museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog

4

14-18

oorlog in beeld | brugge in oorlog

Brugge herdenkt de Groote Oorlog. Op 14 oktober 2014, precies 100 jaar na de Duitse inval in de stad, opent in de stadshallen een grote tentoonstelling. De hal-len bieden dan ruimte aan zowel een artistieke als een historische blik op de Eerste Wereldoorlog. Aan drie curatoren – Magnumfotograaf Carl De Keyzer, auteur David Van Reybrouck en historica Sophie De Schaepdrijver- werd gevraagd om elk op hun manier naar de oorlog te kijken.

Dit resulteerde enerzijds in een omvangrijk luik rond fotografie en oorlog wereldwijd (‘Oorlog in beeld’), anderzijds in een verhaal rond Brugge als bezette stad (‘brugge in Oorlog’). We sluiten zo aan bij de sterke traditie van kunsttentoonstellingen die Brugge vandaag kent, en hopen ook een minder belichte kant van de Brugse ge-schiedenis aan bod te laten komen.

Bruggemuseum, Erfgoedcel Brugge en Stadsarchief Brugge leiden dit project samen met Brugge Plus en Toerisme Brugge in goede banen. Een stuurgroep onder leiding van Schepen Lambrecht dient al jaren hetzelfde doel. Toerisme Vlaanderen en ‘Gone West’ van de Provincie West-Vlaanderen bieden financiële ondersteuning.De scenografie wordt voor ‘Oorlog in Beeld’ verzorgd door PK-projects, voor ‘Brugge in Oorlog’ door Koen Bovée.Door INA VERREPT

carl de keyzer en david van reybrouck als curatoren van ‘oorlog in beeld’De Eerste Wereldoorlog op een gepaste manier

herdenken in de hoofdstad van West-Vlaande-

ren is geen sinecure. Al vroeg bij het ‘nadenken

over herdenking’ dook de naam van Carl De

Keyzer op. De Belgische De Keyzer (geboren in

Kortrijk) is lid van het vermaarde Magnum-foto-

agentschap waarvan de naam sterk verbonden

is aan reportagewerk en oorlogsfotografie. Hij

schuwt geen grote thema’s in zijn fotoboeken

en tentoonstellingen. Macht, oorlog, kolonisatie

en godsdienst zijn enkele van zijn onderwer-

pen. Hij richtte zijn camera jaren geleden al op

1 Carl De Keyzer, Door Mai-Mai

strijders afgebrand dorp vlak bij

Mitwaba, Congo 2006 © Carl De

Keyzer/Magnum Photos

Carl De Keyzer werkte jarenlang aan

Trinity, een drieluik dat een beeld

geeft van macht, oorlog en poli-

tiek in de wereld. De verschillende

onderdelen kregen als titel Tableaux d’Histoire, Tableaux de Guerre en

Tableaux Politiques. Uit Tableaux de Guerre komt dit landschap.

2 Carl De Keyzer, Vrije universiteit

Kigali, Rwanda 2014 © Carl De

Keyzer/Magnum Photos

Enkele maanden geleden reisde De

Keyzer naar Rwanda. Directe aan-

leiding was de herdenking van de

genocide uit 1994. Hij fotografeerde

er een land met diepe wonden dat

weliswaar onder leiding van de ge-

contesteerde president Paul Kagame

economisch vooruit gaat.

5

India, het voormalig Oostblok, Amerika en

Afrika. Dat hij op een bijzondere en doordachte

manier met historische onderwerpen omgaat,

lijdt geen twijfel.

Voor zijn ‘Congo (Belge) en images’-project

nam hij grondig de archieven van het Afrika-

Museum in Tervuren door. Hij bekeek er duizen-

den glasnegatieven uit de tijd van de kolonisatie

en scande daarvan een selectie in. Hij verwerkte

ze en gaf de beelden een nieuw leven in een

boek en een tentoonstelling in het Fotomuseum

in Antwerpen. Een aantal historici waren niet te

vinden voor zijn artistieke benadering, waarbij

de kracht van de beelden en de visie van de fo-

tograaf zwaarder wegen dan het streven naar

een historisch correcte blik. Tegelijkertijd bleek

een nieuwe lezing van de beelden mogelijk te

worden en lijken ze zonder ‘historische krassen’

minder ver van ons – de toeschouwer - verwij-

derd in de tijd. De prints raakten veel mensen,

niet in het minst zij die een band hebben met de

voormalige kolonie van ons land.

Carl De Keyzer beperkte zich niet tot een bij-

zondere aanpak van oude beelden uit Congo. Hij

reisde aan de hand van een reisgids uit 1950

door het hedendaagse Congo en fotografeerde

er in vaak moeilijke omstandigheden de over-

blijfselen van ons koloniale verleden voor een

tweede tentoonstellingsluik. Geen wonder

dat hij daarbij het pad kruiste van David Van

Reybrouck, auteur van het vaak bekroonde

‘Congo, een geschiedenis’. De Brugse Van

Reybrouck nam de teksten bij de Congolese

beelden van De Keyzer voor zijn rekening. En

dat in de vorm van verhalen, flarden van ge-

sprekken met Congolezen, citaten van uiteen-

lopende aard.

Een buitengewone samenwerking was gebo-

ren. Het deed ons als organisatoren dan ook

plezier dat zowel de fotograaf als de schrijver

bereid gevonden werden om zich opnieuw sa-

men te engageren voor het herdenkingsproject

in Brugge. Al worstelen beide met de herden-

kingsgedachte, zeker in deze tijden van over-

rompelende ‘herdenkingsindustrie’.

een groote oorlog in zwart-wit en kleurVoor ‘Oorlog in Beeld’ zet Carl De Keyzer zijn

onderzoek naar een unieke visie op histori-

sche beelden verder. Opnieuw vormen glas-

negatieven een belangrijk uitgangspunt, naast

autochromes (glasplaatpositieven in kleur) en

1

2

museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog

6

celluloid. Er werd voor het originele materiaal

bij deze gelegenheid echter niet uit één groot

archief zoals dat van Tervuren geput, wel uit

verschillende verzamelingen van zowel grote

instituten als kleine collectioneurs. Onder an-

dere het ECPAD (de fototheek van het Franse

leger in Parijs), het Koninklijk Instituut voor het

Kunstpatrimonium (Brussel), het In Flanders

Fields Museum (Ieper) en Stadsarchief Brugge

zijn partners.

De geselecteerde beelden zijn onder andere

het werk van enkele ‘opérateurs’, fotografen

die in opdracht van het Franse leger het leven

aan en achter het front vastlegden. Er zijn ook

autochromes bij, een vroege vorm van kleuren-

fotografie die bij het begin van de 20ste eeuw

ontwikkeld was door de gebroeders Lumière.

We zijn eigenaardig genoeg gewend aan een

Groote Oorlog in (vaak groezelig) zwart-wit of

sepia, wat deze sterk geposeerde beelden in

kleur dubbel bevreemdend maakt.

Ook enkele Belgische fotografen komen uitge-

breid aan bod in dit luik van de tentoonstelling.

Uit het Stadsarchief van Brugge komt een reeks

beelden van de onvolprezen Arthur Brusselle.

Hij fotografeerde in opdracht van het Belgisch

ministerie de ‘verwoeste gewesten’, na het ein-

de van de oorlog. Verlatenheid en verslagenheid

overheersen in deze landschapsbeelden van

Diksmuide en Nieuwpoort.

1 Albert Moreau, Verdwaalde Duitse

zeppelin geland in Bourbonne-les-

Bains, Frankrijk 1917 © ECPAD/

France/Moreau Albert

Albert Moreau was een van de

opérateurs die in opdracht van het

Franse leger werkten. Hij fotogra-

feerde onder andere uitvoerig de

slag in de Champagne in 1915.

2 De Brugse Markt tijdens de oorlog

© privé-verzameling

W. Verschaeve

1

7

brugge in oorlogDoor JAN D’HONDT

Dit luik van de tentoonstelling belicht het his-

torische verhaal van Brugge tijdens de Eerste

Wereldoorlog. Het Stadsarchief trekt dit project

en kan daarbij beroep doen op professor Sophie

De Schaepdrijver als curator. Als autoriteit op

het vlak van de hedendaagse geschiedenis en

meer bepaald die van de Groote Oorlog, is zij als

geen ander het best geplaatst om de specifieke

eigenheid en de rol van Brugge als bezette stad

binnen de ruime context van dit internationaal

gebeuren te situeren.

De geschiedenis van Brugge als bezette stad

was zo uniek in vergelijking met die andere

bezette provinciehoofdsteden in België om-

dat Brugge deel uitmaakte van het militair-

maritiem bolwerk gevormd door de driehoek

Brugge – Zeebrugge – Oostende. Duitsland

bouwde de Brugse achter- en zeehaven uit tot

een duikbootzeehaven met uitkijkposten, lange-

afstandsgeschut, luchtafweergeschut, prik-

keldraad, elektrische versperringen, bunkers,

radioverbindingen, onderzeese mijnen, … Dit

bolwerk diende aldus professor De Schaepdrij-

ver als ‘een steunpunt voor een uitputtingsslag

tegen de Britse bevoorrading, én een defen-

sief steunpunt dat ervoor moest zorgen dat de

Vlaamse kust niet in handen van de vijand zou

vallen: een bolwerk in de vooruitgeschoven ver-

dedigingslijn die de Heimat moest beschermen.’

Dit had als gevolg dat in deze ruime driehoek,

het Marinegebied genaamd, een heel streng

militair regime o.l.v. admiraal Von Schröder

heerste waardoor de bewegingsvrijheid van

de inwoners tot een strikt minimum was be-

perkt. De Bruggelingen hadden te lijden, aan

Duitse kant, van de vele verbods- en gebods-

bepalingen zoals de tewerkstelling aan de

haven en de kustverdediging, de opeisingen

van etenswaren en gebruiksvoorwerpen en

de inkwartieringen van Duitse militairen. Van

geallieerde zijde werd Brugge, omwille van die

belangrijke havenfunctie, bestookt door lucht-

bombardementen. Ongeveer 6.000 bommen

werden boven Brugge en de randgemeenten

gedropt, 126 huizen in Brugge werden volledig

vernield en er vielen 125 dodelijke slachtoffers.

Dit uniek verhaal wordt door Sophie De

Schaepdrijver in samenwerking met scenograaf

Koen Bovée ingedeeld en vormgegeven in elf

thema’s, die deels chronologisch elkaar opvol-

gen: Brugge aan de vooravond van de Eerste

Wereldoorlog; de oorlog breekt uit en de inval in

België; de inname van Brugge; het nieuwe ge-

zag; Bruggelingen in het leger; duikbootbasis en

bombardementen; verarming; dagelijks (samen)

leven; geweld; einde van de oorlog; herdenking

2

museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog

8

Dankzij het In Flanders Fields Museum beschik-

ken we over werk van de gebroeders Antony

uit Ieper. Maurice en Robert Antony waren al

tijdens de oorlog internationaal befaamde fo-

tografen. De beelden die zij maakten tijdens

en na de oorlog waren ondermeer populair in

het ‘postkaartencircuit’. In 1915 al werden er

afdrukken van hun werk gepresenteerd tijdens

een tentoonstelling in het Petit Palais in Pa-

rijs, als aanvulling op een tentoonstelling over

geredde kunstschatten uit de Westhoek. De

broers publiceerden onder andere in The Grap-

hic, L’Illustration, The Daily Mail en Le Monde

illustré. Twee jaar geleden pas schonken Gaby

en Elize Antony (de overlevende dochters van

Maurice) ongeveer 3000 glasplaten aan In Flan-

ders Fields. Het zijn opnames die een beeld ge-

ven van Ieper en de hele frontstreek, vaak met

een grote artistieke en dramatische kracht.

een groote oorlog her-dacht door magnumAnders dan in het ‘Congo (Belge)’-verhaal pre-

senteert Carl De Keyzer in het hedendaagse luik

van de tentoonstelling niet alleen eigen werk.

Hij nodigde negen buitenlandse collega’s van

Magnum uit om rond de Eerste Wereldoorlog

te werken. Het zijn Alec Soth, Thomas Dwor-

zak, Alex Majoli, Mark Power, Antoine D’Agata,

Nikos Economopoulos, Trent Parke, Chien-Chi

Chang en Gueorgui Pinkhassov. Zij brengen elk

een visie op oorlog, herdenking en de zichtbare

sporen ervan in het land dat hun thuishaven is.

Die reeksen zijn een onderzoek naar hoe de

wereld vandaag de Wereldoorlog herdenkt. De

grote Franse fotograaf Antoine D’Agata reed bij

voorbeeld het hele Franse front af en moest na

de 800 kilometer tussen de Westhoek en Zwit-

serland constateren: ’Er valt niets meer te do-

cumenteren.’

een tweede stemDe teksten van David Van Reybrouck vormen

geen uitleg bij de foto’s. Hij interpreteert be-

wust niet. Al van bij hun eerste samenwerking

hanteren zij het idee van ’de dubbele partituur’.

Van Reybrouck: “Toen Carl De Keyzer mij voor

het eerst vroeg, was hij heel duidelijk. Hij zei: ’Ik

wil dat je teksten schrijft bij mijn werk. Op één

voorwaarde: het mag niet over mijn foto’s gaan

en ook niet over mijn persoon.’ Hij was echt op

1

9

zoek naar een tweede stem, een tegenstem.

Van daaruit is het idee van die dubbele parti-

tuur gegroeid: tekst en beeld gaan met elkaar

een veel interessantere dialoog aan naarmate

ze hun eigen autonomie hebben. Een discussie

tussen twee mensen met andere visie is toch

ook altijd veel boeiender dan het gesprek tus-

sen twee mensen die mekaar voortdurend gelijk

geven, maar eigenlijk niet eens luisteren naar

mekaar.”

David Van Reybrouck schrijft niet over de We-

reldoorlog als dusdanig, maar over onze om-

gang met die oorlog. Hij ging voor vijf maanden

in de Westhoek wonen om daar als een etno-

graaf veldwerk te verrichten. In hoeverre leeft

de oorlog nog verder bij de huidige bevolking?

Identificeren zij zich met de hele herdenkingsin-

dustrie die eraan zit te komen of beschouwen ze

het eerder als iets externs, iets voor toeristen en

Britse scholieren? “’t Is den oorlog die hier were

keert,” zong Willem Vermandere lang geleden.

Ja, maar welke in vorm? Van Reybrouck legde

zijn oor te luisteren, urenlang, en verzamelde

stemmen uit een donker West-Vlaanderen.

14-18Oorlog in beeld | brugge in Oorlog

van 14 oktober 2014 tot 22 februari 2015

Stadshallen Brugge

1 Arthur Brusselle, Zicht op Diksmuide,

1918-19

© Stadsarchief Brugge (verzameling

Brusselle-Traen)

Arthur Brusselle fotografeerde het

landschap in de ‘verwoeste gewes-

ten’ kort na de oorlog.

2 Alex Majoli, Oorlogsevocatie door

een amateurgezelschap, 2013

© Alex Majoli/Magnum Photos

Voor de tentoonstelling volgde de

Italiaan Alex Majoli een gezelschap

dat historische wapenfeiten evo-

ceert. Zijn beelden zijn filmisch en

theatraal.

2