ARCADIS

1 MILJOEN LITER WATER MAAKT PLAATS VOOR 1 MILJOEN BRUISENDE IDEEËN

HERBESTEMMING WATERTOREN NOORD

IN GRONINGEN TOT ‘BOVENKAMER VAN DE STAD’

Foto: Peter van der Knoop

Foto: Peter van der Knoop

ARCADIS

De Groningse watertoren aan de Noorderbinnensingel is in 1908 gebouwd en

levert tot 1977 water aan het Academisch Ziekenhuis. De open stalen onder-

bouw met een stalen bolvormig vat is uniek in Nederland. Als het waterbedrijf

de toren wil slopen, ontfermt de gemeente Groningen zich als nieuwe eigenaar

over de instandhouding en het onderhoud. In 1988 wordt de toren aangewe-

zen als gemeentelijk monument, in 1994 als rijksmonument. Voor de herbe-

stemming schrijft de gemeente in 1990 een prijsvraag uit met als titel “Wie ziet

er toekomst in de toren?”. Luc Veeger (nu architect bij ARCADIS) wint de prijsvraag, maar gebrek aan financië-

le middelen en exploitanten staat de uitvoering van het plan in de weg. In het jaar dat de toren haar 100 jarig

bestaan viert, omarmt het Groninger Monumenten Fonds (GMF) het ‘herbestemde’ plan dat exploitanten

aantrekt. Het GMF koopt de toren van de gemeente voor één euro en kan met ondersteuning van het Rijk, de

Provincie en de Gemeente het plan realiseren. Na 37 jaar leegstand is dit industriële erfgoed op functionele

wijze getransformeerd tot een nieuw, publiek toegankelijk icoon. In de ‘Bovenkamer van de Stad’ is een

multifunctioneel en zakelijk centrum gehuisvest dat dienst doet als auditorium, expositieruimte, kantoor en

openbare werkplek.

1 MILJOEN LITER WATER MAAKT PLAATS VOOR 1 MILJOEN BRUISENDE IDEEËN

HERBESTEMMING WATERTOREN NOORD IN GRONINGEN TOT ‘BOVENKAMER VAN DE STAD’

De herbestemming van de Watertoren Noord omvat een grootschalige transformatie. Dit betekent veranderingen in de gebouwschil en aan de installaties met als doel de levensduur van het gebouw te verlengen. Met duurzaamheid is gedurende het gehele proces in de meest brede zin van het woord rekening gehouden.

Behoud van constructie en materialen

De watertoren heeft een open stalen onderbouw met een stalen bolvormig vat. Dit type ‘Barkhausen’ is uniek in Nederland. De 42 meter hoge toren bestaat uit een open staalconstructie, doorlopend in de bakstenen bovenbouw. Daar bevindt zich het stalen waterreservoir met een inhoud van één miljoen liter. Onder de bovenbouw, centraal in de open staalconstructie staat de gemetselde schacht met spiltrap en toe- en afvoerleidingen. Het behoud van deze bijzondere constructie (materialen), het behoud van dit cultureel,

Foto: Peter van der Knoop

Foto: Peter van der Knoop

ARCADIS

industrieel en architectonisch erfgoed en het creëren van een duidelijke herbestemming zijn de belangrijkste uitgangspunten geweest voor de restauratie.

In het Programma van Eisen is voor de meeste aspecten vastgelegd dat na transformatie en renovatie een functioneel kwaliteitsniveau conform huidige regelgeving moet worden gerealiseerd voor onderwerpen als gezondheid, comfort, veiligheid en energieprestatie. Met name veiligheid, binnenklimaat en thermisch comfort hebben daarbij een grote rol gespeeld. Voor deze aspecten is dit niveau bereikt, waarmee een comfortabele, prettige werk- en ontmoetingsomgeving is ontstaan die voldoet aan alle huidige gebruikseisen en wetgeving.

De uit 1908 toegepaste, oorspronkelijke staalsoorten blijken uit analyse van een hoogwaardige kwaliteit te zijn. Het is gelukt om de oude geklonken staalconstructie te behouden, waarbij aanpassingen in verband met constructieve veiligheid plaatselijk zijn uitgevoerd. Het watervat is opgebouwd uit overnaads geklonken stalen beplating en is nu gevuld met een amfitheater voor 120 personen. De nieuwe toegevoegde houten tribune wordt door de slechts 8 millimeter dikke bolvormige staalconstructie van de monumentale vatwand gedragen. Daarmee heeft het theater een extreem dunne vloerdikte en vormt dit een ultieme vorm van hergebruik van deze oude hoogwaardige constructie. Het behouden van de architectuur van de basis constructie is een van de belangrijkste elementen. Door hergebruik van de constructie van het gebouw zijn geen uiterlijke veranderingen opgetreden. De watertoren heeft zijn oude uitstraling met oorspronkelijke bakstenen schil en hoekbelijning weer teruggekregen.Het toevoegen van elementen, zoals de lift en onderbouw is op een functionele, eigentijdse wijze en in sterke samenhang met de oude structuur gedaan waardoor zichtbaar nieuwe architectuurelementen zijn toegevoegd aan het monument. De transformatie heeft plaatsgevonden met respect voor de architectonische, constructieve mogelijkheden van het gebouw. Hiermee is rekening gehouden bij het maken van keuzes voor de gebruiksfunctie. Er is optimaal gebruik gemaakt van de aanwezige elementen en voorzieningen binnen het monument.

In het ontwerp en de realisatie is duurzaam behoud van de ruimtelijke structuur van het rijksmonument tot en met daadwerkelijk materiaal hergebruik consequent doorgevoerd.

Het staal uit de openingen die in vatwand gemaakt zijn, is hergebruikt als materiaal voor een van de toegangsdeuren van het amfitheater, de bar in de ronde zaal en de plantenbakken op maaiveld. Beleven op hoog niveau

Tot 1977 staarde alleen de ‘watermassa’ vanaf de bodem van het vat door de lantaarnvensters in de stalen kap naar de hemel. Het uitgangspunt bij deze transformatie is om voor iedereen een unieke industriële ruimtelijke beleving zichtbaar te maken, echter met het behoud van de historische gebouwstructuur. In het monument is hoogwaardig, traditioneel

Foto: Peter van der Knoop

1e Omloop op 23 meter hoogte met toegang tot amfitheater en trappen

naar ronde zaal en lekzolder.

HET WATERVAT IS OPGEBOUWD UIT OVERNAADS GEKLONKEN

BEPLATING EN NU GEVULD MET EEN AMFITHEATER VOOR

120 PERSONEN

ARCADIS

en nieuw, vakmanschap zichtbaar. De gerestaureerde staalstructuur, het historische, deels uitkragende metselwerk en een combinatie van oude en nieuwe bouwtechnieken. De watertoren in haar huidige verschijning stimuleert en fascineert hiermee jong en oud.

Boven het amfitheater is een ronde zaal als een groot horizontaal stalen spaakwiel in het 13 meter brede vat opgehangen. Door glazen vloerstroken langs de vatrand en een asymmetrisch glazen ‘oog’ in de vloer is de afmeting van het één miljoen liter grote watervat nu te ervaren. Je kunt nu ook in de peilloze hoogte van de tentvormige stalen kapconstructie kijken. De kap is bekroond met een lantaarn met 4 vensters waardoor het gedoseerde licht 18 meter naar beneden valt tot op het podium van het amfitheater. Door toepassing van 3D ontwerp- en rekentechnieken zijn de noodzakelijke gaten in het vat, om het publiek naar binnen te laten stromen, technisch mogelijk gemaakt.

Bezoekers die via de als waterpeilstok uitgevoerde panoramalift naar boven stijgen, zien Groningen langzaam in het gezichtsveld verschijnen. Eenmaal in de toren aangekomen is er een omloop rondom beide zalen met een 360” panorama over de stad en De Ommelanden.

Impuls voor de Noorderplantsoenbuurt

Omdat het markante gebouw in een karakteristiek historisch staddeel met veel hofjes staat, is leegstand niet bevorderlijk voor de leefbaarheid. De toren was een risico door bouwkundig verval, onder andere door het afbrokkelen van de bakstenen bovenbouw, vandalisme, illegale opslag en anti-kraak bewoning. Na meer dan 35 jaar leegstand geeft de nieuwe functie van de watertoren een enorme impuls aan de omgeving. Omwonenden voelen zich prettiger en veiliger nu de toren een nieuwe functionele bestemming heeft en er weer stedelijke activiteiten plaatsvinden. Groningers zijn trots op de impact die de watertoren op de skyline van Groningen heeft. Er is niet alleen naar de technische aspecten van het gebouw gekeken. Ook de stedelijke biodiversiteit in en rond de ‘Duiventil’ is versterkt door de integratie van gierzwaluw nestkasten in de stalen onderbouw.

Organisatie proces

Een integraal team van beleidsmakers, ontwerpers, engineers en toekomstige gebruikers hebben gewerkt aan een zo optimaal mogelijke situatie gegeven de beperkingen van het bestaande gebouw met de monumentenstatus. Daarnaast zijn de omwonenden en het verzorgingshuis de Ebbingepoort direct betrokken tijdens de planontwikkelingen en met name tijdens de uitvoering.Bij afronding van elke fase is getoetst

Foto: Peter van der Knoop

Multifunctionele ronde

zaal op 28 meter hoogte

met zicht in amfitheater

door glazen oog en zicht in

kapconstructie.

Daklichten in

onderbouw maken de

industriële, ruimtelijke

constructie zichtbaar en

zorgen voor natuurlijk

licht in de kantoren.

NA MEER DAN 35 JAAR LEEGSTAND GEEFT DE NIEUWE FUNCTIE VAN DE WATERTOREN EEN ENORME IMPULS AAN DE OMGEVING.

Foto: Peter van der Knoop

ARCADIS

of de ingezette weg de juiste is, na continu overleg met alle betrokken partijen. Gezien de monumentstatus moesten regelmatig ad hoc beslissingen worden genomen bij het ontdekken van onverwachte complicaties. Hierbij is iedere keer de ambitie voor ogen gehouden om het bestaande monument zoveel mogelijk te behouden en beleefbaar te maken.

Versterking cultureel en economisch klimaat

De herbestemming van de Watertoren Noord draagt bij aan de stedelijke herontwikkelingsopgave in het noordelijk deel van de stad Groningen. De ‘Bovenkamer van de stad’ versterkt het culturele, historische en economisch klimaat en levert direct en indirect arbeidsplaatsen op voor de organisaties die de toren exploiteren en alle toeleverende bedrijven. De watertoren is als karakteristieke locatie midden in stad en met stedelijke voorzieningen om letterlijk de hoek, goed bereikbaar. Met het herbestemmingsplan is een geldstroom tot stand gekomen, waarmee het mogelijk is geweest om de gehele business case rond te krijgen. Dit is een voorbeeld van circulaire economie: om niet alleen het belang van de eigenaar, maar het gebouw in de context te plaatsen en te kijken op welke wijze dit een economische dynamiek kan genereren en het stedelijk klimaat kan versterken. De sluitende business case zorgt voor een verantwoorde duurzaamheidsinvestering op korte en lange termijn. Flexibele ruimten

De watertoren is voor iedereen toegankelijk en kan door de flexibele indeling van de afzonderlijke ruimten voor verschillende typen bijeenkomsten en groepsgrootte worden ingezet: vergaderingen, presentaties/exposities, seminars, congressen, kantoren, flexibele werkplekken, creatieve sessies, concerten, feesten en trouwpartijen.

Verbruik op nieuwbouw niveau

De energieprestatie van het gebouw en de comfortaspecten zijn van minimaal nieuwbouw niveau. Hierbij is rekening gehouden met effecten op de omgeving zoals CO

2-uitstoot,

waterverbruik, lichtvervuiling en luchtvervuiling. Daar waar mogelijk is gekozen voor de meest duurzame optimalisatie oplossing zoals ventilatiecapaciteiten en warmte terugwinning.

DE ‘BOVENKAMER VAN DE STAD’ VERSTERKT HET CULTURELE, HISTORISCHE EN ECONOMISCH KLIMAAT

Animatie filmpje project Watertoren Noord

Project informatie Watertoren Noord op Website ARCADIS

AWARDSHet herbestemming Watertoren Noord is door de Groningers in 2014 bestempeld als een van de mooiste gebouwen van de stad en is bekroond met de 2e prijs tijdens de Dag van de Architectuur Groningen.Daarnaast heeft de Watertoren tijdens het Congres Green Buildings 2014 een award ‘Duurzame architectuur 2014’ gewonnen.

Van watertoren naar 'Bovenkamer van Groningen'

24 K&S - Januari ‘15

KS01 24-27.indd 24 23-12-14 08:00

K&S - Januari ‘15 25

Project

atertoren Noord is de tweede watertoren die in de stad Groningen werd gebouwd. Hij staat aan de rand van de oude bin-nenstad en was onder meer waterleve-

rancier voor het Academisch Ziekenhuis. Ondanks de sobere uitvoering gaat het hier om een van de fraaiste voorbeelden van de Nederlandse ingeni-eurskunst rond 1900. De ruim 45 m hoge toren bestaat uit drie onderde-len: een gemetselde schacht, een stalen constructie en een groot stalen waterreservoir met een inhoud van een miljoen liter (1.000 m3) dat in de con-structie hangt. In de ronde schacht bevonden zich de trap en leidingen. Sinds 1977 is de gemeente Groningen eigenaar van de toren, die inmiddels de status van eerst gemeentelijk en later Rijksmonu-ment verwierf.

Herbestemming

Om het gebouw een concrete bestemming voor de stad te geven werd in 1990 een wedstrijd uitge-schreven. Om verschillende redenen is uiteindelijk pas veel later het in 1991 ingediende plan van architect Luc Veeger van Arcadis als basis geno-men voor wat nu de 'Bovenkamer van Groningen' heet. Hierin bevinden zich nu onderin de schacht

diverse kantoorruimten, een keuken, een hal, toiletten, een van de technische ruimten en een lift. In het oor-spronkelijke watervat zijn twee vloeren ge-legd. De bovenste etage fungeert als ruimtelijke expositie- /feestruimte en beschikt over een bar. Via een deels glazen vloer waarvan een ex-

centrisch 'middenpunt' bijzondere akoestische ef-fecten oplevert, is naar beneden op de eerste etage te kijken waarin een auditorium is ingericht. Hier zijn trapsgewijs zitplekken aangebracht die uitzicht bieden op een projectiescherm; de arena biedt plaats aan een spreker. Het onderste deel van de toren onder het watervat – de ruimte die voorheen dienst deed als lekzone waar het condenswater

werd opgevangen – is ingericht als loungeruimte.Voor het overbruggen van de afstand van de begane grond naar het auditorium is een glazen lift geïnstalleerd, verder zijn de drie verdiepingen in de watertank te bereiken via trappen en twee 'omlo-pen'. Hierbij loopt de bezoeker tussen de wand van de watertank en de buitengevel waarbij het vele glaswerk een prachtig uitzicht biedt op alle delen van de stad.

Historisch karakter

Een belangrijke eis voor alle partijen die bij het herbestemmingsproject waren betrokken was om het historische karakter van de watertoren zoveel mogelijk te behouden. Om die reden is door de projectorganisatie contact gezocht met Nusman Installatietechniek (E-installaties) en Installatiebe-drijf Groenewoud (W-installaties). Mark Nusman en Jan de Jongh, de respectievelijke eigenaren van deze bedrijven, werken al een aantal jaar samen aan veelal bijzondere projecten, maar hebben boven-dien hart voor de stad Groningen en alles wat hier aan historische waarde bij hoort.Eén van de eerste problemen die door de instal-lateurs moesten worden opgelost was het on-derbrengen van alle installaties in de beschikbare ruimte. Voor een deel is dit gebeurd door een scheidingswand van een wenteltrap (aan de bin-nenkant van de watertank) als dubbele wand uit te voeren. Daarin kon een belangrijk gedeelte van de luchtkanalen, het leidingwerk en bekabeling worden opgenomen. Nusman: 'De ronde vorm van de toren en het noodzaak het historische karakter te behouden en dus de installaties zo goed mogelijk weg te werken, heeft ons wekelijks heel wat uurtjes overleg gekost. Eenvoudig omdat elke oplossing weer nieuwe uitdagingen opleverde.'

W-installatie

In de beperkte ruimte is creatief omgegaan met de ruimte die wel beschikbaar was. In het hart van de lekzone is bijvoorbeeld een ruimte gecreëerd voor de luchtbehandelingsinstallatie die de verschil-lende verdiepingen in de watertank van verse lucht voorziet. Het oorspronkelijke plan was om de luchtbehandelingskast beneden te plaatsen en alle leidingen via de schacht omhoog te brengen naar

W

Er is heel wat water door de Rijn gestroomd vóórdat de in 1908 in gebruik genomen Watertoren Noord van Groningen een herbestemming kreeg. In 2014 is de laatste hand gelegd aan dit Rijksmonumenten-pand dat sindsdien als 'Bovenkamer van Groningen' ruimte biedt aan een lounge, auditorium en exposi-tieruimte met bar. De bijna onmogelijke ronde vormgeving, de zeer beperkte ruimte voor het onderbren-gen van de benodigde installatietechnieken en de wens om het oorspronkelijke karakter van de toren te behouden, vormden de grootste uitdagingen voor Nusman Installatietechniek (E-installaties) en Installa-tiebedrijf Groenewoud (W-installaties).

Tekst: Marjolein de Wit-Blok Fotografie: Industrie

'In het hart van de lekzone is een ruimte gecreëerd voor de luchtbehandelings-installatie'

KS01 24-27.indd 25 23-12-14 08:00

26 K&S - Januari ‘15

de watertank. Hiervoor was echter dermate veel ruimte nodig (twee leidingen met een diameter van 500 mm) dat dit het historische karakter teveel zou aantasten. De nieuwe oplossing bestaat uit een sta-len frame dat in een grillig gevormde ruimte in de lekzone is aangebracht en waarin een recirculatie-kast met een capaciteit van 3.500 m3/h is opgeno-men. Vanuit deze kast wordt verse lucht via de holle wandschacht in matzwarte luchtzakken (airsocks) in het auditorium geblazen waarbij 800 m3/h van

buiten wordt betrokken en de rest via roosters en gaten terugkomt in de luchtbehan-delingskast voor recirculatie. De diverse kleppen zorgen voor de toevoer van de juiste hoeveelheid lucht.Dezelfde luchtzak-

ken zijn toegepast in de bovenste ruimte waar ze zijn weggewerkt onder de loopbrug die – wederom vanwege het historische karakter – behouden is gebleven en hoger in de ruimte hangt. Omdat deze ruimte groot en bovendien naar boven in een punt wegloopt, is hier een ventilator aangebracht die – indien nodig – de opstijgende warme lucht weer naar beneden drukt.

Koelen en verwarmen

Koelen gebeurt vanuit de technische ruimte onder-in de toren waarbij de leidingen via de schacht naar boven worden geleid. Verwarming is gerealiseerd

door overal vloerverwarming aan te leggen. De Jongh: 'Vloerverwarming is onder meer toegepast omdat deze onzichtbaar is. Maar het heeft ons wel de nodige hoofdbrekens gekost omdat je normaal vanaf de vloerverwarmingsverdeler het leidingwerk naar beneden laat lopen; in dit geval moest het pre-cies andersom. Door toepassing van luchtscheiders en goed spoelen is het gelukt lucht uit het systeem te krijgen en te houden.'Verder is een hydrofoorinstallatie geplaatst om voldoende druk te geven aan alle sanitaire kranen. Een speciale roestvaststalen hogedruk droge blusleiding loopt tot bovenin de toren en is buiten de toren op de begane grond aan te sluiten op een brandweerwagen. Tot slot is zorggedragen voor de afvoer van water, afkomstig uit de keukens en de twee toiletten in het auditorium en de bar in de bovenste zaal.

E-installatie

Het hart van de watertoren, de bijna 20 m hoge schacht met wenteltrap, is ook direct het hart van alle technische installaties. Naast de gas- en waterleidingen, de afvoer van het hemelwater en de riolering is hier tevens het kabeltracé aangelegd voor het geleiden van de benodigde bekabeling voor verlichting, data en (brand)beveiliging. Hierbij zijn authentieke bevestigingsmethoden gehan-teerd en zijn zoveel mogelijk elementen in mat zwart uitgevoerd.Nusman: 'Wat de verlichting betreft is ervoor gekozen de uitstraling van de verlichting in het

'Goede communicatie, vertrouwen en samenwerking zijn cruciaal om dit soort projecten te laten slagen'

Het hart van de watertoren, de bijna 20 m hoge schacht met wenteltrap, is ook direct het hart van alle technische instal-laties, zoals de gas- en waterleidingen, de hemelwaterafvoer en riolering.

De vloerverwarming kostte de nodige hoofdbrekens, omdat het leidingwerk vanaf de vloerverwar-mingsverdelers naar boven in plaats van normaal naar beneden moest lopen. Luchtscheiders en goed spoelen zorgen ervoor dat lucht uit het systeem blijft.

KS01 24-27.indd 26 23-12-14 08:00

K&S - Januari ‘15 27

Project

hart van de watertoren een industrieel karakter te geven en dit naar buiten toe te veranderen naar modern. Eenvoudig omdat verlichting niet alleen functioneel moet zijn maar ook een bijdrage levert aan de 'spannende' uitstraling van de watertoren. In de bovenste zaal zijn vier ronde pendelarmaturen toegepast met een diameter van 1,5 m. Deze geven een indirect licht naar de nok van de toren en een direct licht op de donkere vloer. Alle armaturen zijn Dali-gestuurd.'

Brandbeveiliging

Bijzondere aandacht is besteed aan het conform de wet- en regelgeving ontwerpen en aanleggen van de brandbeveiliging en de leidingloop. Zo was het nauwkeurig bepalen van de rookdetectiepun-ten lastig omdat hiervoor eerst het rookgedrag in de ruimten en omlopen moest worden berekend. Een van de complicerende elementen hierbij is de ventilator in de nok van de grote bovenruimte. Toch was de toepassing van een aspiratiesysteem geen optie vanwege het zichtwerk in de authentieke nok. Het probleem is opgelost door lineaire detectie diagonaal in de ruimte te plaatsen, in plaats van horizontaal. Op deze manier wordt op verschillende hoogten gedetecteerd met minimaal zichtbare installaties.Tot slot verzorgde de E-installateur de beveiliging van het gebouw, de aansturing van de lift en de data installatie. De benodigde apparatuur hiervoor is beneden in de technische ruimte opgenomen. Ook hier heerste een ruimteprobleem. De techni-sche ruimte heeft namelijk een lager dak dan de rest van het gebouw zodat de hierop geplaatste koelunits vanaf buiten niet zichtbaar zijn. Dit betekent tevens dat er geen ruimte beschikbaar is boven het plafond van de aanliggende ruimten. Omdat ook technische koven en kruipruimten ont-breken was het een lastig karwei de leidingen van-uit de technische ruimte naar de centrale schacht te brengen. Maar ook dit is uiteindelijk gelukt.

SamenwerkingDe twee installateurs kijken met een goed gevoel terug op het project. Nusman: 'Ik weet nog goed dat we voor het project werden gevraagd, buiten naar de toren stonden te kijken en tegen elkaar zeiden: We gaan ervoor rekenen, maar of het project doorgang zal vinden. Toen het toch werd doorgezet hebben we ook echt alles gegeven om het tot een succes te maken. Daarbij was het voor ons beiden erg leuk dat we zo'n beetje alle disciplines die we vanuit ons bedrijf aanbieden hier ook daadwerkelijk konden toepassen.'De Jongh vult aan: 'Daarnaast is ons vermogen om creatief om te gaan met problemen en oplossingen maximaal aange-scherpt. Nog nooit hebben we zo vaak plannen gedurende het project moeten wijzigen omdat het toch weer anders bleek te zijn dan gedacht. Goede communicatie, vertrouwen en samenwerking zijn cruciaal om dit soort projecten te laten slagen. En niet alleen tussen ons als installateurs, maar tussen alle bouwpartners en betrokkenen onderling.'

In een grillig gevormde ruimte, het hart van de lekzone, is een ruimte gecreëerd voor de luchtbe-handelingsinstallatie die de verschillende verdiepingen in de watertank van verse lucht voorziet.

De verse lucht wordt via de hollewandschacht in matzwarte luchtzakken (airsocks) in het auditorium geblazen.

KS01 24-27.indd 27 23-12-14 08:00