- 3 -

1. Inleiding

Dit pedagogisch dossier wordt u aangeboden naar aanleiding van de tentoonstellingen ‘De zijkant van de oorlog. Opmerkelijke vrouwen in het hart van WOI.’ Het bestaat uit educatieve fiches met opdrachten waarrond gewerkt kan worden.

De persoonlijke verhalen van Marie Curie, Käthe Kollwitz, Koningin Elisabeth, Madame Tack,Mietje Boeuf, Elsie Knocker en Mairi Chilsom, die centraal staan in de ‘De zijkant van de oorlog’, zijn erin verwerkt en worden verder uitgediept in verschillende thema’s.

Actualisering van de thema’s kan door de ambassadrices van ‘De zijkant van de oorlog’ erin te betrekken. Jennie Vanlerberghe, Lieve Blancquaert, Joanie de Rijke en Marleen Temmerman doen er met hun verhalen alles aan om aan te tonen wat de rol is van vrouwen in oorlogen vandaag.

Dit dossier kan dienen om een bezoek aan een tentoonstelling in Veurne, Diksmuide, Koekelareof De Panne voor te bereiden. Leerkrachten kunnen het ook los ervan gebruiken, omhet thema WOI vanuit een originele invalshoek in hun lessen te integreren.

Diverse thema’sMarie Curie – wetenschap Koningin Elisabeth – verpleging / muziek / fotografieKäthe Kollwitz – beeldende kunstElsie Knocker & Mairi Chisholm – fotografie Madame Tack - dierenMietje Boeuf – leven aan het frontAlgemeen – vluchten / diverse nationaliteiten / brieven & post

Doelgroep Thema’s worden zoveel mogelijk uitgewerkt zowel op niveau van onderbouw als bovenbouw. De verwer-kingssuggesties kunnen door de leerkracht door elkaar gebruikt worden.

Didactiek De thema’s kunnen uitgewerkt worden door de leerlingen aan de hand van een ‘lapbook’, zodat niet op losse papieren moet worden gewerkt. Een ‘lapbook’ is een eenvoudig mapje met een verzameling van tekeningen, verhalen, chronologische info, diagrammen…In een ‘lapbook’ wordt op een creatieve manier informatie ver-zameld. Het is een goede methode om te werken aan inhoud, maar ook aan vaardigheden zoals onderzoe-ken, plannen, structureren, presenteren en evalueren.

- 5 -- 4 -

• Vraag aan de leerlingen: ‘Hoe voel jij je als je ziek bent en verzorging nodig hebt? Wat is er leuk, niet leuk?Ga naar de website www.kindereninbezetgebied.be en zoek daar het thema ‘verzorging’ er staan heel wat getuigenissen op over hoe kinderen tijdens WOI ziek zijn ervaarden en hoe het toen verliep. (bv Julien Matten > zelfde personage als onderstaande filmpje)

• Bekijk zeker het filmpje op voorhand en beslis of jouw leerlingen dit filmpje al aan kunnen. Het is welis-waar gemaakt door leerlingen van de derde graad, maar het is niet de bedoeling om de leerlingen die dit bekijken te choqueren. Bekijk samen het filmpje gemaakt tijdens het project “Groote oorlog door kinderogen” rond het thema verzorging. http://kidscam.be/films/het-vluchtelingske/ (in combinatie met vluchten). Bespreek wat je hebt gezien.

Koningin Elisabeth – muziek en fotografie• Surf naar http://www.firstworldwar.com/audio/1914.htm en ontdek daar een schat aan liederen

tijdens de oorlogsjaren (rechts kan je het jaar selecteren).

• Fotografie in combinatie met muziek aan de hand van het filmpje van ‘Groote oorlog door kinderogen’ http://kidscam.be/films/heavy-traffic-de-groote-oorlog-door-kinderogen/ Bespreek wat je hebt gezien. De foto’s gebruikt in dit filmpje zijn echte foto’s die koningin Elisabeth genomen heeft tijdens WOI. Je kan ze ook op het internet opzoeken.

Biografie Käthe KollwitzKäthe Kollwitz is een sociaal bewogen Duitse kunstenares. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog besluit haar nietdienstplichtige zoon Peter naar het front te vertrekken. In eerste instantie is ze trots op de beslissing van haar zoon, maar wanneer hij sterft, begint ze te twijfelen. Ze heeft 18 jaar nodig om een gedenksteen ‘Het treurende Ouderpaar’ voor hem te ontwerpen.Daarin evolueert ze van patriottisme naar een universeel paci-fisme en geeft zo gestalte aan het grenzeloos verdriet van de ouders.

Käthe Kollwitz – beeldende kunstKäthe Kollwitz haar treurend ouderpaar heeft ze gemaakt toen ze het nieuws vernam dat haar zoon gesneuveld was. Het hielp haar om met dit verdriet om te gaan. Laat de leerlingen een beeld in klei uitbeelden wat hen verdrietig maakt.

2. Educatieve uitwerking

ONDERBOUW

Biografie Marie CurieDe Poolse Marie Sklodowska, beter gekend onder de naam Marie Curie, is een wetenschapster die haar kennis ten dienste stelt van de gewonden. Ze wordt de eerste vrouwelijke professor aan de Sorbonne universiteit in Parijs. Ze zet in de Eerste Wereldoorlog een radiologische dienst op ten behoeve van de militaire hospitalen, zoals het Belgian Field Hospital in het college van Veurne. Ze is op de hoogte van de gevaren van schotwonden, shrapnels en ingewikkelde breuken en ze kent ook de techniek van röntgen die ze doceert aan de Sorbonne. Ze slaagt erin om mobiele RX-wagens in te zetten aan het front, ondanks het feit dat de militaire bureaucratie het haar moeilijk maakt. In de laatste jaren worden zo’n 900.000 patiënten met X-stralen onderzocht. Dit betekent dat ongeveer 1 op 6 gewonden een RX-onderzoek krijgt! Naast het installeren van apparatuur worden 180 vrouwen opgeleid tot bekwame radiolo-gieverpleegkundigen.

Marie Curie – wetenschapZeer leuke website waar heel wat proefjes te vinden zijn: http://www.proefjes.nl/. Kies als leerkracht een (paar) proefje(s) die voor jouw klas haalbaar zijn. Laat ze uitvoeren. Wat hebben ze geleerd?

Biografie Koningin ElisabethKoningin Elisabeth verblijft met haar man koning Albert tijdens de Eerste Wereldoorlog noodgedwongen in De Panne, het laatste stukje vrij België. Het koningspaar woont er in Villa Maskens-Cal-meyn bij het strand. Het verblijf is er niet altijd aangenaam zo dicht bij het front en de koningin is gescheiden van haar kinderen die in Engeland verblijven. Geregeld wordt De Panne beschoten en vallen er bommen. De koningin schrijft brieven naar haar kinderen en gaat nu en dan op bezoek. De koningin ijvert met dokter Depage voor een groot hospitaal in De Panne. Het hotel L’Océan wordt een Rode Kruis hospitaal dat eind 1918 1.800 bedden telt.

Koningin Elisabeth– verplegingZiekZiek is grote snottebelziek is spikkels op mijn velziek dat is een vieze pilziek is ogen dicht en stilziek is schepje doktersdrankziek is languit op de bankal mijn knuffels om mij heen…mama thuis,voor mij alleen!!(Mieke van Hooft)

- 7 -- 6 -

Madame Tack – dierenDe ratten in de oorlog is een beeld van de Britse Street art kunstenaar Banksy. Een anonieme graffiti kunste-naar die het straatbeeld bestookt met zijn kritische beelden op de huidige maatschappij. Daarbij is het beeld van de rat één van de meest voorkomende beelden. Ratten zijn grof, voor vele mensen onbelangrijk, vies en smerig, vandaar dat deze vogelvrije kunstenaar uitgerekend deze dieren als zijn inspiratiebron, zijn muze neemt. Zijn beelden zijn soms grof, soms uiterst hilarisch, maar meestal cynisch, provocatief en kritisch. Soms een aanklacht tegen terreur zoals het beeld van het meisje dat met ballonnen, die over de afschei-dingsmuur in Oost-Jeruzalem weet te vluchten.

• Ga via google op zoek naar dergelijke voorbeelden van Banksy zijn werk. Maak zelf een protestwerk met gebruik van een dier. Hang het in je lapbook.

• Heb je als leerkracht meer tijd: Verzamel de verschillende schetsen van de leerlingen. Vorm het samen om tot één definitief ontwerp (of pik er eentje uit). Ga met je leerlingen ook zo creatief aan de slag. Gebruik hiervoor eventueel een muur op de speelplaats om ‘echte’ graffiti te maken (kan ook een aanklacht zijn) met als hoofddier een rat. Je kan natuurlijk ook de muur voorzien van grote vellen papier, stof enz mocht een blijvende tekening niet mogelijk zijn.

Mietje Boeuf – leven aan het frontEnkele boekjes die dit mooi op kindniveau illustreren;

• De kleine soldaat – Paul Verrept• De vijand, Cali Davide (bewerking Wim Opbrouck), Davidsfonds, 2012• Kif Kif en Shouf Shouf op ontdekking, Katrijn D’Hamers en Hilde Schoefs, Leën Hasselt, 2008• De Oorlog, Anaïs Vaugelade, Veldboeket Lectuur Uitgeverij

Algemeen – vluchten• Heel wat kinderen moesten mee vluchten met hun ouders. Enkele van hun verhalen kan je nalezen op

de website www.kindereninbezetgebied.be (bij thema’s/vluchten). Pik er een verhaal voor je leerlin-gen uit (al naargelang hun leesvaardigheden) Vergelijk ook met de verhalen die op dezelfde website staan (of Karrewiet) ivm vluchten vandaag.

• Ga op zoek in de beeldbank van je eigen regio, naar foto’s van vluchtelingen tijdens WOI.

Biografie Elsie Knocker & Mairi Chisholm Elsie en Mairi zijn 2 verpleegsters, die actief zijn aan het front. Ze worden ook wel de motorrijdersvan Pervijze genoemd. Ze blinken uit in een ijzeren fysiek, een grote werkkracht en een uitzonderlijk organisatietalent. De 2 Britse verpleegsters besluiten als vrijwilligers aan de slag te gaan voor Munro’s Flying Ambulance Corps. In Pervijze vlakbij het front besluiten ze een hulppost op t richten, omdat ze merken dat de overlevingskansen van de zwaargewonden klein zijn als ze met een ambulance moeten worden vervoerd. Het kost hen veel moeite om hun plan uit te voeren, omdat ze op de onwil botsen van een neerbuigende, mannelij-ke legerleiding. Deze vrouwen zetten toch door.

Elsie Knocker & Mairi Chisholm – fotografie• Memory met foto’s van tijdens WOI. Deze memory kan je terug vinden op de website van Nooit meer

oorlog: www.nooitmeeroorlog.be (basisproject/start WOI) Deze foto’s kunnen ook gebruikt worden voor het kijkspel.

• Kijkspel met historische foto’s (te vinden op heel wat beeldbanken). Leerlingen mogen eventjes naar een bepaalde foto kijken en dan stelt de leerkracht vragen over die foto: bv hoeveel mensen staan er op de foto? Welke dieren… om zo samen verder details te ontdekken. Hierbij een tweede sugges-tie om de leerlingen per 2 in groepjes te zetten. Geef ze een historische foto. Laat leerling 1 de foto beschrijven en leerling 2 tekenen wat hij/zij hoort. Lukt dit vlot? Lijken de tekeningen op de foto’s? Laat de leerlingen ook eens wisselen.

Biografie Madame Tack en Mietje BoeufMadame Tack en Mietje Boeuf zijn beide kranige oudjes, die weigeren te verhuizen als de oorlog uitbreekt. Allebei blijven ze dichtbij de loopgraven wonen en helpen de soldaten waar ze maar kunnen. Koning Albert gaat ze persoonlijk opzoeken omwille van hun inzet. Uiteindelijk moeten ze toch gedwongen vluchten.

- 9 -- 8 -

Als wij nu hand in hand samen gaan staanKinderen onder de zon, één voor éénDan is de hemel op aarde voortaanVan iedereen, van iedereen

Van Afrika tot in AmerikaVan op de Himalaya tot in de woestijnVan Afrika tot in AmerikaJa, wij zijn zoveel mooier als we samen zijn (2x)

Hand in hand! Oog in oog!Alle kleuren van de regenboog! (2x)

Alle kleuren van de regenboog!

• Beluister samen met de leerlingen het lied, eventueel met songtekst erbij, luister goed naar de tekst. Ook tijdens de Eerste Wereldoorlog waren er heel veel mensen van verschillende landen bijeen. Ze probeerden dan ook samen te leven, maar met veel mensen dicht bij elkaar is dat niet altijd gemakke-lijk. Denk maar aan hoe het er in de klas soms aan toe kan gaan.

• Vertel aan de leerlingen : ‘Stel dat je president van de wereld was, wat zou je als wet stellen om de mensen geen ruzie meer te laten maken?’

Algemeen – brieven/post• Vredesboodschap: kaartje schrijven met een boodschap van vrede. Al dan niet met een aangevraagd

kaartje van Destrooper, dan wel door het kaartje eerst zelf te maken.

• Uitnodiging tot het zelf ook versturen van dat kaartje. Zie ook www.nooitmeeroorlog.be Geschiedenis achter deze kaartjes bekijken? http://kidscam.be/films/allo-lo/

Algemeen – diverse nationaliteiten

K3 - Alle Kleuren

Van Afrika tot in AmerikaVan op de Himalaya tot in de woestijnVan Afrika tot in AmerikaJa, wij zijn zoveel mooier als we samen zijn

Reik je hand naar me uit, leg ze in de mijneEn laat ons dromen van betere tijdenIs je huid donkerder of bleker dan de mijneLaat ons proberen elkaar niet te vermijden

Niemand op straat spreekt je aan, ziet je staanWaarom doen mensen elkaar toch zo’n pijnZou het niet beter zijn als wij voortaanVerdraagzaam zijn, verdraagzaam zijn

Van Afrika tot in AmerikaVan op de Himalaya tot in de woestijnVan Afrika tot in AmerikaJa, wij zijn zoveel mooier als we samen zijn.

Hand in hand! Oog in oog!Alle kleuren van de regenboog!

De planeet waar je woontals ze soms te grauw isLaat ons beloven samen te gaan levenWaar het niks uit maakt of mijn purper,Groen of blauw is,Want voor ons drietjes is het om het even

Niemand op straat spreekt je aan ziet je staanWaarom doen mensen elkaar toch zo’n pijnZou het niet beter zijn als wij voortaanVerdraagzaam zijn, verdraagzaam zijn

Van Afrika tot in AmerikaVan op de Himalaya tot in de woestijnVan Afrika tot in AmerikaJa, wij zijn zoveel mooier als we samen zijn

Hand in hand! Oog in oog!Alle kleuren van de regenboog!

- 11 -- 10 -

Biografie Käthe Kollwitz (zie onderbouw)

Käthe Kollwitz - beeldende kunst• Käthe Kollwitz haar treurend ouderpaar heeft ze gemaakt toen ze het nieuws vernam dat haar zoon

gesneuveld was. Het hielp haar om met dit verdriet om te gaan.

• Laat de leerlingen in klei uitbeelden wat hen verdrietig maakt.

Biografie Elsie Knocker & Mairi Chisholm (zie onderbouw)

Elsie Knocker & Mairi Chisholm – fotografie• Ga op zoek naar foto’s die Elsie en Mairi genomen hebben, of die van hen bestaan. Tracht ze zo goed

mogelijk na te bootsen en zelf ook op de gevoelige plaat te leggen. Let heel sterk op details. Je vindt ongetwijfeld een computerprogramma waar je deze foto gemakkelijk ook zwart/wit mee kan maken om het helemaal echt te laten lijken.

• Heb je tijd over? Zoek een andere foto van tijdens WOI en voer dezelfde opdracht uit.

Biografie Madame Tack en Mietje Boeuf(zie onderbouw)

Madame Tack – dierenDe ratten in de oorlog is een beeld van de Britse Street art kunstenaar Banksy. Een anonieme graffiti kunste-naar die het straatbeeld bestookt met zijn kritische beelden op de huidige maatschappij. Daarbij is het beeld van de rat één van de meest voorkomende beelden. Ratten zijn grof, voor vele mensen onbelangrijk, vies en smerig, vandaar dat deze vogelvrije kunstenaar uitgerekend deze dieren als zijn inspiratiebron, zijn muze neemt. Zijn beelden zijn soms grof, soms uiterst hilarisch, maar meestal cynisch, provocatief en kritisch. Soms een aanklacht tegen terreur zoals het beeld van het meisje dat met ballonnen, die over de afschei-dingsmuur in Oost-Jeruzalem weet te vluchten.

• Ga via google op zoek naar dergelijke voorbeelden van Banksy zijn werk. Maak zelf een protestwerk met gebruik van een dier. Hang het in je lapbook.

• Heb je als leerkracht meer tijd: Verzamel de verschillende schetsen van de leerlingen. Vorm het samen om tot één definitief ontwerp (of pik er eentje uit). Ga met je leerlingen zo ook creatief aan de slag. Gebruik hiervoor eventueel een muur op de speelplaats om ‘echte’ graffiti te maken (kan ook een aanklacht zijn) met als hoofddier een rat. Je kan natuurlijk ook de muur voorzien van grote vellen papier, stof enz mocht een blijvende tekening niet mogelijk zijn.

Mietje Boeuf – leven aan het frontGas (chemische wapens) is iets typisch voor WOI en werd in 100 jaar tijd niet meer gebruikt. akkoord? niet akkoord?! Tip: nl.wikipedia.org/wiki/Chemische_wapens

BOVENBOUW

Biografie Marie Curie(zie onderbouw)

Marie Curie – wetenschapZeer leuke website waar heel wat proefjes te vinden zijn: http://www.proefjes.nl/ Kies als leerkracht een (paar) proefje(s) die voor jouw klas haalbaar zijn. Laat ze uitvoeren. Wat hebben ze geleerd?

Biografie Koningin Elisabeth (zie onderbouw)

Koningin Elisabeth - verpleging• Voor de oudste leerlingen: bekijk samen het filmpje dat je kan bekijken via volgende link: http://www.

npo.nl/kleine-handen-in-een-grote-oorlog/04-05-2014/NPS_1241761 Bespreek het samen.

• Tip voor de leerkracht: bekijk op voorhand of dit filmpje voor jouw leerlingen niet te choquerend is.

• Gekoppeld aan het programma “Kleine handen in de grote oorlog”, ontwikkelde NTR het (computer)spel”Kleine stappen in een grote oorlog”. Kruip in de huid van een soldaat uit de Eerste Wereldoorlog en voer de vier missies (thema’s: zwarte hand - zeppelin - verzorging in de loopgraven - onderwater oorlog) uit. Maak keuzes en denk na waarom je bepaalde handelingen al dan niet zou doen. http://kleinestappen.ntr.nl/ Ga voor dit onderdeel eerst de uitdaging van de verzorging aan, heb je nog tijd, kan je natuurlijk ook een ander thema uitproberen.

Koningin Elisabeth – muziek en fotografie• Surf naar http://www.firstworldwar.com/audio/1914.htm en ontdek daar een schat aan liederen

tijdens de oorlogsjaren (rechts kan je het jaar selecteren).

• Fotografie in combinatie met muziek aan de hand van het filmpje van ‘Groote oorlog door kinderogen’ http://kidscam.be/films/heavy-traffic-de-groote-oorlog-door-kinderogen/ Bespreek wat je hebt gezien. De foto’s gebruikt in dit filmpje zijn echte foto’s die koningin Elisabeth genomen heeft tijdens WOI. Je kan ze ook op het internet opzoeken.

- 13 -- 12 -

Algemeen – diverse nationaliteiten• Zie de website “‘Nooit meer oorlog’” (uitbreidingen – aan het front – 33.totale oorlog) waar er een heel

uitgebreide uitwerking is verwerkt omtrent diverse nationaliteiten in hoekenwerk. Een echte aanrader om mee aan de slag te gaan. Diverse nationaliteiten die tijdens WOI aanwezig waren worden aan de hand van muziek voorgesteld.

• Wat zou jij doen? En waarom? Zoek op welke nationaliteiten, weergegeven in dit lied, tijdens WOI aanwezig waren in de loopgraven.

Of: Lied: “Bange blanke man” Willem VermandereIk zag Turken aan de ScheldeMarokkanen in de stad van GentEn ‘k hoord’ op de markt van BrusselAlgerijnen met een vreemd accentIn Keulen zag ik, ChinezenMagere mannen uit PakistanIn Londen Sikhs van IndiaMet nen dikke tulband an.Ik zag naakt’ Amazone-indianenIk zag Crees uit Noord-CanadaEn uit Lubumbashi kwam Dellaeen prinses uit zwart AfrikaIk zag Bantoes in ons cafeetjeIk zag Zoeloes op den tramIk zag Tutsis dansen en springenEn roff’len op den tamtamIk zag Egyptische matrozenin de haven van RotterdamIk zag Portugese Jodenin de winkels van AmsterdamIk zag Inca’s in OostendeChilenen op het Brugse zandDaar speeld’ een zigeunerorkestjevan een volk zonder vaderlandAl de kinders van moeder eerdeOp charango en met gamelanZe roepen en zingen aan ons deureDoet open bange blankemanDoet open bange blankemanDoet open bange blankeman

Algemeen – vluchtenhttps://www.youtube.com/watch?v=wMfE7YzW5bALied: De Vluchteling -Willem Vermandere

Als ik ooit mijn huis moet verlaten‘t ware schrikkelijk godgeklaagdals de storm mijn muren zou krakenik van huis en erf wierd verjaagdof geweun deur mensen verdrevenuit de burcht die ‘k zelf hè gebouwdgedoemd om de rest van het levenlijk nen dief te zijn uitgejouwd

Stel dat alles mij hier werd ontnomenmijn tafel mijn stove mijn bedda’k hier nooit nie meer binnen mag komenda’k uit al mijn recht werd ontzetvan mijn vrouwe en kinders verbannenzelfs mijn boeken verbrand op de grondals duvels hier samen zou’n spannenzelfs beroofd van ‘t woord uit mijn mond

Wat bleef er dan nog van mij overvan dien ‘tjoolder zonder dakvan die schooier schamel en povereen verzonken verzopen wrakwat was ik zonder mijn instrumenten‘k was nen veugel zonder liedzonder al mijn vertellementenach ik stierve van verdriet

Als ik ooit mijn dorp moet verlatenvan mijn huis en erf weggejaagdals een storm mijn muren zou kraken‘t ware schrikkelijk godgeklaagd

Mogelijke hulpvragen bij geen inspiratie:• Vluchten… enkel iets van 100 jaar geleden?• In Europa zijn er op dit moment geen conflicten meer. (tip: check www.conflictenteller.nl)

- 15 -- 14 -

Of voor leerkrachten met minder tijd : gedicht Hans AndreusJe bent zomooiandersdan ik,

natuurlijkniet meer ofmindermaar

zo mooianders,

ik zou jenooit

anders dananders willen.

Algemeen– brieven/post• Vredesboodschap: kaartje schrijven met een boodschap van vrede. Al dan niet met een aangevraagd

kaartje van Destrooper, dan wel door het kaartje eerst zelf te maken. Uitnodiging tot het zelf ook ver-sturen van dat kaartje. Geschiedenis achter deze kaartjes bekijken? http://kidscam.be/films/allo-lo/

09.04.2016 - 08.01.2016

VEURNE • DIKSMUIDE • KOEKELARE • DE PANNE

www.dezijkantvandeoorlog.be • educatie@west-vlaanderen.be