25 jaar na de abortuswet: wat er echt is gebeurd in 1990

Thierry Debels@thierryd

5/4/15

De Kamer van Volksvertegenwoordigers keurt op donderdag 29 maart 1990 de wet Lallemand-Michielsen goed, die abortus onder bepaalde voorwaarden uit het strafrecht haalt. Vrijdag 30 maart is premier Martens bij de koning. Daar bezorgt Boudewijn de premier een brief. ‘Ik heb de brief wel twee, drie keer in het bijzijn van de vorst herlezen. Ik was uiterst verbaasd.’ Boudewijn schrijft dat hij de wet Lallemand-Michielsen niet zal tekenen.

Het standpunt van de koning is niet nieuw. Al in december 1989 schrijft de vorst in zijn dagboek: ‘De tang (sic) in verband met de abortusproblematiek wordt dichtgeschroefd... Dat alles dwingtmij, mijn God, om alleen bij U toevlucht te zoeken.’ Volgens Boudewijn leiden ook voorbehoedsmiddelen ‘onvermijdelijk’ tot abortus. Boudewijn heeft dit in een wetenschappelijke studie gelezen. Hugo De Ridder kan zelfs een kopie krijgen. Patrick Roegiers geeft een enigszins andere lezing van de feiten. Volgens hem wilde Boudewijn enkel aangeven dat de pil ‘een vorm van abortus’ is.

1

Boudewijn is geobsedeerd door het onderwerp. Herman Liebaers, grootmaarschalk in de periode 1974-1981, haalt in dat verband een merkwaardige anekdote aan: ‘Toen ik tijdens mijn eerste audiëntie met de koning zei dat mijn vrouw journaliste was, onderbrak de koning mij en vroeg: “Zij schrijft toch niet over abortus?”’Een vreemde vraag, want in 1974 was dat onderwerp ‘van geen belang voor de pers’. Ook tijdens audiënties met journalisten wordt het onderwerp altijd aangeraakt. Volgens een journalist wil de vorst steevast weten of de redactie aandacht aan het onderwerp zal besteden.

Een paar maanden voor de parlementaire goedkeuring van de wet is Boudewijn met Mark Eyskens op weg naar Zwitserland. Tijdens de vlucht wordt Eyskens door de vorst uitgenodigd om in de aparte ruimte van het vliegtuig over het delicate onderwerp van gedachten te wisselen. Eyskens probeert dan al Boudewijn te wijzen op het gevaar van niet-ondertekening. Hij schetst een scenario dat sterke gelijkenissen vertoont met de koningskwestie. Ook grondwetspecialist Robert Senelle omschrijft de weigering van de vorst als een ‘mini- koningskwestie’. ‘Mijn gesprek in het vliegtuig naar Zwitserland was de voorbode van een uitzonderlijk voorbeeld van koninklijke vasthoudendheid,’ besluit Eyskens.

Na de audiëntie bij de koning roept Martens op vrijdag 30 maart zijn vijf vicepremiers bijeen. Hij leest de brief van Boudewijn voor. Martens vraagt iedereen om discreet te zijn. Hij weet dat de weigering van de vorst dynamiet is. Martens wil de informatie zo lang mogelijk uit de pers houden.

2

Martens denkt in eerste instantie dat de koning overtuigd kan worden van zijn ongelijk. Tegelijk laat hij de koning een nieuwe brief schrijven waarin een uitweg voorzien wordt. In de nieuwe tekst vraagt Boudewijn om een oplossing voor het probleem te zoeken. Martens laat zijn vijf vicepremiers: Dehaene, Wathelet, Moureaux, Claes en Schiltz, een na een bij de vorst langsgaan. Ze moeten druk zetten op de vorst. Dehaene is eerst aan de beurt.Ook socialist Philippe Moureaux gaat bij de koning langs. Moureaux maakt met de koning een wandeling van anderhalf uur in het park. Het is mooi weer. Na het gesprek belt Moureaux onmiddellijk Willy Claes op. Moureaux is euforisch. Hij vertelt zijn collega dat hij Boudewijn heeft kunnen overtuigen. ‘Ik heb zo sterk aangedrongen dat ik denk dat ik hem op de juiste manier geraakt heb.’ Claes lacht Moureaux uit. De Limburger kent Boudewijn beter. Hij weet dat Moureaux zich vergist.Ook Claes probeert het. Hij moet zelfs een leugentje verzinnen om zijn geplande trip naar de Sovjet-Unie te elfder ure te annuleren. De vorst vertelt Claes dat hij niet zal tekenen, zelfs niet als de paus het hem persoonlijk zou vragen. ‘Het is sterker dan mezelf,’ bekent Boudewijn aan Claes.Rik Van Cauwelaert, hoofdredacteur van Knack, vindt desondanks dat de politici, met Martens op kop, te weinig druk op Boudewijn gezet hebben. ‘Als men tegen Boudewijn had durven zeggen dat de abortuswet niet tekenen rechtstreeks zou leiden tot zijn troonsafstand en zelfs tot het einde van de monarchie, dan was er geen crisis geweest.’ Onder Gaston Eyskens zou dit volgens Van Cauwelaert niet gebeurd zijn.

3

In het paleis zelf heerst er bij sommige naaste medewerkers van de koning paniek. Evenwel niet bij iedereen. Grootmaarschalk Gerard Jacques speelt een cruciale en onderbelichte rol in dit verhaal. Hij spoort de koning aan om toch maar niet te tekenen. Volgens hem is de weigering van de koning ‘een heroïsche daad’. Als beheerder van het memoriaal van koning Boudewijn in het Museum van de Dynastie stelt Jacques later de brief van Boudewijn tentoon.

Boudewijn consulteert in die periode ook discreet een aantal mensen. Een van hen is kardinaal Danneels. De relatie tussen Boudewijn en Godfried Danneels is eerder koel en alleszins minder intensief dan die met Suenens.Danneels heeft vooral bedenkingen bij de charismatische beweging. Rationalist Danneels adviseert om de wet te tekenen. Hij vertelt aan het dagblad Trouw: ‘Boudewijn heeft gezegd: ik neem zelf mijn beslissing. En heeft dat ook gedaan.’Boudewijn zit ook samen met Simone Veil. ‘Boudewijn is niet over een nacht ijs gegaan. Voor hij besliste het wetsvoorstel niet te tekenen, heeft hij een dag lang met de Franse politica samen gezeten,’ vertelt vertrouweling Luc Tayart. Luc Tayart de Borms is gedelegeerd bestuurder van de Koning Boudewijnstichting.In het geheim vraagt de vorst ook raad aan de Franse pediater Jerôme Lejeune. Lejeune is een felle tegenstander van abortus en een persoonlijke vriend van paus Johannes Paulus II. ‘Boudewijn vroeg hem hoe hij zijn persoonlijk standpunt met de wet kon verzoenen,’ schrijft John Conley. Lejeune raadt Boudewijn aan om niet te tekenen.

4

Ook Andre Molitor, voormalig kabinetschef van de koning, wordt om advies gevraagd. Molitor raadt de vorst aan om wel te tekenen. Tot slot bezoekt Pierre Harmel de vorst in alle discretie. Harmel vindt eveneens dat Boudewijn zijn handtekening onder de wet moet zetten. Maar hij heeft een uitleg voor de vorst. ‘Hij stelde Boudewijn voor om de wet te ondertekenen en tegelijk een brief voor het parlement op te stellen,’ vertelt een politicus. ‘In die brief zou Boudewijn uitleggen dat hij als staatshoofd getekend had maar niet als persoon. Als persoon nam hij uitdrukkelijk afstand van de wet.’Die oplossing hebben veel politici aan Boudewijn voorgesteld. Telkens antwoordde Boudewijn dat hij de figuur van staatshoofd niet kon scheiden van zijn persoon. Die twee rollen vielen voor hem samen. Dat was precies het probleem.Zelfs kardinaal Ratzinger, later paus Benedictus XVI, werd in het allergrootste geheim geconsulteerd door hooggeplaatste Belgische personaliteiten, vertelt een bron me. Ratzinger was toen prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, een instelling die alles behandelt wat met de leer van de katholieke Kerk te maken heeft.Die consultatie werd wellicht eerder voorbereid. Claude de Valkeneer vertelt dat Herman Liebaers eind jaren tachtig Leo Delcroix, toenmalig nationaal partijsecretaris van de CVP, in Rome tegen het lijf liep. Volgens Liebaers bereidde Delcroix voor Boudewijn het standpunt over de abortuswet voor. ‘Boudewijn is zeker beïnvloed door het Vaticaan,’ besluit De Valkeneer.

Premier Martens beseft begin april dat Boudewijn bij zijn beslissing blijft. In het bureau van vicepremier Jean-Luc Dehaene wordt een uitweg gezocht. Nagenoeg niemand

5

is hiervan op de hoogte. Hoogleraar Andre Alen, kabinetschef van Martens, stelt voor om artikel 82 van de grondwet in te roepen. Hierdoor wordt aanvaard dat de koning in de (morele) onmogelijkheid verkeert om te regeren. Ook Martens kent dat artikel. Hij had erover gelezen in een boek over Leopold III, die na de Tweede Wereldoorlog eveneens in de (fysieke) onmogelijkheid verkeerde om te regeren.Het draaiboek wordt voorbereid. Op dinsdag 3 april laat in de avond vindt in kasteel Stuyvenberg een merkwaardige ministerraad plaats. Er wordt op basis van artikel 82 vastgesteld dat Boudewijn in de onmogelijkheid verkeert om te regeren. De regering neemt tijdelijk de machten van de koning over. Op woensdag 4 april, in de vroege ochtend, wordt de abortuswet getekend, bekrachtigd en afgekondigd. Dat CVP-ministers de wet tekenen waar ze eerder in het parlement tegen hebben gestemd, wekt bij sommige waarnemers verbazing. Gedurende zesendertig uur verkeert de koning in de onmogelijkheid om te regeren.De juridische spitsvondigheid om het probleem te omzeilen zorgt voor heel veel wrevel. Mark Eyskens weet waarom: ‘De ethisch-deontologische uitstraling van Boudewijn verklaart waarom de politieke leiders, geconfronteerd met de abortuskwestie in 1990, het met vrij groot gemak eens zijn geworden over een gewaagde grondwettelijke constructie die volledig tegemoetkwam aan de wensen van de koning.’ Toch zal de crisis volgens auteurs Leyts, Balfoort en Van den Wijngaert ‘het onkreukbare imago van de koning zware schade toebrengen’.

6

De paus, Johannes Paulus II, is in de wolken met de weigering van de vorst. Het Osservatore Romano, het blad van het Vaticaan, publiceert een lovend artikel over Boudewijn. Radio Vaticaan vindt Boudewijn ‘edel en moedig’. Boudewijn krijgt in 1994 postuum de Vaticaanse vredesprijs Path to peace.Ook priester Guy Gilbert, de priester van de loubards of nozems, is gelukkig met de weigering van de vorst. De charismatische beweging is opgetogen. Abortus is een strijdpunt. Boudewijn is vanaf dan een cultfiguur, een heilige.

Volgens de website scholieren.com, waar leerlingen informatie kunnen ophalen, is België ‘gedurende anderhalve dag een republiek’. Onzin uiteraard. Als Boudewijn op 5 april door het parlement opnieuw bekrachtigd wordt als koning, schrijft La Derniere Heure smalend: ‘La fin d’une farce’. Of: het einde van een klucht.

Van zodra het nieuws bekend raakt, eisen twee socialistische Europarlementsleden, Raymonde Dury (ps) en Marijke Van Hemeldonck (sp) openlijk dat Boudewijn troonsafstand doet. De meeste mensen vinden de weigering van Boudewijn evenwel moedig. De populariteit van Boudewijn stijgt naar een recordhoogte. In 1990 wordt de vorst in de media uitgeroepen tot ‘man van het jaar’. De vorst krijgt massaal brieven waarin hij in de meest diverse bewoordingen gefeliciteerd wordt. ‘Het blijkt dat de correspondentie van de koning, die gemiddeld zo’n 20 000 brieven per jaar ontvangt, in die periode aanzienlijk toeneemt,’ noteert Helena Buckinx. Een secretaresse is in het voorjaar van 1990 bijna voltijds

7

bezig met het verwerken van die post. De burgers vinden de standvastigheid van de koning opmerkelijk, zeker in vergelijking met de hypocriete politici.Die secretaresse is op dat ogenblik net ongewenst zwanger. Ze overweegt sterk om abortus te plegen. De Brusselse professor Alice Jourdain-von Hildebrand vertelt het verhaal op 5 november 1993aan auteur Donald De Marco. ‘Bij het lezen van al deze brieven raakte ze zo onder de indruk en kwam tot de conclusie dat de ongeboren vrucht in haar waardevol was,’ lezen we in The heart of issue. De secretaresse besluit volgens Jourdain het kind te houden. Die jongen of dat meisje moet nu een jaar of vijfentwintig zijn en dankt zijn of haar leven dus aan Boudewijn.

Begin april bezoekt Boudewijn de Gentse Floraliën. De visite ligt al maanden vast. Boudewijn is bang voor de reacties van het publiek. De crisis heeft volgens een insider een sterke indruk op hem gemaakt. Hij krijgt aanvallen van vreselijke migraine. Patrick Roegiers schrijft stout dat ‘de goede God hem straft’. Het is gewoon de stress. Bij de geringste inspanning is hij buiten adem.‘Toen hij in Gent aankwam, kreeg hij een staande ovatie. Dat was voor de koning een enorme opsteker. Ook enkele dagen nadien, toen Boudewijn naar Cockerill Sambre in Seraing ging, applaudisseerden de toegestroomde arbeiders massaal. Dat heeft hem toen enorm aangegrepen. Het gaf hem het gevoel dat hij toch gerespecteerd werd,’ aldus de auteurs van Kroonprins Filip.Toch was het bezoek aan Cockerill Sambre geen onverdeeld succes. De leiders van de vakbond fgtb

8

willen de koning niet ontmoeten, aangezien hij in hun woorden ‘geweigerd had om een wet te bekrachtigen die door de twee Kamers op democratische wijze goedgekeurd werd’.De relatie met de politici koelt verder af. Daar ligt de koning minder wakker van. Aan politicus Roger Lallemand, indiener van de abortuswet, vraagt de vorst of er nieuwe ethische wetsvoorstellen in de lade zitten. Boudewijn vertelt Lallemand dat hij gelijkaardige wetten, bijvoorbeeld op het vlak van euthanasie, evenmin zal ondertekenen. In 2002 wordt Lallemand minister van Staat. Zeer tegen de zin van koning Albert en Jacques van Ypersele. Die laatste probeert het lang tegen te houden. Tevergeefs.

9