1 Moraliteit en ethiek - managementboek.nl · 1 Moraliteit en ethiek 1.1 Inleiding Als je erop gaat...

1 Moraliteit en ethiek

1.1 In le id ing

Als je erop gaat letten, tref je het woord moraliteit regelmatig aan. Zomaar eengreep uit de krant:

Premier pleit voor nieuw moreel besef

Bron: Trouw, 30 mei 2009

Moreel exorcism

e tabak en

sexB

ron: NR

C, 22 novem

ber 2008

Mor

ele ve

rontw

aard

iging k

ost niet

s

Bron:

Tele

graa

f, 14

mei

2010

Moreel instinct: de mens is van nature altruïstischBron: Trouw, 8 maart 2007

Onderwijs is er niet om leerling moreel te vormenBron: Trouw, 2 september 2009

Figuur 1.1 Moraliteit

Zoals de krantenkoppen laten zien, kun je het begrip moreel op meerderemanieren gebruiken. Er kan sprake zijn van ‘morele vorming’, ‘morele instinc-ten’ een ‘moreel besef’, ‘morele verontwaardiging’ en zelfs van ‘moreel exor-cisme’. Wat is nu de gemeenschappelijke kern, waar verwijst het begripmoreel naar?In algemene zin verwijst het begrip moraliteit naar de opvattingen die er zijn tenaanzien van hoe mensen zich moeten gedragen ten opzichte van elkaar. Mora-liteit gaat over wat mag en wat niet mag in de omgang met de ander. In het voor-beeld hierboven pleitte toenmalig premier Balkenende dus voor een hernieuwdbesef van de manier waarop mensen in Nederland met elkaar moeten omgaan.

9

Als jemet deze wetenschap nogmaals in de kranten kijkt, zie je dat deze vol staanmet gebeurtenissen waarin de moraliteit een rol speelt. Gebeurtenissen waarinde manier hoe mensen met elkaar omgaan, centraal staat.

De bovenstaande gebeurtenissen zijn bijzonder genoeg om de krant te halen.Maar ieder mens maakt voortdurend dingen mee die een morele lading hebbenen die niet in de krant komen:∙ als iemand uit je praktijkgroepje voor de tweede keer te laat komt;∙ als je een werkstuk behendig ‘knipt-plakt’ en vervolgens inlevert;∙ als je zwartrijdt in de tram of bus;∙ als een vriend of vriendin vereenzaamt na zijn of haar coming-out;∙ als je in een problematische thuissituatie zit, door ouders die alles verbieden

of juist alles goedvinden en onverschillig zijn over alles wat je doet.

Deze voorbeelden maken duidelijk dat het onderwerp van de moraliteit vooralhet ongewenste gedrag is. Dat het meestal gaat over wat niet mag en over degrenzen die aan gedrag gesteld (moeten) worden.Wanneer mensenmenen dat morele grenzen worden overschreden, is boosheidmeestal het resultaat. Morele oordelen gaan vaak gepaard met verontwaardiging.Denk maar aan de ophef die ontstaat wanneer een topbestuurder een hogebonus heeft gekregen. Ook vonnissen van rechters kunnen rekenen op veront-waardiging als de mening is dat er te mild is gestraft. Iedereen die luistert, kanom zich heen voldoende morele verontwaardiging horen en zien. Op het werk,bij de opleiding en niet te vergeten op fora op het internet.

Au

tomob

ilist rijdt exp

res meisje aan

Bron: Telegraaf, 14 januari 2011

14-jarige asielzoekster Saharmag voorlopig blijvenBron: Trouw, 23 januari 2010

Financiële ontrouw in opmars

Amsterdam - Liegen tegen je partner over geld, wat soms zelfs kan leiden tot een scheiding, komt steeds vaker voor.

Bron: De Telegraaf, 18 januari 2011

Slachtoffer huiselijk geweld vaker manBron: De Telegraaf, 14 januari 2011

Figuur 1.2 Krantenberichten rondom moraliteit

10

Ethiek en recht in kort bestek

1 .2 Kenmerken van moral i te i t

Moraliteit gaat over demanier waaropmensenmet elkaar omgaan. Preciezer uit-gedrukt, moraliteit is het geheel aan regels, waarden en houdingen dat hetgedrag van mensen reguleert met het oog op de belangen en het welzijn vananderen. Morele regels begrenzen de individuele vrijheid van handelen. Nietalles wat kan en wordt gewild, is ook toegestaan. Deze begrenzing wordtgevormd door een gemeenschappelijk belang dat uitstijgt boven het eigenbelang. Dat gemeenschappelijke belang kan een vriendschap zijn, of de gangvan zaken in een gezin, in een familie, of het belang van een samenleving alsgeheel.Ter verduidelijking van bovenstaande definitie van moraliteit zullen de belang-rijkste elementen uit de definitie in deze paragraaf nader worden toegelicht.

1.2.1 Moraliteit gaat over gedrag van mensen

Het onderwerp van de moraliteit is het gedrag ten aanzien van anderen. Menonderscheidt gewoonlijk ‘smalle’ en ‘brede’ moraliteit. In de smalle moraliteitstaat de vraag centraal in hoeverre we rekening moeten houdenmet de belangenen het welzijn van de anderen.In de brede opvatting van de moraliteit wordt ook de vraag naar een zinvol engelukkig leven betrokken. Wat maakt een leven een zinvol leven?In dit boek komen beide vormen van moraliteit aan bod.Alleen gedrag van mensen is het onderwerp van de moraliteit. Vroeger was datanders. In 1474 werd in Zürich nog een haan ter dood veroordeeld omdat hij detegennatuurlijke misdaad had begaan een ei te leggen. Tegenwoordig zijn wevan mening dat alleen mensen moreel of immoreel kunnen handelen. Alleenmensen kunnen, omdat zij verstand hebben, verantwoordelijk gehouden wor-den voor hun gedrag. Dit is een grondgedachte in het morele denken. In hetEngels wordt dit kernachtig tot uitdrukking gebracht door het gezegde: Youought, because you can. Deze veronderstelling is ook belangrijk in het recht. Bij-voorbeeld in het civiele aansprakelijkheidsrecht, of in het strafrecht. In hetstrafrecht komt deze overtuiging terug in de rechtsfiguur van de ontoerekenings-vatbaarheid. Wie iemand vermoordt tijdens een psychose, waarop de rechterbesluit dat er sprake is van ontoerekeningsvatbaarheid, wordt ontslagen van allerechtsvervolging (zie art. 39 Wetboek van Strafrecht (Sr)).

11


Meer eer voor de apenApenonderzoeker Frans de Waal isterug aan een Nederlandse universi-teit. Hij mist zijn kapucijnapen.Het knappe van De Waal is dathij een groot aantal succesvollepublieksboeken schreef over morali-teit en empathie bij dieren, maarook al decennialang een van de lei-dende onderzoekers is op datgebied.Vol vuur praat De Waal over hoeslim dieren zijn en hoe weinig wijmensen met onze Homo sapiens-arrogantie daar nog van af weten.‘De filosoof Daniel Dennett zeilaatst dat wij mensen ons veel meerbewust zijn van onszelf dan dieren’,vertelt De Waal tijdens een gesprekin een Utrechts café. Ik zei hem datik hemniet kon volgen. ‘Hoewéét jijdat? Is er dan een begin van over-eenstemming over wat menselijkbewustzijn is? Vertel het me alsje-blieft! Dan ga ik kijken of de apenhet ook hebben. Er is nog altijdeen systematische onderschattingvan wat dieren kunnen. Omdat weze nog altijd met mensen ogenbekijken. Er is nu veel onderzoeknaar persoonlijkheid bij dieren.Maar ja, dan vragen ze aan mense-lijke oppassers om vragenlijsten inte vullen. Niet zo sterk.’‘Een mensenbrein is weinig meerdan een opgeschaald apenbrein.Niet zozeer beter, maar groter. Ikheb onderzoek met olifanten

gedaan. Die hebben een brein vanvier kilo! Wij van hooguit ander-halve kilo. En de meeste van deolifantsneuronen zitten in hun cere-bellum, in hun kleine hersenen.Heel anders dan bij ons. Alles doendie dieren met hun slurf: ruiken,aanraken. Visueel zijn ze vrij zwak.Héél anders dan wij. En een potvisheeft een brein van 8 kilo! Watweten wij van hun denken? Vanhun “bewustzijn”? Pas toen wijexperimenten met een enorme spie-gel gingen doen, bleek dat olifantenzichzelf in de spiegel konden her-kennen. Die zelfherkenning geldtals belangrijk kenmerk van bewust-zijn. Maar sinds het steeds vakerbij dieren wordt gevonden, wordtdat kenmerk natuurlijk steedsminder benadrukt.Verzoening, empathie, inleving: hetis niet rationeel, het is niet talig. Hetkomt voort uit impulsen en emoties,dat blijkt uit steeds meer onderzoek.De wetenschap is zelf het toonbeeldvan rationaliteit, maar de laatstedecennia is ze keihard bezig omons rationale zelfbeeld af te breken.Sommige mensen vinden dat slechtnieuws. Maar ik denk dat het juistveel hoop geeft: dat moraliteit onsis aangeboren.’

Bron: NRCHandelsblad, 20 decem-ber 2014

12


1.2.2 Moraliteit is normatief

Moraliteit gaat niet over wat mooi is of lelijk is. Dat is het onderwerp van deesthetiek. Moraliteit bevat regels waarmee menselijk gedrag wordt genormeerd.Moraliteit is normatief. Er wordt voorgeschreven hoe gehandeldmoet worden inde omgang met de ander. Daar worden de termen van goed en kwaad, toelaat-baar en ontoelaatbaar, juist en onjuist voor gebruikt. Als mensen worden beoor-deeld worden de termen goed en slecht gebruikt, voor het normeren van gedragworden de termen juist en onjuist, dan wel toelaatbaar en ontoelaatbaar gebruikt.De inhoud van goed en slecht (of kwaad), juist en onjuist, ligt niet voor de eeu-wigheid vast, noch zijn de opvattingen over goed en slecht overal ter wereld het-zelfde. Dertig jaar geleden was het niet ongewoon dat beide ouders in de autorookten (ramen dicht) met de kinderen achterin. Nu zullen nog weinig mensendat hun kinderen op de achterbank durven aandoen.Hoe opvattingen per plaats kunnen verschillen wordt geïllustreerd door een inNederland georganiseerde missverkiezing te vergelijken met een soortgelijkegebeurtenis in Saudi-Arabië.

Morele queen gekozen

Ze versloeg 274 rivalen enmag zich-zelf Miss Moral Beauty noemen: de18-jarige Aya Ali al-Mulla. Aan deschoonheidswedstrijd gingen alleengeen bikinirondes vooraf, de juryheeft het gezicht van de winnareszelfs nog nooit gezien.Bij de Miss Moral Beauty in Saudi-Arabië gaat het er anders aan toedan bij westerse schoonheidswed-strijden. Het draait om alles behalve

het uiterlijk, terwijl dat in bijvoor-beeld Amerika juist altijd centraalstaat. De Arabische kandidatenwaren constant van top tot teengehuld in verplichte abaya, een soortburka.De laatste drie kandidates, naastdeze 18-jarige waren nog een vrouwvan 20 en een meisje van 15 over,werden drie maanden lang gevolgddoor de mensen van de organisatie.In die tijd werd bekeken of zij vol-doende plichtsgetrouw aan hunouders en de maatschappij waren.Volgens de organisator komt vooralSaudi-Arabië als land als winnaar uitde bus. ‘De winnares representeertde cultuur van ons land en onzehoge islamitische moraal’, aldus deorganisator in de krant Al-Watan.

Bron: NOS Headlines, 24 juli 2009

13


Miss mag stout zijnBUSSUM – De in de wereld hoogaangeschreven Mrs-Globe verkie-zingen krijgt de primeur in HetGooi. Bij de verkiezing wordt demooiste en niet de braafste vrouwvan ons land gekozen.‘Iedere vrouw kan in elke fase vanhaar leven en op elke leeftijd aan-trekkelijk zijn. Los van de vraag ofze getrouwd, gescheiden, moeder,werkend of huisvrouw is. In tegen-stelling tot de organisatoren van dereguliere missverkiezingen maaktiemands verleden ons niets uit’,

aldus Geeta Girdhari namens hetorganisatiecomité. Op 26 septemberstrijden 34 fraai ogende dames uitheel Nederland in de HilversumseStudio 21 om de nieuwe titel MrsGlobe Nederland 2010. De deel-neemsters van 22 tot en met 45 jaarpresenteren zich net als ‘gewone’missen onder meer in cocktailjurken badpak. ‘Onze vrouwen hebbenook alle verschillende maten en vor-men’, zo voorspelt Girdhari.

Bron: De Telegraaf, 3 augustus 2010

1 .3 De bouwstenen van de moral i te i t

Moraliteit schrijft dus voor hoe mensen zich ten aanzien van andere mensenmoeten gedragen. In het bepalen van wat is toegestaan en wat niet, spelen driebegrippen een centrale rol. Dit zijn de bouwstenen van de moraliteit. Deze driezijn: normen, waarden en houdingen. Normen en waarden slaan op gedrag, ter-wijl houding betrekking heeft op de persoon die handelt. Vaak is er wat aan dehand met de waarden, normen en houdingen. Ze vervagen of ontbreken, zoalsblijkt uit dit berichtje uit De Telegraaf.

‘Student heeft te weinignormbesef ’

DEN HAAG – Studenten hebbenvolgens het bedrijfsleven te weinignormbesef. Dat bleek zondag uitonderzoek van accountantsorgani-satie KPMG onder Nederlandsebedrijven.

De hogere onderwijsinstellingenzijn volgens de helft van de

ondervraagde ondernemingen ver-antwoordelijk voor het gebrek aannormen en waarden. Opleidingenzouden te weinig aandacht bestedenaan de ethische vorming vanstudenten.Bijna de helft van de bedrijven(40 procent) zegt de afgelopen twee-jaar een veelbelovende medewerker

14


te hebben ontslagen wegens eengebrek aan normen en waarden.Vooral jongere managers en danmet name mannen, missen volgensveel bedrijven een moreel kompas.Verantwoordelijkheidsgevoel enrespect worden volgens de onder-

nemingen door starters geofferdvoor zaken als een snelle carrière,inkomen en status.

Bron: De Telegraaf, 21 september2009

NormenMorele regels noemen we ook wel normen. Het begrip norm is afkomstig vanhet Latijnse norma, dat onder andere regel of richtlijn betekent. Normen hebbeneen dwingend karakter. Ze gebieden of verbieden bepaald gedrag. Meestal is datverbieden, zoals de norm dat je een geleende fiets niet zelf mag houden. Maargebiedende normen zijn er ook, zoals de norm die gebiedt om aan de armen tegeven.Vaak blijven morele regels impliciet, dat wil zeggen de regel waaraan gedragwordt afgemeten is niet in een geschreven regel neergelegd. Om een voorbeeldte geven. Als je in een winkelcentrum een jonge man er met een tas vandoor zietgaan, een huilende bejaarde met rollator achterlatend, dan hoef je niet in hetWetboek van Strafrecht op te zoeken om te weten dat daar iets is gebeurd watmoreel gesproken niet had moeten gebeuren. Dat besef je onmiddellijk, intuï-tief. De regel waarop je oordeel is gebaseerd, bijvoorbeeld stelen is verbodenen stelen van oude mensen helemaal, hoef je niet te formuleren, die blijftonuitgesproken.Met name in de sociale psychologie wint het idee terrein dat moreel gedrag isaangeboren en de meeste morele keuzen intuïtief worden gemaakt. Ook vanapen wordt nu vermoed dat zij een soort moreel besef hebben. Dat neemt nietweg dat veel morele regels wel geformuleerd zijn. Bijvoorbeeld in de vorm vangezegdes. Iedereen kan moeiteloos een twintigtal van deze uitspraken waarinmorele regels zijn vervat, opdreunen. Van ‘al is de leugen nog zo snel’ tot‘wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’.Een andere vormwaarinmorele regels gegoten kunnen worden, zijn de gedrags-regels die bedrijven soms hanteren, de zogenoemde bedrijfscodes. Bedrijfsco-des bestaan uit gedragsvoorschriften die bedrijven hanteren voor interngebruik. Bij grote bedrijven zijn dat uitgebreide regelingen. De bedrijfscodevan Shell bedraagt bijna veertig bladzijden.

J. Haidt is een Amerikaanse psycholoog die veel onderzoek doet naarhet intuïtieve karakter van moraliteit. Uit zijn onderzoek concludeerdehij dat de mens vijf morele instincten heeft:

15


Schade/zorg Bezorgdheid om het lijden van de anderen.

Eerlijkheid Zorg om rechtvaardigheid, eerlijkheid, fair play.

Loyaliteit Een zich bewust zijn van plichten ten opzichte van de groep.Zelfopoffering.

Autoriteit Een zich bewust zijn van hiërarchie, wat zich kan uiten ingehoorzaamheid, respect en het vervullen van plichten die horenbij een bepaalde rol, of functie.

Zuiverheid/reinheid

Bij dit laatste instinct is het misschien het moeilijkst om een beeldte hebben van de werking ervan. Wat smerig wordt gevonden,wordt niet snel gedaan. Mensen voelen walging bij de gedachteaan de overtreding van sommige morele regels, zoals bij seks meteen dier of met een familielid. Een delict wordt met viesgeassocieerd. Zo is uit experimenten gebleken dat mensen nietgraag een trui van een moordenaar uitdoen.

WaardenNaast normen spelen waarden een belangrijke rol in de moraliteit. Het is nieteenvoudig om helder te omschrijven wat waarden zijn. Zo werden in een studieuit 1986meer dan 180 pogingen geteld om een definitie van het begrip te geven.In de eerste plaats kunnen dingen waarde hebben. Een mes kan een goed meszijn, een huis is fijn of het eten is heerlijk. De waarde van dingen kan ook nega-tief zijn, zoals bijvoorbeeld een matige voetbalwedstrijd, een saai boek of eenwaardeloze vent.Waarde is in dit gebruik geen zelfstandig begrip, maar van zaken, gebeurtenis-sen en mensen wordt de waarde vastgesteld en die vaststelling heet eenwaardeoordeel.Er is een verschil tussen de waarde van zaken en die van mensen. Zaken hebbeneen objectwaarde en alleen mensen hebben een morele waarde, omdat het welzinvol is om een mens moreel goed (of slecht) te noemen en een doos sigarenbijvoorbeeld niet. Soms worden deze twee door elkaar gehaald en wordt vanmensen de objectwaarde vastgesteld. Dat klinkt altijd een beetje ongemakkelijkin de oren, bijvoorbeeld wanneer een voetbaltrainer het verlies van de wedstrijdwijt aan het feit dat het spelersmateriaal van de tegenstander nu eenmaal beterwas.In de tweede plaats kan het woord waarde kan ook gebruikt worden als een zelf-standig naamwoord, als een zelfstandig begrip. Gezien als een begrip is waardeeen abstracte grootheid: je kunt waarden niet zien, ruiken, horen, voelen etcetera. Waarde is dan een ‘containerbegrip’ voor wat richting geeft aan het han-delen. Waarden geven aan wat goed, gewenst en waardevol is. De AmerikaansefilosoofW. Frankena heeft een veel geciteerde lijst opgesteld van wat als waardenworden beschouwd: leven, bewustzijn, gezondheid, kracht, genot in allerlei vor-men – blijheid, geluk, plezier, voldoening et cetera, – verder waarheid, kennis,

16


schoonheid, liefde vriendschap, een harmonieus leven, rechtvaardigheid, vrede,veiligheid, een goede reputatie, eer, zelfrespect, wijsheid.Waarden worden pas zichtbaar in het handelen van mensen. Wie dewaarde gezondheid belangrijk vindt, zal zich in haar keuzes mede latenleiden door deze waarde, bijvoorbeeld door niet te roken. Wie eerlijkheidheeft omarmd als waarde, zal eerlijk proberen te zijn, bijvoorbeeld door niette liegen. Waarden kunnen dus zowel als een principe fungeren: ‘Ik lieg uit prin-cipe niet’, maar ook als doel: ‘Doe mij maar een colaatje, dan haal ik de vijftigtenminste’.Waarden kunnen ook worden onderverdeeld in morele en objectwaarden.Morele waarden definiëren wie je bent, een ‘goed’ mens of een minder ‘goed’mens. De waarden die dit bepalen zijn bijvoorbeeld waarheid (eerlijkheid,betrouwbaarheid), wijsheid en rechtvaardigheid.Omdat morele waarden nauw zijn verbonden met wie iemand is, worden zijdaarom ook wel persoonswaarden genoemd.Objectwaarden leggen ook gewicht in de schaal, bepalen het handelen, maarmaken een mens niet per se een goed mens. Voorbeelden van objectwaardenzijn geluk, rijkdom en misschien zelfs vriendschap. Objectwaarden zeggen nietwie je bent, maar wat je hebt of wilt hebben.Dat morele en objectwaarden twee verschillende dingen zijn, blijkt uit het feitdat een mens gelukkig kan zijn, of heel rijk, maar tegelijkertijd nog steeds onge-zond kan leven of liegt en bedriegt.In Nederland wordt veel gesproken over waarden en normen. Daarbij is nietaltijd even duidelijk over welke waarden en normen het gaat. Daarom heefthet maandblad Filosofie Magazine in 2007 een enquête gehouden om vast testellen welke waarden in Nederland het belangrijkst worden gevonden.

Waardenonderzoek 2007Veiligheid en fatsoen blijken demeest gewilde én meest eenduidigewaarden. We weten wat we ermeebedoelen. Veiligheid vatten we opals ‘een gevoel van geborgenheiden bescherming’ (63,1 procent),wat iets anders is dan de traditioneelfilosofische opvatting (Hobbes enStuart Mill) ‘veiligheid is beschermdzijn tegen de ander in de samenle-ving’ (12,7 procent). Een kleinekwart eist nog iets meer, en

definieert veiligheid als ‘de afwezig-heid van risico’s en gevaren’ (24,1procent). Hoe jonger de Nederlan-der, hoe groter de aanhang voordeze laatste definitie. Ouderen kie-zen relatief vaker voor ‘geborgen-heid en bescherming’.Ook fatsoen is helder omschrevenals ‘netjes met elkaar omgaan, enje goed gedragen in het openbaar’(61,6 procent). Een door ons voorge-stelde uitbreiding van de definitie

17


naar ‘niet alleen privé, maar ook inhet publiek debat een beschaafdehouding aannemen’ krijgt slechtssteun van 23,8 procent, terwijl eennog kleinere groep (14,6 procent)kiest voor ‘paal en perk stellen aande uitverkoop van de beschaving,door bijvoorbeeld opvoedkampen,maatregelen tegen seksualiseringvan de openbare ruimte of de graai-cultuur in het bedrijfsleven’. Daar-over gaan wel de debatten in dekrantenkolommen en op televisie,maar de Nederlander vindt dat uit-eindelijk minder belangrijk. Dieheeft een gematigder fatsoen voorogen.Dat drukt zich ook uit in de defini-ties die mensen zelf bedachten.Veiligheid werd gedefinieerd als:‘Dat je durft uit te gaan, zonderte denken: als er maar nietsgebeurt’, ‘Niet angstig hoeven tezijn als mijn dochter ergens naartoe wil’ of ‘Dat mijn hondje nietals schietschijf wordt gebruikt’.Bij fatsoen denken de onder-vraagden aan: ‘Niet voordringen,opstaan voor ouderen, respect vooralles wat leeft’. En passant wordtdoor een geënquêteerde gewezenop de oorzaak van alle angst opstraat: ‘Er is veel non-verbale

intimidatie, waardoor je niet meerveilig de straat op kunt.’Hoe schalen Nederlanders deandere waarden in? Gelijkwaardig-heid staat op de derde plaats gevolgddoor de middenmoters vrijemeningsuiting, tolerantie, solidari-teit en zelfbeschikking. Maar 8 pro-cent zet gelijkwaardigheid echt opde eerste plaats, maar dat wordtmeteen goed gemaakt doordat liefst37,1 procent die haar een tweede,derde en vierde plaats toekennen.Dan gaat het om de klassieke opvat-ting: ‘In gelijke gevallen gelijkebehandeling, ongeacht ras, geslacht,godsdienst of politieke gezindheid’(62,9 procent). Slechts een kleineminderheid (9,5 procent) kiest vooreen andere definitie, waarbij deidentiteit van iemand beschermingverdient, ‘ook al strookt die nietmet de moraal van de meerderheid’of een definitie waarbij – klassieksocialistisch – de gelijkwaardigheidgestalte moet krijgen door ‘iedereenkansen en middelen te bieden omals volwaardig burger mee te tellen’(27,6 procent).

Bron: Bart Brandsma, Waardenon-derzoek 2007, Filosofie Magazine,nummer 10 (2007)

Zoals uit het artikel uit het Filosofie Magazine blijkt, worden in de hedendaagsesamenleving mensen aangesproken door verschillende waarden en normen.Welke waarde het belangrijkst is, is niet voor alle mensen hetzelfde. Voor som-migen is dat vrijheid en voor anderen gelijkheid. Het is zelfs niet zo dat iedereendezelfde betekenis aan de verschillende waarden geeft. Noch is voor veelmensen

18


één waarde altijd het allerbelangrijkst, dat kan veranderen als je ouder wordt, ofals je in een andere omgeving bent. Het naast elkaar bestaan van verschillendewaarden noemt men moreel pluralisme. Moreel pluralisme kan zich voordoenals verschillende mensen verschillende waarden aanhangen, maar ook een indi-vidu kan verschillende onverenigbare waarden aanhangen. Pluralisme kan totconflicten leiden.Zo is het bijvoorbeeld goed voorstelbaar dat een vrouw lid is van de katholiekekerk en eveneens van de VVD. Als katholiek wordt van haar verwacht dat zij voorhet verbod op abortus is, maar tegelijkertijd, als lid van de VVD, onderschrijft zehet recht van de vrouw op abortus. Zo’n conflict kan actueel worden als de vrouwzelf ongewenst zwanger wordt, of iemand in haar directe omgeving.Waarden en normen worden meestal in één adem genoemd, maar het is duide-lijk dat de begrippen verschillende kenmerken hebben. Waarden beschrijveneen doel of een uitgangspunt, maar niet per se de weg die naar het doel leidtof de manier waarop aan het beginsel gestalte moet worden gegeven. Normenschrijven concreet gedrag voor. Normen trekken grenzen, terwijl waarden eenideaal formuleren en zo als uitgangspunt of beginsel fungeren. Waarden en nor-men zijn wel op elkaar betrokken. Als waarden het geformuleerde doel zijn, danstellen de normen de voorwaarden om het doel te bereiken.Zo kan de waarde ‘gezondheid’ alleen worden gerealiseerd door de norm ‘niet teroken’ na te leven (naast het naleven van verschillende andere normen).Op deze manier spelen in het recht waarden ook een funderende rol, al heten zein het recht geen waarden maar rechtsbeginselen.Door het naleven van rechtsregels worden waarden gerealiseerd, bijvoorbeeld dewaarden die ten grondslag liggen aan de democratische rechtstaat – zijn vrijheid,gelijkheid en solidariteit, Deze waarden zijn vastgelegd in de Grondwet. enschrijven gedrag dat aan deze waarden moet realiseren (zie hoofdstuk 5). Zo ver-biedt rtikel 1 van de Grondwet dat in concreet gedrag een ongeoorloofd onder-scheid tussen mensen wordt gemaakt. Als iedereen zich vervolgens aan artikel 1van de Grondwet houdt, wordt de waarde gelijkheid gerealiseerd.De waarde rechtvaardigheid komt tot uitdrukking in artikel 6 EVRM (het rechtop een eerlijk proces) en leidde ertoe dat een verdachte een raadsman moet heb-ben kunnen spreken voordat hij wordt verhoord. Artikel 68 Sr (het ne bis in idem-beginsel) verbiedt dat iemand tweemaal voor hetzelfde feit kan worden veroor-deeld. De waarde loyaliteit ligt ten grondslag aan artikel. 1:81 BW: het betekentdat echtlieden elkander financieel moeten bijstaan.Soms lopenmorele waarden en de wet uiteen. Dan is of de waarde niet als rechts-beginsel opgenomen of staat de wet gedrag toe dat strijdig is met waarden diebelangrijk zijn. Dat overkwam in 2015 de top van de ABN AMRO die een stormvan verontwaardiging over zich heen kreeg bij een voorgenomen loonsverho-ging. De denkfout die men bij de ABN AMRO maakte, is dat men rechtens

19


toegestaan verwarde met moreel toegestaan. De loonsverhoging werd met de(negatieve) waarde hebzucht in verband gebracht. Morele waarden zullen vaakhun weg hebben gevonden in het recht, maar het recht en de moraliteit blijventwee aparte standaarden om gedrag mee te beoordelen. Dit maakt het gezegdeLawful but awful mogelijk.

Top ABN Amro krijgt tonextra salaris

Bestuursleden van ABN Amro krij-gen sinds vorig jaar een ton extrasalaris. De verhoging geldt voorzes van de zeven topbestuurders.Alleen voorzitter Gerrit Zalm ont-vangt geen extraatje. […]

In de wetMinister Jeroen Dijsselbloem vanFinanciën zegt de gang van zaken‘niet met enthousiasme te verdedi-gen’, maar zegt dat hij er niets aankan doen. Hij wijst erop dat de ver-hoging is toegestaan in de wet diehet bonusverbod regelt. ‘Dat is in2012 door de toenmalige ministeren door de Tweede Kamergoedgekeurd.’Het ministerie heeft in 2012 expli-ciet toestemming gegeven voor deton extra bij ABN, aldus eenwoordvoerster.Topsalarissen in de financiële sectorzijn een hypergevoelig onderwerpin politiek Den Haag. Kamerleden

reageerden al boos op een loonsver-hoging vorig jaar bij de subtop vanABN Amro en eerder deze weekwas er onvrede over een aanstaandeverhoging bij ING.Zalm begrijpt alle ophef niet. ‘Detop van de bank is destijds aangeno-men met een vast salaris plus 50%variabele beloning. Dat was destijdsnog onder minister Bos. Toenwaren we al genationaliseerd’, zegthij op radiozender BNR. Hij ver-volgt dat er pas later een wet geko-men is die variabele beloningenhelemaal verbiedt bij ABN Amro.‘En in de wet staat dat je wel alsgedeeltelijke compensatie het vastesalaris met 20% mag verhogen.Daar zijn we binnen gebleven: hetis 16,67% geworden. Daar is ophefover, maar het is iets dat de Kamerheeft geaccepteerd.’

Bron: Financieel Dagblad, 27 maart2015

HoudingenBij waarden en normen ligt de nadruk op het handelen. Welke regel moeten wijvolgen en welke waarde ligt aan de regel ten grondslag? Behalve deze twee ele-menten is ook de houding van een persoon van belang. Houding is de manier

20


van handelen van een bepaalde persoon. Je hebt een bepaalde houding als jesteeds op dezelfde manier reageert. Sommige aspecten van iemands houdingzijn van korte duur. Soms heb je zin in de dag en soms ben je met het verkeerdebeen uit bed gestapt. Alhoewel deze stemmingen zeer zeker van invloed zijn ophet gedrag van iemand, worden met name de structurele aspecten van de hou-ding tot de moraliteit gerekend. We spreken dan van karaktereigenschappen.Karaktereigenschappen bepalen mede de morele keuzes die worden gemaakt.Iemand die doorzettingsvermogen heeft, maakt andere keuzes dan iemanddie altijd gemakkelijk opgeeft.Je houding bepaalt niet alleen mede je gedrag, het bepaalt ook mede de manierwaarop je de wereld beleeft. Een vriendelijk, opgewekt iemand zal het rinkelenvan zijn telefoon als een welkome afleiding ervaren: ‘Leuk, kan ik even metiemand praten.’ Wanneer bij een eeuwige pessimist de telefoon afgaat, hoortdeze alleen maar een storende toon die haar onderbreekt in haar neerslachtigegedachten.In de omgangmet anderen zijn wij erg geïnteresseerd in de karaktereigenschap-pen van demensenmet wie we temaken hebben.Wij gebruiken ze als sleutel tothun gedrag. Op grond van het karakter schatten wij in of iemand betrouwbaar isen wat haar beloften waard zijn.

1 .4 Moral i te i t , fa tsoen, re l ig ie en recht

Moraliteit is niet de enige verzameling aan regels voor gedrag. Rechtsregels, fat-soensregels en religieuze regels schrijven ook gedrag voor. Maar er zijn verschil-len. Het benoemen van deze verschillen helpt verduidelijken wat moraliteitprecies is.

Het onderscheid met fatsoensregelsFatsoensregels zou je kunnen beschouwen als ‘zwakke’ morele regels. Regelsdie wij minder belangrijk vinden dan morele regels. Fatsoensregels gaan overtafelmanieren, wachten op je beurt bij de bakker en opstaan in de tram voorouderen. Fatsoensregels worden ook wel aangeduid met etiquette, of wellevend-heid. Alhoewel fatsoensregels in het dagelijks leven voor veel mensen van grootbelang zijn en het ontbreken ervan voor veel irritatie zorgt, gaan morele regelsdieper, vinden we morele regels belangrijker.

Het onderscheid met religieAlle grote religies kennen morele regels en die zijn voor hen die geloven ergbelangrijk. Maar een religie omvat meer dan morele regels. Bijvoorbeeld

21


spijswetten, kledingvoorschriften, of speciale dagen, zoals de zondag voor chris-tenen, het vrijdaggebed voor de moslims, of de sabbat voor joden.Een tweede verschil tussen moraliteit en religies is dat religies grote verhalenkennen en al dan niet heilige boeken waar deze verhalen in zijn opgetekend.Moraliteit heeft geen centraal betekenisverlenend verhaal.Een derde verschil is dat religies meestal een bovennatuurlijk opperwezen ken-nen dat de oorsprong is van alle morele regels. In het verlengde hiervan ligt devoorstelling van een zekere gerechtigheid na de dood. In de negentiende eeuw,toen het geloof in God en een hiernamaals in Europa begon af te kalven, werd erwel gedacht dat voor atheïsten dus alles geoorloofd is. Nu, in de 21ste eeuwwaarin 66 procent van de bevolking in Nederland zelden of nooit een godshuisbezoekt, is gebleken dat het noodzakelijke verband tussen moraliteit en religieniet bestaat. Onderzoek heeft wel uitgewezen dat mensen die zichzelf religieusvinden meer aan goede doelen geven, maar in situaties niet beter handelen,moreel gesproken, dan niet-religieuze mensen.

Het onderscheid tussen recht en moraliteitDe belangrijkste functie van het recht is het reguleren van het maatschappelijkeleven met behulp van regels. Zo weet de burger wat hij mag en wat verboden is.Dezelfde functie wordt vervuld door morele regels. Het is daarom niet verwon-derlijk dat de oorsprong van veel rechtsregels eenmorele regel is. Dat liegen nietmag is vastgelegd in artikel 3:44 Burgerlijk Wetboek (BW) en iemand angst aan-jagen is strafbaar gesteld in artikel 285 Wetboek van Strafrecht.

Ondanks het feit dat recht en moraliteit nauw met elkaar verweven zijn, zijn erook verschillen tussen de twee. Recht onderscheidt zich van morele regels doorhet feit dat recht geschreven bronnen heeft, de rechtsbronnen, de wet en dejurisprudentie.Ten tweede kunnen rechtsregels worden afgedwongen. Als iemand zijn belas-tingen niet betaalt, kan de Belastingdienst beslag laten leggen. De rechter kaneen gevangenisstraf opleggen aan een dief en de gemeente kan bestuursdwangtoepassen en een café sluiten wanneer daar in harddrugs wordt gehandeld. Bijovertreding van morele regels bestaan deze sancties niet.Ten derde bestaat het recht niet alleen uit regels waarin de rechten en plichtenvan de burgers zijn vastgelegd. Een hele categorie rechtsregels is bedoeld ombevoegdheden aan instanties te verlenen en procedures vast te stellen. Mennoemt deze regels wel de secundaire regels van het recht. Een voorbeeld is artikel81 Grondwet (Gw) waarin is bepaald dat de vaststelling van wetten geschiedtdoor de regering en de Staten-Generaal. Deze regel legt vast, wie de wettenmag maken en welke procedure moet worden gevolgd. Een ander voorbeeldis het beslismodel van de artikelen 348-350 Wetboek van Strafvordering (Sv)

22


waarin precies staat omschreven welke vragen de rechter moet beantwoorden naafloop van het onderzoek ter terechtzitting. De moraliteit kent geen systeem vanprimaire en secundaire regels.Een vierde verschil tussen moraliteit en recht is dat het recht ingebed is in eensociaal systeem. De wet kent gebouwen met rechtbanken, politiebureaus engevangenissen en een ministerie. In die gebouwen werken mensen in dienstvan het recht, rechters en officieren van justitie, politieagenten en ambtenaren.Moraliteit heeft geen eigen apparaat.

1 .5 Moral i te i t en ethiek

Ethiek is moraal op papier. Het is het denken over moraal, losgemaakt van intuï-tieve morele keuzes die onmiddellijk worden gemaakt. Aan de basis van deethiek liggen dan ook niet onze morele intuïties, maar ons redeneervermogen,onze rede of ratio. Ethici proberen theorieën op te stellen over moraliteit. Dezetheorieën hebben grofweg twee functies.In de eerste plaats kunnen ethische theorieën behulpzaam zijn in het scheppenvan helderheid. Sommige zaken zijn te ingewikkeld om direct een moreel oor-deel over te kunnen formuleren.In ethische theorieën worden normen, waarden en argumenten op een rijtjegezet. Theorieën geven woorden aan gevoelens en overwegingen die maar halfzijn uitgedacht en scherpen dus ons denken aan. Dit is niet alleen van belangvoor ons zelf, maar maakt het ook mogelijk om te discussiëren over morele pro-blemen, door het uitwisselen van heldere argumenten.

Een heikele morele kwestie

AMSTERDAM – De Hogeschoolvan Amsterdam (HvA) wil in discus-sie over een docent die geen handenvan vrouwen meer wil schudden.

‘Wij willen onze kop niet in het zandsteken en hem zomaar ontslaan. Weorganiseren daarom op korte ter-mijn een reeks gesprekken endebatten binnen de hogeschool overdit thema’, liet een woordvoerdermaandag weten.Vorige week ontstond ophef toenbleek dat de docent bedrijfsecono-mie wegens zijn islamitische geloofvrouwen geen hand wil geven. Hetcollege van bestuur van de HvA liet

23


weten hier geen bezwaar tegen tehebben, onder meer omdat deman dames met een buigingbegroet. De Amsterdamse burge-meester Eberhard van der Laan

noemde het een onwenselijkesituatie.

Bron: Het Parool, 7 februari 2011

Wanneer de ethiek probeert te verhelderen en morele standpunten beschrijft,wordt zij descriptieve ethiek genoemd. Descriptief betekent beschrijvend. Dezerichting inventariseert demorele opvattingen die leven onder demensen en steltvragen als: waarom keuren mensen bepaald gedrag af en waarom beschouwenze ander gedrag als goed?De tweede taak die de ethiek zich stelt, is het kritisch toetsen van morele opvat-tingen en het opstellen van geldige theorieën. Niet zelden nemen ethici dan detaak van profeet op zich en beschrijven zij het pad dat naar hun inzicht leidt toteen zinvol en juist leven. Deze ethiek is de normatieve ethiek.

In de lange geschiedenis van de ethiek zijn er drie hoofdstromingen aan te wij-zen. Deze drie zijn de plichtethiek, de gevolgenethiek en de deugdethiek. In elketheorie wordt de nadruk gelegd op een van de morele bouwstenen: normen,waarden en deugden.In de plichtethiek staat de norm centraal. Het centrale idee is dat men de plichtheeft om aan de norm te gehoorzamen, ongeacht de consequenties.Plichtethiek heet in de literatuur vaak deontologie, want ‘deon’ is Grieks voorplicht en ‘logos’ ook Grieks betekent in dit verband wetenschap, dus wetenschapvan de plicht. In de ethiek worden wel vaker woorden gebruikt met een Griekseoorsprong, omdat Griekenland de bakermat van de filosofie is.In de gevolgenethiek staat de handeling centraal. Maar dan niet de handeling opzich, maar de gevolgen van de handeling. Handelingen worden beoordeeld aande hand van de bijdrage die ze leveren aan het tot stand komen van waarden alsgeluk, welzijn en sociaal welzijn. Omdat de gevolgen in deze ethiek centraalstaan, spreekt men ook wel van consequentialisme. ‘Consequent’ komt uit hetLatijn en betekent ‘gevolg’ en ‘isme’ betekent zoveel als ‘uitgewerkt stelsel vanideeën’. Dus ideeën over gevolgen.De derde invalshoek op wat goed is of juist, is de deugdethiek. De deugdethiekkiest een heel andere invalshoek. In de plichtethiek en de gevolgenethiek staathet handelen centraal, wat mensen doen. In beide theorieën staat de vraag cen-traal: hoe moet de mens handelen, wat mag je doen en wat mag je niet doen?In de deugdethiek stelt men een andere vraag. Daar is de vraag: wat voor mensmoet je zijn? De houding die iemand heeft zoals die tot uitdrukking komt in haar

24


karakter staat centraal. Een ander woord voor goede karaktereigenschappen isdeugden. Vandaar de term deugdethiek. In de deugdethiek wordt in eersteinstantie geen oordeel gegeven over wat iemand heeft gedaan, maar over watvoor persoon iemand is.Hoewel de deugdethiek de oudste ethiek is en het meest met het oude Grieken-land is verbonden, wordt voor de deugdethiek geen woord gebruikt dat deGriekse wortels verraadt. (Het Griekse woord voor deugd is ‘aretè’. In het Engelswordt wel het Latijnse woord voor deugd gebruikt: virtus, dus virtue-ethics.)Over deze drie stromingen lees je meer in de komende drie hoofdstukken.

Vragen en opdrachten bi j hoofdstuk 1

1. Op welke manieren wordt in de krantenkoppen in figuur 1.1 het begripmoreel gebruikt?

2. a. Noem twee redenen waarom je niet mag liegen tegen je partner over jegeld.Noem twee redenen waarom je wel mag liegen over je financiën tegen jepartner.

b. Bepaal je eigen standpunt in deze en geef aan welke morele waarde datstandpunt ondersteunt.

3. J. Haidt, de psycholoog die van mening is dat moraliteit is aangeboren, heefteen test ontwikkeld om de intuïtieve morele gevoeligheid op deze vijf deel-gebieden te toetsen. Hieronder volgt zijn test. Je moet beide vragenlijsteninvullen.

Ethiek

Descriptief

Beschrijving enverheldering vanmorele begrippen

Normatief

Het voorschrijvenvan gedrag, of

identiteit

Figuur 1.3 Ethiek

25


Deel 1

Voor welk bedrag ben je bereid om… (wanneer je het nooit zou doen, noteer je € 500)

euro

1. een naald in je hand te steken?

2. een HD-tv te accepteren van een vriend, terwijl je weet dat deze vriend de tv door eenfout van de winkel zonder betaling heeft verkregen?

3. iets naars over je vaderland te zeggen in eigen kring?

4. een vriend met permissie in het gezicht te slaan als onderdeel van een humoristischesketch?

5. naar een voorstelling te gaan waarin de acteurs diep zwakzinnige mensen spelen dieenkel vallen en opstaan en onverstaanbare klanken uitstoten?

Totaalbedrag

Deel 2

Voor welk bedrag ben je bereid om… (wanneer je het nooit zou doen, noteer je € 500)

euro

1. een naald in de hand van een baby te steken?

2. een HD-tv te accepteren van een vriend, terwijl je weet dat deze vriend de tv doorheling heeft verkregen?

3. iets naars over je vaderland te zeggen?

4. je vader met permissie in het gezicht te slaan als onderdeel van een humoristischesketch?

5. naar een voorstelling te gaan, waarin de acteurs diep zwakzinnige mensen spelen dieenkel vallen en opstaan en urineren op het toneel?

Totaalbedrag

In welk deel van de test is het bedrag het hoogst?Vergelijk de uitkomstmet anderen en geef aan welke van de vijf groepen voorjou het zwaarst weegt. (Volgens Haidt wijst een hogere score in de tweedereeks op een gezond ontwikkeld moreel bewustzijn.)

4. Vragen bij artikel ‘Waardenonderzoek 2007’, in paragraaf 1.3.a. Waarom hebben jonge mensen een andere definitie van veiligheid dan

oudere mensen?b. Probeer de relatie te leggen tussen de waarden die het belangrijkst wor-

den gevonden en de mening van psychologen dat moraliteit een intuïtiefbesef is.

26


c. Met welke belangrijke waarde botst de waarde fatsoen?d. Maak je eigen lijstje met jouw vijf belangrijkste waarden.

5. In het geval van abortus botsen verschillende waarden met elkaar. Dat maaktwetgeving moeilijk.a. Zoek uit in welke wet abortus in Nederland is geregeld.b. Welke waarden zijn bij abortus in het geding?

6. In de tekst staat dat rechtsregels afgedwongen kunnen worden en moreleregels niet. Het overtreden van morele regels kent wel sancties. Noem ertwee.

7. Lees het artikel in paragraaf 1.4 over de docent die vrouwen geen hand wilgeven.a. Welke twee fundamentele rechtsbeginselen komen hier in botsing?b. Wat is jouw standpunt in deze controverse?

27


Fragment 1 Verantwoordelijkheid

De mens heeft een vrije wil en kan daarom verantwoordelijk worden gehoudenvoor zijn gedrag. Dat is een kernopvatting in de moraliteit. W. Tiemijer nuan-ceert in onderstaand fragment de gedachte dat de mens altijd vrij is in zijnkeuzes.

[…] Nogal wat mensen komen op enig moment in hun leven ernstig infinanciële problemen. Is dat voor de volle honderd procent hun eigenschuld? Dat valt nog te bezien. We worden dagelijks bestookt met recla-mes en andere uitingen die – niet alleen bewust, maar ook op onbewustniveau – het verlangen in ons opwekken om dingen te bezitten, al was hetmaar om niet onder te doen voor vrienden of buren. Bovendien wordt onsgeen strobreed in de weg gelegd om die spullen ook te kopen, door middelvan handige one-click-instellingen op internetwinkels die altijd open zijn enmet leningen op maat, zodat gebrek aan liquide middelen geen bezwaarhoeft te zijn. Hoe reëel is het om te verwachten dat mensen altijd beschik-ken over voldoende wilskracht om hieraan weerstand te bieden? En geldtdat ook voor jongeren met hun nog onvolgroeide hersens? Is iedereen vol-doende cognitief toegerust om alle financiële consequenties te overzien?Wanneer slaat ego-depletion (ES: een toestand waarin de wilskracht is uit-geput) toe? Sommige bedrijvenmaken zonder scrupules gebruik van onzezwaktes. De afgelopen jaren zijn bijvoorbeeld duizenden mensen financi-eel zwaar getroffen doordat hun inferieure financiële producten zijn aan-gesmeerd. In 2004 oordeelde de Rechtbank van Amsterdam over eenadvertentie voor de ‘winstverdriedubbelaar’ van Legiolease dat ‘dient teworden uitgegaan van de vermoedelijke verwachting van een gemiddeldgeïnformeerde, omzichtige en oplettende consument’ (uitspraak ECLI:NL:RBAMS:2004:AP8458LJN). En gemeten naar die maatstaf achtte derechter de desbetreffende advertentie niet misleidend. Kennelijk hebbenmensen die minder dan gemiddeld zijn geïnformeerd – vaker lager opge-leiden – dus pech gehad. Eigen schuld, dikke bult.Ten tweede: een behoorlijk aantal mensen heeft een ongezonde levens-stijl. Dat kan leiden tot flinke maatschappelijke kosten, bijvoorbeeld duregezondheidszorg. Er klinken dan ook regelmatig pleidooien om mensendie ongezond leven daarvoor de rekening te presenteren, bijvoorbeeldin de vorm van hogere premies voor een zorgverzekering. Alleen: in hoe-verre is een ongezonde levensstijl echt een vrijwillige keus? In hoeverreis iemand uit vrije wil verslaafd aan drank of sigaretten? Of neem

28


overgewicht. De grote beschikbaarheid van ongezond voedsel en de alom-tegenwoordigheid van stimuli die consumptie daarvan stimuleren, kun-nen het zeer lastig maken om overgewicht te vermijden. Ons vermogenom weerstand te bieden aan al dat lekkers is immers beperkt. Zoals bij-voorbeeld uit eerdergenoemd onderzoek van Harris e.a. (2009) blijkt,wordt onze eetlust automatisch opgewekt door beelden van snacks. Duszelfs als overgewicht geen enkele genetische oorzaak heeft, is het de vraagommen de verantwoordelijkheid voor overgewicht volledig bij het individumag leggen. […] Natuurlijk is hiermee niet gezegd dat mensen ontslagenzijn van de plicht zich te beheersen en zo verstandigmogelijk te kiezen.Wemoeten allemaal ons best doen. Het is echter onjuist te veronderstellendat de ‘operationele vrije wil’ van mensen onbegrensd is. […] het is devraag of je mensen zonder meer verantwoordelijk kunt houden voor alhun gedrag.

Uit: W. Tiemijer, ‘Politiek, beleid en de vrije wil (of wat daar nog van overis)’, in: M. Sie e.a., Hoezo vrije wil?, 2012

29


Fragment 2 De vrije wil en het recht

In dit fragment legt Y. Buruma uit dat naar zijn mening het strafrecht niet bui-ten het idee van een vrije wil kan, zelfs als er bewijs zou zijn dat de vrije wil nietbestaat. Merk op dat hij het argument van Kant gebruikt om te pleiten voor hettoedienen van straffen.

De strafrechter maakt verschil tussen de slechte gedraging van een nor-maal mens die moet worden gestraft en de gedraging van een ziek mensaan wie geen schuld wordt toegerekend. Er zijn breinwetenschappers diehet ongemakkelijk vinden om verschil te maken tussen normale mensenen zieke mensen. […] Dat wordt vooral ingegeven door het relatief nieuweinzicht dat mensen veel dingen doen die meer door impulsiviteit en op z’nbest intuïtie worden ingegeven dan door rationele, bewuste afweging. Ishet wel juist om aan dat verschil te willen vasthouden? Is het niet zodat iedereen die een delict pleegt, verkeerd is geprogrammeerd en dusals ‘ziek’ vrijuit zou moeten gaan? Bijzonder gevaarlijke mensen wordendan vrijgelaten en als we van de weeromstuit besluiten om alle mensendie we gevaarlijk achten te hospitaliseren, heeft dit tot effect dat de dokteraan de hand van een inschatting beslist of iemand in een psychiatrisch zie-kenhuis moet worden opgenomen. […] Beide varianten zijn maatschappe-lijk hoogst onwenselijk. […] Belangrijker is daarom dat we de vrije wiltoerekenen, al was het maar om elkaar verantwoordelijk te kunnen stellen.En met daaraan het gekoppelde systeem van belonen (prijzen) en straffenleren mensen elkaar steeds opnieuw wat ze van elkaar verwachten. […]Door iemands gedrag te excuseren wegens zijn ontbrekende vrije wil enhem daarvoor niet te straffen, zeggen we niet alleen dat deze persoon geenstraf verdient, maar zien we ook af van de heropvoeding van deze ‘willoze’persoon opdat hij het niet weer doet. Als we daarentegen iemand wegenszijn aanwezige vrije wil serieus nemen, dan is dat reden om hem te straffenwegens een wetsovertreding, maar de omstandigheden kunnen bestreden zijn voor enige clementie omdat we zelf in vergelijkbare omstandig-heden wellicht ook de fout in waren gegaan.

Uit: Y. Buruma, ‘De vrije wil en het recht’, in: M. Sie e.a., Hoezo vrije wil?,2012

30


1 Moraliteit en ethiek - managementboek.nl · 1 Moraliteit en ethiek 1.1 Inleiding Als je erop gaat...

Documents

Transcript of 1 Moraliteit en ethiek - managementboek.nl · 1 Moraliteit en ethiek 1.1 Inleiding Als je erop gaat...