretaties doen hier niet ter

zake, maar leveren wel een gulden bron voor theorievorming (zie supra).

3.4.1 Paddestoeltekeningen in Noord Europa

In de jaren ’70 heeft de archeoloog Kaplan een theorie voorgesteld om bepaalde ,

paddestoelachtige motieven in de kunst van de Scandinavische landen te verklaren. De

voorstellingen die hij bespreekt, bevinden zich op messen, spiegels of zijn ingekrast in rotsen

in open lucht.

De rotstekeningen in Zweden, Denemarken en Noorwegen zijn het resultaat van een rijke

religieuze traditie. Deze traditie en stijl in rotskunst, gekenmerkt door een toenemende

abstractie van de beelden, is eentje die in heel Europa te vinden is tussen het einde van het

Neolithicum en de Bronstijden.

Een groot gedeelte van de tekeningen in Scandinavië zijn te dateren vanaf de Bronstijd,

maar er zouden al wortels zijn in het Neolithicum en Mesolithicum, toen jagers het gebied

begonnen te bevolken. De kunst geeft in sommige sites de evolutie van jagen en verzamelen

75 De Cleene & Lejeune 1998:83676 Wasson 1986: 60-6977 Wasson et al 1979, Hofmann & Schultes: 102-105



24

naar een agrarische maatschappij weer78. De kunst varieert van abstracte symbolen tot

volledige representatieve figuren en panelen79.

Het motief van de paddestoel komt hier steeds terug in een gelijkvormige context. Eén, zo

vermoedt men, waar men verering voorstelt. Het betreft vaartuigen waarop soms meerdere en

soms geen personen staan afgebeeld. Laten we eerst die zonder menselijke figuren bekijken.

Hier zien we boten die eindigen in een sierlijke krul, met centraal gesitueerd een

paddestoelvorm (figuur 18). De paddestoel is omgeven met verticale lijnen, die mogelijk

stralen voorstellen. In sommige gevallen is het ook mogelijk dat het een doorsnede van een

paddestoel betreft. Soms heeft de centrale paddestoel twee krullen (figuur 19 a, d). Een andere

groep toont rijen staande figuren die kijken naar een grotere orante figuur. Deze heeft in

minstens één geval een paddestoel in zijn hand. In een ander geval staat de paddestoel redelijk

centraal. Verder zien we een ander soort ‘masten’, met een bladvormig zeil ( figuur 19 a, b).

Volgens Kaplan zijn het vliegezwammen die men afbeeldt. De centrale motieven werden

vroeger wel eens geïnterpreteerd als mast en zeil, struik80 of gestileerde paardenhoofden81.

Maar een louter utilitaristische benadering doet afbraak aan het symbolische karakter van de

afbeeldingen. Het kan ook een voorstelling van de wereldboom zijn, dewelke ook in de

Scandinavische opvattingen de werelden van elkaar scheidt en tegelijkertijd verbindt. Deze

hypothese werd echter ook verworpen, daar de manier om dit af te beelden totaal verschilt 82.

De paddestoelafbeeldingen zouden karakteristieken vertonen van vliegezwammen die

volgroeid zijn, vandaar de neerhangende krullen. Bepaalde afbeeldingen laten ook een holle

stengel vermoeden, dewelke ook een kenmerk is van de Amanita muscaria. Ook zouden

bepaalde afbeeldingen stippen hebben op de hoed van de vormen, welke een aanwijzing voor

de resten van de vruchtzak kunnen zijn. Dit is echter op de afbeeldingen niet duidelijk te zien.

Wel belangrijk is, dat deze eigenschappen zowel bij de petrogliefen als bij de bronzen

scheermessen voorkomen83.

De ecologische factoren zijn sinds de prehistorische tijden ook in Noord Europa goed voor

de Amanita muscaria. Er zijn pollen gevonden van verschillende soorten van de berkenfamilie

78 Zie Walderhaug, E.M 1998 & Sognnes, K. 199879 Kaplan 1975: 7280 Kaplan vermeldt dat men in moderne experimenten getracht heeft een struik als zeil te gebruiken en ditmisschien zelfs mogelijk was om een schip te laten varen.81 Ibid.:73-7582 Ibid.: 7583 Ibid.:75-76



25

( Betula spp.) en van naaldbomen (Pinus spp.). Ze vormden in koudere tijden samen zo’n 90%

van de totale boombegroeiing, in warmere periodes tot 40%84.

Wat de cultus betreft, weten we dat de vliegezwam bij de Lappen wordt gebruikt als

entheogeen. Bovendien vermoedt men dat de vikings de vliegezwam gebruikten. De

zogenaamde berzerkers, woeste krijgers van Odin, zouden deze zwam hebben gebruikt

vooraleer ze ten strijde trokken85. Misschien is dit gebaseerd op oude gebruiken, gereflecteerd

op de rotsen. Odin, of Wodan in de Germaanse traditie, was een krijgshaftige extatische god.

Een mythe verhaalt dat hij op de nacht van winterzonnewende op jacht gaat op zijn achtpotige

paard Sleipnir. Overal waar de hoeven de grond raken, groeien negen maanden later

vliegezwammen86. Een variant heeft het over een ontstaan van paddestoelen uit het schuim uit

de mond van het paard87. Verder worden ze in heel europa ook in verband gebracht met

vruchtbaarheid. Denk maar aan de uitdrukking ‘als paddestoelen uit de grond schieten’. Ook

in de oude opvattingen hing dit samen met donder en bliksem en dus bijna automatisch met

Thor (in oude talen Tyr of Ziu, vgl. met Zeus), de god van de donder en vruchtbaarheid. De

beste dagen om paddestoelen te zoeken zijn dagen met onweer of een donderdag 88.

Het is mogelijk dat de god Thor ook al sinds de Bronstijd wordt afgebeeld met een hamer,

die als een paddestoel kan gezien worden. In een algemeen boek over de Europese prehistorie

vond ik een afbeelding (figuur 20) van rotsgraveringen uit Bohuslän, Zweden. Het paneel

toont de god Thor. Zijn lichaam is een in vier gedeeld wereldrad, het hoofd van een bok en

hij zwaait met een hamer, zo beschrijft de Edda hem89. Naast twee zulke figuren staan er ook

nog twee andere figuren, ook zwaaiend met hamers. Deze hamers hebben een enorm

langgerekte steel en een tepelvormig uitstulping op de bovenkant. Het kan goed zijn dat dit

een soort van het Psylocibine geslacht is. De figuren staan ook geassocieerd met boven

beschreven bootmotieven, waar ik tenminste één dubbele spiraal onderscheid. Het is

opvallend dat de figuren overeenkomsten vertonen met de figuren op de boten. Verder in het

boek staat de god Thor terug met zijn hamer zwaaiend, schijnbaar een huwelijk inzegenend

(cf. vruchtbaarheid, figuur 22). Nog verder staan afbeeldingen van mannen met hamers

84 Dit komt omdat de berk een zogenaamde pioniersboom is. Ze groeien als eerste bomen op redelijk arme grond.Door af te sterven maken ze een humuslaag die de grond vruchtbaarder maakt en dus leven voor andere plantenmogelijk maakt. De naaldbomen hebben ook niet veel nodig om te groeien. In België en in het algemeen komenze voor op zandgronden en hoge gebieden.85 Thorsen 1948, in Rätsch 1998: 63486 Rätsch 1998: 634-63587 De Cleene & Lejeune 1998: 83488 Ibid.: 836-83789 Paturi 1979: 105



26

(figuur 21). Ze lijken in gevecht en het soort hamer dat ze hanteren, toont duidelijker een

hamer, dan in de andere beelden. Het verschil tussen de soorten hamers is treffend. Maar de

beelden komen uit eenzelfde periode. Het lijkt me dat er toch een verschil is van afbeelden,

toch worden ze allebei gezien als hamer. Zou het kunnen dat Thor’s hamer in sommige

contexten een paddestoel was, en de hamer waarmee hij het huwelijk bezegend een

gealtereerd vruchtbaarheidssymbool kon voorstellen? En dat hij in andere contexten de

(voorlopers van) berzerkers inspireerde, om zich als ‘gekken’ in de strijd te werpen? Beide

hebben een link met de paddestoel zo schijnt.

Ook archeologe Marija Gimbutas ziet een link tussen paddestoel, fallussymbolen en de

mannelijke kant van vruchtbaarheid. De paddestoel zwelt, groeit en vormt zich zoals een

penis. In de Balkan en wat zij het ‘Oude Europa’ noemt, zijn er verschillende

paddestoelvormige objecten aan het licht gekomen90.

De artefacten in kwestie zijn vervaardigd uit het beste steenmateriaal voorhanden. Het

waren hoogstwaarschijnlijk altaarstukken. Ze dienden mogelijk als drager voor een riem die

door vrouwen werd gedragen als ornamenten, die ook een rol speelde bij de vruchtbaarheid.

Gimbutas duidt op het feit dat de objecten de belangrijkheid van paddestoelen beklemtonen.

Ze sluit de mogelijkheid van een ritueel gebruik van vliegezwammen niet uit en ziet eventueel

een link met de Soma theorie van Wasson; verder vermeldt ze dat de paddestoelvormen ten

allen tijde zeker fallussymbolen zijn. Waarschijnlijk is het zo dat een object meer dan één laag

van betekenis herbergt. De potentie en (genees)kracht van paddestoelen was niet onbekend91.

Ook later, toen Scythische horden het land teisterden, werden hoogstwaarschijnlijk rituelen

uitgevoerd die de paddestoel een plaats gaven. Bekend is ook de Scythische zweethut, waar

men zaden van de Cannabis sativa verbrandde92.

3.4.2 Paddestoeltekeningen in Zuid Europa

In Italië, Spanje en het zuiden van Frankijk zijn op verscheidene plaatsen rotskunst

aangetroffen die men algemeen dateert tussen 4000 en 1500 voor onze jaartelling. Ondanks de

uiterlijke verschillen, behoren ze tot dezelfde pan-Europese culturele stroming als in

Scandinavië. Meestal beelden ze religieuze of symbolische taferelen uit. Er is een andere

90 Gimbutas 1974: 22091 Ibid.: 216-22092 Hofmann &Schultes 1980: 92-94



27

keuze van symbolen en pictogrammen vast te stellen. Ze vertonen wel eenzelfde neiging tot

schematisering en abstractie. Zodoende noemt men deze stroming een symbolische stroming.

Het hierboven geschetste beeld wil niet zeggen dat Europa één was. Het was een

lappendeken van stammen met elk zijn levenswijze en opvattingen. Maar in de

verscheidenheid zat een eenheid in de opvatting over het hoger bewustzijn. Er zijn nog vele

sporen van deze tijd te vinden in een latere culturele eenheid die vermoedelijk teruggaat op

Indo-Europese stammen uit het oosten.

De Italiaanse etnomycoloog Samorini trok onlangs de aandacht naar de tekeningen van de

Mont Bego en de ‘Vallée des Merveilles’, in de maritieme Alpen van Frankrijk tegen de grens

met Italië. De plaats moet zeer schilderachtig zijn en de omgeving al duizenden jaren

bewoond, want in de plaatselijke namen tonen zich vele mythische uitingen93. Daarnaast

krioelt het er van rotstekeningen- en gravures in de zogenaamde symbolische stijl. Zo’n

40000 incisies creëerde men er op een hoogte tussen 2000 en 2500m.

De gravure waarover hij spreekt, betreft een rotsblok met een aantal motieven (figuur 25).

Het is gedateerd in de bronstijd rond 1800 V.C. Uiterst links zien we een sterk schematische

figuur die monnikachtig aandoet. Samorini haalt literatuur aan die stelt dat het een sjamaan

is94. Uiterst rechts is er een rastervorm (misschien een kalender), met daarnaast een kleine

orant. Tussen de twee menselijke figuren bevindt zich het paddestoelmotief. Verspreid over

heel de rots zijn er afbeeldingen van dolken, die algemeen een symbool van welstand en

heiligheid voorstellen. Metaal was iets kostbaar en zeldzaam en de kunst om het te bewerken

werd hoog geëerd (denk maar aan de belangrijke plaats van de smid in de Europese mythes).

Het dolken bijlmotief werd ook door de Camuni, in de Italiaanse Alpen gebruikt. De kennis

van de objecten en eventueel technologie ontleenden ze vermoedelijk van protogrieken en

Myceners95.

Volgens Samorini is deze afbeelding zeker een voorstelling van een psychedelische

paddestoel. De context waarin het zich voordoet, namelijk op grote hoogte en een associatie

met dolken en oranten, zijn voor hem een belangrijke indicatie voor een cultus rond de

paddestoel. Hij denkt dat het de Amanita muscaria is96. Persoonlijk denk ik dat het een

Psylocibe semilanceata of een Stropharia cubensis kan zijn, door het uiterlijk van de hoed en

de verdikking op de stengel. De figuur kan een vergelijking doorstaan met één der vele

93 ‘beg’ is het indo-europese stamwoord voor goddelijke heer, heerser. Paturi 1979: 11094 Samorini: tekst van internet: www.samorini.net95 Paturi 1979: 116-12396 Samorini: www.samorini.net



28

tekeningen in paddestoelboeken (figuren 25, 26). In het Middeleeuwse Zwitserland is er

melding van een gebruik van de Stropharia in het Alpengebied in het zuiden van het land97.

In een studie over de hallucinogene paddestoelen en planten die voorkomen in het Noord-

Italiaanse Alpengebied, vond Samorini verschillende soorten van de genus Psylocibe,

Panaeolus en natuurlijk de Amanita’s. Hij zocht en vond deze paddestoelen op hoogten tussen

800m en 2300m98. Volgens hem was het volk dat daar leefde, de Camuni en hun voorouders,

beïnvloedt door de paddestoelen in hun rituelen. Naar het schijnt hebben de proto-Camuni

(7000-3000 V.C.) in verschillende rotsen symbolische paddestoelen gegraveerd, die later

focus werden van verering99. Ook hier zijn er weer meerdere lagen van betekenis mogelijk.

De dolkmotieven hebben een diepe religieuze symboliek en hebben een vorm die ook kan

doen denken aan een paddestoel. Misschien is het vergezocht om het ontstaan van de wereld

te leggen bij de smid die dolken smeedt, en tegelijkertijd bij de paddestoelen die men als

sacrament eet. Echter, de economische vruchtbaarheid van metaal, m.a.w. de scheppende

kracht die de metaaltijden met zich meebracht, en het belang van de smid plus zijn effect op

het verloop van de geschiedenis kan niet worden ontkent. Vinden we niet in elke Europese

mythologie de smid als een creëerder van werelden? En aan de andere zijde, hallucinaties

hebben een lange geschiedenis en hebben vrijwel zeker bijgedragen aan de vorming van

bepaalde religieuze ideeën. Voorts is het zo, en deels beargumenteerd met al hetgeen ik in dit

hoofdstuk citeer, dat tenminste een deel van deze hallucinaties opgewekt worden door

psychoactieve planten, waaronder paddestoelen én deze een vorm van afbeelding kennen.

Toch moet ik bewust blijven dat symbool en religie niet altijd hetzelfde zijn, maar dat het

onderbewuste wel een soort metafoor van het ‘Heilige’, ‘Onvatbare’, ‘Liminale’ is. Veel van

de religieuze ideeën en archetypen ontspruiten uit onpeilbare diepten van de geest.

Heel kort zal ik ook de sensationele vondst van Ötzi, de ijsman, aanhalen. Deze

prehistorische mummie, die men in de jaren ’90 vond tijdens een warme zomer aan de

Italiaans-Oostenrijkse grens in de Alpen, levert ons een zeldzame blik op hoe het leven in het

prehistorisch Europa kon zijn. Er waren een aantal opvallende zaken aan hem. Ten eerste had

hij een koperen bijl, waarmee we hem in een bredere culturele context kunnen plaatsen,

namelijk de Europese Kopertijd (ongeveer 3500 B.C.). Ten tweede, naast alle objecten die

men op zijn lichaam vond, had hij een hanger waar twee geconserveerde paddestoelen aan

97 Gartz 1996: 87-8898 Samorini 1988: 13299 Ibid.: 134-135



29

hingen100. Men vermoedde eerst dat het een soort van de Boletus familie betreft. Dus het kan

twee doelen hebben gehad: of hij diende als medicijn tegen iets of hij diende om vuur aan te

maken (naast droog gras en berkenschors die men in de tas van de man vond). Echter een

mycoloog examineerde de paddestoel en vond er indole alkaloïden in. Deze zijn een

natuurlijke verwant van de half synthetische LSD. Dit gaf natuurlijk aanleiding tot de

speculatie dat dit een proto Indo-europese oersjamaan was101. De paddestoel in kwestie zou

een soort van de Polyporus familie zijn (mogelijk de Polyporus mysticus), een soort die men

vindt op berkenbomen en lariksen. Dit voorbeeld toont aan dat men weldegelijk op de hoogte

was van de eigenschappen van planten. Het is zeldzaam, bij mijn weten de enige keer, dat er

een paddestoel zolang bewaard blijft. Men kende alleszins de omgeving waar men in leefde,

en paddestoelen, of de hedendaagse onderzoeker het nu wil zien of niet blijken toch een

belangrijk deel te hebben uitgemaakt van verschillende culturen.

Volgens de onderzoeker Paturi zijn er overeenkomsten met de rotskunst die men vindt in

het zuiden van Europa en die in het noorden van Afrika. Hij haalt een voorbeeld aan uit een

Tunesische context. Pasgetrouwde koppels houwen er hun voetafdrukken in rots. Ze

vergezellen dit symbool voor goed geluk met inscripties en jaartallen. Paturi ziet er een

overblijfsel in van zeer oude gebruiken. In de Val Camonica en de Valée des Merveilles zijn

veel rotsblokken aan bronnen en dergelijke versiert en waren mogelijk plaatsen van offer en

contact met de goden102. Echter met veralgemeningen in de interpretaties is voorzichtigheid

geboden. Toch zijn er aan de westkust van Spanje een aantal plaatsen met rotstekeningen die

een zelfde stijl hanteren. Ze wordt gekenmerkt door eenzelfde repetitief voorstellen van

figuren en een vergelijkbare trend tot realisme. Ook zijn er hier wel vele symbolische

afbeeldingen te vinden, te dateren tussen 5000 en 2000 voor Christus. Misschien betreffen het

voorstellingen van volkeren die uit een droger wordende Sahara emigreerden.

3.5 Conclusie

Voor we naar Noord Afrika trekken, is het nodig bevindingen van dit deel te herhalen en te

herformuleren.

Algemeen kan ik besluiten dat er overal in de wereld paddestoelvormige motieven werden

teruggevonden en dat deze ook algemeen worden beschreven als ‘paddestoelvormig’.

Entheogene hypotheses volgen na verloop van tijd. Ik heb me vooral gefocust op gravures en

100 Roberts 1993: 38-55101 Ratsch 1998: 660-661102 Paturi 1978: 135-138



30

schilderingen en minder op de reflecties in drie dimensies, teneinde het betoog zo veel

mogelijk ‘to the point’ te houden. Daarnaast heb ik regelmatig wat mythologie en folklore

opgediept. Uitwijdingen over andere hallucinogenen en hun materiële neerslag zijn zelden aan

bod gekomen, daar ons dit veel te ver zou verwijderen van het doel.

Aan het begin van dit hoofdstuk heb ik uitgewijd over de hedendaagse rituelen en

opvattingen. Dit heb ik gedaan om de enkele redenen. Ten eerste het zijn bekende rituelen,

opgemerkt en geregistreerd door ernstige, moderne onderzoekers. Het is via het verhaal over

deze gebruiken dat ik de entheogene functie die de paddestoel (eventueel) vervult , kan

aantonen. Ten tweede gunnen deze rituelen ons een ‘terugblik’. Het was een geloof dat

eeuwenlang stil werd gehouden en waarschijnlijk in een redelijk originele vorm is

opgenomen. Ten derde via de rituelen raak ik meteen het volksgeloof en de verhalen en

dergelijke die men in verband brengt met paddestoelen aan. Op deze manier creëerde ik een

basis waarmee ik het geloof omtrent paddestoelen op andere plaatsen in de wereld kan

vergelijken. Zo doet mijn werkwijze echter aan als een zoektocht naar universelen. Toch heb

ik dit bewust gedaan, ook steeds bewust van de culturele diversiteit. Het is hoe dan ook

boeiend om te zien dat de zaken zoals vruchtbaarheid, donder, regen, bliksem en bomen

steeds weer verschijnen in de literatuur en dat er blijkbaar wel gelijkaardige universele

opvattingen bestaan over universele zaken zoals regen, vruchtbaarheid van het land en

seksualiteit.

Na de hedendaagse kijk ben ik in het verleden gedoken. Dikwijls kennen de zaken die

terugkwamen in de mythes ook een materiele bevestiging. Hier kan ik een aantal zaken

opsommen die me opvielen omtrent rite en geloof.

Als eerste aandachtspunt wil ik de ‘nachtelijkheid’ en het ‘chaotische aspect’ van de

paddestoel verduidelijken. In de Midden-Amerikaanse context zien we deze beide aspecten

goed vertegenwoordigt. Een velada vond enkel ‘s nachts plaats, de Maya beelden stellen de

goden van de nacht voor en, praktisch universeel, verschijnen paddestoelen na onweer- wat

een donker, chaotisch gegeven is. In het middeleeuwse Europa associeerde men ze algemeen

met het kwaad. Algemener ook met leven en herleven, aangezien ze groeien op compost,

humus en mest. Kort gezegd: afbraakmateriaal van de natuur103. Denk ook aan de Orotch die

incarneren op de maan en vervolgens in paddestoelen na hun dood (zie boven). Voorts plaatst

men, in Zuid Europa althans, een aantal rotsschilderingen op grote hoogte, op heilige bergen,

waar de goden wonen en het klimatologisch gezien meer onweert, al is dit onderaan de berg

103 De Cleene & Lejeune 1998:836



31

niet altijd even duidelijk. Ook als men paddestoelen, en dan vooral psychoactieve, wil gaan

plukken moet men een hele resem voorzorgen nemen. Hier hangt in het algemeen een

taboesfeer rond. Zo mogen dikwijls enkel maagden ’s nacht paddestoelen plukken, bij nieuwe

maan of bij volle maan. Tenslotte brengt de paddestoel chaos en duisternis door zijn effect op

de geest en de veranderende perceptie. Het is een leraar door de orde die je zelf schept in de

chaos, namelijk het donkere dat de paddestoel opwekt. Een deel van het effect is dat je zelf

begint te zoeken en de zaken vanuit jezelf toch van een andere kant begint te bekijken. Op

deze manier is het een vruchtbaar iets: als je op orde bent met jezelf, in het reine, is alles wat

je doet helder en zijn je acties zinvol. Zo getuigen ook moderne gebruikers over hun

ervaringen104.

Naast deze esoterische kwestie van vruchtbaarheid, staat het zeker ook letterlijk voor

vruchtbaarheid. Dit komt enerzijds door het uitzicht (fallus) en anderzijds door het potentie

verhogend effect van sommige van de plantjes én de potentie om in een ‘goddelijke realiteit’

te komen. Anderzijds zijn regen en water algemeen ook belangrijke factoren: de vliegezwam

die men bliksemschicht noemt bij de Maya’s, de nachtelijke Maya goden die men afbeeld op

de stenen ( bijvoorbeeld God van de Regen, Godin van het Graan,…), de dwergvrouwtjes uit

Siberië die met urine voor regen zorgen, de associatie met de dondergod Thor, de bliksem die

een goddelijke ejaculatie is... . Vele malen wordt de paddestoel vernoemd als het volksgeloof

over regen gaat. Hier is er ook een donker aspect. Algemeen is water een levensgevend

aspect, maar ook een donker gegeven, door associatie met vrouwelijkheid-vruchtwater-

baarmoeder-maan. Water is helder, je kan er door in de diepte kijken, maar nooit inschatten

hoe diep het is en tegelijk biedt het een reflectie van jezelf. Zo ook met regen: het is leven,

maar kan tegelijk destructie vormen. Ook in een zuiverende zin is destructie en chaos nodig

om het ordelijke, gestructureerde te kennen en te kunnen eren.

Wasson heeft een artikel gepubliceerd, waarin hij over elk deel van de wereld de link

donder/ bliksem- paddestoel onderzoekt105. Ik denk dat ik hier nu wel uitvoerig op heb

geduid.

Als we deze concepten samenbundelen, komt er algemener een idee van transformatie tot

stand. De paddestoelen zijn ingebed in een rituele context die in weze iets veranderd aan een

situatie. De regen van Tlaloc doet zaad groeien tot planten waarvan de mens de vruchten

plukt. Man en vrouw trouwen en hun gezamenlijke vruchtbaarheid wordt bezegeld door een

symbool van creatie en destructie (de hamer), tegelijk laten ze een oude situatie achter en

104 Adelaars 1999105 Wasson 1986: 83-94



32

begint er een nieuw leven. De paddestoelen transformeren een perceptie, al dan niet van een

sjamaan, capabel om met geesten te communiceren. Ze laten door een vorm van gekheid

mogelijk de kiem van wijsheid ontspruiten. De curandero’s waren wijze en geëerde

individuen. Dus, na duisternis komt licht; na chaos, orde; na het zaaien oogst en na een

onweer paddestoelen

Verhalen over paddestoelen hebben het naast donder en bliksem over een dwergvolk. Dit

idee vinden we wijdverspreid in Eurazië en in Midden-Amerika. Herinner het verhaal over

Chipi, de Kleine Broer, die de eerste god schiep en hoe deze via een vliegezwam een blinde

genas. Of de dwergvrouwtjes die in de hemel op zeehondenvellen slaan en urineren en zo

regen maken. Denk aan de vele vertellingen van de kaboutertjes die ‘s nachts het vuile werk

komen opknappen. Allen hebben ze hun manier om vruchtbaar te zijn. Het volk der

Eenbenen, de monocoli, kan hiermee misschien ook in verband worden gebracht. Ze zijn niet

zo ver gezocht, als je bedenkt dat een paddestoel klein is en op een been steunt, maar

bovenaan in zijn hoed toch hele werelden meedraagt.

Opvallend aan de afbeeldingen is de bijna constante associatie met menselijke vormen,

vooral in de rotskunst. Op de paddestoelstenen zagen we tussen de goden van de nacht

verscheidene mannelijke figuren van verschillende leeftijd. Bijna allen zijn ze te associëren

met duisternis/chaos/nacht en regen/vruchtbaarheid en mogelijk zijn het totemdieren van

tovenaars.

Op rotsen zien we de menselijke vorm regelmatig terug verschijnen. Oftewel heeft de

mens de paddestoel vast, of is het verlengde van de figuur, alsof mens en plant vergroeid zijn.

Andere gevallen tonen ons de mens getransformeerd in een paddestoel. Men beeldt zowel

mannen als vrouwen af. In Siberië zien we de paddestoel boven het hoofd, soms vergroeid,

soms niet. In enkele gevallen staat de paddestoel op zichzelf in een paneel maar lijken de

onderzoekers, uit de context waarin hij staat, af te kunnen leiden dat het een religieuze

afbeelding betreft.

Dikwijls associeert men die figuren die vergroeid zijn met de paddestoel, of in de buurt

staan van de paddestoel, met een sjamaan of tovenaar. Men vermoedt dit omdat de paddestoel

een heilig object was en diende om met de geesten te communiceren. Aangezien deze functie

niet door iedereen in een samenleving kan worden uitgevoerd, zijn de sjamanen de

specialisten. Of beter, iedereen heeft dezelfde neurologische eigenschappen, en kan dus in

trance gaan. De sjamaan echter cultiveert dit gegeven als het ware. Door er zich in te

specialiseren en steeds weer naar een altered state of consiousness te gaan bouwt hij eenervaring op en neemt hij steeds verhalen mee over de gevaren die men tegenkomt. Dit leidt



33

ergens tot een zekere taboevorming, mogelijk deels om zijn uitzonderlijke positie te

beschermen. We komen hier later uitgebreider op terug. Wat nu belangrijk is, is de steeds

wederkerende associatie paddestoelen en sjamanisme. Het is volgens sommigen een van de

belangrijkste voertuigen naar de geestenwereld, die slechts zelden uit zijn schaduw trad en

effectief werd afgebeeld. Algemeen gebruikt men een trom als ‘voertuig’ omdat het ritme je

meevoert.

Een ander deel van de kunst beeldt de paddestoel af zonder bijkomstigheden of in

cirkelvorm als mandala. Zo zijn er voorbeelden te vinden in Scandinavië en Zuid-Amerika.

Meestal dienen ze als ornament.

Het valt op dat er overal op de wereld een vorm van paddestoelmotieven opduikt, zeker

naast de bovenstaande opvattingen, waarvan er sommige universeel en onafhankelijk van

elkaar voorkomen. Zo is er een zekere eenheid in daadwerkelijke afbeeldingsvorm en

folklore. Er is een verschil tussen de benaderingen van mycofoben en mycofielen. Dikwijls

vind je de benoeming van de vormen terug in klassieke archeologische literatuur, maar slechts

zelden denkt men echt aan paddestoelen. Terwijl men een vuistregel hanteert: het object is

meestal in de eerste plaats hetgeen dat het voorstelt. Het is natuurlijk objectiever om het

achtervoegsel ‘-vormig’ te gebruiken, zo laat je ruimte voor andere interpretaties. Dit is geen

verwijt naar de wetenschappers toe. Het blijkt een interpretatie die men tegenwoordig snel

over het hoofd ziet. In dit hoofdstuk heb ik enkel gefocust op de ‘mycofielen’, maar hier naast

bestaan er bibliotheken vol met andere visies van andere auteurs. Ik heb de belangrijkste

trachten aan te halen. De kennis over de paddestoel is in de westerse wereld zo vervreemd dat

de mogelijkheid van of de gedachte aan een entheogeen gebruik niet meer voor de hand

liggend is. Het zweeft in een taboesfeer, zelfs al zijn de argumenten duidelijk en overtuigend.

Het werk van Gordon Wasson en de reacties die hij kreeg, spreken boekdelen.

Een symbool heeft een betekenis, in wezen voor ons onbekend, of enkel bekend aan

‘ingewijden’, zij die de betekenis kennen. De interpretaties over (onbekende) symbolen zijn

oneindig en we weten nooit welke of wat het juiste is, omdat dit net (inter)subjectief, soms

zelfs intercultureel, is. We kunnen enkel gissen en argumenteren. De echte – emische-

betekenis blijft altijd wel (deels) verborgen.

Zo ontmoette ik naast de traditionele archeologische interpretaties ook verstokte

mycofielen en hun zienswijzen. Zij zien een motief en denken bijna ongenuanceerd verder dat

het sowieso paddestoelen zijn, en dat de reflecties zonder twijfel door sjamanen zijn gemaakt.

Ook dit is maar één interpretatie, zoals ik er hierboven veel heb geformuleerd. Echter trachtteik ten allen tijde mijn hypotheses open te houden en geloof ik stellig in de ‘gelaagdheid van



34

een object’, zeker bij symbolische zaken, rekening houdende met de menselijk ingebedde

drang tot betekenisgeving.

Omdat de meeste van de besproken beeltenissen uit de prehistorie komen, moeten we

meerdere interpretaties bijeen brengen om zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke te komen.

De mens had in de prehistorie een andere connectie met de natuur, die wij als verwende

westerling niet kunnen hervinden. We kunnen enkel observeren bij onze ‘hedendaagse

voorouders’ en heel soms zelf iets ondervinden. De natuur voorzag de oertijdmens in al zijn

eten, drinken, medicijnen, grondstof voor huizen, kleren, etc. Vele praktische voorzieningen

werden geproduceerd door planten en kregen als dank een plaats in het desbetreffende geloof,

zoals we nog konden observeren. Dus een zaak zoals de paddestoel die zowel voedsel, vuur,

medicijn en middel om met geesten te communiceren is en ook dodelijk giftig kan zijn. En die

bovendien algemeen na – voor landbouwers noodzakelijke- regen algemeen verschijnt, moet

voor de prehistorische mens een bron van ontzag en inspiratie gevormd hebben.

3 Paddestoelensymboliek Plus Flora

Documents

Transcript of 3 Paddestoelensymboliek Plus Flora