18 STAD & LAND Die jeugd Te hooi De Pvda neugt oe van nu ... · PDF fileOnder ande-re aan de...
1
18 STAD & LAND Het was een ‘dubbele schok’ toen ze een jaar geleden haar ontdek- king deed, zegt ze. „Ik stond echt te dansen. Niet alleen dat een al- bum waarvan vermoed werd dat het een mannenalbum was toch een vrouwenalbum bleek te zijn. Maar dat het tegelijk ook nog één van de allermooist geïllustreerde is, die ik ken.” Sophie Reinders is nog steeds een en al enthousiasme bij de gedach- te aan de vondst. Ze kwam naar Twickel om de vijf vriendenboe- ken van omstreeks 1600 te bekij- ken, die daar worden bewaard. Twee daarvan van mannen. Twee van vrouwen en eentje waarvan aangenomen werd dat het van een man was. „Maar ik herkende direct dat het van een vrouw was. Onder ande- re aan de vele ‘handen’ op een bladzijde en het ontbreken van La- tijnse teksten.” Het boekje was waarschijnlijk ei- gendom van Margaretha van Arn- hem (1579-1651). De inscripties da- teren uit de periode 1604-1607 toen ze op kasteel Kernhem woon- de. Margaretha stamde uit een adellijk geslacht, dat in en om Arnhem belangrijke functies be- kleedde. Of ze ooit op Twickel ge- weest is, is niet duidelijk. Haar al- bum kwam waarschijnlijk door vererving op het kasteel terecht, vermoedt Reinders die aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen een groot promotieonderzoek doet naar vrouwenalba, dat vol- gend jaar klaar zou moeten zijn. Van de twee overige vrouwenalba op Twickel was er een van Marga- retha’s jongere zus Henrica. Het andere behoorde aan de Utrecht- se Sophia van Renesse van der Aa. Tussen 1560 en 1630 was het schrijven in ‘vriendenboekjes’, een soort poëzie-albums, zowel onder jonge mannen als jonge vrouwen van adel in Overijssel en Gelderland Nederland een wijd verbreid gebruik. Waarom het rond 1630 stopte, is onduidelijk. Mannen namen de boeken mee op studiereis of militaire tochten en lieten er professoren, medestu- W ie wadden nog jong en veur al neijsgierig wat het leaven vuur ouns allemoal in petto har. En zoa begunnen wie an ’t eand van de joaren zestig te prakkezeren um nen encyclopedie an te schaf- fen. Ie könt nooit wies genog wedden. In dee tied wörden dat meer doan en dan kiek ie eens roond wat de möggelikheden bint. In de bibliotheek stunden der wat en ’n besten was toch wal De Grote Winkler Prins. Doar stun hoast alles in wa’j wolden wetten. Of nich dan. En zoa, dachten wie, het was toch ok wisse ne anwinst as in de tookomst de familie zol anwas- sen. Ie konden zoa alles in hoes an de kökken- toafel opzeuken. Good vuur de ontwikkeling. Doarnöast, het stun ok nog eens good op de bookenplaank of bookenkast. Het was vanzölfsprekkend dat hee in de woonkamer mos stoan. En zonne riege mooie beuk van bie- noa nen meter laank stralen toch wal wat oet. Wie slöaten ’n contract of met ne moatschappij dee ze kon leaveren, ieder bod ’n deel, woar ie joaren laank ne vaste pries in de moand vuur mossen betalen. Was nich goedkoop. Doarnöast konden ie ok alle joar ’n joarbook anschaffen met het neijs van het joar doarvuur. Heb wie ok wat joar doan. En zoa greuiden de beukenriege op ounze eeken bookenplaank in de woonkamer vanof dat wie wadden trouwd met ne riege van de se- rie WP. De Grote Winkler Prins is ne Nederlandse ency- clopedie serie dee al in 1870 is begunnen met ne oetgave, schreffen duur ’n predikant Winkler Prins. De WP bestun oet 20 deel, bie ouns op de plaank met ’n road-broen umslag en daarop op goald in zwart drukt: GROTE WINKLER PRINS. Zestigdoezend artikelen wördt der beschrev- ven met foto’s en illustraties. Wie wadden der wies met en broekten hem vaak. Ok hebt wie ouns loaten verleiden um doarnöast nog ne dreedelige serie WP geschiedenisbeuk an te schaffen. Ok aait makkelijk. Joaren laank hebt ze der stoan, wat zeg ik, wal bienoa veertig joar. Hier en doar zat der ’n pepierke tuske oaver wat ooit was oetzocht en de bladzieden begunnen luk van kluur te ver- scheten. Veer verhuzingen hebt ze metmaakt en iederbod kwammen ze weer op de booken- plaank te stoan. De keender kwammen, wörden groter en gungen de deur oet, de WP beuk wörden meender broekt, stunden luk eenleus- tig in ’n hook op de boavenste bookenplaank. Tot ’n joar of wat ledden. Ouns bookenbezit wörden groter en op de bookenplaank was het passen en metten. Doarbie, en dat mot ie nich vergetten, ’n computer was der bie kommen. Nich alleen um op te typen of ’n spölleke op te spöllen, mer ok as informatiebron. Via internet konden wie en könt wie de hele wereld roond en is met allemoal verschillende zeukmachines hoast alles te vinden op internet. Veurdat ie ’n deel van de WP oet de kast hebt, steet het al op het schearm. Wikipedia is zoa nen digitalen encyclopedie dee duur alman kan wörden roadpleegd en duur de gebroekers ok zölf wördt anvuld en ver- betterd. Dat wil zeggen dat wat der steet nich al- tied woar hooft te wedden. Ok de WP is met de tied met goan, ie könt hem now ok digitaal anschaffen en hee is met ’n abonnement ‘online’ te roadplegen. Ounze 20-delige serie van De Grote WP steet now in ne verhuusdeus in de hiel te wochten op aandere tieden. In dezölfde deus zit ok de se- rie oaver de geschiedenis en de joarbeuk. Hee hef ok al ’n paar moal op Marktplaats stoan, eerst dachten ie dat hee toch wal 100 euro weerd was. Mer der bint der zoavöl van te koop. Dezölfde beukenserie kön ie bie wat leu al gra- tis ophalen. Bie een advertentie stun as argu- ment: ‘miene vrouw wet alles better.’ Wat ’n roemrucht eand van ne ooit belangrieke en kostbare inverstering. door Gerard Lage Venterink De boekjes vangen ‘wat toen in de lucht hing’, zegt Sophie Rein- ders. „Ze laten iets zien van wat jonge vrouwen toen bezighield. We kennen bijvoorbeeld uit lied- boeken wel veel liederen uit die tijd, maar in de vriendenboeken zie je liederen die vaker terugko- men en kennelijk populair waren. Zoals je op Facebook nu kunt zien welke van alle liedjes het meest populair zijn.” De Neerlandica Sophie Reinders onderzoekt de vriendenboekjes voor een promotieonderzoek. Vrouwenalba of alba amicorum, zo- als het toen heette. Maar achter die deftige benaming verbergt zich iets dat veel weg heeft van hedendaagse ‘social me- dia’. „Zoals je nu een Youtu- be-filmpje linkt, maakte je toen tekeningen. Zoals je nu je favorie- te groep of zanger deelt, schreef je toen een liedtekst in het boek. En wie toen goede raad gaf, zou nu naar een uitspraak of opiniestuk linken die vrienden zouden moe- ten lezen.” Sociale media zijn minder nieuw, dan we denken, wil ze maar zeg- gen „Want ook die vrouwenalba hadden al een sociale functie, wa- ren net als Facebook deels privé maar ook deels publiek. Je liet er anderen in lezen en schrijven. En je kon er je omgeving mee laten zien dat je veel mensen kende.” Een van de mooiste alba vond So- phie Reinders ongeveer een jaar geleden in kasteel Twickel. Het was, ontdekte ze, waarschijnlijk eigendom van Margaretha van Arnhem (1579-1651). De bijdrages stammen uit 1604-1607, jaren dat ze nog een huwbare leeftijd had. In Margaretha’s vriendenboek pas- seren - getekend of geschreven - de thema’s die in de meeste vrien- denboeken terugkomen. Een beet- je geflirt, een hint naar iemand op wie je verliefd was, een waarschu- wing tegen te veel vrijpostigheid, favoriete liederen soms en daar- naast veel oproepen tot een deugdzaam leven volgens religieu- ze regels. „Dat laatste neemt de voornaamste plaats in. Je vindt een soort code van wat gepast en ongepast is.” Op een van de mooiste afbeeldin- gen in het boekje van Margaretha schiet Cupido zijn pijlen ‘heet van brant’ af op een ‘oprechten min- naar’. Waarbij de versieringen er- omheen voorzien zijn van waar- schuwingen tegen de risico’s van verliefdheid. Honden met namen als jaloezie en melancholie bela- gen de minnaar. Margaretha werd bemind door Reinier Schaep, heer van Windes- heim en lid van de Overijsselse Ridderschap. Van trouwen zou het niet komen. Haar huwelijks- kansen eindigden op haar trouw- dag, toen Schaep - oud-kapitein van het Staatse leger - zich bij het pakken van een pistool dood- schoot. Een ongeluk zoals dat vaker voor- kwam. „De bronnen uit die tijd zitten opvallend vol met domme ongelukken van mensen die van paarden vallen, zichzelf dood- schieten of van een toren vallen.” Margaretha zou na dat tragische moment nooit in het huwelijk tre- den. „Het laatste spoor dat we van haar vinden is dat ze in de zogehe- ten Muurhuizen in Amersfoort woont. Het is niet bekend of ze zich daar als het ware uit de we- reld teruggetrokken. Een soort da- messtift was het niet.” Sophie Reinders probeert aan de hand van andere bronnen de le- vens van vrouwen met een vrien- denboek zoveel mogelijk te recon- strueren. Waardoor de alba ook door Bert Wolbert Vriendenboeken voor meisjes werden rond 1600 gebruikt om verliefdheden, liedjes of wijze raad te ‘delen’. Net als op Facebook of Twitter nu. Een van de mooi- ste ‘alba’ bevindt zich in kasteel Twickel. Doemspiekers Een ‘wonderschoon’ vrouwenalbum Die ‘jeugd van nu’ in 1604 De stamboom van Henrica van Arnhem, voorin haar vrienden- boek. De Grote Winkler Prins DE TWENTSCHE COURANT TUBANTIA WOENSDAG 18 FEBRUARI 2015 STAD & LAND 19 denten of belangrijke personen die ze ontmoetten, in schrijven. Een spreuk, een oproep tot dap- perheid of een goede levensraad. Vaak in het Latijn en mooi geïllus- treerd. Een vriendenboek gaf stan- ding, onderstreepte het netwerk dat de eigenaar had. Bij vrouwenboekjes was de achter- grond niet veel anders. De uitvoe- ring vaak wel. „Ze waren sober- der. Er staan inscripties van meer- dere vrouwen op een pagina. Ze willen vaak naast elkaar op een pa- gina staan”, zegt Reinders. Bovendien zijn de vrouwenalba meestal in de volkstaal en soms in het Frans geschreven. „Meisjes van adel gingen in die tijd – an- ders dan de jongens - niet naar de Latijnse school maar Franse les hadden ze wel.” De vrouwenboekjes geven niet al- leen een beeld van de wereld waarin adellijke jongedames leef- den, maar zijn door die volkstaal ook voor dialectologen interes- sant die onderzoek doen naar Oost-Nederland. „De taal is een mengvorm van zestiende, zeven- tiende eeuws Nederlands en van een soort Duits.” Die ‘mengtaal’ maakt het lezen en onderzoeken van de boekjes moeilijker. Wat nog eens verer- gerd wordt door het feit dat de bij- drages vaak erg kort zijn. „De kans om aan iemands handschrift te wennen, heb je daardoor niet. Je ziet direct wat er staat, of je ziet het niet.” Vrouwenalba waren vaak ook minder rijk geïllustreerd dan man- nenboekjes. Het boekje van Mar- garetha is daarop een uitzonde- ring. „Een wonderschoon boekje. Als je zoiets op schoot hebt..., dat is echt een historische sensatie.” beter ingebed worden in een ver- haal over de samenleving waarin ze werden gebruikt. De boeken werden, anders dan bij de rondtrekkende mannen, thuis volgeschreven. En niet in het La- tijn, dat niet voor vrouwen was weggelegd. Ze vertellen zo ook iets over de beperkingen waar- mee jonge vrouwen rond 1600 te maken hadden. Maar tegelijk la- ten ze ook de ‘kleine vrijheden’ zien die ze wel hadden. En die ze vaak volop benutten. „Toen ik met het onderzoek be- gon, dacht ik dat die jonge dames niet veel anders deden dan een beetje borduren. Dat is niet zo. De boeken geven een - zeker ook gestileerd - beeld van een lieflij- ke, vrouwelijke wereld op de adel- lijke huizen. En dat in een tijd van geloofsstrijd en Tachtigjarige Oorlog. Maar anderzijds denk ik dat je de rol van die vrouwen niet moet on- derschatten. Velen hadden thuis waarschijnlijk toch de broek aan. Als je de vriendenboeken leest, zie je dat het intelligente, sterke dames zijn. Margaretha leeft later gewoon op zichzelf in Amers- foort, heeft eigen middelen van bestaan. En iemand als Catharina van Eck, die in ’t Stift Ter Hunne- pe bij Deventer zat, schrijft en sti- muleert de uitgave van piëtis- tische teksten. Ze grijpt de speel- ruimte die ze heeft voor eigen ideeën. En veel vrouwen trouw- den twee, drie keer, verhuisden meer dan eens. Het zijn geen le- vens waarin niets gebeurt.” Over politiek gaan de boeken niet, ondanks de roerige tijden. „Dat hoefde ook niet. In de krin- gen waarin de boekjes werden ge- bruikt, wisten de families van el- kaar wel waar ze stonden.” De vrouwenalba beperken zich tot de wereld van de adel. Over de levens van de veel talrijkere boe- renvrouwen of burgerlijk dames , zeggen ze niets. „Die hadden geen mogelijkheden zich zo te ui- ten. Die waren waarschijnlijk ook vooral met de strijd om het dage- lijkse bestaan bezig.” De alba, zoals ze ook op Twickel liggen, zijn daardoor des te bijzon- derder. „Ze horen tot de weinige vensters, die we hebben op de we- reld van vrouwen die in de perio- de rond 1600 verder soms uit de geschiedenis lijken te zijn verdwe- nen.” Te hooi en te gras De Pvda ‘neugt oe’ over streektaal De PvdA Overijssel houdt zaterdag in de bibliotheek in Hengelo een bijeen- komst over streektaal. De bijeenkomst gaat over de rol van streektaal. En vooral over de vraag hoe de Nedersaksische streektalen in de toekomst beter op de kaart kunnen worden gezet. De inleiding wordt ver- zorgd door Jan Germs, werk- zaam bij het Drentse Huus van de Taol. Aanlsuitend is onder leiding van Thea Kroese een paneldiscussie. Deelemers daaraan zijn: de Twentse streektaalconsu- lent Harry Nijhuis van TwentseWelle, oud-gedepu- teerde Jan Kristen en Hans Gerritsen, burgemeester van Haaksbergen en voorzit- ter van de Stichting Streek- taal-Organisaties in het Ne- dersaksisch Taalgebied. De bijeenkomst begint om 14.00 uur. Toegang gratis. Troebelen in de Twentse textiel Dr. Wim H. Nijhof houdt vrijdag voor de Twentse Cultuurhistorische Vereni- ging een lezing over hon- derd jaar sociale strijd in de Twentse textiel. Nijhof schreef een boek over dit onderwerp. De lezing begint om 20.00 uur in De Schouw aan het Kerkplein in Almelo. Toe- gang niet-leden: vier euro. Lezing Löwenhardt al komende zondag De lezing die John Löwenhardt houdt over ‘Di gantse misjpoche’ (de hele familie) is, anders dan vori- ge week stond aangekon- digd, niet op zondag 22 sep- tember maar al komende zondag 22 februari. De lezing in de synagoge aan de Prinsestraat in En- schede begint om 15.30 uur. Toegang 7,50 euro (inclusief koffie). Opgave kan via e-mail naar: [email protected] De Regge in woord en beeld Jan Dijkema houdt morgen voor de Vereniging Heem- kunde Ambt Delden een le- zing over de Regge. Dijke- ma gaat onder meer in op geschiedenis, natuur en landschap van de Regge. De rivier werd ruim hon- derd jaar geleden gekanali- seerd en verbreed. Veel bij- zondere natuur verdween toen. Inmiddels is het Waterschap Vechtstromen volop bezig, zoveel moge- lijk te herstellen. Dijkema voorziet zijn le- zing van diabeelden, die een idee geven van cultuur en natuur langs de Regge. Dialezing over de Regge door Jan Dijkema, morgenavond in De Schöppe van café Assink in Hengevelde. Aanvang 20.00 uur, toegang gratis. op kasteel Twickel Cupido schiet een pijl ‘heet van brant’ op een minnaar. In het prachtig geïllustreerde vriendenboekje van Margaretha van Arnhem, uit de jaren 1604-1607, werd, net als in veel andere vrouwenalba, met thema’s als verliefdheid gespeeld. afbeeldingen uit de collectie vrouwenalba van huis Twickel./ foto’s Sophie Reinders Een knoop in de hals als middel te- gen geroddel, uit het boekje van Sophia van Renesse: Ick wolde dat al die clappers tongen/ Aldus hae- ren hals ware gewrongen. Een tekening uit het album van Henrica van Arnhem, waarin de risico’s van verliefdheid worden vergeleken met het gevaar voor muggen, die om het kaarsvuur zwermen.
Transcript of 18 STAD & LAND Die jeugd Te hooi De Pvda neugt oe van nu ... · PDF fileOnder ande-re aan de...
18 STAD & LAND
Het was een ‘dubbele schok’ toenze een jaar geleden haar ontdek-king deed, zegt ze. „Ik stond echtte dansen. Niet alleen dat een al-bum waarvan vermoed werd dathet een mannenalbum was tocheen vrouwenalbum bleek te zijn.Maar dat het tegelijk ook nog éénvan de allermooist geïllustreerdeis, die ik ken.”Sophie Reinders is nog steeds eenen al enthousiasme bij de gedach-te aan de vondst. Ze kwam naarTwickel om de vijf vriendenboe-ken van omstreeks 1600 te bekij-ken, die daar worden bewaard.Twee daarvan van mannen. Tweevan vrouwen en eentje waarvanaangenomen werd dat het vaneen man was.„Maar ik herkende direct dat hetvan een vrouw was. Onder ande-re aan de vele ‘handen’ op eenbladzijde en het ontbreken van La-
tijnse teksten.”Het boekje was waarschijnlijk ei-gendom van Margaretha van Arn-hem (1579-1651). De inscripties da-teren uit de periode 1604-1607toen ze op kasteel Kernhem woon-de. Margaretha stamde uit eenadellijk geslacht, dat in en omArnhem belangrijke functies be-kleedde. Of ze ooit op Twickel ge-
weest is, is niet duidelijk. Haar al-bum kwam waarschijnlijk doorvererving op het kasteel terecht,vermoedt Reinders die aan deRadbouduniversiteit in Nijmegeneen groot promotieonderzoekdoet naar vrouwenalba, dat vol-gend jaar klaar zou moeten zijn.Van de twee overige vrouwenalbaop Twickel was er een van Marga-retha’s jongere zus Henrica. Hetandere behoorde aan de Utrecht-se Sophia van Renesse van der Aa.Tussen 1560 en 1630 was hetschrijven in ‘vriendenboekjes’,een soort poëzie-albums, zowelonder jonge mannen als jongevrouwen van adel in Overijssel enGelderland Nederland een wijdverbreid gebruik. Waarom hetrond 1630 stopte, is onduidelijk.Mannen namen de boeken meeop studiereis of militaire tochtenen lieten er professoren, medestu-
Wie wadden nog jong en veural neijsgierig wat het leavenvuur ouns allemoal in pettohar. En zoa begunnen wie an’t eand van de joaren zestig
te prakkezeren um nen encyclopedie an te schaf-fen. Ie könt nooit wies genog wedden.In dee tied wörden dat meer doan en dan kiekie eens roond wat de möggelikheden bint. In debibliotheek stunden der wat en ’n besten wastoch wal De Grote Winkler Prins. Doar stunhoast alles in wa’j wolden wetten. Of nich dan.En zoa, dachten wie, het was toch ok wisse neanwinst as in de tookomst de familie zol anwas-sen. Ie konden zoa alles in hoes an de kökken-toafel opzeuken. Good vuur de ontwikkeling.Doarnöast, het stun ok nog eens good op debookenplaank of bookenkast. Het wasvanzölfsprekkend dat hee in de woonkamermos stoan. En zonne riege mooie beuk van bie-noa nen meter laank stralen toch wal wat oet.Wie slöaten ’n contract of met ne moatschappijdee ze kon leaveren, ieder bod ’n deel, woar iejoaren laank ne vaste pries in de moand vuurmossen betalen. Was nich goedkoop. Doarnöastkonden ie ok alle joar ’n joarbook anschaffenmet het neijs van het joar doarvuur. Heb wieok wat joar doan.En zoa greuiden de beukenriege op ounzeeeken bookenplaank in de woonkamer vanofdat wie wadden trouwd met ne riege van de se-rie WP.De Grote Winkler Prins is ne Nederlandse ency-clopedie serie dee al in 1870 is begunnen met neoetgave, schreffen duur ’n predikant WinklerPrins. De WP bestun oet 20 deel, bie ouns op deplaank met ’n road-broen umslag en daarop opgoald in zwart drukt: GROTE WINKLER PRINS.Zestigdoezend artikelen wördt der beschrev-ven met foto’s en illustraties. Wie wadden derwies met en broekten hem vaak. Ok hebt wieouns loaten verleiden um doarnöast nog nedreedelige serie WP geschiedenisbeuk an teschaffen. Ok aait makkelijk.Joaren laank hebt ze der stoan, wat zeg ik, walbienoa veertig joar. Hier en doar zat der ’npepierke tuske oaver wat ooit was oetzocht ende bladzieden begunnen luk van kluur te ver-scheten. Veer verhuzingen hebt ze metmaakten iederbod kwammen ze weer op de booken-plaank te stoan. De keender kwammen, wördengroter en gungen de deur oet, de WP beukwörden meender broekt, stunden luk eenleus-tig in ’n hook op de boavenste bookenplaank.Tot ’n joar of wat ledden. Ouns bookenbezitwörden groter en op de bookenplaank was hetpassen en metten. Doarbie, en dat mot ie nichvergetten, ’n computer was der bie kommen.Nich alleen um op te typen of ’n spölleke op tespöllen, mer ok as informatiebron.Via internet konden wie en könt wie de helewereld roond en is met allemoal verschillendezeukmachines hoast alles te vinden op internet.Veurdat ie ’n deel van de WP oet de kast hebt,steet het al op het schearm.Wikipedia is zoa nen digitalen encyclopediedee duur alman kan wörden roadpleegd enduur de gebroekers ok zölf wördt anvuld en ver-betterd. Dat wil zeggen dat wat der steet nich al-tied woar hooft te wedden.Ok de WP is met de tied met goan, ie könt hemnow ok digitaal anschaffen en hee is met ’nabonnement ‘online’ te roadplegen.Ounze 20-delige serie van De Grote WP steetnow in ne verhuusdeus in de hiel te wochtenop aandere tieden. In dezölfde deus zit ok de se-rie oaver de geschiedenis en de joarbeuk.Hee hef ok al ’n paar moal op Marktplaats stoan,eerst dachten ie dat hee toch wal 100 euroweerd was. Mer der bint der zoavöl van te koop.Dezölfde beukenserie kön ie bie wat leu al gra-tis ophalen. Bie een advertentie stun as argu-ment: ‘miene vrouw wet alles better.’Wat ’n roemrucht eand van ne ooit belangriekeen kostbare inverstering.
door Gerard Lage Venterink
De boekjes vangen ‘wat toen inde lucht hing’, zegt Sophie Rein-ders. „Ze laten iets zien van watjonge vrouwen toen bezighield.We kennen bijvoorbeeld uit lied-boeken wel veel liederen uit dietijd, maar in de vriendenboekenzie je liederen die vaker terugko-men en kennelijk populair waren.Zoals je op Facebook nu kunt zienwelke van alle liedjes het meestpopulair zijn.”De Neerlandica Sophie Reindersonderzoekt de vriendenboekjesvoor een promotieonderzoek.Vrouwenalba of alba amicorum, zo-als het toen heette.Maar achter die deftige benamingverbergt zich iets dat veel wegheeft van hedendaagse ‘social me-dia’. „Zoals je nu een Youtu-be-filmpje linkt, maakte je toentekeningen. Zoals je nu je favorie-te groep of zanger deelt, schreef jetoen een liedtekst in het boek. Enwie toen goede raad gaf, zou nunaar een uitspraak of opiniestuklinken die vrienden zouden moe-ten lezen.”Sociale media zijn minder nieuw,dan we denken, wil ze maar zeg-gen „Want ook die vrouwenalbahadden al een sociale functie, wa-ren net als Facebook deels privémaar ook deels publiek. Je liet eranderen in lezen en schrijven. Enje kon er je omgeving mee latenzien dat je veel mensen kende.”
Een van de mooiste alba vond So-phie Reinders ongeveer een jaargeleden in kasteel Twickel. Hetwas, ontdekte ze, waarschijnlijkeigendom van Margaretha vanArnhem (1579-1651). De bijdragesstammen uit 1604-1607, jaren datze nog een huwbare leeftijd had.In Margaretha’s vriendenboek pas-seren - getekend of geschreven -de thema’s die in de meeste vrien-denboeken terugkomen. Een beet-je geflirt, een hint naar iemand opwie je verliefd was, een waarschu-wing tegen te veel vrijpostigheid,favoriete liederen soms en daar-naast veel oproepen tot eendeugdzaam leven volgens religieu-ze regels. „Dat laatste neemt devoornaamste plaats in. Je vindteen soort code van wat gepast enongepast is.”Op een van de mooiste afbeeldin-gen in het boekje van Margarethaschiet Cupido zijn pijlen ‘heet vanbrant’ af op een ‘oprechten min-naar’. Waarbij de versieringen er-omheen voorzien zijn van waar-schuwingen tegen de risico’s vanverliefdheid. Honden met namenals jaloezie en melancholie bela-gen de minnaar.Margaretha werd bemind doorReinier Schaep, heer van Windes-heim en lid van de OverijsselseRidderschap. Van trouwen zouhet niet komen. Haar huwelijks-kansen eindigden op haar trouw-dag, toen Schaep - oud-kapiteinvan het Staatse leger - zich bij het
pakken van een pistool dood-schoot.Een ongeluk zoals dat vaker voor-kwam. „De bronnen uit die tijdzitten opvallend vol met dommeongelukken van mensen die vanpaarden vallen, zichzelf dood-schieten of van een toren vallen.”Margaretha zou na dat tragischemoment nooit in het huwelijk tre-den. „Het laatste spoor dat we vanhaar vinden is dat ze in de zogehe-ten Muurhuizen in Amersfoortwoont. Het is niet bekend of zezich daar als het ware uit de we-reld teruggetrokken. Een soort da-messtift was het niet.”Sophie Reinders probeert aan dehand van andere bronnen de le-vens van vrouwen met een vrien-denboek zoveel mogelijk te recon-strueren. Waardoor de alba ook
door Bert Wolbert
Vriendenboeken voor meisjes werdenrond 1600 gebruikt om verliefdheden,liedjes of wijze raad te ‘delen’. Net als opFacebook of Twitter nu. Een van de mooi-ste ‘alba’ bevindt zich in kasteel Twickel.
Doemspiekers
Een ‘wonderschoon’ vrouwenalbum
Die ‘jeugdvan nu’in 1604
� De stamboom van Henrica vanArnhem, voorin haar vrienden-boek.
De Grote Winkler Prins
DE TWENTSCHE COURANT TUBANTIA WOENSDAG 18 FEBRUARI 2015 STAD & LAND 19
denten of belangrijke personendie ze ontmoetten, in schrijven.Een spreuk, een oproep tot dap-perheid of een goede levensraad.Vaak in het Latijn en mooi geïllus-treerd. Een vriendenboek gaf stan-ding, onderstreepte het netwerkdat de eigenaar had.Bij vrouwenboekjes was de achter-grond niet veel anders. De uitvoe-ring vaak wel. „Ze waren sober-der. Er staan inscripties van meer-dere vrouwen op een pagina. Zewillen vaak naast elkaar op een pa-gina staan”, zegt Reinders.Bovendien zijn de vrouwenalbameestal in de volkstaal en somsin het Frans geschreven. „Meisjesvan adel gingen in die tijd – an-ders dan de jongens - niet naar deLatijnse school maar Franse leshadden ze wel.”De vrouwenboekjes geven niet al-leen een beeld van de wereld
waarin adellijke jongedames leef-den, maar zijn door die volkstaalook voor dialectologen interes-sant die onderzoek doen naarOost-Nederland. „De taal is eenmengvorm van zestiende, zeven-tiende eeuws Nederlands en vaneen soort Duits.”Die ‘mengtaal’ maakt het lezenen onderzoeken van de boekjesmoeilijker. Wat nog eens verer-gerd wordt door het feit dat de bij-drages vaak erg kort zijn. „Dekans om aan iemands handschriftte wennen, heb je daardoor niet.Je ziet direct wat er staat, of je ziethet niet.”Vrouwenalba waren vaak ookminder rijk geïllustreerd dan man-nenboekjes. Het boekje van Mar-garetha is daarop een uitzonde-ring. „Een wonderschoon boekje.Als je zoiets op schoot hebt..., datis echt een historische sensatie.”
beter ingebed worden in een ver-haal over de samenleving waarinze werden gebruikt.De boeken werden, anders dan bijde rondtrekkende mannen, thuisvolgeschreven. En niet in het La-tijn, dat niet voor vrouwen wasweggelegd. Ze vertellen zo ookiets over de beperkingen waar-mee jonge vrouwen rond 1600 temaken hadden. Maar tegelijk la-ten ze ook de ‘kleine vrijheden’zien die ze wel hadden. En die zevaak volop benutten.„Toen ik met het onderzoek be-gon, dacht ik dat die jonge damesniet veel anders deden dan eenbeetje borduren. Dat is niet zo.De boeken geven een - zeker ookgestileerd - beeld van een lieflij-ke, vrouwelijke wereld op de adel-lijke huizen. En dat in een tijd
van geloofsstrijd en TachtigjarigeOorlog.Maar anderzijds denk ik dat je derol van die vrouwen niet moet on-derschatten. Velen hadden thuiswaarschijnlijk toch de broek aan.Als je de vriendenboeken leest,zie je dat het intelligente, sterkedames zijn. Margaretha leeft latergewoon op zichzelf in Amers-foort, heeft eigen middelen vanbestaan. En iemand als Catharinavan Eck, die in ’t Stift Ter Hunne-pe bij Deventer zat, schrijft en sti-muleert de uitgave van piëtis-tische teksten. Ze grijpt de speel-ruimte die ze heeft voor eigenideeën. En veel vrouwen trouw-den twee, drie keer, verhuisdenmeer dan eens. Het zijn geen le-vens waarin niets gebeurt.”Over politiek gaan de boeken
niet, ondanks de roerige tijden.„Dat hoefde ook niet. In de krin-gen waarin de boekjes werden ge-bruikt, wisten de families van el-kaar wel waar ze stonden.”De vrouwenalba beperken zichtot de wereld van de adel. Over delevens van de veel talrijkere boe-renvrouwen of burgerlijk dames ,zeggen ze niets. „Die haddengeen mogelijkheden zich zo te ui-ten. Die waren waarschijnlijk ookvooral met de strijd om het dage-lijkse bestaan bezig.”De alba, zoals ze ook op Twickelliggen, zijn daardoor des te bijzon-derder. „Ze horen tot de weinigevensters, die we hebben op de we-reld van vrouwen die in de perio-de rond 1600 verder soms uit degeschiedenis lijken te zijn verdwe-nen.”
Te hooien te gras
De Pvda ‘neugt oe’over streektaalDe PvdA Overijssel houdtzaterdag in de bibliotheekin Hengelo een bijeen-komst over streektaal.De bijeenkomst gaat overde rol van streektaal. Envooral over de vraag hoe deNedersaksische streektalenin de toekomst beter op dekaart kunnen worden gezet.De inleiding wordt ver-zorgd door Jan Germs, werk-zaam bij het Drentse Huusvan de Taol. Aanlsuitend isonder leiding van TheaKroese een paneldiscussie.Deelemers daaraan zijn: deTwentse streektaalconsu-lent Harry Nijhuis vanTwentseWelle, oud-gedepu-teerde Jan Kristen en HansGerritsen, burgemeestervan Haaksbergen en voorzit-ter van de Stichting Streek-taal-Organisaties in het Ne-dersaksisch Taalgebied.De bijeenkomst begint om14.00 uur. Toegang gratis.
Troebelen in deTwentse textielDr. Wim H. Nijhof houdtvrijdag voor de TwentseCultuurhistorische Vereni-ging een lezing over hon-derd jaar sociale strijd in deTwentse textiel. Nijhofschreef een boek over ditonderwerp.De lezing begint om 20.00uur in De Schouw aan hetKerkplein in Almelo. Toe-gang niet-leden: vier euro.
Lezing Löwenhardtal komende zondagDe lezing die JohnLöwenhardt houdt over ‘Digantse misjpoche’ (de helefamilie) is, anders dan vori-ge week stond aangekon-digd, niet op zondag 22 sep-tember maar al komendezondag 22 februari.De lezing in de synagogeaan de Prinsestraat in En-schede begint om 15.30 uur.Toegang 7,50 euro (inclusiefkoffie).
Opgave kan via e-mail naar:[email protected]
De Regge inwoord en beeldJan Dijkema houdt morgenvoor de Vereniging Heem-kunde Ambt Delden een le-zing over de Regge. Dijke-ma gaat onder meer in opgeschiedenis, natuur enlandschap van de Regge.De rivier werd ruim hon-derd jaar geleden gekanali-seerd en verbreed. Veel bij-zondere natuur verdweentoen. Inmiddels is hetWaterschap Vechtstromenvolop bezig, zoveel moge-lijk te herstellen.Dijkema voorziet zijn le-zing van diabeelden, dieeen idee geven van cultuuren natuur langs de Regge.
Dialezing over de Regge doorJan Dijkema, morgenavond inDe Schöppe van café Assink inHengevelde. Aanvang 20.00uur, toegang gratis.
op kasteel Twickel
� Cupido schiet een pijl ‘heet van brant’ op een minnaar. In het prachtig geïllustreerde vriendenboekje van Margaretha van Arnhem, uit de jaren 1604-1607,werd, net als in veel andere vrouwenalba, met thema’s als verliefdheid gespeeld. afbeeldingen uit de collectie vrouwenalba van huis Twickel./ foto’s Sophie Reinders
� Een knoop in de hals als middel te-gen geroddel, uit het boekje vanSophia van Renesse: Ick wolde datal die clappers tongen/ Aldus hae-ren hals ware gewrongen.
� Een tekening uit het album van Henrica van Arnhem, waarin de risico’s vanverliefdheid worden vergeleken met het gevaar voor muggen, die om hetkaarsvuur zwermen.
