DE OERKNALDE OERKNAL

De dag zonder gisterenDe dag zonder gisteren

C. de JagerC. de Jager

Edwin Hubble (1889 – 1953)Edwin Hubble (1889 – 1953)

Hubble’s probleem: wat is een Hubble’s probleem: wat is een

spiraal”nevel” ?spiraal”nevel” ?

Dieper in het heelal: veel Dieper in het heelal: veel meer!meer!Ca. 100 miljard stelsels in het zichtbaar deel van Ca. 100 miljard stelsels in het zichtbaar deel van heelalheelal

Dichtbij of veraf? Hoe ver Dichtbij of veraf? Hoe ver wel?wel?

Slipher Hubble, Humason Slipher Hubble, Humason (Mt Wilson sterrenwacht) (Mt Wilson sterrenwacht)

• Slipher kon van ca. 40 ver gelegen Slipher kon van ca. 40 ver gelegen spiraalnevels de verwijderingsnelheid meten; spiraalnevels de verwijderingsnelheid meten; methode: bepaal de verplaatsing van de methode: bepaal de verplaatsing van de spectraallijnenspectraallijnen

• Hubble en Humason bevestigden Slipher’s Hubble en Humason bevestigden Slipher’s vondst: sterk rood verschoven spectra; de vondst: sterk rood verschoven spectra; de meesten blijken zich van ons te meesten blijken zich van ons te verwijderenverwijderen! !

• Daarna bepaalde Hubble de afstanden van die Daarna bepaalde Hubble de afstanden van die stelsels: de stelsels: de expansie van het heelalexpansie van het heelal ontdekt! ontdekt!

• Deze ontdekking stamt uit 1929, maar de Deze ontdekking stamt uit 1929, maar de metingen van de verwijderingsnelheid waren metingen van de verwijderingsnelheid waren al eerder bekend al eerder bekend

Hubble’s relatie afstand - snelheid Hubble’s relatie afstand - snelheid (1929) (1929) Toonde dat het heelal uitzet!Toonde dat het heelal uitzet!

Latere, meer gedetailleerde versieLatere, meer gedetailleerde versie

Georges LemaGeorges Lemaîître (1894 - tre (1894 - 1966) 1966) • Speculeerde twee jaar vóór Hubble dat het Speculeerde twee jaar vóór Hubble dat het

Heelal uitzet (op grond van eerdere metingen Heelal uitzet (op grond van eerdere metingen van Hubble en de theorie van Einstein, van Hubble en de theorie van Einstein, gewijzigd door Friedmann en De Sitter)gewijzigd door Friedmann en De Sitter)

• 1931: theorie - het Heelal begon heel klein1931: theorie - het Heelal begon heel klein• 1946: hypothese: oeratoom 1946: hypothese: oeratoom (l’atome primitif)(l’atome primitif)• 1948: idee verder uitgewerkt door Gamow1948: idee verder uitgewerkt door Gamow• Deze stelde: het oerheelal moet aanvankelijk Deze stelde: het oerheelal moet aanvankelijk

erg heet zijn geweest; koelde al expanderend erg heet zijn geweest; koelde al expanderend af af

Het model van LemaHet model van Lemaîître - tre - GamowGamow

Een bijzondere denkerEen bijzondere denker

• 135 na Chr. Basileides van Alexandrië:135 na Chr. Basileides van Alexandrië:

• ““Eens was er niets. Maar nu maak ik Eens was er niets. Maar nu maak ik een fout. Ik zeg ‘er was’. Dus er was een fout. Ik zeg ‘er was’. Dus er was wel iets!wel iets!

• Namelijk ‘niets’.Namelijk ‘niets’.

• Maar zelfs dat was er niet “. Maar zelfs dat was er niet “.

• En zo ging hij verder: Uit het absolute En zo ging hij verder: Uit het absolute niets ontstond de kiem van een heelalniets ontstond de kiem van een heelal

DE OERKNALDE OERKNAL

““De dag zonder gisteren” De dag zonder gisteren” (Lema(Lemaîître)tre)

Wat gebeurde toen?Wat gebeurde toen?

Schijnbare zijstap: een zwart Schijnbare zijstap: een zwart gat gat • Zwart gat is een zodanig samengeperst stuk Zwart gat is een zodanig samengeperst stuk

materie dat de aantrekking ervan verhindert dat materie dat de aantrekking ervan verhindert dat licht hieruit ontsnapt licht hieruit ontsnapt

• Ontsnappingsnelheid VOntsnappingsnelheid V∞∞

• Schrijf massa M in grammen en straal R in cm Schrijf massa M in grammen en straal R in cm dan is dan is

• VV∞∞ = = √√ (2GM/R), waarin G = gravitatie constante (2GM/R), waarin G = gravitatie constante = 6,67 10 = 6,67 10 -8-8 dynes cm dynes cm -2-2 g g -2-2

• Als VAls V∞∞ > of = c (= snelheid van het licht = > of = c (= snelheid van het licht = 300.000 km/sec) dan hebben we te doen met een 300.000 km/sec) dan hebben we te doen met een zwart gatzwart gat

Zwarte gatenZwarte gaten

• Als de zon tot een bol van 3 km wordt Als de zon tot een bol van 3 km wordt samengeperst dan is dit een zwart gatsamengeperst dan is dit een zwart gat

• De Mt. Everest in één nanometer; De Mt. Everest in één nanometer; idemidem

• De aarde: 18 mm; idem De aarde: 18 mm; idem

• Formule: diameter D = 2,96 10Formule: diameter D = 2,96 10-27-27 M, M, waarbij D in meters en massa M in kgwaarbij D in meters en massa M in kg

Lichtgolf en lichtdeeltje Lichtgolf en lichtdeeltje (foton)(foton)• Licht heeft een duaal karakter – het is Licht heeft een duaal karakter – het is

een deeltje maar ook een golfbewegingeen deeltje maar ook een golfbeweging• Het lichtdeeltje heeft dus ook een Het lichtdeeltje heeft dus ook een

afmeting, dit is ongeveer de golflengte afmeting, dit is ongeveer de golflengte λλ• Licht heeft ook energie (E Licht heeft ook energie (E fotonfoton ): ): • E E fotonfoton = 1,99 10 = 1,99 10-18-18 / / λλ erg erg = 1,24 10= 1,24 10-6-6 / / λλ eV (= elektron Volt; een eV (= elektron Volt; een

veel gebruikte eenheid van energie)veel gebruikte eenheid van energie)

Een vreemde vraag:Een vreemde vraag:

Kan een foton een zwart gat Kan een foton een zwart gat zijn?zijn?

Dus: zoek relatie middellijn en Dus: zoek relatie middellijn en massa voor fotonmassa voor foton

Antwoord is bevestigend – of Antwoord is bevestigend – of nietniet

• Foton heeft een afmeting: golflengte Foton heeft een afmeting: golflengte λλ

Antwoord is bevestigend – of Antwoord is bevestigend – of nietniet

• Foton heeft een afmeting: golflengte Foton heeft een afmeting: golflengte λλ

• Foton heeft energie = 1,99 10Foton heeft energie = 1,99 10-25-25 / / λλ J J

Antwoord is bevestigend – of Antwoord is bevestigend – of nietniet

• Foton heeft een afmeting: golflengte Foton heeft een afmeting: golflengte λλ

• Foton energie: E Foton energie: E fotonfoton = 1,99 10 = 1,99 10-25-25 / / λλ JJ

• Einstein: E = m cEinstein: E = m c2 2 , met m = massa , met m = massa en c = lichtsnelheiden c = lichtsnelheid

Antwoord is bevestigend – of Antwoord is bevestigend – of nietniet

• Foton heeft een afmeting: golflengte Foton heeft een afmeting: golflengte λλ

• Foton energie: E Foton energie: E fotonfoton = 1,99 10 = 1,99 10-25-25 / / λλ J J

• Einstein: E = m cEinstein: E = m c2 2 , met m = massa en , met m = massa en c = lichtsnelheidc = lichtsnelheid

• Foton is dus geassocieerd met een Foton is dus geassocieerd met een massa: mmassa: mff = E = E fotonfoton / c / c2 2 = ??= ??

Antwoord is dus Antwoord is dus bevestigend:bevestigend:• Pas de formule voor diameter van een Pas de formule voor diameter van een

zwart gat toe op fotonen en wat blijkt?zwart gat toe op fotonen en wat blijkt?• Een foton is een zwart gat als de Een foton is een zwart gat als de

golflengte is: 4,05 golflengte is: 4,05 x x 1010-35-35 m m• Men noemt deze lengte de Men noemt deze lengte de Planck lengtePlanck lengte• Deze korte golflengte komt overeen met Deze korte golflengte komt overeen met

een zeer grote energie: 2 een zeer grote energie: 2 xx 10 1099 Joule; dit Joule; dit is 1,2 is 1,2 xx 10 102828 eV (= elektron Volt) eV (= elektron Volt)

Antwoord is ook Antwoord is ook ontkennend:ontkennend:• Als een foton een zwart gat is, of kleiner, Als een foton een zwart gat is, of kleiner,

dan is het geen foton meer – het is een dan is het geen foton meer – het is een deeltje waaruit geen licht kan ontsnappen deeltje waaruit geen licht kan ontsnappen

• Begrippen ‘golflengte’, ‘foton’, ‘afmeting’ en Begrippen ‘golflengte’, ‘foton’, ‘afmeting’ en ‘massa’ verliezen zin bij een ‘lichtdeeltje’ ‘massa’ verliezen zin bij een ‘lichtdeeltje’ dat, kleiner dan de Planck lengte, geen dat, kleiner dan de Planck lengte, geen ‘licht’ meer is‘licht’ meer is

• Dus: bij golflengten onder de Planck lengte Dus: bij golflengten onder de Planck lengte hebben ‘licht’ en ‘deeltje’ geen betekenis hebben ‘licht’ en ‘deeltje’ geen betekenis

• Dit geldt ook voor de natuurkundige wetten, Dit geldt ook voor de natuurkundige wetten, die immers gebaseerd zijn op begrippen die immers gebaseerd zijn op begrippen zoals massa, lengte, tijd, enz.zoals massa, lengte, tijd, enz.

Intermezzo: Planck Intermezzo: Planck eenhedeneenheden

• Planck lengte = 4,05 Planck lengte = 4,05 x 10 x 10 -35-35 meter meter

• Planck massa = 5,46 Planck massa = 5,46 x 10 x 10 -8-8 kilogram kilogram

• Planck tijd = 1,35 Planck tijd = 1,35 x 10 x 10 -43-43 seconde seconde

• Planck energie = Planck energie = 2 2 x 10 x 10 9 9 Joule Joule

• Planck temperatuur = 3,55 Planck temperatuur = 3,55 x 10 x 10 3232 Kelvin Kelvin

• En zo meer. Fundamenteel is deEn zo meer. Fundamenteel is de

• Planck constante h = 6,63 Planck constante h = 6,63 x 10 x 10 -34-34 Joule.secJoule.sec

Nieuw begripNieuw begrip

KwantumfluktuatiesKwantumfluktuaties

Een bijzondere voorspellingEen bijzondere voorspelling

• 1948: Hendrik Casimir en Dirk Polder 1948: Hendrik Casimir en Dirk Polder voorspelden dat het absolute niets voorspelden dat het absolute niets toch energie heefttoch energie heeft

• Het kan dus druk uitoefenenHet kan dus druk uitoefenen

• ““Dirk leg me dat eens uit” (vraag van Dirk leg me dat eens uit” (vraag van mij aan Polder, omstreeks 1995)mij aan Polder, omstreeks 1995)

• Antwoord: “Daar is toch niet aan uit te Antwoord: “Daar is toch niet aan uit te leggen”leggen”

KwantumfluctuatiesKwantumfluctuaties

• Heisenberg’s Heisenberg’s onzekerheidsrelatie onzekerheidsrelatie ::

• Het product van de onzekerheden in tijd Het product van de onzekerheden in tijd en in energie is groter des te korter het en in energie is groter des te korter het tijdinterval is; tijdinterval is; ΔΔE.E.ΔΔt < h/4t < h/4ππ

• In tijdspannes korter dan de Planck-tijd In tijdspannes korter dan de Planck-tijd kan kan dusdus de energie zeer sterk variëren; de energie zeer sterk variëren; men noemt dit men noemt dit kwantumfluctuatieskwantumfluctuaties

Kwantumfluctuaties in Kwantumfluctuaties in vacuümvacuüm• Een kwantumfluctuatie duurt niet Een kwantumfluctuatie duurt niet

langer dan de Planck tijd: tlanger dan de Planck tijd: tPP = 5,4 = 5,4 x x 10 10 - 44- 44 seconde seconde

• Ook in het absolute vacuüm Ook in het absolute vacuüm zullen zulke fluctuaties optredenzullen zulke fluctuaties optreden

• Dit kan leiden tot vorming en daarop Dit kan leiden tot vorming en daarop volgende annihilatie van deeltjes en volgende annihilatie van deeltjes en antideeltjes antideeltjes binnen de Planck-tijdbinnen de Planck-tijd

Het ontstaan van energiebellen Het ontstaan van energiebellen tijdens kwantumfluctuatiestijdens kwantumfluctuaties

• DE kwantum fluctuaties leidt tot zeer DE kwantum fluctuaties leidt tot zeer korte vorming van energie’bellen’korte vorming van energie’bellen’

• Een ‘bel’ energie leidt tot de vorming Een ‘bel’ energie leidt tot de vorming van een deeltje plus antideeltje van een deeltje plus antideeltje

• Binnen een Planck-tijd zijn ze weer Binnen een Planck-tijd zijn ze weer verdwenenverdwenen

• Ook de tijd fluctueert, zowel positief Ook de tijd fluctueert, zowel positief als negatief, in een Planck intervalals negatief, in een Planck interval

Oerknal hypotheseOerknal hypothese

• De hypothese: een uitzonderlijke De hypothese: een uitzonderlijke fluctuatie in het absolute niets leidde tot fluctuatie in het absolute niets leidde tot de oerknalde oerknal

• De energie van een Planck ‘deeltje’ komt De energie van een Planck ‘deeltje’ komt overeen met een temperatuur van 10overeen met een temperatuur van 103232 Kelvin (want 1 eV ~ 11600 K ~ 10Kelvin (want 1 eV ~ 11600 K ~ 1044 K) K)

• Dit was de vermoedelijke temperatuur Dit was de vermoedelijke temperatuur direct na de oerknaldirect na de oerknal

Hannes AlfvénHannes Alfvén

• Alfvén was een Zweedse Alfvén was een Zweedse natuurkundige die de Nobelprijs natuurkundige die de Nobelprijs kreeg voor zijn ontdekking van de kreeg voor zijn ontdekking van de leer van de magnetohydrodynamicaleer van de magnetohydrodynamica

• Ik hoorde hem eens zeggen: “Het Ik hoorde hem eens zeggen: “Het heelal zo klein als een zandkorreltje ? heelal zo klein als een zandkorreltje ? Geloven jullie dat? Ik niet! “ Geloven jullie dat? Ik niet! “

ACHTEREENVOLGENDE ACHTEREENVOLGENDE EPISODEN IN DE EERSTEEPISODEN IN DE EERSTE

(MICRO-)SECONDE(MICRO-)SECONDE

1.1. De Planck episodeDe Planck episode

2.2. InflatieInflatie

3.3. DeeltjesvormingDeeltjesvorming

1. DE PLANCK EPISODE1. DE PLANCK EPISODE

• De periode waarin de relativiteitstheorie De periode waarin de relativiteitstheorie (theorie van structuren en zwaartekracht in (theorie van structuren en zwaartekracht in het heelal) en de kwantummechanica (theorie het heelal) en de kwantummechanica (theorie van het kleinste en puntvormige) van het kleinste en puntvormige) onverenigbaar zijnonverenigbaar zijn

• Ook de periode waarin het begrip ‘kracht’ niet Ook de periode waarin het begrip ‘kracht’ niet te definiëren is, omdat de natuurkundige te definiëren is, omdat de natuurkundige wetten dat niet zijnwetten dat niet zijn

• Voorgestelde oplossingen: geen trillende Voorgestelde oplossingen: geen trillende deeltjes maar trillende snaartjes en ‘branen’ deeltjes maar trillende snaartjes en ‘branen’ (trillende vlakjes): de ‘snaartheorie’(trillende vlakjes): de ‘snaartheorie’

• Deze hypothese is nog niet bevestigdDeze hypothese is nog niet bevestigd

Toen kwam het lichtToen kwam het licht

• Tijdens en direct na de oerknal bestond Tijdens en direct na de oerknal bestond het heelal uitsluitend uit stralinghet heelal uitsluitend uit straling

• Materie kon (nog) niet gevormd wordenMaterie kon (nog) niet gevormd worden

• Die straling zou voor onze ogen niet Die straling zou voor onze ogen niet zichtbaar zijn: want ze was van enorm zichtbaar zijn: want ze was van enorm korte golflengte en grote energie korte golflengte en grote energie

2. KORTDURENDE PERIODE VAN 2. KORTDURENDE PERIODE VAN INFLATIE INFLATIE

• Na 10Na 10-35-35 seconde werd de sterke seconde werd de sterke kernkracht afgescheiden. De kernkracht afgescheiden. De vrijkomende bindingsenergie leidde vrijkomende bindingsenergie leidde tot zeer tot zeer versneldeversnelde expansie van het expansie van het heelal: de heelal: de inflatieinflatie..

• De periode van de inflatie duurde tot De periode van de inflatie duurde tot ca. 10ca. 10-32 -32 secondeseconde

Snelle groei tijdens inflatieSnelle groei tijdens inflatie

• In die periode moet de omvang van In die periode moet de omvang van het heelal gegroeid zijn tot ca. 10 tot het heelal gegroeid zijn tot ca. 10 tot 20 cm! Heelal reeds zo groot als een 20 cm! Heelal reeds zo groot als een kokosnoot.kokosnoot.

• Expansiesnelheid was tijdens inflatie Expansiesnelheid was tijdens inflatie veel groter dan de lichtsnelheid: de veel groter dan de lichtsnelheid: de ruimteruimte expandeerde en nam materie expandeerde en nam materie met zich meemet zich mee

3. EPISODE VAN 3. EPISODE VAN DEELTJESVORMINGDEELTJESVORMING

• De verschillende krachten moeten zich De verschillende krachten moeten zich gescheiden hebben toen de temperatuur gescheiden hebben toen de temperatuur gezakt was tot 10gezakt was tot 101515 K (na 10 K (na 10-12-12 seconde) seconde)

• Daarna werd geleidelijk deeltjesvorming Daarna werd geleidelijk deeltjesvorming mogelijkmogelijk

• Deeltjesvorming lijkt wat op condensatie: Deeltjesvorming lijkt wat op condensatie: in waterdamp boven 100 ºC zullen in waterdamp boven 100 ºC zullen waterdruppels niet blijvend bestaan; onder waterdruppels niet blijvend bestaan; onder die grens zijn druppels stabielerdie grens zijn druppels stabieler

Vorming van protonen en Vorming van protonen en neutronenneutronen

• Onder temperaturen van ca. 10Onder temperaturen van ca. 101212 K K vormden zich tussen 300 sec. en 30 vormden zich tussen 300 sec. en 30 minuten de lichtste elementen: waterstof, minuten de lichtste elementen: waterstof, deuterium, helium-3, helium-4 en lithiumdeuterium, helium-3, helium-4 en lithium

• Nu is toetsing mogelijk: kloppen Nu is toetsing mogelijk: kloppen waargenomen aantal-verhoudingen met waargenomen aantal-verhoudingen met de berekende? - ja!de berekende? - ja!

Probleem van de Probleem van de baryonenbaryonen• Er zouden in het heelal evenveel baryonen Er zouden in het heelal evenveel baryonen

als fotonen moeten zijnals fotonen moeten zijn• Maar: er zijn ruim 10Maar: er zijn ruim 1099 maal meer fotonen maal meer fotonen• Antwoord: er vormde zich materie en Antwoord: er vormde zich materie en

antimaterie in antimaterie in bijnabijna even grote even grote hoeveelheden; die annihileerde en slechts hoeveelheden; die annihileerde en slechts fotonen bleven overfotonen bleven over

• Voorbeeld: als 101 materiedeeltjes en 100 Voorbeeld: als 101 materiedeeltjes en 100 deeltjes antimaterie gevormd wordt, dan deeltjes antimaterie gevormd wordt, dan zullen bij annihilatie van materie + zullen bij annihilatie van materie + antimaterie 200 fotonen gevormd worden antimaterie 200 fotonen gevormd worden en blijft één materiedeeltje over en blijft één materiedeeltje over

Waarom is er materie in het Waarom is er materie in het heelal?heelal?

• Er werd echter niet een extra deeltje Er werd echter niet een extra deeltje gevormd op 200, maar ca. één op gevormd op 200, maar ca. één op meer dan miljard deeltjes materie - meer dan miljard deeltjes materie - antimaterie. antimaterie.

• Nog onbegrepen waaromNog onbegrepen waarom

• Als dat niet het geval was geweest Als dat niet het geval was geweest dan bestond het heelal nu uitsluitend dan bestond het heelal nu uitsluitend uit straling zonder materieuit straling zonder materie

Eerste samenvatting Eerste samenvatting (tijden en (tijden en temperaturen)temperaturen)

• Planck ‘episode’, oerknal: 10Planck ‘episode’, oerknal: 10-43-43 sec; 10 sec; 103232 K K

• Inflatie begint: 10Inflatie begint: 10-35-35 sec; 10 sec; 102828 K K

• Inflatie eindigt: 10Inflatie eindigt: 10-32-32 sec; 10 sec; 102727 K K

• Baryogenese (protonen; neutronen): 10Baryogenese (protonen; neutronen): 10-6-6 sec; 10sec; 101313 K K

• Vorming lichtste vier atoomkernen: 300 s; Vorming lichtste vier atoomkernen: 300 s; 101099 K K

De eerste sterrenDe eerste sterren

• Ontstonden toen het heelal afgekoeld Ontstonden toen het heelal afgekoeld was tot onder 10 000 gradenwas tot onder 10 000 graden

• Reusachtige objecten die slechts uit Reusachtige objecten die slechts uit waterstof en helium bestonden – ca. waterstof en helium bestonden – ca. 100 tot 1000 maal zo zwaar als de zon 100 tot 1000 maal zo zwaar als de zon

• Planeten als de aarde en het leven Planeten als de aarde en het leven konden toen niet ontstaan – daar zijn konden toen niet ontstaan – daar zijn zwaardere elementen voor nodig zwaardere elementen voor nodig

In eindexplosies ontstonden In eindexplosies ontstonden zwaardere elementenzwaardere elementen• Die zware sterren explodeerden aan het eind Die zware sterren explodeerden aan het eind

van hun korte bestaan – hypernova explosiesvan hun korte bestaan – hypernova explosies

• In de extreem hoge temperaturen die bij deze In de extreem hoge temperaturen die bij deze explosie tijdelijk heersten konden zwaardere explosie tijdelijk heersten konden zwaardere elementen gevormd worden – iets dat doorgaat elementen gevormd worden – iets dat doorgaat tot de dag van vandaag: supernova explosies.tot de dag van vandaag: supernova explosies.

• Zo werd de basis gelegd voor vorming van Zo werd de basis gelegd voor vorming van planeten en voor het ontstaan van het leven planeten en voor het ontstaan van het leven

Verdere samenvattingVerdere samenvatting

• Heelal bestaat 13,8 miljard jaarHeelal bestaat 13,8 miljard jaar

• Na 400 miljoen jaren: materie klontert Na 400 miljoen jaren: materie klontert tezamentezamen

• 600 miljoen jaren: eerste hyperreuzen: 600 miljoen jaren: eerste hyperreuzen: sterren met veel meer massa dan de zon sterren met veel meer massa dan de zon 800 miljoen jaren: eerste hedendaagse 800 miljoen jaren: eerste hedendaagse melkwegstelsels melkwegstelsels

• Na 1 tot 2 miljard jaar: eerste zon-achtige Na 1 tot 2 miljard jaar: eerste zon-achtige sterren sterren

Wij bestaan dank zij de Wij bestaan dank zij de sterrensterren• Over ca. 5 miljard jaar komt de zon aan Over ca. 5 miljard jaar komt de zon aan

zijn eind: kernbrandstof is dan zijn eind: kernbrandstof is dan opgebruiktopgebruikt

• In een explosie verspreidt het zonne- In een explosie verspreidt het zonne- materiaal en dat van de binnenste materiaal en dat van de binnenste planeten zich over de ruimte planeten zich over de ruimte

• Onze moleculen en atomen ontstonden Onze moleculen en atomen ontstonden in sterren en keren zo terug tot de in sterren en keren zo terug tot de ruimteruimte

Deze presentatie is na te Deze presentatie is na te zienzien• Ga naar Ga naar www.cdejager.com en daar en daar

naar naar presentatiespresentaties; daar naar ; daar naar 10. oerknal10. oerknal

• Er is daar ook een parallelle presentatieEr is daar ook een parallelle presentatie: : 10. het eerste licht 10. het eerste licht

• Deze laatste bespreekt grotendeels hetzelfde Deze laatste bespreekt grotendeels hetzelfde maar gaat wat dieper in op de inflatie en de maar gaat wat dieper in op de inflatie en de betekenis daarin van de vier krachten in ons betekenis daarin van de vier krachten in ons heelal; ook : de rol van quarks, gluonen, heelal; ook : de rol van quarks, gluonen, fotonen fotonen