12 Bos - Natuurpunt · 2016-02-10 · 12 5 3.3 Kenmerken van een natuurlijk bos Hoe een volledig...

1© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos

Leerdoelen

De natuurgids…

• kaneendefinitiegevenvanhetbegripbosenditonderscheidenvanvegetatiesmetbomendiegeenboszijn;• kaneenomschrijvinggevenvandeontwikkelingvanhetbosinonzestreken;• kandebelangrijkstekenmerkenbeschrijvenvaneennatuurlijkbos;• kandebelangrijkstekenmerkenbeschrijvenvaneenbeheerdbos;• kanenkeleconcretevoorbeeldeninhetterreingevenvanhoeplantenendierenaangepastzijnaanleveninhetbos;• kandebelangrijkstebostypegroepenvanzijnstreekherkennenenbeschrijven;• kandepositievanhetVlaamsebosinhoofdlijnenbeschrijven;• kandeverschillendebosfunctiesopsommenenbeschrijvenzoalsopgenomeninhetBosdecreet;• kanhetverschilbeschrijventussenhooghout,hakhoutenmiddelhout.

Inhoud

1 Watis‘bos’?

2 Ontwikkelingvanhetbosnadelaatsteijstijd

3 Hetbosalslevensgemeenschap 3.1Hetklimaatbepaaltwaarboskangroeien… 3.2…maarhetboscreëerteenmicroklimaat 3.3Kenmerkenvaneennatuurlijkbos 3.4Kenmerkenvanhetbeheerdebos 3.5Planteninhetbos,ofdestrijdomhetlicht

3.5.1 Periodiciteit (seizoenaspecten) 3.5.2 Bladbouw 3.5.3 Wintergroene planten 3.5.4 Klimplanten 3.5.5 Epifyten / Maretak 3.5.6 Intensiteit van de levensfuncties 3.5.7 Planten zonder bladgroen en zwammen 3.6Nogoverbosplanten:bestuivingenzaadverspreiding

3.6.1 Bestuiving 3.6.2 Zaadverspreiding3.7Diereninhetbos

4 BosvegetatiesinVlaanderen

5 HetbosinVlaanderen 5.1SituatievanhetVlaamsebos 5.2HetBosdecreet:duurzaambosbeheer 5.3Bosbouw 5.4Natuurtechnischbosbeheer 5.5Bosbehoudversusbiodiversiteit?

12 Bos

2 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos

Eerst wordt nagegaan wat precies met een ‘bos’ bedoeld wordt. Vervolgens wordt aangegeven dat onze streken niet steeds met bos zijn bedekt geweest. Een centraal onderdeel wordt gevormd door het bos als levensgemeenschap, waarbij ook aandacht uitgaat naar de belangrijkste kenmerken van het bosmilieu. Een kort overzicht wordt gegeven van de verschillende bosvegetaties die van nature in Vlaanderen voorkomen. Tenslotte wordt het bos in zijn maatschappelijke context geplaatst. Welke functies heeft het bos bij ons te vervullen? Wat zijn de belangrijkste kenmerken van het huidige bosbeheer? Komt de maatschappelijke eis tot behoud van het bos in conflict met die tot behoud van de biodiversiteit?

1 Wat is ‘bos’?

Iedereenvoeltintuïtiefaanwatonder‘bos’wordtverstaan.Tochishetnieteenvoudigeenalomvattendedefinitievanditbegriptegeven.Ditheeftuiteraardtemakenmethetfeitdatererguiteenlopendevormenvanboszijnéndaterovergangsvormenbestaanmetanderevegetatievormen.

Bomenvormenalleszinseenwezenlijkonderdeelvanhetbos.Zonderbomengeenbos.Maareenbosisméérdaneenverzamelingbomen.Niemandzaleenbeboomddorpsplein‘bos’noemen.Enookeen(hoogstam)boomgaardwordtdoorgaansnietalsbosbeschouwd.Typischvoorbosisdatheteenlevensgemeenschapvormt.Erkomenbehalvebomenookstruiken,kruidachtigeplanten,dierenenandereorganismeninvoor.Tussendezesoortenbestaanwelbepaalderelaties.

EendefinitiewerdopgenomeninhetVlaamseBosdecreet.Bossenwordenhierinomschrevenals‘grondoppervlaktenwaarvandebomen

endehoutachtigestruikvegetatieshetbelangrijkstebestanddeeluitmaken,waartoeeeneigenfaunaenflorabehorenendieéénofmeerfunctiesvervullen’.(Merkopdatstruikvegetatieshoedanooksteeds‘houtachtig’zijn!)

Vanzelfsprekendzijndegrenzentussenwatwelenniet‘bos’is,nietaltijdscherptetrekken.Zoiserecologischnietzoveelverschiltusseneenboomgaardmethoogstamfruitbomeneneen‘houtakker’metpopulieren.Echter,inheteerstegevalisdegrondoppervlaktemeestalinlandbouwgebruik(periodiekebeweidingofafmaaien).Inhetlaatstegevalkunnendestruik-enkruidvegetatieszichmeestalvrijelijkontwikkelen,alkunnenzesterkbeïnvloedzijndoordepopulierenaanplant.Daarnaastbestaaninnatuurlijkeomstandighedenovergangsvormentussenbosenopenterrein,zoals‘openbos’en‘bomenheide’.Ofzeboszijnofnietisdeproblematiekvanhetglaswijn,dathalfvolofhalfleegkanzijn.HetAgentschapvoorNatuurenBosheefteenreekscriteriaontwikkeldombosvananderevegetatievormenteonderscheiden(zieverder).

2 Ontwikkeling van het bos na de laatste ijstijd

HetmilieuinWest-Europaisnietaltijdgunstiggeweestvoorbosgroei.Gedurendedeijstijdenkonzichinonzestrekenslechtseentoendravegetatiemetdwergstruikenhandhaven.Naelkeijstijdschoofdenaarhetzuidenverdrongenvegetatieopnieuwnaardenoordelijkestrekenop.

Ditproceskwamooknadelaatsteijstijd(zo’n10000jaargeleden)weeropgang.Hetwerd –ofwordt–beheerstdoordeopeenvolgendeveranderingeninhetklimaatendoordeverspreidingsmogelijkhedenvandeverschillendesoorten.HetprimaireberkenbosmaaktegeleidelijkplaatsvoorbossenvanGroveden.Dezewerdenophunbeurtachtereenvolgensgekoloniseerddoorhazelaar,eik,iep,winterlinde,gewoneesenzwarteels.Pastoenhetklimaatweerkoelerenvochtigerwasgeworden,3000tot4000jaargeleden,bereiktebeukopnieuwonzegewesten.Haagbeukdeedslechts1500jaargeledenzijnintrede.Doordeoost-westliggingvandegrotebergketensinEuropa

Is dit bos of niet? (Paul Stryckers)


warenvelesoortenbijhunterugtochtnaarhetnoordenopeenonoverkomelijkehindernisgebotst.HierdoorwerdhetWest-EuropeseloofbosveelarmeraanplantensoortendanvergelijkbarebosseninhetoostenvanNoord-Amerika,waardebergketensnoord-zuidlopen.Optemerkenvaltdatdeevolutienadeijstijdgelijktopdenormalesuccessiediezichnunogopopenterreinenvoordoet.Napionierboomsoortenmetgrotelichtbehoefte,died.m.v.dewindwordenverspreid,vestigenerzichloofbomenuitheteikenmengbos,vaakverspreiddoordieren.Dezevegetatiemoettenslottehetveldruimenvooreenbosmetschaduwboomsoortenalsbeuk,wintereikenhulst.

Zelfsvanonzemeest‘natuurlijke’bossenwijkthethuidigebeeldsterkafvandeoorspronkelijkesituatie,tengevolgevanlangdurigeenwisselendemenselijkeingrepen.Degeschiedenisvanhetbosinonzestrekennadelaatsteijstijdisereenvankomenenvangaan.

Reedsvroeg,vanindeprehistorie,beïnvloeddedemenshetbosdoorhouttegebruikenalsbrandstofvoorverwarmingenvoorhetbereidenvanvoedsel.Ookstakhijhetbosplaatselijkinbrandomdejachtmogelijkhedenteverbeterenenomdeopslagvannuttigekruidentebevorderen.Toenhijaanlandbouwbegontedoen,werdditprocesvanbrandenenkappennogversneld.Debeuk,dieuiterstgeschiktbrandhoutoplevertenbovendienergkwetsbaarisbijbosbrandenenkappingen,werddaarbijspoedigteruggedrongen.Indeovergeblevenbossenraaktedebodemverarmddoorhethoedenvanvee,hetsnijdenvantakkenalswintervoedervoorhetvee(tot1000takkenbossenperkoeenperhalfjaar)

enstrooiselrooft.b.v.debemestingvandeakkersofvoordepotstal(zievoorditlaatstebegriphethoofdstuk13‘Heide’).Ookopplaatsenwaarhetbosnietals‘veeweide’werdgebruikt,onderginghetonrechtstreeksdeinvloedvandeveeteelt.Omhetveetebeschermenwerdgestreefdnaarbeperkingofuitroeiingvanroofdieren.Ditleiddedanweertotverhogingvandebegrazingsdrukdoorwildeplanteneters,zoalsedelhert,reeenkonijn.Hetsnijdenvantakkengeschieddetenkostevandeiepen,maareikenwerdengespaardofaangeplantterwillevanhetzwijnenvoer(eikels).Detaxusdaarentegenisuitgeroeidwegenszijnvoorhetveegiftigeloofenzijnalsbooghoutgeschiktestammen;erbestaatzelfsgeengangbareNederlandsenaammeervoordezesoort!(BijDodoensheettedetaxusnogiebenboom,verwantmethetDuitseEibenénhetFranseIf.)ToendeRomeinenonzestrekenbereikten,wasreedseengrootgedeeltevanonzegewestenontbosteninlandbouwgebiedenofwoestegrondenomgezet.Hetgrote‘Kolenwoud’datindeleemstreekvanMidden-Belgiëovergeblevenwas,ontleendezijnnaamaandetallozehoutskoolbranderijendieeringevestigdwaren.Nietbepaaldeenoerwoudsituatie!

Aan dit pollendiagram is af te lezen dat kort na de laatste ijstijd een kruidenvegetatie overheerste. Nadien kwamen berk en den op. Vanaf het boreaal volgt hazelaar. In het Atlanticum doen ook de overige boomsoorten hun intrede. (naar Westhoff e.a. 1973)


DeperiodevangroteonlustendievolgdeopdeineenstortingvanhetRomeinserijkleiddetoteentweedegolfvanbosuitbreiding.Heelwatverlatenlanderijenraaktenopnieuwmetbosbezet.Maarvanafdelateremiddeleeuwen,methetontstaanvandesteden,werddebehoefteaanhoutvoorwoning-enscheepsbouw,alsmedevoorbrandstof,steedsgroter.Eennieuweperiodevangrotebosverwoestingbrakaan.Zevielsamenmetuitbreidingvandeheide.Omsnelaangerief-enbrandhouttegeraken,schakeldemenmeerenmeeroverophakhout.

Pasinde19deenbegin20steeeuwwerdopgroteschaalherbebost,wegensdestijgendevraagnaarmijn-enindustriehout.Ditgebeurdeineeneerstefasemetgroveden,eensoortdiebijonsdoornatuurlijkeomstandighedenzeldzaamgewordenofwaarschijnlijkzelfsuitgestorvenwas.Nadienwerdenintoenemendemateexotengebruikt(Amerikaanseeik,Corsicaanseden,douglasspar,lork).Indetweedehelftvande20steeeuwhebbenveelvandezebossendanweerplaatsmoetenmakenvoorstadsuitbreiding,wegenaanleg,industrie,enz.

DeinvloedvandemenswasreedsmerkbaarophetogenblikdatdeBeuknogmaarnetinonzebossenvoorkwamendeHaagbeuknogontbrak.Daardoorishetergmoeilijkomnategaanofdehuidigeveranderingeninhetbostoeteschrijvenzijnaangewijzigdenatuurlijke(klimatologische)omstandighedendanwelaanmenselijkeinvloed(vermesting,zureneerslagofbroeikaseffect)–ofaanbeide.Ditisbv.hetgevalvoordeexplosieveuitbreidinginonze(park)-bossenvandegewoneesdoorn,diemisschien

weleennatuurlijkeareaaluitbreidingkent.Ookwordttegenwoordigdoorwetenschappersaangenomendatdebeuknagenoegoveraltotoverheersingzouzijngekomen,wanneerdebodemnietopveleplaatsenwasgedegradeerdtengevolgevanmenselijkeactiviteiten.Daarnaastnamdewinterlindevroegereenveelbelangrijkereplaatsinonzebossenin,ookopdeminderrijkegronden.

3 Het bos als levensgemeenschap

3.1 Het klimaat bepaalt waar bos kan groeien…

Bosgroeiisnietoveralterwereldmogelijk.Indetropenbepalendehoeveelheidneerslagendeverdelingervanoverhetjaarhetaldannietvoorkomenvanbos.Indegematigdeluchtstrekendaarentegenisdebeslissendefactoreenminofmeerlangekoudeperiodewaarinvorstoptreedt.Infeitegaathethierbijookomeendroogteperiode.InWest-Europazijnopdemeesteplaatsendemilieufactorengunstigvoorbosgroei.Doorhetoptredenvanvorstindekoudemaandenheeftdezebosgroeihetkaraktervanwinterkaalloofbosof,indebergeneninhetnoorden,vannaaldbos.

3.2 …maar het bos creëert een microklimaat

Hetklimaatbepaaltdusdeaanwezigheidenhetkaraktervanhetbos.Maarvanzijnkantwordthetfysischmilieuookdoorhetbosbeïnvloed.Hetbosscheptnamelijkeenmicroklimaat,eenplaatselijkklimaatdatafwijktvanhet(macro-)klimaat.

Hetbosregeltdewaterhuishouding.Humushoudtveelvochtvast.Bovendiengebeurtindebovenstebodemlaagdeverdampingveellangzamerwegensdebeschaduwingendehogeluchtvochtigheid.(Debladerenverdampenheelwatvochtdatuitdieperelagenafkomstigis.)Ditvochtophoudendvermogenvoorkomterosieenoverstromingen.

Inhetbosheersenmeergematigdetemperaturen.Het(zomerse)bladerdekwerktalseenscherm.Hierdoortredenertussendagennachtentussenwinterenzomerkleineretemperatuurverschillenopdaninopenterrein.Tevensontwikkelenverterendeplantenrestenwarmteenhoudthetwaterindehumuszonnewarmtevast,terwijldeluchttussendeafgevallenbladereneenisolatielaagvormt.

Doordehooguitgegroeidevegetatiewordtdewindkrachtgebroken,watdetweevorigefactorennogversterkt.

Middeleeuwse afbeelding van het akeren, het verzamelen van de eikel-mast voor de varkens. Eikels werden vroeger akers genoemd (cf. Engels acorns). De familienaam Ackermans verwijst nog naar dit gebruik.


3.3 Kenmerken van een natuurlijk bos

Hoeeenvolledignatuurlijkboserinonzestrekenzouuitzien,wetenwenietprecies.Tochkunnenweonsvandergelijkbosenigszinseenbeeldvormen,dankzijwetenschappelijkonderzoekindeoudsteenminstgestoordelaaglandbossenvanEuropa.Maar,hetisalaangegeveninhethoofdstuk‘Landschapsecologie’,eensgezindheidbestaathieromtrentniet.

Dediscussiegaatvooraloverdestructuurvanhet‘oerbos’.DemeestebosecologenvolgenhetdoordeBritAlexWatt(1947)ontwikkeldegap phasemodel.Doorhetafstervenofomvallenvanbomenontstaanopen plekken.Diezijnoparmebodemsgroterdanoprijke.Deredenisdatoparmebodemslichtboomsoortendomineren(esp,ruwe

berk,zomereik).Dezaailingenvandezesoortenkunnenmaaropgroeienalservoldoendelichtopdebosbodemvalt;hetisduswachtentotdeopenplekgrootgenoegis.Oprijkebodemskunnenschaduwboomsoortenzoalsbeukenhaagbeukalkiemenwanneerdoorhetafstervenvanééngroteboomeenkleineopeninginhetkroondekontstaat.Hetresultaatvanditprocesiseenmozaïekpatroon bestaandeuitzgn.‘verjongingseenheden’dieinverschillendeontwikkelingsfasenvanhetbosverkeren(ziefiguur).TegenditmodelheeftdeNederlandseecoloogFransVera(1997)zichafgezet.HetontbrekenvanverjongingvaneikenenhazelaarsinbosreservatenoveralinEuropaheefthemdoenbesluitendathetoorspronkelijkebosveelmeeropenmoetzijngeweest.Groteplantenetersspeeldenhierineen

sleutelrol.Watwe‘oerbos’plegentenoemen,wasinfeiteeenparklandschap,aldusVera.Zijnstellingwordtniet

dooriedereengevolgd.Hetisnietuitgeslotendatbeidesituaties,debosmozaïekenhetparklandschap,naastelkaarvoorkwamen.Zokanmetnameinrivierdalendeinvloedvangrotegrazersgrotergeweestzijndandaarbuiten.Indierivierdalenkunnenzichimmersmedet.g.v.dedynamiekvanderivierergproductievekruidvegetatiesontwikkelen(ziehoofdstuk14‘Zoetwater’).

Waargeendiscussieoverbestaat,isdateennatuurlijkbosindeeersteplaatseen kringloopsysteemis,waarinopbouwenvervalhandinhandgaan.Nietalleendeverdordeafgevallenbladeren,maarookelkeafgestorventwijg,takofboomstamwordtterplaatseafgebrokenenblijftzodoendeindestoffenkringloop.Aanditafbraakprocesnementalvanplanten-endiersoortenenandereorganismendeel:vooralschimmelsenbacteriën,maarookallerleiinsecten–vnl.delarvenvanhoutkevers,houtwespenenvanenkelevlindersoorten–enzelfsbepaaldevogelsoorten,zoalsspechten.Onrechtstreeksprofiterenanderesoortendaarvan.Zowordenverlatenspechtenholendoorvleermuizenenholbroedersgebruikt.Doodhoutisduseenlevenbrengendeschakelinhetbos.Hetaandeelvandoodhoutinhettotalehoutvolumevaneennatuurlijkboswordtgeschatop20tot50 %.Natuurlijkebossenleggeneenhoeveelheidkoolstofvastindestammenentakkenvandebomen,maarditisbeperkttothetmaximumvolumehoutdathetecosysteemkanbevatten.Alshoutgeoogstwordtengebruiktvoorduurzametoepassingenzoalswoningbouwénopnieuwboswordtaangeplant,stijgtdehoeveelheidgebondenkoolstof(bestrijdingvanhetbroeikaseffect).

Schematische voorstelling van een oerbosvegetatie. Donkergrijs zijn de boomkruinen; lichtgrijs is struweel van jonge bomen; wit zijn kruidvegetaties. Ook de omgevallen bomen zijn weergegeven. Het geheel vormt een mozaïekpatroon.

Verjongingsgroep op open plek in het New Forest (Engeland) (Paul Stryckers)


Deze (bijna) dode beukenstomp in het New Forest is helemaal hol en bezet met tonderzwammen (Paul Stryckers)

Eenanderbelangrijkelementinhetfunctionerenvaneennatuurlijkboszijnontwortelde en omgevallen bomen.Doorstormenwordenbomengebrokenofgeworpen.Inhetlaatstegevalwordt,doorhethefboomeffectbijhetomvallen,dewortelkluitopgelicht.Zoontstaateenwortelkuil,waarinzichbijhogewaterstandamfibieënkunnenvoortplanten.Deopgelichtewortelkluitklinktintoteenheuveltjewaarinoppervlakkigendieperliggendbodemmateriaalzijnvermengd.Hieropkunnenplantenmetbijzondereecologischeeisengroeien,bv.gebogendriehoeksvarenensmallebeukvaren.Maarookdeomgevallenofafgebrokenstammenverhogendeverscheidenheidaangroeiplaatseninhetbos.Inderottendebastontkiemenallerleikruiden.Nahetafvallenvandebastraaktdekalestambedektmettypischemossenenkorstmossen.Diewordenlateropgevolgddoorvarensenanderekruiden.Bovendienbiedendetakkenmassa's,gevormddoordeneergestortekruinenendemeegesleurdestruikenenjongeboompjes,broedgelegenheidaanverscheidenesoortenzangvogels.

Ookbeschermenzenieuwopschietendeboompjestegenvraatvangrotereplanteneters.

Effect van omgevallen boom op de bodem. Na het omvallen bevindt de wortelkluit zich boven het maaiveld. De onderste bodemlagen vermengen zich met de bovenste. Op het kleine heuveltje dat overblijft vestigen zich soms bijzondere planten omdat de bodem plaatselijk aangerijkt is (naar Koop, 1981)

Kromme bomen en kneusbomen(=bomenmetuitgewaaidetop)wordeninproductiebossenveelalspoedigverwijderd.Juistdezebomenzijnvoordenatuurergbelangrijk.Krommebomenrakenbegroeidmetmossenenkruiden,zoalswitteklaverzuring,eikvaren,robertskruidenmuursla.Kneusbomenvormeneenuitgelezennestplaatsvoorroofvogelszoalsboomvalk,buizerd,sperwerenwespendief.Ookhollebomenvormeneenuitzonderlijkmilieu,b.v.voorvleermuizen(ziefotobovenaanbladzijde).

Eenbijzondereinvloedophetboswordtuitgeoefenddoordebever.Omdeingangtothetnestpermanentonderwatertehouden,wordteenbeekafgedamd.


In deze Beuk met sterk afwijkende groeivormen bevindt zich een nest van Zwarte ooievaar (Belgische Ardennen) (Paul Stryckers)

Daardoorwordthetbovenstroomsgelegenbosonderwatergezet;hetsterftafdoorvernatting.Dealdusontstaneopenplekkanjarenstandhouden.Alshetbevernestverlatenwordtendedamdoorbreekt,looptdepoelleegtenkandebosverjonginginzetten.DebeverwerduitgeroeidindenegentiendeeeuwmaaristeruguitgezetenalopverschillendeplaatseninVlaanderenwaargenomen.

Beverdam in de Duitse Eifel (Bart Michielsens)

Eenbosontstaatnietmeteen,maardoorlooptverschillendeontwikkelingsfasen:kalefase(openplekzonderzaailingenvanbomen);jongefase(openplekmetzaailingenvanbomen);dichtefase(struweelvanjongeboompjes);stakenfase;boomfase;aftakelingsfase.Elkeontwikkelingsfasevertoonteeneigenbiodiversiteit.Openplekkenkunnenrijkzijnaanmeerlichtbehoevendekruidenenwordenookopgezochtdoorinsectenalsdagvlinders.Dezesoortenrijkdomverdwijnttotaalalsdejongeboompjesindedichtefasekomen.Dieisdanwelweergeschiktalsschuiloord,b.v.voorreeën.Alsdestakenfaseovergaatindeboomfase,vestigenzichdeechteschaduwplanten.Tegelijkkomenopenindeboomstammentypischeboombewonendesoortenvoorzoalseekhoorn,spechtenenholenbewonendevogelsenvleermuizen.Deaftakelingsfasetrektheelwatzwammeneninsectenaan.Deovergangvaneenmeerlichtbehoevendecosysteemnaareenschaduwtolerantecosysteemoverdesoortenarmedichte-enstakenfasen,maaktdatbosontwikkelingsomsalsnegatiefervarenwordtinnatuurbehoudskringen.Wanneerjeoplangetermijnkijkt,vervaltditnegatievevooroordeel.

Oprijkerebodemskanhetbos,viahetontstaanenhetopvullenvanopenplekken,geleidelijkovergaanineenandertype.Datgaatzo:alsdebosgroeihelemaalvanvoorafaanbegint,vestigtzicheersteenbosmetlichtboomsoorten.Indienditbosgetroffenwordtdooreenzwarestorm,danvestigtzicheennieuwegeneratievanditbos.Indienniet,danvestigenzichonderhetschermvandelichtboomsoortengeleidelijkaanmeerschaduwtolerantesoorten.Kiemplantenvanlichtboomsoortenmakenonderhetkronendakvandemoederbomenimmersgeenkans.Alseenboomvandelichtboomsoortengeneratieverdwijnt,groeiendeaanwezigeschaduwsoortendoor.Zoontstaateennieuwsuccessiestadiummetschaduwboomsoorten.Somskanditnogdooreenderdestadiumwordenopgevolgd.Inelkstadiumneemtdebeukeengroteraandeelin.Bijeenheelzwarestormwordtdeklokhelemaalteruggedraaid;bijhetafstervenvaneenofmeerderebomenblijvendeschaduwboomsoortenpresent.Merkopdatbomenheellanglevendeorganismenzijn.Hetvolstaatdateenzwarestormzicheensindetweeeeuwenvoordoetomdecyclischesuccessieingangtezetten.

Hetnatuurlijkbosisdusgeenstatischeindstadiumvandenatuurlijkesuccessie,maareendynamische climax.Het is de 'chaotisch' aandoende verschijningsvorm van een uiterst complexe en gestructureerde levensgemeenschap.

3.4 Kenmerken van het beheerde bos

Hoeweldebiologischerijkdomwellichtniettevergelijkenismetdievanhetverdwenenoerbos,ishetbosoprijke,niettenattegrondenstructureelnogsteedsdemeestontwikkeldevegetatiedieweinonzestrekenkunnenaantreffen.


Kenmerkendvoorditbosisdeverticaleopbouwofetagebouw.Hetoptimaalontwikkeldeetagebosbestaatuit4(bovengrondse)lagen:strooisellaag(moslaag),kruidlaag,struiklaagenboomlaag.Veruithetmeestelevenspeeltzichechterafindebodem.Ookdaarbestaateenzekeregelaagdheid.Dewortelsvanbomen,struikenenkruidenreikentotopverschillendediepten.Dewortelconcurrentieblijftaldustoteenminimumbeperkt;deondergrondseruimtewordtdoordelevensgemeenschapbosoptimaalbenut.Pionierbossenopdroge(ruweberk)ofzeernattegronden(wilgen,zachteberk)tellendoorgaansslechts2of3lagen.Productiebossenbezittensomsmaar1etage(beukenbossenopverarmdegronden;jongenaaldboomplantages).

Indestrooisellaagkomthetbladstrooiselvoor,maarookhetvoorjaarsstrooiselvanknopschubbenenrestenvandebloeiwijzenalsookkleineretwijgen.Daartussengroeienzwammenenmossen.Insommigebossenkunnendemosseneenbodembedekkendemoslaagvormen.Maaralshetbladstrooiseltraagverteert,isdeaanwezigheidvanmossenveelalbeperkttotdestamvoetenvanbomenenbovenopneerliggendeboomstammen(‘boomlijken’).Mossenzijnhoedanookvangrootbelangvoorhetbos.Zehebbeneengrootwaterophoudendvermogen.Eénhectaremetmosbedektegrondkantot30000literwaterophoudenenwekenlangvasthouden.Mossenvoorkomenaldusdatdebosbodemtesneluitdroogtendragenbijtotdeinstandhoudingvaneenoptimalebodemstructuur.Ophellingenvoorkomteengoedontwikkeldemoslaaghetbeginvanerosie.

opperetage

nevenetage

onderetageliaan

struiklaag

kruidlaag

mos- of strooisellaag

boomlaag

Gelaagdheid in een bos. Mos-, kruid- en struiklaag worden in bosbouwkundige literatuur meestal samengenomen tot onderetage. De nevenetage bestaat uit onderdrukte en/of begeleidende boomsoorten. De opperetage vormt het kronendak.

Gelaagdheid in loofbos op arme bodem (bostypegroep Dennen-eikenbos, zie hieronder: 4). De boomlaag is zwakker ontwikkeld. De bomen worden vaak niet groter dan in de nevenetage van een bos op zonale bodem. De onderetage bestaat uit een dwergstruiklaag met o.a. bosbessoorten en struikhei. In de strooisellaag komen heel wat soorten zwammen voor (Zoerselbos) (Paul Stryckers)


Ookhorizontaalvertonenbepaaldebosseneenkenmerkendestructuur.Oprijkeregrondengaathetbosnietbruuskinopenterreinover,maarkomtertussenbeideuitersteneenovergangssituatievoor:debosrand.Hetboswordtomringddoorstruikendieervanhoudenom'methunrugindeschaduwenhungezichtinhetzonnetje'testaan.Zevormendemantelvanhetbos.Aandevoetvandezemantelstruikengroeienhoogopschietendekruiden(look-zonder-look,schaduwkruiskruid,stinkendegouwe,zevenblad).Ditisdeboszoom.Indebosrandkomenbovendienklimplantenvoor.Zekunneneenwaresluiervormen(bitterzoet,bosrank,bramen,haagwinde,hop).Debosrandverdientonzebijzondereaandacht:hijvertoontvaakmeerlevensvormendaneenvergelijkbareoppervlaktebinneninhet(productie)boszelf.Hettalrijkvoorkomenvankruiden,ookindezomermaanden,trektveleinsectenaan(vlinders).Hierdoorwordendanweerinsectenetendevogelsaangelokt.Deaanwezigheidvanvogelswordtnogbevorderddoordatvelemantelstruikenmetdoornsofstekelsgewapendzijn(nestgelegenheid:bramen,eenstijligemeidoorn,rozen,sleedoorn)ensappigevruchtendragen(devoorgaandesoortenengewonevlier,rodekornoeljeenwildekardinaalsmuts).Typischevogelsoortenvandebosrandzijn:grasmussen,heggenmus,merelenwinterkoning.Gaaienzoekenbosrandenopomerhunondergrondseeikelvoorraadaanteleggen.Ditispreciesdeplekwaareeneikhetbestkiemt!Eenaanbosrandengebondenzoogdierisdeegel.Alsinsecteneterishijgenoodzaaktindekoudemaandeneenwinterslaaptehouden.Hijtrektzichdanterugineenzelfgemaaktnestvanmos,grasofbladeren,datverscholenligtonderbraamstruiken.

Een open plek in het bos creëert een extra ‘inwendige’ bosrand (naar Vera, 1997)

3.5 Planten in het bos, of de strijd om het licht

Doordeverticalegelaagdheid(ziehiervoor)vanhetbosgroeienheelwatbosplantenindonkerderomstandighedendanplantenvanhetopenveld.Bosplantenvertonenbijgevolgallerleiaanpassingenaandezebijzonderesituatie.

3.5.1 Periodiciteit (seizoenaspecten)

Ingoedontwikkeldebossenoprijkeregrondenbereikendeverschillendevegetatielagenjaarlijksnaelkaarenvanondernaarboveneenhoogtepuntinhunontwikkeling(periodiciteit).Indewintereninhetvroegevoorjaarvormendemossenhunsporen.Daarnaishetdebeurtaandekruidenomsneloptegroeienenbloementevormen,vervolgensaandestruikenentenslotteaandebomen.

Enkele voorbeelden van geofyten (Maggy Jacqmin)

Links: wilde hyacint (bol); Midden: bosanemoon (wortelstok); Rechts: speenkruid (wortelknolletjes)


Deplotseontwikkelingenbloeivanboskruideniswelhetmeestspectaculaireverschijnselvanhetbosinonzestreken.Dezezgn.vroegbloeiers'ontwijken'alshetwarehetprobleemvanhetlichttekort.Zeontwikkelenzichvooraleerdeknoppenaanbomenenstruikenuitlopen.Typischevoorbeeldenzijnbosanemoon,slankesleutelbloem,speenkruid,vingerhelmbloemenwildehyacint.Omeensnelleontwikkelingscyclustekunnendoormaken,hopendezeplantenreservestoffenopinondergrondsebladeren(bol),wortels(knol)ofstengels(knolofwortelstok).Bosanemoonheeftwortelstokken,speenkruidwortelknolletjes,gevlektearonskelkeenstengel-knolenwildehyacinteenbol.

3.5.2 Bladbouw

Demeestebosplantenvertonenaanpassingeninbladbouw.Omdebeschaduwingtecompenseren,hebbenbosplantenvaakbladerenmeteengrootoppervlak.Eenvoorbeeldisgevlektearonskelk.

Boskruidenhebbendikwijlsbladerenoplangestelen,diezichmetdebladschijfloodrechtopdeinvallendelichtstralenrichten(bosanemoon,gevlektearonskelk).

Kruidendieingrotegroepenvoorkomen,vormenbladmozaïeken:aldebladerenstaanongeveerevenhoogopdesteelingeplant,zodatzeeengelijkehoeveelheidlichtkunnenopvangenzonderandereexemplarenvandezelfdesoorttebeschaduwen(bosanemoon,hondsdraf).Ookbeukenhazelaarvormenbladerendiepertakminofmeerineenplatvlakgeordendstaan.

Sommigekruidenhebbenbladereninkransen(eenbes,fotoziehoofdstuk‘Landschapsecologie’;lievevrouwebedstro),andereeengekromdestengel,zodatdebladerennaastelkaarkomenteliggen(gewonesalomonszegel).

Bijmuskuskruidisdebladoppervlaktemetgewelfdedoorzichtigecellenbezet.Daardoorwordthetzonlichtgeconvergeerdopdebodemvandecel,waarhetassimilatieprocesplaatsvindt.

3.5.3 Wintergroene planten

Heelwatbosplantenzijnwintergroen:(geheelofgedeeltelijk)groenblijvendindewinter.Omverdampingindewintertegentegaan,hebbenhunbladereneenwaslaagjeenweinighuidmondjes,watuiteraarddelevensprocessenindezomermaandenvertraagt.Dezeaanpassingmaaktechtersteedsonmiddellijkefotosynthesemogelijkopdagendat,inhetvroegevoorjaarenhetlatenajaar,dezonvoldoendelichtenwarmtegeeft(hulst,kleinemaagdenpalm,klimop).

Door de gekromde stengel van de gewone salomonszegel (links) kan elk blad ongehinderd het schaarse licht opvangen (zie bovenaanzicht). Witte dovenetel (rechts) groeit op lichtrijke plekken. Hoewel de verschillende bladparen elkaar, van bovenaf bekeken, gedeeltelijk overschaduwen, vangen ze toch voldoende licht op (Maggy Jacqmin).

Door de gekromde stengel van de gewone salomonszegel (links) kan elk blad ongehinderd het schaarse licht opvangen (zie bovenaanzicht). Witte dovenetel (rechts) groeit op lichtrijke plekken. Hoewel de verschillende bladparen elkaar, van bovenaf bekeken, gedeeltelijk overschaduwen, vangen ze toch voldoende licht op. (Maggy Jacqmin)


Sommigebosplantenbehoudeninnietaltestrengewintersgedeeltelijkhunbladeren;zezijn‘halfwintergroen’(eikvarens,geledovenetel,heelkruidenhondsdraf).

3.5.4 Klimplanten

Klimplantenworteleninde(bos)bodem,maarmakengebruikvanstruikenenbomenomzichnaarhetlichtoptetrekken.Sommigegroeienomhoogdoorzichalwindendomverticaletakkenheenteslingeren(slingerplanten:

hopenwildekamperfoelie).Anderehechtenzichvastmetkrommendebladstelen(bosrank)ofmethechtworteltjes(klimop).Erzijnzowelhoutgewassen(lianen:bosrank,klimop,wildekamperfoelie)alskruiden(hop)bij.Klimplantenzijngeenparasieten,almakenzeuiteraardgebruikvanhetsteunweefselvandeplantwaarzetegenaangroeien.Jongebomenenstruikenkunnendoordehoutigewildekamperfoeliewel‘gewurgd’worden,terwijleengoeduitgegroeideklimopdesteunverlenendeboomkanhinderendoorwortelconcurrentieendoorzonlichtwegtenemen.Inhetnatuurlijkeboszijndezeprocessenechterfunctioneel,zodatzekernietvanschadelijkeplantenkanwordengesproken.

3.5.5 Epifyten / Maretak

Epifytengroeienopandereplanten,zonderaandezeplantenstoffenvoorhunvoedselvoorzieningteonttrekken.Zelevendusvanwatuitdeatmosfeerophenzelfenopdeboomterechtkomt.Sommigesoortenlevenuitsluitendalsepifyt.Bijonszijnditsommigewieren,mossenofkorstmossen.Indetropen,waarmaarheelweiniglichtdoorheenhetzeerdichtekronendakdringt,isdekruidlaagalshetwareverplaatstnaardebovenstebosetage.Heelwatbijonsalskamerplantgekweekteorchideeënenbromelia’slevenoorspronkelijkalsepifytinboomkruinen.Andereinheemsesoortenwordenvaakalsepifytaangetroffenmaarkunnenevengoedindeaardewortelen.Zovindjeindeingerottekopvanoudeknotwilgensoortenalseikvarens,gewonevlierenwilgenroosje.

Maretakiseenepifytdiegedeeltelijkparasitischleeft.Defunctiesdiebijeenklimplantdoordeeigenwortelsenstengelsvervuldworden,wordenbijmaretakovergenomendoordeboomwaarophijzichheeftvastgezet.Zijnzuigworteltjeshalenwaterenvoedingszoutenuitdehoutvatenvandegastheer-tegen-wil-en-dank.Maretakheeftechterbladgroen,zodathijzelfvoordeverwerkingvandezestoffenkaninstaan(halfparasiet).

Door Wilde kamperfoelie ingesnoerde tak. Dergelijke exemplaren zijn gezocht als wandelstok (New Forest) (Paul Stryckers)

Klimop is een inheemse liaan die zijn stammen tegen de stam van een boom kleeft (Zoerselbos) (Paul Stryckers)

Links: afbeelding van marentak in het Cruydt-Boeck van Rembert Dodoens (1644); rechts: marentakken. (Petra Haesen)


3.5.6 Intensiteit van de levensfuncties

Delevensfuncties(assimilatieenademhaling)hebbenbijechteschaduwplantennietdezelfdeintensiteitalsbijlichtplanten.Eenschaduwplantheefteenbeperkterestofwisseling.Zijleeftzuinigerentrager,maarassimileertrelatiefmeerbijlagelichtintensiteit.Deassimilatievanschaduwplantenwordtbegunstigddoorhethogekoolstofdioxidegehalte(CO2)indeatmosfeerjuistbovendebosbodem(eengevolgvandeontbindingvanorganischestoffenindestrooisellaag).Doordegeringewindkrachtinhetbosblijvendezeuitwasemingenlangerterplaatse.

Varenshebbendaarenbovenhetvoordeeldatzealssporenplantenindezomergeenextraenergiemoetenbestedenaanhetvormenvangroteorganenzoalsbloemenenvruchten.

Ditleven'opeenlaagpitjegezet'verklaartdatinhetbosvrijwelgeeneenjarigeplantenvoorkomen.Eenuitzonderingdiederegelbevestigtisklimopereprijs.

3.5.7 Planten zonder bladgroen en zwammen

Eigenlijkhorenzeinditoverzichtnietthuis,wantzwammenvormeneenapartrijkbinnendenatuurlijkeindeling(ziehoofdstuk‘Indeling’).Zebehoevengeenzonlichtvoorhungroeienkunnenbijgevolgopzeerdonkereplaatsengroeien(b.v.jongenaaldbossenenbeukenbossen).

Daarentegenzijnzenietinstaatomzelfhunvoedseltebereidenuitanorganischeelementen.Zelevenvananderelevendeorganismen(parasieten:tonderzwammenopboomstammen),vanderestenvanafgestorvenplantenofdieren(saprofyten:zwavelkopjeophout;grotestinkzwamopbladafval)ofinmutualistischesymbiosemetboomwortels(mycorrhizen).

EchteparasitaireplantenzonderbladgroenzijndeorchideevogelnestjeendepaarseschubworteluitdeVlaamseArdennen.Deeerstgenoemdeparasiteertopbodemschimmels;detweedemaakteenverbindingmetboomwortels.

3.6 Nog over bosplanten: bestuiving en zaadverspreiding

3.6.1 Bestuiving

Velekruidachtigebosplantenzijnvoorjaarsbloeiers(zieookhoofdstuk‘Planten1’).Inditseizoenishetaantalbloembezoekendeinsectennogvrijbeperkt.Sommigebosplantenbezittenbijzondereaanpassingenomdezemoeilijkheidteondervangen.

Alleblauweviooltjesenwitteklaverzuringvormenbehalvegewone,ookcleistogamebloemen.Ditzijnbloemendiegeslotenblijvenenwaarinzelfbestuivingplaatsgrijpt.Decleistogamebloemenverschijnenookbuitenhetnormalebloeiseizoen.

Inonzestrekenvormtgewoonspeenkruidmeestalgeenrijpevruchten.Daarentegenontstaanindebladokselskleineknolletjes.Vóórhetbovengrondsafstervenvandeplantvallenzeafenzorgenvoordeverspreiding.

3.6.2 Zaadverspreiding

Bijplantendieinopenterreingroeien,gebeurtdeverspreidingvandezadenmeestaldoordewind(ziehoofdstuk‘Planten1’).Doordegeringewindkrachtinhetbosmoetendezadenvanbosplantenopanderemanierenwordenverspreid.Tevensmoetenzeaangepastzijnomindonkereomstandighedentekunnenkiemen.

Paarse schubwortel (Paul Stryckers)


Dezadenvandemeestebosplantenwordendoordierenverspreid.Zovormenvelesoortensappigevruchtendievooraldoorvogelswordengegeten.Deonverteerdezadenverlatenhetvogellichaam,voorzienvaneentoegiftmest.Merkopdatdezevruchteninhetstadiumvanrijpheideenopvallendekleuraannemen(gewonesalomonszegel,gewonevlier,lelietje-van-dalen,trosvlierenwildelijsterbes).Verderwordennotendoorgaaieneekhoornindegrondgestoptalswintervoorraad,maarnietallemaalverbruikt(eikels,beukennootjesenhazelnoten).Ookmierendragenbijtotdeverspreiding,doordatzebelustzijnopdeoliehoudendeaanhangselsvansommigezaden(maartsviooltje,stinkendegouweenvingerhelmbloem).Tenslottezijnernogdevruchtenmethaakvormigestekeltjes,diedoorlangslopendezoogdiereninhunpelswordenmeegevoerd(grootheksenkruid,heelkruid,kleefkruidennagelkruiden).

Anderesoortenbeschikkenovereenmechanismeomdezadenwegteschieten(bosviooltjes,grootspringzaadenwitteklaverzuring).

Zadenvanbosplantenzijnmeestalrelatiefgroot.Dekiemplantjeskrijgenvoldoendereservestoffenmeeomineenschaduwrijkmilieuteontkiemen(eentypischvoorbeeldiswildehyacint).Vergelijkdevruchtenvandeschaduwboomsoorten(beuk,hazelaar,tammekastanje)metdievanlichtboomsoorten,dieopopenplaatsenontkiemen(berken,esp(ratelpopulier)enwilgen).Dezelaatste,diebovendienalspioniersoortenoptreden,zijningerichtvoorwindverspreiding(vruchtpluis:esp(ratelpopulier)enwilgen;gevleugeldezaden:berkenengroveden).Zomereikvormteenuitzondering.Hoeweldezesoortzwarezadenvormt,ishettocheerdereenlichtboomsoort.

3.7 Dieren in het bos

Dierenzijnaangepastaanhunbiotoop.Zezoekenerhunvoedselenplantenerzichvoort.Doordeingewikkeldestructuurvanhetboskunnenweereenzeergroteverscheidenheidaandierlijkelevensvormenaantreffen.

Zoogdierenkunnenweinallebosetagesaantreffen.Eensoortmeteenondergrondseleefwijzeisdemol.Hijheeftgraafpoten,eendichtevachtzondervleug(=richtingwaarinhethaargroeit)enkleineogen.Typischebodemdierenzijnbosmuis,bosspitsmuisenwildzwijn.Laatstgenoemdesoortheeftaandesnuiteenwroetschijf,vertoonteenspitsebouwmetstevigevoorpoten.Dasenvoshebbeneveneenseengedrongenenspitselichaamsbouw.Boombewonendesoortenzijnboommartereneekhoorn.Zezijnvoorzienvaneenpluimstaartenklimpoten.Eikelmuisenhazelmuiszijnsoortenvanhetdichtestruikgewas.

Vogelstreffenwezowatoveralaan.Indichtestruikenenhogekruidvegetatieskomenkleinevogelsvoormetkortestaartenvleugels(sluiperstype:heggenmusenwinterkoning).Dunnetakjesentwijgjeswordenopdeaanwezigheidvaninsectenenanderekleinedierenonderzochtdoorlenige,acrobatischevogeltjes(mezen).Anderesoortenzijneringespecialiseerdomalfladderendhetgebladerte‘afteluizen’(fitis,fluiter,grasmussen,spotvogelentjiftjaf).Vooraldeboomstammenhebbenaanleidinggegeventotheelwataanpassingen.Vogelsmeteenstijvesteunstaart(spechtenenboomkruipers),mettweevoor-entweeachterwaartsgerichtetenen(spechten)ofmetzeerlangeklimtenen(boomklever)bewegenzichvlotopstammenvoort.Sommigevogelsoortenhebbeneenbeitelsnavelvoordebewerkingvanhout,notenendennenkegels(boomkleverenspechten);andereeenlange,dunne,gebogenbekvoorhetbereikenvanprooieninschorsspleten(boomkruipers);nogandereeenlangespiestongmetweerhaakjesominsecteningangenenholtenvanhethouttebemachtigen(spechten).Velebosvogelszijndaarenbovenholbroeders.Zemakenhunnestinschorsspleten(boomkruipers)ofindoorspechtengemaakteholen(boomklever,mezenenspreeuw).Matkopiseenmezensoortdiezelfnestjesuithaktinhalfvergaanberkenhout.

Verregaandespecialisatietreffenweeveneensaanbijdeinsecten.Sommigesoortenlevenvanbladstrooisel(proturaenspringstaarten)ofvanwortels(larvenvankniptorren:ritnaalden).Anderelevenvanhout(boktorren,houtwespen,schorskeversenVliegendhert),noten(snuitkevers),bladeren(bladrollers,galwespen,meikeverenrupsen),knoppenenkatjes(galwespen).

Merkwaardigisdathetmeestedierlijkelevenvanhetbosindebodemvoorkomt.Alleenaldemassaaanregenwormenbedraagtineengoedebosbodemtot600kgperha!Voordegrotezoogdieren(edelhert,reeenwildzwijn)isditslechts2kgperha,voordekleinezoogdieren5kgenvoordevogelsamper1,3kg.

Bessen van Lelietje-van-dalen (Paul Stryckers)


Bovendienzijnerdiersoortendiehetbosalswoonplaatsgebruiken,maarhunvoedselhoofdzakelijkdaarbuitenzoeken(aalscholver,blauwereiger,boomvalk,buizerd,edelhert,roekenzwartekraai).Dezedierenkwamenoorspronkelijkvooropopenplekkeninhetbos(aanwezigheidvangroteplanteneters)ofinnatuurlijkegraslandendieaanhetbosgrensden.Doordeactiviteitenvandemens(kappenenafbrandenvanhetbos)werdenmeerrandsituatiesgeschapen,zodatsommigesoortenwellichtinaantalkondentoenemen.

Aalscholvers zijn viseters die broedkolonies vormen in wilgenbossen nabij het water. Door hun overvloedige uitwerpselen sterft dit bos na een tijd af en is de vogelkolonie verplicht te verhuizen (De Volharding, Rijkevorsel) (Paul Stryckers)

4 Bosvegetaties in Vlaanderen

Oerbossenkomeninonzestrekensedertlangnietmeervoor.Devegetatiekundebestudeertdanookbossenzoalszeuiteeneeuwenlangbeïnvloedingsprocestevoorschijnzijngekomen.VoorVlaanderenwerdeennieuweindelingvan

bosplantengemeenschappengemaaktopbasisvandekruidachtigevegetatie.Deboomlaagisimmersopdemeesteplaatsenrechtstreeksdoordemensbeïnvloed,dooraanplanting.Dekruidlaagisinregelnogspontaanengeeftookeenindicatievandeboomsoortendieopdieplekkunnenvoorkomen.

Uitduizendenvegetatieopnamenwerden39bosplantengemeenschappengedistilleerd.Dezewordeningedeeldin10bostypegroepenen30bostypes.Enkelevandielaatstewordennogverderingedeeldinbossubtypes.Bostypegroepenwordengenoemdnaardemeesttypischeboomsoortendieerinvoorkomen.Dienamenwordenvoordebostypesaangevuldmeteenoftweetypischesoortenuitdekruidlaag.Hetzelfdegebeurtomeenbossubtypetebenoemen.Debeschrijvinghiernabeperktzichtotdebostypegroepen.Het Esdoornen-abelenbos isvooralterugtevindenindekustduinen.Detyperendeplantensoortenzijngebondenaankalkhoudendezandgronden,zoalsheggenrank,veldhondstongenwittewinterpostelein.Dikwijlsgaathetomverbossende

duindoornstruwelen.Deboomsoortenwaardenaamnaarverwijstzijngewoneesdoornengrauweabeel.Het WilgenvloedbosisgebondenaanhetzoetwatergetijdengebiedvandeBenedenschelde.Hetwordtperiodiekoverstroomddoorhetrivierhoogtij.Deboomlaagwordtmeestalgevormddoorschietwilg,terwijlookdestruiklaagvooraluitwilgensoortenbestaat.Typischekruidsoortenzijnbittereveldkers,grotebrandnetel,haagwinde,spindotterbloemenzwarttandzaad,alsookdeingevoerdeenzichsterkuitbreidendereuzenbalsemien.

Wilgenvloedbos langs de Benedenschelde (Paul Stryckers)


Het Elzenbroekbosgroeitinmoerassigedepressiesmetvoedselrijk,stagnerendwaterdataanof–vooralindewinter–bovenhetmaaiveldstaat.Debelangrijksteboomsoortiszwarteels.Typischekruidsoortenzijnblauwglidkruid,elzenzegge,hop,grotekattenstaart,enz.

Het Essen-elzenbosgroeitopjonge,voedselrijkegrondendieperiodiekonderwaterstaanmaarnietindematevandeelzenbroekbossen.Erkomenheelwatstikstofminnendesoortenvoor:grotebrandnetel,hondsdraf,gewonevlier,kleefkruid,ruwbeemdgras,enz.Daarnaastvindenweervochtminnendesoortenalskruipendzenegroen,moerasspirea,pinksterbloem,slankesleutelbloem,speenkruidengevlektearonskelk.

InhetIepen-essenboszakthetgrondwaterniveauperiodiekdieperwegdanindevorigebostypegroep.Erkomendaarommindergrondwaterafhankelijkeenvochtminnendesoortenvoor.Ditboskanaangetroffenwordeninsmallestrokenlangsdevoetvanhellingen,opoeverwallenlangsgroterivierenenaandebinnenduinrandlangsdekust.Deiepenontbrekenvaakdoorhetoptredenvandeiepenziekte.Typischeplantensoortenzijnaalbes,klimopereprijs,look-zonder-look,vingerhelmbloem,zevenblad,enz.

Het Esdoornen-essenbosistypischvoordrogehellingenopeenkalksteensubstraat.DaarvoormoetenwenaarVoerenofhetplateauvanCaestert(BelgischedeelvandeSint-Pietersberg).Ditbosisontstaanuitlangdurighakhoutbeheervanhetoorspronkelijkgeslotenbeukenbos.DaardoorkondenGewonees,Gewoneesdoorn,NoorseesdoornenZomereikdebovenhandnemen.Hetwegvallenvanhethakhoutbeheerdoetdelichtminnendesoortenopnieuwwijken.Typischesoortenzijn(waren)Bosrank,Bosroos,Lievevrouwebedstro,RodeKamperfoelieenWildekardinaalsmuts.

Het Essen-eikenbosiseengemengdloofboswaaringewoneesenzomereikensomsgewoneesdoornaspectbepalendkunnenzijn.Dekruidlaagheefteenopvallendvoorjaarsaspect.Hetgaatdikwijlsomoudebossenwaarindanookzgn.oud-bossoortengroeien:bosanemoon,geledovenetel,gewonesalomonszegel,wildehyacintenwitteklaverzuring.Zezijnontstaanopplaatsendieofweltenatzijnvoorbeukofwelwaardezesoortdooreeuwenlanghakhout-ofmiddelhoutbeheerisweggehouden.

Het Eiken-beukenboswordtgekenmerktdoordeafwezigheidvangewoneesterwijlbeukerweleenbelangrijkaandeelinheeft.Datbeuknietdomineert,heefttemakenmetmenselijkeingrepentenvoordelevaneik.Typische

Dit oude Eiken-beukenbos –zonder beuk– geeft misschien een goede indruk van het oorspronkelijke bos op de droge zandgronden (Zoerselbos) (Paul Stryckers).


kruidenzijnadelaarsvaren,dalkruid,lelietje-van-dalen,ruigeveldbiesenvalsesalie.Eenliaaniswildekamperfoelie.Eiken-beukenbossenkunnenzichdoorverdrogingvandestandplaatsontwikkelenuitdevorigebostypegroep.

Het Dennen-eikenbosistypischvoordevoedselarme,droge,zurezandgrondenindeKempenenopdeVlaamsezandrug.Vannaturedominerendesoortenzijnzomereikenruweberk,maardiezijnopdemeesteplaatsenvervangendoorgrovedenofCorsicaanseden.Dielaatstesoortenzijnvaakaangeplantopvoormaligeheidegebieden.LoofboomsoortendiezichdikwijlsspontaanvestigenofhandhavenzijnAmerikaanseeikenAmerikaansevogelkers.Kruidenzijnbochtigesmele,bredestekelvarenenpijpenstrootje.Blauwebosbesvormtsomseendwergstruiklaag.DezebostypegroepmaakttweederdenvanhetVlaamsebosareaaluit.

Het Berken-elzenboskomtvooropnatte,voedselarmeenzurestandplaatsen.Dominerendeboomsoortenzijnzachteberk,zomereikenzwarteels.Pijpenstrootjeisdemeestvoorkomendesoortindekruidlaag.Degoedontwikkeldemoslaagbevatverschillendeveenmossoorten.Openplekkenkunnenwordengedomineerddoordestruikwildegagel.

5 Het bos in Vlaanderen

5.1 Situatie van het Vlaamse bos

Vlaanderenteltong.150000habos(Natuurrapport2007).Ditis11 %vandetotaleoppervlakte.Vlaanderenbehoortdaarmeetotdeminstbebosteregio’svanWest-Europa,vergelijkbaarmetNederland,hetVerenigdKoninkrijkenDenemarken.OmdatWalloniëongeveer38 %bostelt,haaltBelgiëeentotaalscorevan23 %.PerinwonervanhetVlaamseGewestiser0,024habosbeschikbaar.

DeverdelingvanhetbosoverdeverschillendeVlaamseprovinciesisbovendienergongelijk.InLimburg(34 %)enAntwerpen(32 %)samenkomt66 %vanhetVlaamsebosvoor.Vlaams-Brabantheeft17 %vanhetbosareaal,waaronder4groteenoudedomeinbossen(Zoniënbos,Meerdaalwoud,HeverleebosenHallerbos).Oost-Vlaanderen(11 %)envooralWest-Vlaanderen(6 %)zijnuitermatebosarm.

Dehoutvoorraadligtmet253m³perhectareheelhooginVlaanderen.Hiervanwordtslechts1 %jaarlijksgeoogst.De3meestvoorkomendeboomsoortennemen56 %vanhetvolumein.Daarvanzijner2exoten(cultuurpopulier,Corsicaanseden)en1inheemsesoort(groveden)waarvanhetevenwelnietzekerisdatdezezichinnatuurlijkeomstandighedennoginonzestrekenzoukunnenhandhaven.HetaandeeldoodhoutindeVlaamsebossenwordtgeraamdop7m³perhectare.

HetbosinVlaanderenisvoorongeveer70 %privé-bezitenbovendiensterkversnipperd.Daardoorwordteencoherentbosbeleidtenzeerstebemoeilijkt.

Dedomeinbossen(bossenvanhetVlaamseGewest)enoverigeopenbarebossenwordenbeheerddoorhetAgentschapvoorNatuurenBos(ANB).Meerinformatievindjeinhoofdstuk‘Mensennatuur2’.www.natuurenbos.be.WetenschappelijkonderzoekgebeurtdoorhetInstituutvoorNatuur-enBosonderzoek(INBO).www.inbo.be

5.2 Het Bosdecreet: duurzaam bosbeheer

DeeersteglobaleboswetinBelgiëwashetBoswetboekvan1854.Hethadalleenoogvoorhetbehoudvande(openbare)bossenalseconomischpatrimonium.Denadruklagopdehoutproductievanhetbosalsookopderegelingvandejachtenderiviervisserij,activiteitendieviahetverkopenvanjacht-envisverlovenbeideookgeldindestaatskasbrengen.Dedienstdiedezewetgevingindepraktijkmoestbrengen,werddanook‘WatersenBossen’genoemd.

NadegewestvormingkreegVlaanderenin1990eeneigenboswetgeving:hetBosdecreet.Nieuwwasdatnuookanderedandeeconomischebosfunctieaandachtkregen:desociaal-educatieve,deecologische,dewetenschappelijkeendeschermfunctie.HetVlaamsebosareaal(ziehiervoor)isimmerstekleinomallefunctiesnaastelkaarteontwikkelen.BovendienisinhetverstedelijkteVlaanderenderecreatievefunctieveruithetbelangrijkst.AndersdanhetBoswetboek,ishetBosdecreetookopdeprivé-bossenvantoepassing.In1999werdhetBosdecreetaangepastinderichtingvanduurzameontwikkeling,doorhetinvoerenvancriteriavoorduurzaam bosbeheer.Aandebestaandeideevanmultifunctionaliteitwerdendedimensiesvanruimte(solidariteitmetanderevolkeren)entijd(solidariteitmetlateregeneraties)toegevoegd.Decriteriavoorduurzaambosbeheerzijnverplichtvantoepassingvoordeopenbare


boseigenaarsenvoorbepaaldeprivé-boseigenaars.Meeralgemeenwordenzevooralleprivé-boseigenaarsopbasisvanvrijwilligheidnagestreefddoordebosgroepen,samenwerkingsverbandenvanboseigenaars.InVlaanderenzijn19bosgroepenactief(kaartjeziehoofdstuk‘Mensennatuur2’).Meerinfoopwww.bosgroepen.be

De economische functiewordtdoorhetBosdecreetomschrevenals:devoortbrengingvanhoutenvananderebosproducten,waarvandewinninghetvoortbestaanvanhetbosnietbedreigt.MetditlaatstebevestigthetBosdecreethetprincipevanduurzaambosbeheer.Traditioneelisdehoutproductiede‘harde’bosfunctie.Omtebelettendatzede‘zachte’bosfunctiesindeverdrukkingzoubrengen,werdendehiervoorvermeldecriteriavanduurzaambosbeheeringevoerd.VerschillendeartikelsinhetBosdecreetproberendeexploitatievandebosseningoedebanenteleiden.Deerkenningvanberoepskopersen–exploitantenisgeregeld.

De sociaal-educatieve functiebestaatvolgenshetBosdecreeto.m.indetoegankelijkheidvanhetbosvoorhetpubliekmethetoogoprecreatieofvorming.DezefunctieisinVlaanderenongetwijfelddebelangrijksteomdraagvlakvoorhetbosbeleidoptebouwen.OmdieredenwerdhetBosdecreetin1999aangepastindiezindatdetoegankelijkheidvanbossenderegelis.Privé-boseigenaarskunnenhunbosevenwelontoegankelijkverklaren.Zemoetenditdoenmethetvoorgeschrevenverbodsteken(ziefig.).Deprincipiëletoegankelijkheidgeldtuitsluitend

opdeboswegen,padenwaartweevoetgangerselkaarkunnenkruisen.Voetgangershebbensteedstoegangtotdeboswegen,tenzijdetoegangexplicietverbodenis;fietsers,ruitersenpaardengespannenhebbenalleentoegangalsdieuitdrukkelijkverleendwordt.Ditalleswordtmetspecialerechthoekige‘verkeersborden’aangeduid.Occasioneleactiviteitenwaarbijdeboswegenverlatenworden,zijnonderworpenaaneentoestemmingvandebosbeheerder.Gaathetomrisicovolleactiviteiten,danisbovendieneenmachtigingvanANBvereist.Insommigebossenzijnspeelzonesingericht.Methetdoelhetpubliekbetervoortelichteneneengrotermaatschappelijkdraagvlakvoorhetbos(behoud)tecreëren,wordtsinds1979elkjaarinoktobereen‘WeekvanhetBos’georganiseerd.

Enkele van de officiële borden die de toegankelijkheid van de bossen regelen.

HetBosdecreetonderscheidtdeecologische functievandievandebosreservaten,dieeerderdewetenschappelijkefunctieophetooghebben.Deecologischefunctiepastbinnenhetconceptvanmultifunctionaliteitenduurzaambosbeheer.Dezorgvoorhetbehoud,deontwikkelingofhetherstelvandeecologischefunctievandebossenbestaatondermeeruit:• hetbevorderenvanautochtoneboom-enstruiksoorten(meerhieroverinhethoofdstuk‘Landschapsecologie’);• hetstimulerenvanuitzichzelffunctionerendeprocessen;• hetbevorderenvaneengevarieerdebosstructuurdoorondermeerongelijkjarigheidenongelijkvormigheidnate

strevenentestrevennaareenvoldoendeaanwezigheidvanoudebomenendoodhout;• eengepastbeheervanallenatuurelementenenvanallelandschapsecologischencultuurhistorischwaardevolle

elementen;• hetbeheert.b.v.hetbehoud,deontwikkelingofhetherstelvandebiologischediversiteit,vanpopulatiesvan

zeldzamesoortenofondersoortenent.b.v.deinstandhouding,deontwikkelingofhetherstelvannatuurlijkeofdeelsnatuurlijkehabitatsofecosystemen;

• hetbehoudofherstelvandenatuurlijkewaterhuishouding;• hetbeheergerichtophettegengaanvanallenadeligeexternebeïnvloeding.Voordeopenbarebosbeheerdersishetnastrevenvandeecologischefunctieeenverplichting.Voorprivé-bosbeheerderswordteerdergemiktopstimulerendemaatregelen.

De bosreservatenvervullennaastdeevidenteecologischefunctieookeenwetenschappelijkefunctie,metnamevoordebosbouwwetenschap.HetBosdecreetmaaktonderscheidtussenintegraleengerichtebosreservaten.Deeerstesluitenaanbijdeecologischereferentie;het(inwendig)beheerbestaatinprincipeuitnietsdoen.Gerichte


bosreservatenbeogenhetinstandhoudenvanbijzonderebeheervormen,zoalshakhoutofmiddelhout.Eind2008waren 2547habosreservateningesteld,waarvan1750haalsintegraalbosreservaat.

Optemerkenvaltdatook natuurreservatenindebossfeerkunnenwordenopgericht.Hetverschiltussenbeidecategorieënissubtiel.

HetBosdecreetgeefteenaantalvoorbeeldenvanwaaropdemilieubeschermende functiekanslaan:

debeschermingvanwaterwinningsgebieden;deerosiebestrijding;dereguleringvanhetdebietvandewaterlopen;deklimaatregeling;dewaterzuivering;deafschermingvanzonesdiehetleefmilieubelasten.HetisdebedoelingdatdeVlaamseRegeringbossenmeteendergelijkefunctieaanwijst,maardatistotophedennietgebeurd.DaarnaastvermeldthetBosdecreetooknogdeorganismenbeschermendefunctie,maarditisverderniet(rechtstreeks)uitgewerkt.

5.3 Bosbouw

Traditioneelwerdbosbouwgelijkgesteldmethoutproductie.NuvaltbosbouwsteedsmeersamenmethetdoorhetBosdecreetnagestreefdeduurzaambeheervanbossen.Inditpuntgaanwenogeveninopenkelebeheeraspectendiemethoutproductieinverbandstaan.

Bosbouwkundigonderscheidtmenbosbedrijfsvormenenbosbedrijfssoorten.Debelangrijkste bosbedrijfsvormen zijn:hooghout,middelhout(hakhoutmetoverstaanders)enhakhout(schaarhout)(VanMiegroet,1994).

Hooghoutbestaatuithoogopgroeiendebomendiegezaaidofgeplantkunnenzijn.Indienallebomenvanhetbestandongeveerdezelfdeleeftijdhebben,isersprakevangelijkjarigheid.Eenbestanddatslechtsuitéénsoortbestaat,ishomogeen.Demeestenaaldboombestandenzijngelijkjarigenhomogeen.Loofboombestandenzijnmeestalongelijkjarigengemengd(behalvepopulierenaanplantingen).

Staand en liggend dood hout spelen een belangrijke rol in de bosreservaten, evenals in de natuurreservaten in de bossfeer (De Kluis – Blommerschot, Zoersel) (Paul Stryckers)

Opdeverschillendebosfunctiesendeprincipesvanduurzaambosbeheerwordtgedetailleerdingegaanindevervolgmodule‘Bosnatuurgids’.BosnatuurgidsenwerkensamenmetANBende bosgroepenomduurzaambosbeheer uit te dragennaar diverse doelgroepen.De cursuswordtgeorganiseerdinsamenwerkingmetInverde.MeerinfobijCVN.

Eenheel overzichtelijkepublicatieovermultifunctioneel bos–gedeeltelijkopNederlandsevoorbeeldengericht–isNaarhetbosvanmorgen,beheervanmultifunctioneelbos(KNNV,2002).


Hakhoutbestaatuitbomendienakappingopnieuwvanuitdeovergeblevenstronken(‘hakhoutstoven’)kunnenuitlopen.Hakhoutbossenwordenperiodiek(omde5tot20jaar)gekapt,waardooreentypischmilieuontstaatmeteenspecifiekeplantengroei(bitterzoet,gewonedotterbloem,gelelis,blauwglidkruid,koningsvaren,enz.).Hakhoutleverthout

datvooruiteenlopendedoeleindenkanwordengebruikt:brandhout,geriefhout,palen,vlechtmateriaal(wilgen)enlooistof(eiken).Doordatoprelatiefkortetermijnhoutbeschikbaarkomt,werdinvroegereeeuwensteedsmeervanhooghoutophakhoutovergeschakeld(nijpendbrandstoftekort,cf.ontwikkelingslandennu).Indetwintigsteeeuwisdezebedrijfsvormmeerenmeerverlatentengunstevanhethooghout.Destijgingvandebrandstofprijzenkanleidentoteenheroplevingvandehakhoutexploitatie,hoofdzakelijkinparticulierebossen.

Middelhoutbestaatuitdecombinatievandetweevorigebedrijfsvormen.Hethakhoutleverteensnelleproductie;hethooghouttraaggroeiendkwaliteitshoutvangroteomvangennieuwezaailingen.Ookdezebedrijfsvormschepteenbijzondermilieu,tussendatvanhakhoutenhooghoutin.Middelhoutiseenoudebedrijfsvorm,diesomsnoginkasteeldomeinenwordtgehandhaafd.Voornatuurbehoudbiedtdezebedrijfsvormkansenvoorbiodiversiteitinkleineregeïsoleerdebossen.Erwordenimmerszowel

elementenuitjongerealsoudereontwikkelingsfasennaastelkaarinstandgehouden.

Tussenaanplantingeneindkapvanhetbosligteensomslangeperiodewaarindebosbouwerperiodiekingrijptmetdunningen.Debedoelingisuiteindelijkdebestebomenovertehouden,zodateen–kwalitatiefen/ofkwantitatief–maximaleopbrengstwordtbereikt.Tegenwoordigwordtveeldezgn.toekomstbomenmethodegebruikt.Perhectarewordenmaximumhonderdbomengeselecteerdengemerkt.Bijelkedunningsrondewordteenaantalbomendiedetoekomstbomeninhunontwikkelinghinderen,weggenomen.

Hooghout met beuken (Muziekbos, Ronse) (Paul Stryckers)


Eenbelangrijkdoelvandebosbouwerismeestaldehoutopbrengstvanhetbos.Hethoutwordtgeoogstalsdebomenkaprijpzijn,d.w.z.wanneerhethoutdebestegebruikskwaliteitheeft.Erbestaanverschillendeexploitatievormen,dieookbosbedrijfssoortenwordengenoemd.Telkenswordthierbijuitgegaanvaneenbestand,d.w.z.eengroepbomendieaaneenzelfdebeheer(bosbehandeling)wordenonderworpen.

Demeestvoorkomendeexploitatievormeninonzestrekenzijn:Kaalkap:allebomenvanhetbestandwordeninéénmaalenoverdegeheleoppervlaktevanhetbestandgekapt.Meestalwordtkunstmatigverjongd(zaaienofplanten).Dezekapwijzevindtvooraltoepassinginnaaldboom-enpopulierenbestanden.Hetbosecosysteemondervindthierdoorgroteschokken.

Groepenkap:ookwelfemelkapgenoemd.Uithetbestandwordengroepsgewijsbomenweggenomen.Verjonginggeschiedtdoornatuurlijkeuitzaaiingofdooraanplanting.Hetbestandkrijgteenongelijkjarigeneventueelookgemengdkarakter.Ditiseenkapwijzevoorloofbossenoprijkeregronden.Verschillendeontwikkelingsfasenvanhetboskomennaastelkaarvoor.

FSCstaatvoorForestStewardshipCouncil.Hetiseeninternationale,onafhankelijkeniet-gouvernementelenon-profitorganisatie.Zijwerdin1993opgerichtdoorboseigenaars,dehoutsector,socialebewegingenenmilieuorganisaties,

waaronder hetWWF.Het doel van de FSC is streven naar verantwoord bosbeheer wereldwijd.In 2005werd inBelgië de vzwFairTimber opgericht door vertegenwoordigers uit ecologische,sociale en economische hoek met als doel verantwoord bosbeheer wereldwijd te ondersteunenen gelabelde producten te promoten in België. De vzw Fair Timber is de Belgische afdelingvan de Forest StewardshipCouncil, en staat dus ook bekend als ‘FSCBelgië’.De FSC-criteriagaan ook over respect voor de rechten van inheemse volkeren en het planmatig beheer vanbossen. Dergelijke criteria zijn niet van toepassing op bossen in Vlaanderen maar gericht

op het tegengaan van de wereldwijde ontbossing. FSC draagt op die manier ook bij aan het tegengaan vanklimaatverandering. Meer info op www.fsc.be . Er bestaat ook een on line leveranciersgids: www.ikzoekfsc.be.

Toekomstbomenselectie: bij elke dunningsronde worden concurrerende bomen weggenomen. (naar Van den Bos, 2002)

In dit elzenhakhout lijkt het of periodiek een kaalkap plaatsvindt. Maar de zgn.

‘hakhoutstoven’ lopen nadien snel weer uit waardoor hetzelfde bos blijft bestaan

(bosreservaat Coolhem, Puurs) (Paul Stryckers)


5.4 Natuurtechnisch bosbeheer

Innatuurreservatenmetbosenindebosreservatenwordtnatuurtechnisch bosbeheertoegepast.Hierzijndriemogelijkheden,dieineengroterbosgebiedgecombineerdkunnenworden:

Nietsdoenbeheer(natuurstreefbeeld:zelfregulerendbos):dezekeuzesluitaanbijhetgegevendathetbosopdemeesteplaatsenbijonsdenatuurlijkeclimaxvegetatievormt.Erzijnevenwelenkelebelangrijkebeperkingenaandezeoptie:

• eenvolledignatuurlijkbosdatookgroteplantenetersénhunpredatorenomvat,beslaatenkeletienduizendenhectaren.Dezeoppervlakteisbijonsnergensmeerbeschikbaar.Dekansisdusgrootdatbijnietsdoenbeheerbepaaldenoodzakelijkeinvloeden(dynamiek)nietoptredenendatdaardoorbepaaldesoortenzichnietkunnenvestigenofhandhaven;eenvoorbeeldisdedominantievanAdelaarsvarendiemaardoorbrokenlijkttewordendooractiviteitenvanWildzwijn;

• hetgapphasemodelbrengtmeedateenbosachtereenvolgensverschillendeontwikkelingsfasenenmogelijkooksuccessiestadiadoorloopt(ziehiervoor,3.3).Ookzonderdeinvloedvangroteplanteneterszoalselanden,runderenenpaardeninrekeningtebrengen,moetenineenbosdatalsnatuurgebiedwordtbestemdalleontwikkelingsfasenensuccessiestadiavandatbostypekunnenoptreden.Slechtsdanisdebiodiversiteitvandatboscompleet.Ditleidttoteenminimumstructuurareaaldat,afhankelijkvanhetbostype,varieertvan10tot50ha.Alshetreservaat(veel)kleineris,zullenbijeenspontaneontwikkelingdebestaandenatuurwaardenkunnenverdwijnen;

• deactueletoestandvanhetbosophetogenblikdathetalsreservaatwordtaangeduid,isvaaknietvandienaarddathetmeteenaanzijnlotkanwordenovergelaten.Erkunnenverdringendeexotenvoorkomen,ofhetboskanergstructuurarmzijn.Omdieredenendienteersteenomvormingsbeheertewordentoegepast,vooraleertotnietsdoenkanwordenovergegaan;

• velealsreservaatbestemdebossenzijnnietgeïsoleerdmaarmakendeeluitvaneengroterboscomplex.Indezenaburigebossenkunnenstoringsfactorenzoalsverdringendeexotenaanwezigzijn.Ditmaakteenpermanentuitwendig(exoten)beheerinhetreservaatnodig,ooknahetaflopenvanheteventueleomvormingsbeheer(zievoordeterm‘uitwendigbeheer’hethoofdstuk‘Landschapsecologie’).

Sommige delen van het New Forest in Zuid-Engeland ademen een echte ‘oerwoudsfeer’ uit (Paul Stryckers)


Het introduceren van tamme grote grazers–weliswaarzonderhunpredatoren,ziedevorigeparagraaf–kangekoppeldwordenaannietsdoenbeheer(natuurstreefbeeld:openbosofbomenheide).Dergelijkedierenkunnennietpermanentingeslotenbosoverleven,maarzijninstaatovergangssituatiestussenbosenopenterreintecreëren.Diezijnbijzonderwaardevolvoornatuurbehoud.Dezeoptievergteenterreinvanminimaalenkelehonderdenha.

Bijzonder gericht beheer(natuurstreefbeeld:hakhoutofmiddelhout):sommigebossenhebbennatuurwaardendiegekoppeldzijnaanoudevormenvanbosbeheer.Inprincipekomendezenatuurwaardenookondernatuurlijkeomstandighedenvoor,maarmisschiennietopdezelfdeschaalofnietpermanent.Omdieredenkanervoorgeopteerdwordenomhetoudebeheerverdertezetten.Ditbeheersluitookaanbijdecultuurhistorischewaardevandergelijkebossen.Eenanderevormvanactiefingrijpenishetopenhoudenvanbrandgangenmetbijzonderebegroeiingen.

grasland mozaïek van grasland,

struweel, eiken en berken

bos met dominantie van

eik


beuk

begrazingsintensiteit

mozaïek van grasland,

struweel, eiken en berken


beuk


eik

Extensieve begrazing leidt tot een grote verscheidenheid in het bosecosysteem. (naar Londo, 1977)

Bosbegrazing met grote grazers is nog steeds een omstreden beheermaatregel. Veel bosbouwers vrezen een degradatie van het bos. Anderen zien hier juist het herstel van de natuurlijke situatie in. Alleszins is een machtiging van ANB nodig (Paul Stryckers)


5.5 Bosbehoud versus biodiversiteit?

Vlaandereniszoalsalaangegeveneenbosarmeregio.Vooralindewestelijkehelftisereenabsoluutbostekort.HetBosdecreetheeftdaaromnaastduurzaambosbeheerookdekrachtlijnenbosbehoudenbosuitbreidingvoorzien.

Bosbehoudwordtnagestreefddoorhetaantalgevallenwaarinaanontbossingmagwordengedaansterktebeperken.Ontbossingishetkappenvaneenbosomaanhetvrijgekomenstukgrondeenanderebestemmingtegeven.Hiervooriseenstedenbouwkundigevergunningnodig.Indienontbossingtoegestaanwordt,iserinprincipeeencompensatieplicht.Dezeregelingisweinigeffectiefgebleken.Deontbossingzetzich–weliswaartrager–nogsteedsdoor.AnderzijdsbestaatdecompensatiemeestaluithetstortenvaneengeldsominhetFondsvoordecompenserendebebossing.MetditfondsmoetdeVlaamseOverheidnieuwebossenaanleggen,maarditbeleidsvoornemenstuitopdeplanologischevergrendelingvanhetbuitengebied.Omdezevergrendelingtedoorbrekenbestaatgeenpolitiekewil.

Geletophetvoorgaande,ishetteverwachtendatpogingentotbosuitbreidingsteedsweeropbezwarenvandeeneofdeanderesectorofbelangengroepstuiten.Ookhetnatuurbehoudverzetzichsomstegenbosuitbreiding,maardezehoudingmoetgenuanceerdworden.Voornatuurbehoudisbosuitbreidingeennoodzaak,alsheteromgaatombestaandeboskernentevergrotenenomcorridorstussenversnipperdebosrestantenaanteleggen.Hetaanleggenvannieuwebossenopzwaarbemesteakkerswordtommilieuhygiënischeredenenookalseenwinstpuntbeschouwd.Maarbosuitbreidingdiegepaardgaatmeteenaanzienlijkverliesvannatuurwaardenbuitendebossfeer,isvoorhetnatuurbehoudonaanvaardbaar.Denkaanhetbebossingvansoortenrijkehooilandenofvanzeldzameheidevegetaties.

Referenties Cornelis,J.e.a.(2009)Bosplantengemeenschappen,eentypologievanbossengebaseerdopdekruidlaag,uitg.ANB/INBO,Brussel.DenOuden,J.e.a.(2010)Bosecologie en bosbeheer,uitg.ACCO,Leuven.Koop,H.(1981)Vegetatiestructuur en dynamiek van twee natuurlijke bossen: het Neuenburger en Hasbrucher Urwald,uitg.Pudoc,Wageningen.Londo,G.(1991)Natuurtechnisch bosbeheer,NatuurbeheerinNederland4,uitg.Pudoc,Wageningen.Rackham,O.(2006)Woodlands,TheNewNaturalistLibraryno.100,uitg.Collins,Londen.Tack,G.,P.VandenBrempt,P.enM.Hermy(1993)Bossen van Vlaanderen,eenhistorischeecologie,uitg.Davidsfonds,Leuven.VandenBos,H.(2002)Naar het bos van morgen,beheervanmultifunctioneelbos,uitg.KNNVUitgeverij,Utrecht.VanMiegroet,M.(1994)Natuurgericht beheer van bossen,MonografieënStichtingLeefmilieu33,uitg.Pelckmans,Kapellen.Vera,F.(1997)Metaforen voor de wildernis,Eik,hazelaar,rundenpaard,uitg.MinisterievanLandbouw,NatuurbeheerenVisserij,’sGravenhage.Watt,A.(1947)Patternandprocessintheplantcommunity,Journal of Ecology 35:1-22.Westhoff,V.e.a.(1973)Wilde planten,floraenvegetatieinonzenatuurgebieden,deel3:dehogeregronden,uitg.VerenigingtotbehoudvannatuurmonumenteninNederland,’sGraveland.


Vragen

• Welkeelementenmoetenaanwezigzijnomvaneenbostekunnenspreken?Iseenbomenrijeenbos?Waaromwel/niet?Idemwatbetrefteenhoogstamboomgaard.

• Hoeisingrotelijnendeevolutievanhetbosbestandinonzestrekenverlopen?Welkenatuurlijkeen/ofmenselijkefactorenspeeldendaarbijeenrol?

• Opwelkemaniercreëerthetboszijneigenmicroklimaat?• Watzijndebelangrijkstekenmerkenvaneennatuurlijkbos?• Watwordtbedoeldmetdeverticaleenhorizontaleopbouwvaneenbos?• Hoezijnplantenaangepastaanhetlichtgebrekineenbos?Geeftelkenseenconcreetvoorbeeld.• Hoezijnbosplantenaangepastinzakebestuivingenzaadverspreiding?• Hoezijndierenaangepastaanhetleveninhetbos?Geefenbespreek5voorbeelden.• HoekunnendebosvegetatiesinVlaanderenwordenonderverdeeld?• WatisdepositievanhetbosinVlaanderen?• WelkefunctiesvervulthethedendaagsebosinVlaanderen?• WelkebedrijfsvormenbestaanerindebosbouwinVlaanderen?Welkekapwijzenwordenhoofdzakelijk

toegepast?• Welkeoptiesbestaanervoornatuurtechnischbosbeheer?• WatzijndekrachtlijnenvanhetBosdecreet?• HoeisdetoegankelijkheidvanhetVlaamsebosgeregeld?

Kernbegrippen

BladmozaïekBoomlaagBosBosbedrijfssoortBosbedrijfsvormBosbeheerBosbehoudBosbouwBosfunctieBosgroep

BosontwikkelingsfaseBosrandBosreservaatBossuccessiestadiumBostype(groep)BosuitbreidingDuurzaambosbeheerDynamischeclimaxEpifytEtagebouw

GroepenkapHakhoutHooghoutKaalkapKlimplantKruidlaagLiaanMiddelhoutMoslaagNatuurtechnischbosbeheer

NevenetageOnderetage OpperetagePeriodiciteitSlingerplantStruiklaagToekomstbomenmethodeVroegbloeierWintergroeneplant

12 Bos - Natuurpunt · 2016-02-10 · 12 5 3.3 Kenmerken van een natuurlijk bos Hoe een volledig...

Documents

Transcript of 12 Bos - Natuurpunt · 2016-02-10 · 12 5 3.3 Kenmerken van een natuurlijk bos Hoe een volledig...