1 et cetera - · PDF filebelangrijk om onze stakeholders op een ... mogelijkheden in de...

et cetera1I11

The customer magazineof the ABB Group

Benelux

Afrekenen per draai-uur 10Stolt Tankers en ABB vestigen nieuwe standaard met baanbrekende deal

Cruise control 18De Celebrity Solstice: Het meest energie-efficiënte cruiseschip ter wereld

Interview met professor Ronnie Belmans 24Over de noodzaak van het aanleggen van ‘smart grids’

ABB et cetera 1/11

De opener

2 ABB et cetera 1/11

04 08Polsslag De ‘pulse’ van ABB. Berichten over een bedrijf in beweging.

Alfons Goos, CEO ABB Benelux

Aan de slag ABB brengt 325 megawatt groene energie aan land.

Het nieuwe ABB-klantenmagazine dat ik hierbij ten doop mag houden, gaat voor-al over technologie en innovatie. Wij zijn een bedrijf van ingenieurs en vinden het belangrijk om onze stakeholders op een boeiende wijze te laten kennismaken met onze fascinerende wereld. Om uit te dragen wat wij bedoelen met ‘power and productivity for a better world’.

Een slogan, maar in mijn visie ook een belangrijke belofte, die ABB alleen kan waarmaken door te innoveren en door met veel creativiteit te werk te gaan. Niet alleen op puur technologisch vlak, maar ook in de samenwerking met onze klan-ten, die bij voorkeur niet slechts afnemer, maar vooral partner zijn. Met langdurige relaties, die naar mijn idee op termijn vruchtbaarder, efficiënter en duurzamer zijn dan kortetermijnovereenkomsten.

De verhalen in dit nieuwe magazine (dat Pialoog en PowerUpdate vervangt), weerspiegelen deze visie. U leest over de unieke samenwerkingsvorm die wij hebben gevonden in de maritieme

et cetera 1/11 - Een uitgave van ABB Benelux - Verantwoordelijke uitgever Katrina Wright - Concept MediaPartners België - Werkten mee aan dit magazine Arjen van der Sar, Luc Engelbos, Marco Mertens en Marc Jacops - Copyright 2011

sector, met Stolt-Nielsen. Dat is innovatie op het vlak van samenwerking. Service-innovatie op een manier die navolging heeft gekregen in de maritieme wereld.

U maakt ook kennis met de visie van professor Belmans op smart grids, die noodzakelijk zijn om groene energie in de Benelux en Europa daadwerkelijk de ruimte te geven. Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord onderne-men zijn speerpunten bij ABB. Ik ben het dan ook met de hoogleraar eens dat – behalve visie en expertise – samenwerking tussen verschillende par-tijen nodig is om smart grids en duurza-me energie werkelijk te laten doorbreken.

Ik hoop dat ons magazine u kan inspi-reren – inspiratie voor het zojuist begon-nen nieuwe technologiejaar 2011.

Ik wens u veel leesplezier!

Alfons Goos

Innovatie in technologie en in samenwerking

3ABB et cetera 1/11

Inhoud

24

Polsslag4 ABB in beweging. Met o.a. berichten over de

overname van K-Tek en Ventyx en over een bijdrage aan CERN in Genève.

Anders bekeken30 ABB in een ruimer perspectief: deelnemers

rennen voor Roparun.

For a better world16 Duurzaam ondernemen. De bijdrage van

Bruno Stocker aan een wetenschappelijk project op Groenland.

De wondere wereld18 Het meest energie-efficiënte cruiseschip ter

wereld, de Celebrity Solstice.

Hotspot23 Korte berichten over events, zoals Waterindustrie

2011, Aqua NL Vakbeurs en Indumation 2011.

Over & weer24 Interview met Prof. Ronnie Belmans over de

noodzaak van ‘smart grids’.

Het jaar ...31 Een mooi stukje geschiedenis. Deze keer: het jaar

1920. De elektrificatie van de Gotthard-spoorlijn.

Perspectief6 Nieuwe ontwikkelingen, trends en innovaties. Over

batterijen voor elektrische wagens, snelle energy appraisals en de FlexPicker Cell.

Aan de slag8 In deze rubriek over hoe ABB werkt leest u over

een bijzondere samenwerkingsvorm met Stolt Tankers, over de toegevoegde waarde van ABB- robots bij palletiseerbedrijf Kompak en over het linken van een Belgisch windmolenpark aan het elektriciteitsnet.

Over & weer Prof. Ronny Belmans over de noodzaak van het aanleggen van ‘smart grids’.18 De wondere wereld

Het meest energie-efficiënte cruiseschip ter wereld, de Celebrity Solstice.

4 ABB et cetera 1/11 ABB et cetera 1/11

Polsslag

ABB verwerft K-TEK, topper in peilmetingtechnologie

ABB met Ventyx sterker op markt van energiemana-gement

Distributietransfor-matoren voor CERN

ABB heeft het Amerikaanse bedrijf K-TEK overgenomen, een sterke spe-ler op het gebied van peilmetingtechnologie. De overname van K-TEK, dat met een aantal zeer specifieke producten op de markt opereert, betekent voor het concern een ver-sterking van haar positie in de olie- en gasindustrie.

K-TEK is de internationale leider op het vlak van magnetische peilmeters, magne-tostrictieve peilzenders en laserpeilzen-ders. Het bedrijf is met name sterk in in-strumenten voor peilmeting en druk- en temperatuurschakelaars. Zijn aanbod ver-toont geen overlapping met de bestaande productlijn van ABB. “We zien heel wat mogelijkheden in de synergie tussen het grote geografische werkdomein van ABB, de contacten die ABB met andere secto-ren heeft, en de ruime ervaring van K-TEK met de peilmetingtechnologie”, legt Veli-Matti Reinikkala uit, Division Manager Process Automation.

Sinds de oprichting van K-TEK in 1975 heeft het meer dan 350.000 installaties gerealiseerd. Bij het bedrijf, dat een jaar-omzet van ongeveer € 38 miljoen heeft, werken meer dan 250 mensen in vesti-gingen in de VS, China, Nederland, India en Zuid-Afrika. De hoofdzetel is in Prai-rieville, Louisiana.

Met de overname van het Amerikaan-se bedrijf Ventyx heeft ABB haar posi-tie versterkt op het gebied van soft-ware-oplossingen voor het beheer van energienetwerken. De overname van Ventyx biedt ABB ruimere toegang tot de utility enterprise management markt.

Ventyx is sterk in beheersoftware voor onder meer de energiebranche, nutsbe-drijven en communicatie. De softwares-pecialist biedt daarbij oplossingen voor onder meer asset management, mobile workforce management, energiehandel en risicomanagement, energy operations en energie-analyses. Ook is Ventyx sterk in oplossingen voor het plannen en het voorspellen van energiebehoeftes, inclu-sief duurzame energie.

Ventyx, gevestigd in Atlanta (Georgia), heeft veel klanten in Amerika en Europa (waaronder energiebedrijven) en is verder actief in meer dan veertig landen. Bij Ventyx, in 2009 goed voor € 250 miljoen aan inkomsten, werken 900 mensen.

ABB zal haar netwerkmanagement- activiteiten in haar divisie Power Systems combineren met de Ventyx-activiteiten om zo software-oplossingen voor ener-giemanagement op de markt te brengen. “Het grote voordeel van de overname van Ventyx is dat energie- en nutsbe-drijven en industriële klanten nu één leve-rancier krijgen van ondernemingsbrede informatietechnologieplatformen en po-wer automation-systemen”, zegt ABB CEO Joe Hogan.

Een van Ventyx belangrijkste software-oplossingen geeft nutsbedrijven en ener-gieproducenten de mogelijkheid om vraag en aanbod van elektriciteit beter op elkaar af te stemmen. Met realtime in-formatie over de afname, de prijs en de beschikbaarheid van elektriciteit biedt Ventyx een praktisch businessmodel voor exploitanten om inkomsten te gene-reren uit ‘smart grids’ en ‘carbon trading’.

ABB levert high-efficiency transfor-matoren aan CERN, het European In-stitute for Nuclear Research.

CERN is één van ’s werelds grootste onderzoekcentra op het gebied van kern-energie. In Genève (Zwitserland) heeft CERN onlangs een Large Hadron Colli-der (LHC) in gebruik genomen. In deze grootste deeltjesversneller ter wereld hoopt men het Higgs-boson te vinden, een deeltje dat andere deeltjes massa geeft. Het is het laatste nog niet geob-serveerde deeltje van het standaardmo-del van de materie.

ABB levert in de komende drie jaar trans-formatoren met power ratings tot 12.000 kilovolt-ampère (kVA). Deze transforma-toren van de nieuwe EcoDry-reeks wor-den gebruikt om de LHC van stroom te voorzien en voldoen aan de strenge CERN-eisen. De ABB-producten bieden meer dan 99 procent efficiency, waar-mee per jaar in totaal 33.000 kilowattuur (kWh) wordt bespaard op elke 1000 kVA transformator die op volle kracht draait. Deze besparing is gelijk aan het gemid-delde stroomverbruik van tien huishou-dens per jaar.

“Wij associëren ons graag met een top-researchinstituut zoals CERN”, zegt Ta-rak Mehta, global head van ABB’s Trans-formers activiteiten, onderdeel van de Power Products division. “Laag verlies, hoge efficiency en minimale operationele kosten waren de factoren die de door-slag gaven bij CERN’s besluit om met ons in zee te gaan voor transformatoren.” Eerder leverde ABB reeds drie 2.500 kVA droge transformatoren, die inmiddels bij andere CERN-projecten in Genève zijn geïnstalleerd.

ABB et cetera 1/11 5ABB et cetera 1/11

Polsslag

Het Vlaggenschip, boeiende techniek voor kinderen

Nieuwe versie System 800xA: winst op alle fronten

Een groep wetenschappers gaat met een schip vol uitvindingen op weg naar de Wereldtentoonstelling in Shanghai. Een avontuurlijke reis, vol-op spanning. Dit is in een notendop het verhaal van de speelfilm ‘De Uit-vinders en het verborgen oog’, ge-maakt om kinderen te interesseren voor techniek. De hoofdrol is wegge-legd voor ‘Het Vlaggenschip’, dat is gebouwd door studenten van ROC Til-burg, met steun van ABB.

ABB verzorgde voor het schip het aan-drijfsysteem, dat bestaat uit een motor, een frequentieomvormer, een AC31 PLC en radiografische afstandsbediening. Het Vlaggenschip kan dankzij die aandrijving zonder wind worden voortgestuwd waar-bij tevens de masten in beweging komen. Dit gebeurt door middel van de radiogra-fische afstandsbediening. De speelfilm is gemaakt op initiatief van De Uitvinders, een techniek-educatieproject in Neder-land voor kinderen. Aan de hand van ver-schillende activiteiten laten De Uitvinders kinderen kennismaken met de avontuur-lijke aspecten van techniek. De bijdrage van ABB past in het streven om te inves-teren in technisch onderwijs.

De nieuwste release van ABB’s 800xA besturingssysteem biedt klanten be-tere prestaties, meer gebruiksgemak en grotere operatoreffectiviteit.

Het baanbrekende uitgebreide automati-seringsconcept System 800xA is, met in-middels 6.000 verkochte licenties, zeer succesvol in tal van industrieën. De nieuw-ste versie van System 800xA – sinds kort beschikbaar – omvat talloze verbeteringen om systeemprestaties en het gebruiksge-mak te verhogen en tegelijk de fysieke om-vang te beperken. Ook zijn er belangrijke vernieuwingen die de effectiviteit van de operator verhogen, de gebruiksvriendelijk-heid optimaliseren en een grondigere inte-gratie met geavanceerde apparaten en elektrische systemen mogelijk maken. Deze verbeteringen helpen klanten om ef-ficiënter en rendabeler te werken en be-staande fabriekssystemen, energiebron-nen en werknemers optimaler te benutten.


Perspectief

Gezocht: tweede leven voor autobatterij

Niet alleen de robot, maar de hele cel

‘Economical grid storage’ wordt vaak gezien als de sleutel voor de technologie van ‘smart grids’ voor een groot aantal toepassingen. Daarbij gaat het om het managen van de fluctuerende opbrengst van wind- en zonne-energie, het opvangen van pieken in de vraag naar elektriciteit, het bieden van back-upstroom en het toepassen van stroom uit daluren in piekperioden. ABB werkt op dit moment aan meer dan twintig onderzoek- en ontwikkelingsprojecten rond ‘smart grids’.

Gemak dient de mens, zeker als die klant is bij robotafdeling van ABB. Want ABB levert de succesvolle FlexPicker-robot nu ook in een complete cel-uitvoering. Dat wil zeggen: compleet met de robot, de software, de camera’s en het frame waarop het geheel is gemonteerd. Een gestandaardiseerde oplossing voor een flexibele robotcel.

ABB en General Motors (GM) gaan sa-menwerken in een Research & Deve-lopment project naar nieuwe toepas-singen voor batterijen uit elektrische auto’s.

Het onderzoek naar de mogelijk-heden voor hergebruik van lithi-um-ion batterijen uit GM’s elek-trische auto, de Chevrolet Volt,

kan leiden tot verbeterde efficiency van elektrische systemen in zogeheten ‘smart grids’, dat zijn slimme stroomdistributie-

Met de FlexPicker Cel be-perkt ABB zich nu eens niet tot het leveren van een ro-bot, waarbij een systeemin-

tegrator bij een derde partij op zoek gaat naar een passend frame, bijbehorende verlichting en camera’s. De cel biedt de complete unit, alles in één keer, exclu-sief de procesgerelateerde elementen. Deze applicatiespecifieke items zoals de

netwerken. “Zulke systemen zullen steeds meer gebruikmaken van hernieuwbare energiebronnen, om een steeds grotere infrastructuur van e-mobility-oplossingen van energie te voorzien. Er is behoefte aan een breed scala van oplossingen voor energieopslag”, zegt Bazmi Husain, hoofd van ABB’s ‘smart grid’ activiteiten, in een toelichting. ABB en GM zien in het hergebruik van autobatterijen een interes-sante manier om elektriciteit voor tal van (mobiele) toepassingen op milieuvriende-lijke wijze op te slaan.

grijper en de transportbanden kunnen per toepassing immers sterk verschillen.

Het grote voordeel voor zowel de systeemintegrator als de eindklant van de beschikbaarheid van een kant en klaar eindproduct zoals de robotcel is, dat het sneller operationeel is, met min-der inspanningen op het gebied van en-gineering. De systeemintegratoren kun-

nen dan zich volledig richten op waar ze goed in zijn, de applicatiegerichte items.

De ABB FlexPicker Cel wordt vooral gebruikt voor ‘top loading’ en is speciaal ontwikkeld voor het op hoge snelheid ordenen van willekeurig aangeboden producten, die door de robot moeten worden herkend en opgepakt, met de juiste oriëntatie. Na montage van een grijper kan de robot allerlei producten zoals koekjes en chocolaatjes in blister, croissants in folie, vleeswaren op schaal verpakken.


Perspectief

Snel zicht op reële besparingskansenElektromotoren zijn in de industrie de belangrijkste elektriciteitsverbruikers. Zo’n zestig procent van de elektrische energie gaat naar deze motoren en elke procent besparing op hun ver-bruik levert industrieën snel geld op. Dat verklaart de grote belangstelling voor de nieuwe screeningsmethode – de energy appraisal – waarmee ABB snel een helder beeld schetst van het verbruik en van de besparingsmoge-lijkheden.

De energy appraisal is een heel praktische calculatietool. We voeren de bestaande ver-bruiksgegevens van elek-

tromotoren in en op basis van de best practices in het systeem kunnen we vrij precies berekenen waar en hoeveel verbruikswinst er mogelijk is”, zegt Eric Mulders, Program Leader Energy Ef-ficiency bij ABB. Winst die bijvoorbeeld interessant is in de foodindustrie en in de petrochemie, maar ook in zwemba-den, parkeergarages en in grote kantoor- complexen.

De methodiek wordt al langer met succes toegepast in Engeland en wordt nu in meer landen gebruikt. Op een snel-le, praktische en pragmatische manier krijgt de klant een helder beeld van de voordelen. Zonder lange aanloop- en studietijd en zonder dikke rapporten die meer bij uitgebreide audits horen. Mul-ders: “Dat gebeurt in een tijdsbestek van een dag of anderhalf, volgens een hel-dere no-nonsense-aanpak en met een bescheiden maar zeer transparante rap-portage. Die vermeldt de bestaande ver-

bruiken met huidige motoren én de be-sparingen die met nieuwe motoren en drives kunnen worden bereikt. De rap-portage geeft ook informatie over het benodigde budget, de besparing en de terugverdientijd.”

De appraisal sluit aan bij de actuele behoeften in de industrie, waar juist in deze crisis energiebesparingen ‘hot’ zijn. Mulders: “Wie verantwoordelijk is voor de technische installaties in een industriële omgeving, voelt meestal wel dat er be-sparingen mogelijk zijn. Maar het is niet eenvoudig om dat in korte tijd hard te ma-ken. Met onze energy appraisal kunnen wij dat wel. We leveren het op een pre-senteerblaadje!” En dan? “Onze op-drachtgever kan met de goed onder-bouwde cijfers in de hand in zijn organi-satie de investering in nieuwe motoren en drives onderbouwen. Als er groen licht komt, kunnen we de vernieuwingen snel realiseren. En de voorgespiegelde bespa-ringen realiseren”, zegt Eric Mulders, die eraan toevoegt dat ABB bij klanten die de besparing eerst bewezen willen zien, soms ook drives ‘op proef’ installeert.

ABB et cetera 1/11

Stroom voor 600.000 mensenABB brengt 325 megawatt groene energie aan land


Aan de slag - C-Power

9ABB et cetera 1/11

Aan de slag

De deal die ABB met C-Power NV sloot voor het linken van het zogeheten Thorntonbank-windpark is een vervolg op

een eerdere aansprekende klus. Tijdens deze demonstratiefase werden de eer-ste zes windturbines van 5 MW van het-zelfde park eveneens door ABB met het elektriciteitsnetwerk aan wal verbonden. “In de volgende fasen van het project gaat het om nog eens 48 nieuw te bou-wen windturbines van 6.15 MW”, zegt een trotse Leo van der Pols bij ABB in Rotterdam, die als Market Manager Grid Systems de totstandkoming van de overeenkomst met C-Power NV volledig begeleidde. “Onze Benelux-organisatie tekent voor de system engineering, het ontwerp, de levering en inbedrijfstelling van het offshore substation en van het platform waar het in staat. We zorgen niet alleen voor het offshore substation, maar ook voor de levering en aansluiting van de zee- en landkabels waarmee de groene stroom naar het elektriciteitsnet-werk bij Bredene aan land gaat.”

1.000 gigawattuur stroom per jaar “Het windpark moet in 2013 klaar zijn aldus”, Filip Martens, CEO van C-Power NV in België, dat met haar offshore windpark op de Thorntonbank momen-teel een geïnstalleerd vermogen heeft van 30 megawatt (MW) en waarmee tot op heden 150 gigawattuur (GWu) werd geproduceerd. “Het zal dan de CO2-emissie van 450.000 ton per jaar kunnen vermijden. Dit park zal ongeveer 1.000 gigawattuur stroom per jaar genereren, wat gelijk staat aan het stroomverbruik van 600.000 mensen.”

C-Power NV en ABB werken al zo’n elf jaar samen en daarin hebben de partijen onderling vertrouwen opgebouwd. Voor

dit project zocht C-Power een betrouw-bare en ervaren partner om het windpark aan te sluiten op het landnetwerk. CEO Filip Martens daarover: “Onze keuze viel op ABB omdat we graag met één partner werken voor zowel het design, de leve-ring, de plaatsing als het onderhoud van de hele elektrische installatie die de windturbines verbindt met het net, om zo alle verplichtingen van de netbeheerder eenduidig te kunnen nakomen.” Dat ABB het contract na een compe-titie opnieuw in de wacht kon slepen, is volgens Van der Pols geen complete verrassing. “Koppeling van hernieuwba-re energiebronnen zoals windenergie aan het net is een belangrijke activiteit van ABB. We zijn de meest complete aanbieder op de markt en zijn met name sterk in offshore windconnectors.”

Systeemleverancier Van der Pols vult aan: “Wij zijn in dit

project geen productleverancier, maar een systeemleverancier. Wij hebben dan ook geen moeite om de verantwoorde-lijkheid te nemen voor bijvoorbeeld elek-trische studies die nodig zijn om de juis-te componenten te kiezen om in de be-hoefte van C-Power te voorzien.” Met dit tweede succes, na de realisatie van het Prinses Amalia windpark in Ne-derland, toont ABB aan een rol van be-tekenis te spelen in offshore windener-gie in de Benelux. “Rond de Noordzee wordt enorm veel geïnnoveerd en geïn-vesteerd in offshore duurzame energie. Ook in Duitsland worden door ABB zeer grote projecten gerealiseerd om off-shore windenergie aan te sluiten op het landnet. Wij hebben de technologie, de expertise en de ervaring om zulke pro-jecten te realiseren. De behoefte aan zulke projecten zal verder toenemen. Het is een goede manier om de groei-ende elektriciteitsbehoefte op een duur-zame manier in te vullen.”

Verbind een groot windenergiepark, gelegen op dertig kilometer van de Belgische Noordzeekust, met het vasteland en voed het Europese elektriciteitsnetwerk met 325 megawatt aan groene stroom. Een opdracht van het Belgische C-Power NV die de Belgische en Nederlandse energiespecialisten van ABB op het lijf geschreven is.


Aan de slag - Stolt Tankers

Afrekenen per draai-uurStolt Tankers en ABB vestigen nieuwe standaard met baanbrekende deal


Aan de slag

De wijze waarop inkoop van producten en diensten in de maritieme wereld wordt uit-gevoerd, is volgens experts

enigszins conservatief. Veel ‘purcha-sers’ bij scheepvaartondernemingen ko-pen op vrij korte termijn in en onder-houds- en inkoopcontracten lopen zel-den langer dan een jaar, misschien twee. Critici zeggen dat de kale ‘item price’ daarbij zwaarder weegt dan as-pecten als integrale kosten en toege-voegde waarde.

Bedrijven laten veel liggenRob Scharff, General Manager Purchasing & Logistics bij Stolt Tankers in Rotter-dam, bevestigt het beeld op basis van het voorraad- en distributiebeleid van scheepstoeleveranciers. “Met dit conser-vatieve sourcing-beleid laten maritieme bedrijven veel liggen”, vindt Scharff. “Bedrijven kijken niet naar Total Cost of Ownership en de invloed van het bestel-gedrag op onnodige kosten, bijvoorbeeld voor veiligheidsvoorraden (en voorraad in het algemeen) bij de leverancier. Ook is de inkoop arbeidsintensief en laten ze kansen liggen om door nauwere samen-werking met leveranciers slimmer in te kopen. Zo’n samenwerkingsvorm maakt een pro-actiever onderhoudsbeleid voor de schepen mogelijk. En dus: beter on-derhoud, minder storingen, grotere be-drijfszekerheid en – uiteindelijk – een be-ter presterende vloot.”

Tijd is geldDat zijn zaken die zwaar tellen voor Stolt Tankers, met 130 schepen één van de grootste parcel-tankerondernemingen ter wereld. Voor een maritiem transpor-teur is tijd geld en klanten rekenen op stipte levering. De maritieme transpor-teur heeft veel werk aan het (laten) on-derhouden en in de vaart houden van schepen, waarbij één ding boven alles gaat: bedrijfszekerheid. Dat was dan ook bij ABB het startpunt van het den-ken over een volstrekt nieuwe manier van samenwerken tussen reders en le-veranciers van materieel en onderhoud. De kern van de zaak: over een lange contractperiode van tien jaar is het plan-nen en uitvoeren van het onderhoud ge-heel overgedragen aan ABB.

OPACPeter Zijdemans, General Manager Tur-bocharging Benelux bij ABB: “Stap voor stap zijn we gekomen op wat wij OPAC noemen – Operational PerformancePackage – waarbij de klant een factuur krijgt voor het aantal draai-uren. Daarin zijn onze tijd en de benodigde onderde-len verwerkt. We hebben het samen ontwikkeld en hebben daar twee jaar over gedaan.”

Gigantische verantwoordelijkheidDe verantwoordelijkheid die de klant heeft overgedragen aan de leverancier is uiteraard gigantisch. Geen wonder

Afrekenen per draai-uurStolt Tankers en ABB vestigen nieuwe standaard met baanbrekende deal

Het Noorse maritieme transportbedrijf Stolt Tankers en ABB werken samen volgens een revolutionair nieuw onderhoudsconcept dat bedrijfszekerheid van machines en schepen centraal stelt. Zij besloten het onderhoud aan turbochargers niet af te rekenen op basis van uren en materialen, maar op het aantal uren dat de schepen probleemloos draaien. Een aanpak die de reder 10 procent besparing oplevert op de operationele uitgaven. De deal trekt wereldwijd de aandacht, binnen en buiten de maritieme sector!


Aan de slag - Stolt Tankers

dat heel wat tijd is gestoken in het be-schrijven van taken en van de verdeling van risico’s en aansprakelijkheden tus-sen de partijen. Zijdemans: “Dat was ook een kluif, zeker voor organisaties die risico’s als deze meestal mijden. Het idee heeft even moeten rijpen. De voor-delen hebben het uiteindelijk gewonnen van de aanvankelijke koudwatervrees die beide partijen wel enigszins had-den.”Rob Scharff: “Het grootste probleem bij de invoering was het overdragen van de verantwoordelijkheid. Zoiets behoort niet vanzelf tot de cultuur bij een rederij, om dat roer uit handen te geven. We hebben intern goed moeten uitleggen dat er geen adders onder het gras zit-ten, voordat we groen licht kregen om er serieus werk van te maken. De praktijk is tot dusver dat producenten van produc-ten als turbochargers door werven en rederijen worden uitgeknepen. Wij den-ken dat een vorm van partnerschap, met een life-cycle management benadering per saldo beter werkt. Continuïteit, be-tere sturing en slimmer plannen van on-derhoud: de procesoptimalisatie verte-genwoordigt waarde. ”

Vrijwel vlekkeloosInmiddels vinden beide partijen dat de oplossing vrijwel vlekkeloos werkt. En, de verwachte voordelen worden daad-werkelijk bereikt. Zijdemans: “Het eerste voordeel doet zich al voor doordat wij

voor de klant over een langere periode het onderhoud kunnen plannen: dat le-vert meteen een lagere inkoopprijs op onderdeel, een voordeel dat bij het plan-nen op korte termijn onmogelijk is.” Het contract geldt met name voor de turbo-chargers op een groot aantal van de schepen van Stolt Tankers, die zeer be-palend zijn voor een betrouwbare be-drijfsvoering. Essentieel is ook dat beide partijen over een langere periode met elkaar moeten samenwerken om het concept werkelijk uit de verf te laten komen. “We hebben een contract afgesloten voor de duur van tien jaar, wat absoluut uniek is in deze sector. Veel nauwer kunnen bedrij-ven op het terrein van onderhoud niet met elkaar samenwerken.”

Tien procent besparingNu de service voluit draait, zijn zowel Stolt Tankers als ABB uiterst tevreden. Scharff: “Onze voordelen – buiten de 10 procent besparing op operationele kos-ten – zijn evident. We weten nu vooraf wat de kosten zijn, er zijn geen verras-singen en we kunnen zo veel betrouw-baarder budgetteren. Ook kunnen we een deel van de arbeidsintensieve on-derhoudsplanning overlaten aan ABB. Maar het allerbelangrijkste: we hebben aantoonbaar minder ‘downtime’ door storingen, onderhoud en reparaties.” Stolt Tankers zette ABB doelbewust aan het roer van haar onderhoudsplanning.

Maritiem onderhoud volgens uniek concept: geen factuur voor uren en onderdelen


Aan de slag

Peter Zijdemans: “Wij bepalen op eigen houtje wanneer en waar een schip voor onderhoud aan de machines een paar uur tot een paar dagen aan de wal blijft. Om dat te kunnen doen, hebben wij van de klant toegang gekregen tot de opera-tionele systemen. Daarin kunnen wij zien wat de vaarschema’s zijn en wanneer er mogelijk ruimte is voor onderhoud en re-paraties.” Een aanpak die de klant veel plannings- en administratiewerk uit han-den neemt en bovendien één contact-punt bij ABB geeft.

Alleen dankzij wereldwijde aanwezigheidVolgens Zijdemans kan de overeenkomst alleen werken dankzij de wereldwijde aanwezigheid van ABB. “We voeren het onderhoud uit op vier plaatsen: in Rot-terdam, Houston, Kaapstad en Singa-pore. Daar concentreren we de onder-houdscapaciteit en de materialen voor deze klant, wij zorgen dat daar altijd mo-toren klaar staan, waardoor we snel kun-nen werken. Het werk is vrij snel te plan-nen, ook al doordat we voor het werk geen purchase orders nodig hebben of andere administratieve zaken met de klant hoeven af te handelen. En is het schip weer op zee, dan kunnen wij de onderdelen servicen en reviseren voor een volgende onderhoudsbeurt aan een schip van Stolt Tankers. Wij geven voor de service het ideale moment aan en de locatie, uiteraard in overleg met de klant.” Sinds ABB op deze wijze het on-derhoud organiseert, registreerde Stolt Tankers een daling in het aantal schades en reparaties aan het materieel. Dat ver-taalt zich in grotere bedrijfszekerheid van de installaties. Scharff: “Wij hebben door een afname in het aantal ‘breakdowns’ minder kosten. ABB houdt de onder-houdlogs scherp bij. Ze kunnen precies zien wanneer bepaald onderhoud nood-zakelijk wordt. Door de opzet met ver-schillende onderhoudshavens, wordt het onderhoud altijd op het juiste moment, op de juiste plaats uitgevoerd.” Zijde-mans durft nog iets verder te gaan. “Het onderhoud is verbeterd. We zien langer vooruit wat er aan onderhoud nodig is en dat vertaalt zich zo in besparing.”

Slimmer, goedkoper, effectieverOok ABB heeft iets gewonnen bij de nieuwe situatie. Zijdemans: “Ook voor ons is continuïteit belangrijk. Natuurlijk zeilt het contract scherp aan de wind, we moeten hard werken om het te laten werken. Maar hoe slimmer, goedkoper en effectiever wij de services voor deze klant kunnen organiseren, hoe beter het ook voor ABB is”, zegt Zijdemans, die erop wijst dat de tijd van op korte termijn – haast ad hoc – inkopen van onder-houd in de maritieme wereld nu een al-ternatief heeft. “Ik draai er niet om heen: wij beloven de klant nogal wat, maar we krijgen er een overeenkomst voor een langere termijn voor terug. Dit is de ul-tieme vorm van samenwerking, waarbij de klandizie voor langere tijd gegaran-deerd is.”

Plussen en minnenIntussen hebben beide partijen goed zicht op de plussen en minnen van deze vorm van samenwerken. De balans slaat voor Stolt Tankers duidelijk positief uit. “Dat we inmiddels zulke langdurige con-tracten ook hebben afgesloten met de leverancier van onder meer reddings-vlotten, zegt genoeg. Ik denk wel dat afrekenen per draai-uur vooral geschikt

is voor het onderhoud van materieel dat strategisch-kritisch is”, zegt Scharff, die onlangs op een maritiem congres in Dubai merkte dat nog niet iedereen in de sector klaar is voor ‘afrekenen per draai-uur’. “Ik ben daar veel mensen tegenge-komen die denken dat je beter af bent als je multiple sourcing toepast, dus met meer leveranciers werkt. Of dat je met een groot inkoopconsortium van ver-schillende reders de inkoopprijzen nog verder kunt drukken. Dat kan in sommi-ge culturen – bijvoorbeeld in Azië – best zo zijn. Maar wij hebben met het ABB-contract op termijn de betere deal, dankzij het feit dat beide partijen een wereldwijde strategie hebben.”

Ook bij ABB wordt het format breder toegepast, op maritiem gebied maar ook in andere sectoren. Beide partijen krijgen in de sector veel aandacht van-wege de ogenschijnlijk gewaagde stap die zij hebben gezet. Peter Zijdemans: “Ik verwacht dat dit concept in de hele industrie steeds vaker zal worden toege-past. Maar dat lukt alleen als je de ser-vice echt wereldwijd kunt aanbieden. En als je je zaken technisch en organisato-risch goed op orde hebt. En dat is bij ABB het geval.”


Aan de slag - Kompak

Snel, correct en veel: co-packer Kompak in Etten-LeurOranje robots, snelle inpakkers


Aan de slag

V ijf – meer dan manshoge – IRB 660 palletiseerrobots stapelen vanmiddag de pakken waspoeder in hoog tem-

po op de pallets. Een zesde zet met royale armgebaren lege pallets klaar. Vanmorgen nog werden hier doosjes vaatwasmachinetabletten gepakt, later vanmiddag komen flessen spoelmiddel voor vaatwassers aan bod. Allemaal met dezelfde robots en dezelfde grijpers, na een korte omstelperiode die door de operators van het bedrijf ter plekke op de computer wordt uitgevoerd.

Snel, betrouwbaar, flexibelHier zien we Kompak op z’n sterkst,

als co-maker en co-packer voor de home & personal care industrie in Etten-Leur en met een vestiging in Tilburg voor food. Mede dankzij de robots van ABB kan Kompak in Etten-Leur razendsnel en zeer efficiënt verpakken en palletise-ren voor een keur aan afnemers. Afne-mers die weten dat het gespecialiseerde Kompak dit onderdeel zonder mankeren voor zijn rekening neemt. “Snel, be-trouwbaar en zeer flexibel”, voegt Ste-ven Nijweide (project manager bij Kom-pak) daar aan toe. “Het gehele logistieke proces van productie tot vrachtwagen is geoptimaliseerd. Door het palletiseren te centraliseren hebben we bij de nieuw-bouw kunnen besparen op de bouwkos-ten van dure productiecellen. Een aan-pak die onze logistieke flexibiliteit heeft vergroot”, zegt Nijweide.

Sleutelwoord Betrouwbaar is bij Kompak een sleu-telwoord, in de betekenis van ‘maximaal beschikbaar, minimale uitval’. Het zijn klanteisen van Kompak die bij sys-

teemintegrator CSi in Raamsdonkveer uitermate serieus zijn genomen. De ex-perts van CSi hebben de oplossingen van ABB naar voren geschoven, vanwe-ge precies die eigenschappen, weet ABB’s Sales & Marketing man Martin van der Have. “We hebben een goede naam in de markt, lokaal en internatio-naal, die we vooral via partners als CSi bedienen”, zegt Martin. “In dit geval wil de klant razendsnel kunnen omschake-len en veel verschillende klussen op een dag kunnen uitvoeren. Dat kan binnen minuten, geheel digitaal. De betrouw-baarheid van onze robots zorgt ervoor dat Kompak z’n deadlines kan halen, zonder nare verrassingen.”

Innovatieve ideeën In het geval van Kompak kon ABB de behoefte met bestaande producten in-vullen. Systeemintegratoren zoals CSi zijn daarnaast de partners die ABB op innovatieve ideeën brengen. Van der Have daarover: “Hun experts delen in-formatie uit hun adviespraktijk. Bijvoor-beeld over de groeiende behoefte aan de industrie om pallets niet alleen doos-je voor doosje te kunnen laden, maar ook laag voor laag. Behoeften zoals deze vertalen wij in nieuwe producten, zoals zwaardere robots. Deze modellen gaan we in de komende maanden intro-duceren. Zo staan we samen aan de bron van productinnovatie.” Dat geldt bijvoorbeeld ook voor een trend in de voedingsindustrie om robotica een plek te gunnen in het primaire productiepro-ces, in plaats van alleen in het logistieke gedeelte. Daarbij kan het bijvoorbeeld gaan om ontkorstrobots, die kaas van zijn jasje ontdoen voordat er plakjes van worden gemaakt.

Inmiddels is het bij Kompak weer tijd voor een switch. De gewenste flexibiliteit wordt hier in de praktijk gebracht, mede mogelijk omdat de vijf palletiseerrobots allemaal dezelfde universele grijper ge-bruiken. De omschakeling van de noes-te, oranjekleurige werkers is in een vloek en een zucht gebeurd. De eerste lege pallet voor de flessen spoelmiddel voor vaatwassers staat al klaar. Een druk op de knop... go!

Er wordt keihard gewerkt aan de Munniekenheiweg in Etten-Leur. Op de werkvloer bij Kompak zwaaien, draaien oranje ABB-robots onder licht gesis en gepuf bij het op pallets zetten van duizenden pakken wasmiddel. In ‘no time’ staat er weer een pallet vol volgens het scenario dat Kompak een ijzersterke aanbieder maakt: razendsnel en foutloos grote aantallen producten verwerken en verpakken.

Kompak is een co-making en co-packing organisatie met vestigingen in Etten-Leur en Tilburg. Het is een professionele fullservice organisatie met 100 medewerkers en een grote, enthousiaste en internationale klantenkring. In 2009 is de verhuis van Kompak Home & Personal Care van Bavel naar het nieuwbouwpand in Etten-Leur gerealiseerd. Systeemintegrator CSi ontwierp en realiseerde het logistieke proces van Kompak in het nieuwe bedrijfspand.Wereldwijd is CSi een betrouwbare leverancier van volledig geïntegreerde logistieke systemen voor material handling en productdistributie bij vooral grotere internationale producenten en distributeurs van levensmiddelen, drank en tabak.


For a better world

Hoe ver ga je om de opwarming van de aarde te stoppen en de wetenschap te dienen? Heel ver, als je Bruno Stocker heet. De ABB’er hield op Groenland de stroomvoorziening in stand voor wetenschappers die ‘global warming’ bestuderen. Zes weken lang in de Groenlandse zomer, waar het niet warmer wordt dan -10 °C. Bruno: “Als ze me nodig hebben, ga ik weer!”

IJskoude stroom voor een goed doel


For a better world

Door ijskernen uit de intergla-ciale periode van Groenland (115.000 jaar geleden) te bestuderen, kunnen weten-

schappers voorspellen hoe ons eigen klimaat zal veranderen. Omdat de we-tenschappers op het ijs zonder stroom hun belangrijke werk niet kunnen doen, besloot ABB’er Bruno Stocker (61) bij te springen.

Het hoofd van ABB’s testlab in Turgi, Zwitserland, hield deze zomer zes weken lang de stroomvoorziening op peil van het North Greenland Eemian Ice Drilling sta-tion (NEEM), een Deens/Zwitsers onder-zoeksproject. Het hele boorseizoen was hij ter plekke, om de crew van het inter-nationale onderzoeksproject bij te staan. “Het is honderd procent vrijwilligerswerk.

Ik kreeg er niet voor betaald en heb on-betaald verlof genomen om mijn bijdrage op Groenland te kunnen leveren. Met alle plezier”, zegt Bruno, die de weersom-standigheden goed heeft doorstaan. De Zwitser is ’s winters op de ski’s in de Al-pen wel wat gewend. “We verbleven op het hoogste deel van het eiland, op zo’n 2.500 meter hoogte. Het wordt er in de winter wel min 40 graden Celsius, maar tijdens mijn verblijf was het er met minus 10 een stuk warmer”, grapt Stocker.

Ook op technisch gebied was de klus een interessante uitdaging. Een 125 kW dieselgenerator vormt de kern van de stroomvoorziening. Bruno Stocker instal-leerde een nieuwe schakelkast, veilige kabelverbindingen en zekeringen. Ook bouwde hij een bedieningspaneel voor

de boormachine. Uiteraard met ABB’s betrouwbare laagspanningsproducten! Stocker heeft daarbij flink moeten im-proviseren, op die koude plek op twee uur vliegen van de bewoonde wereld. “Creativiteit was een vereiste, ik kon niet zomaar reserve-onderdelen halen. Dus toen een medewerker per ongeluk een kabel doorsneed met een sneeuwblazer, was er geen reservekabel en daarom heb ik met de hand een provisorische oplos-sing gemaakt. Gebeurtenissen zoals deze maakten de job extra spannend.”

Gaat Bruno Stocker in 2011 opnieuw naar Groenland? “Als het project mij no-dig heeft, dan ga ik. Ik lever graag mijn bijdrage aan belangrijk wetenschappelijk werk. En: ik ga graag het avontuur aan.”

Creativiteit op twee uur vliegen van bewoonde wereld: “Creativiteit was een vereiste, ik kon niet zomaar reserve-onderdelen halen.”

IJskoude stroom voor een goed doel


De wondere wereld

Cruise Control!Celebrity Solstice, het meest energie-efficiënte cruiseschip op de wereldzeeën


De wondere wereld


De wondere wereld

De Celebrity Solstice is een lange aaneenschakeling van oh’s en ah’s. Zo heeft het luxe cruiseschip, dat overwe-

gend in het Caribische gebied vaart, als eerste en enige schip een echt grasveld aan boord. Het is twee hectare groot – even groot als acht tennisbanen – en ligt op het bovenste dek. Op het gras kunnen gasten petanque en croquet spelen of zelfs picknicken. Een hovenier vaart mee de wereld rond om het gras-veld te onderhouden en te maaien!

Innovatie onder de ‘motorkap’De rij exotische nieuwtjes is lang en

indrukwekkend. Maar de echt unieke in-novaties zitten bij deze cruisereus ‘on-der de motorkap’. Opdrachtgever en ei-genaar Celebrity Cruises wilde er door toepassing van energiebesparende technologie voor zorgen dat de nieuwe vlootaanwinst 30 procent minder ener-gie verbruikt dan vergelijkbare schepen. Daartoe zijn kosten noch moeite ge-spaard, van zonnepanelen, LED-verlich-ting, energiezuinige HVAC-systemen tot geoptimaliseerde hydrodynamica. De romp van het schip kreeg zelfs een coa-ting in silicone die de weerstand van het schip in het water verkleint. Daarmee voert de Celebrity Solstice qua energie-efficiëntie en innovatie een nieuwe klas-se van cruiseschepen aan. Luxe én ‘groen’, beide in de overtreffende trap.

ABB levert Azipod en PCMSABB’s bijdrage aan dit energiezuinige

schip bestaat uit twee spraakmakende technologieën. De eerste is de Azipod, het elektrische aandrijfsysteem, dat pro-centen minder energie verbruikt dan re-guliere aandrijfsystemen op cruisesche-

pen. De tweede, het ABB Propulsion Condition Management System (PCMS), houdt de klok rond de vinger aan de pols bij de vitale en energiebesparende elektrische aandrijfsystemen van de Celebrity Solstice.

Markku Hokkanen, Sales Manager Cruise Vessel Segment bij ABB, is trots op de bijdrage van ABB aan het energie-zuinige cruiseschip. In ABB’s Centre of Excellence voor cruiseschepen in Fin-land zegt hij: “Het is voor de eigenaar van het schip heel belangrijk om voort-durend zicht te hebben op de prestaties van de scheepssystemen. Het is om die reden dat de PCMS, met alle intelligentie die ermee samenhangt, relatief veel aandacht krijgt. Maar we zijn niet minder trots op het feit dat de hele ‘power plant’, de volledige energie-opwekking, van onze hand is.”

Op maat van rederijenDe twee systemen haken feitelijk aan

bij de belangrijkste behoeften van cruise-rederijen, met name op het gebied van energiebesparing. Hokkanen: “Vergeet niet dat de energie om het schip voort te stuwen, om de systemen draaiende te

Een cruiseschip van 350 meter lang, waar 2.850 gasten zich in weelde kunnen wen-telen. Waar restaurants, theaters, bars en al het denkbare vertier in overvloed aan-wezig zijn. Het gloednieuwe cruiseschip Celebrity Solstice is royaal met vakantie-plezier, maar o zo zuinig voor het milieu. Mede dankzij de inbreng van ABB is dit vlaggenschip van de rederij Celebrity Cruises het meest energie-efficiënte cruiseschip op de wereldzeeën!


De wondere wereld

houden en om alle installaties van stroom te voorzien, zo’n tweederde van alle operationele kosten bepaalt. Als je percentages daarvan kunt besparen, dan heb je het over veel geld. De scheeps-eigenaar heeft met talloze maatregelen als doel gehad om 15 tot 30 procent te besparen. Onze systemen leveren hier-voor een belangrijke bijdrage.”

Daarnaast is er een grote behoefte aan bedrijfszekerheid. Bij de exploitatie van cruiseschepen zijn de strakke vaar-schema’s heilig: een paar uur vertraging door een technisch defect gooit het pro-gramma in de war en dat geeft ontevre-den gezichten aan boord. De punctuali-teit wordt bepaald door de snelheid en de wendbaarheid van het schip. Daarom werd gekozen voor het Azipod elektri-sche aandrijfsysteem. Want naast een laag brandstofverbruik biedt Azipod een hogere snelheid met minder vermogen, betere wendbaarheid, minder lawaai en trillingen en een hoog niveau van hydro-dynamische efficiëntie.

BedrijfszekerheidDe betrouwbaarheid en bedrijfsze-

kerheid van het systeem tijdens de ge-hele levensduur van het schip – tijdens elke vaarminuut – is een succesfactor in de cruisebusiness. Cruiserederijen wil-len niet alleen de capaciteit om te reage-ren op technische problemen, ze willen ze vooral voorkómen. In die strategie past PCMS, de volledig schaalbare en flexibele monitoring tool van ABB, dat permanent toezicht biedt op alle be-drijfskritische systemen van een schip.

PCMS vult de cruciale behoefte van rederijen in aan maximale beschikbaar-heid van technologie en minimale ‘down-time’. Het systeem presenteert op de brug een continu beeld van de presta-ties van de systemen van het schip. Niet alleen voor de bemanning maar ook voor de engineers aan wal, die de staat en de performance van de belangrijke systemen op afstand kunnen volgen.

‘Waakhond’ PCMSOm zoveel verschillende technolo-

gieën goed te bewaken, is PCMS dus de ideale ‘waakhond’. Alle kritische compo-nenten in de voortstuwingsketen wor-den voortdurend volgens vastgelegde maatstaven in de gaten gehouden,

waarbij elke afwijking binnen een be-paalde bandbreedte een alarm oplevert. Het systeem is gebaseerd op Drive- MonitorTM, de bekende diagnostische ABB-tool die is ontwikkeld voor midden- en laagspanningsdrives.

PCMS is in staat ruwe metingen te verzamelen en te verwerken volgens de eisen van de gebruiker. Zo controleert het systeem of het functioneren van de Azipod binnen een bepaald bereik blijft. De PCMS kan op basis van afwijkende prestaties automatische trillingsmetin-gen aan het voortstuwingssysteem laten uitvoeren. Als de metingen vibraties aan-tonen die buiten bepaalde bandbreedten vallen, dan slaat het systeem alarm – dit zijn de eerste tekenen van een lagersto-ring – en kan de bemanning maatregelen nemen. Als dit langer dan 24 uur geleden was, dan wordt een zogeheten Bearing Asset Monitor (BeAM) opgevraagd om vibratiedata te analyseren over een peri-ode van 6 seconden, bij een hoge fre-quentie. De gegevens van deze test wor-den vervolgens verwerkt door PCMS dat de eerste tekenen van een lagerstoring kan vinden. Zo controleert PCMS conti-nu het functioneren van de Azipod. Het


De wondere wereld

systeem bevat ook een monitoring- oplossing voor het medium-voltage distributienetwerk. Deze oplossing stelt PCMS in staat belangrijke efficiëntie- indicatoren te definiëren, zoals de totale vermogensverdeling tussen werkende generatoren, de belasting van de indivi-duele generatoren en de balans tussen opgewekte en verbruikte energie.

Toegang en feedbackMaar het belangrijkste paneel van de

PCMS user-interface bevindt zich in de machinecontrolekamer van het schip. De hoeveelheid verstrekte informatie en de manier waarop deze wordt weerge-geven, kunnen worden aangepast aan het type gebruiker. Service-engineers kunnen op afstand inloggen in het sys-teem, iets dat van cruciaal belang is als het aankomt op een snelle en accurate diagnose. Het bedieningspaneel bevat alarm- en eventinformatie van de be-langrijkste Azipod-componenten. Het systeem geeft aanvullende informatie bij de gegevens, zoals ‘mogelijke oorzaak’ of ‘hints voor herstel’.

De aggregatie van informatie uit ver-schillende bronnen vormt een duidelijke toegevoegde waarde bij het opsporen en verhelpen van storingen. Speciaal ontwikkelde schermpresentaties maken het gemakkelijk om complexe datatypen te analyseren. Het PCMS-systeem is ook in staat automatische rapporten over een bepaalde periode te genere-ren, niet alleen met algemene informatie over de Azipod-prestaties, maar ook over eventuele kritische fouten.

Azipod De Azipod is een geavanceerd en complex systeem. Afgezien van de pod zelf met al haar interne onder-delen, sensoren en de multifase-synchroonmotor, omvat het sys-teem ook een smeersysteem voor de shaft, de lagers en de stuur-inrichting, een luchtkoelsysteem voor de motor, een frequentie-converter, supply en excitatie transformers, een medium voltage distributienetwerk met feeders en schakelapparatuur en de elek-trische generatoren. Ten slotte zit in het systeem ook het hele con-trolenetwerk waarin hoofdvoort-stuwingcontrollers zorgen voor een goede balans tussen de snelheid die door de ‘brug’ wordt ingegeven en het totale elektrische vermogen dat in het systeem beschikbaar is.

De ontwikkeling gaat doorDe gebruikte technieken zijn zaken

waarover de meeste passagiers waar-schijnlijk niet al te lang zullen nadenken als zij op de Celebrity Solstice in het Ca-ribische gebied van hun cruise genieten. Liever zetten zij in het schitterende ca-sino van het schip nog eens een stapel-tje fiches in op rood of zwart, of trekken nog een baantje in één van drie schitte-rende zwembaden aan boord. ’s Avonds genieten zij in één van de tien restau-rants van een heerlijke steak of laten in de talloze bars en clubs het olijfje in hun martini dobberen.

Intussen gaan aan wal de ontwikke-lingen op technologisch gebied volop verder. “We hebben inmiddels een nieu-we, verbeterde versie van de Azipod ge-realiseerd. Met nog betere prestaties en efficiency. Met een langere levensduur en eenvoudiger te onderhouden. Weer een stap verder”, lacht Hokkanen. “De innovatie houdt nooit op.”

Ook de ontwikkeling van PCMS-mo-nitoring gaat nog steeds door. Meer en meer componenten en systemen zullen in de toekomst worden gedekt door au-tomatische bewaking en diagnose, waarmee bedrijfszekerheid en – daar-door – punctualiteit vergroot kunnen worden. Waar het naar toe gaat? Naar een systeem dat niet alleen de volledige bewaking van bedrijfskritische systemen heeft, maar dat tegelijk waakt over pres-taties en levensduur van de volledige vloot van een reder. Markku Hokkanen verwacht daar veel van: “De informatie is beschikbaar en kan via satellietverbin-

dingen worden gedeeld met de cruise-rederij. Het gaat er nu nog om hoe deze mogelijkheid in echte voordelen kan uit-monden. Hoe het signaleren van nade-rende knelpunten kan worden opge-volgd en hoe monitoring op afstand kan leiden tot winst in efficiency, betrouw-baarheid en kosten. Want dat zijn voor de eindklanten – de rederijen – de zaken die voorop blijven staan.”

Celebrity Solstice• lengte: 350 meter • gewicht: 122.000 ton • capaciteit: 2.850 passagiers• snelheid: 24 knopen • bouwkosten: € 570 miljoen• 15 dekken, 1.426 stateroom hutten 10 restaurants, 18 winkels• bijzonder: een echt grasveld van twee hectare groot voor lawn bowling and golf putting energieverbruik: 30 procent minder dan vergelijkbare cruiseschepenvaart naar onder meer Alaska, Australië/ Nieuw-Zeeland, Californië, Canada/ New England, Caribbean, Europa, Galapagos eilanden, Hawaï, de Pacific Coast, het Panama-kanaal en Zuid-Amerikagoedkoopste Caribbean cruise: € 457 per persoon.


Hotspot

Seminar 2011: “Technologie voor de waterindustrie”

Tijdens Aqua Nederland Vakbeurs:ABB introduceert nieuwe water-drive

Indumation.be: eerste landelijke, brede vakbeurs!

Op 14 april 2011 houdt ABB een semi-nar over technologie in de waterin-dustrie, voor klanten en geïnteres-seerde relaties.

Het seminar is speciaal gericht op auto-matiseringsoplossingen die in de water-sector een bijdrage leveren aan een efficiënte bedrijfsvoering, zoals het be-handelen van de complete watercyclus. Daarbij gaat het zowel over drinkwater- en afvalwaterbehandeling als opper- vlaktewaterbehandeling. Het doel is al-tijd het behalen van maximale bedrijfs-efficiency met een zo min mogelijke impact voor het milieu. Het seminar is interessant voor iedereen die technische affiniteit heeft met de waterindustrie.

Heeft u interesse tot deelname, sugges-ties of vragen neemt u dan gerust even contact met Sabbah Doudou, tel.: +31 (0)76 5086373.

ABB zal prominent aanwezig zijn op ‘Aqua Nederland Vakbeurs 2011’, de vakbeurs voor ondernemers in de wa-terbranche, te houden in maart 2011 in Gorinchem. Klanten en relaties zullen op de beurs onder meer kunnen ken-nismaken met ABB’s nieuwe water-drive, de ACQ 810.

ABB zal op de beurs haar oplossingen en producten voor de waterindustrie tonen, zoals deze water-drive. Ervaren advi-seurs staan klaar om vragen te beant-woorden. De vakbeurs richt zich op alle aspecten van waterzuivering en waterbe-handeling, zoals proceswaterbereiding, drinkwaterbereiding, afvalwaterbehande-ling, koel- en ketelwaterbehandeling, le-gionella preventie, desinfectie, meet- en regeltechniek, pompen, filters, flowme-ters, leidingsystemen, waterbouw, mem-braan bioreactoren, zwembadwaterbe-handeling en laboratoria. Daarmee is deze beurs hét trefpunt voor ruim 200 ex-posanten en circa 7.000 bezoekers. De belangrijke vakbeurs wordt van 15 tot en met 17 maart 2011 gehouden in de Eve-nementenhal in Gorinchem.

Wilt u meer te weten komen over ABB’s nieuwe water-drive of wilt u ons op de beurs bezoeken, neemt u dan contact op met Marcel Zevenbergen, tel.: +31 104078886.

Regionaal gerichte beurzen waren er in België al en ook specifieke beurzen op deelgebieden. Maar met de nieuwe beurs Indumation.be ontstaat einde-lijk een zeer breed en compleet plat-form voor alle technologie voor indus-triële automatisering. ABB zal als één van de grootste exposanten een groot deel van haar portfolio tonen op Indu-mation.be, van 18 tot en met 20 mei in de Kortrijk Expo.

“Indumation.be is voor ABB het ge-droomde podium, om al onze belangrij-ke, nieuwe producten en innovaties voor het voetlicht te brengen”, zegt Katrina Wright, Corporate Communications Ma-nager voor ABB in de Benelux.

De nieuwe beurs wordt vanaf nu eens per twee jaar gehouden en heeft met name vakmatig geïnteresseerden uit België en Noord-Frankrijk als doelgroep. Indumati-on.be richt zich op industriële compo-nenten, uitrusting, software en oplossin-gen voor factory automation, process automation en automatisering van de in-dustriële en publieke infrastructuur.

Op het laatste terrein gaat het onder meer om applicatiespecifieke systemen en engineering voor grote publieke en in-dustriële infrastructuren zoals krachtcen-trales, bruggen, dammen, treinstations, tolsystemen, bruggen en kranen. Bij fac-tory automation komen op de vakbeurs onder meer mechanische en plant engi-neering, robotica, motion control, sen-sorsystemen en industriële IT-software solutions aan bod. Op het gebied van procesautomatisering is al het nieuws te zien rond procescontrolesystemen, in-strumentatie, meet-, regel en controle-technologie.

ABB zal in aanvulling hierop tevens een breed elektrotechniek-portfolio tonen.


Over & weer

25ABB et cetera 1/11

Over & weer

Onze samenleving heeft smart grids hard nodig. Zonder deze ‘elektriciteitsnetten van de toekomst’ zullen consumenten alleen groene stroom consumeren en nooit hun eigen wind- en zonne-energie kunnen ‘uploaden’. Zonder smart grids zal de elektrische auto nooit echt vrije baan krijgen. “Als er de komende tien jaar niet gebouwd wordt, komt de toepassing van groene energie danig in de knel”, zegt professor Ronnie Belmans, hoogleraar Elektrotechniek aan de Katholieke Universiteit van Leuven, België. “Alleen met grote politieke moed, zakelijk lef én veel geld zijn ze te realiseren.”

Pleidooi professor Ronnie Belmans: “Zwaar investeren in smart grids”


Over & weer

E Er wordt anno 2010 volop ge- experimenteerd met smart grids. In het Genkse Water- schei gaat in 2012 EnergyVille

van start, een onderzoekcentrum voor groene stroom en smart grids in groen-stedelijke gewesten. In Lommel en Opglabbeek draait een project dat als Europese testcase geldt voor het ombouwen van bestaande netwerken naar slimme netten. En ook in Nederland bestaan pilots: in het Groningse Hoog-kerk worden tests gedaan met het ver-bruiken en opwekken van duurzame energie, waarbij vraag en aanbod op slimme wijze worden gestuurd en bij elkaar gebracht.

Schone belofte Want dat is de schone, groene be-lofte van smart grids: ze maken een mix mogelijk van centraal en decentraal (bij mensen thuis en in kleinere windmolen-parken) opgewekte energie. De stroom kan dankzij zo’n smart grid in twee rich-tingen stromen. Dat is belangrijk voor de toekomst waarin consumenten niet al-leen afnemers zijn van stroom, maar ook

leveranciers. Overtollige zelfopgewekte elektrische energie kan in zo’n slim net instromen, zodat anderen er gebruik van kunnen maken. Prof. dr. ir. Ronnie Belmans, hoogle-raar Elektrotechniek in Leuven en autori-teit op het gebied van smart grids, legt uit: “De slimme netten zien er op het oog niet anders uit dan de bestaande netten, maar ze bieden wel nieuwe, opwinden-de functionaliteiten. Wie straks een elek-trische auto heeft, kan de batterijen er-van overal in het land opladen, waarbij de stroomkosten volautomatisch naar de eigen rekening worden doorbelast. Consumenten kunnen de zonne-energie van eigen zonnepanelen voor een inte-ressante prijs ‘uploaden’ op het elektri-citeitsnet. Windenergie van offshore windparken gaat in het smart grid- tijdperk rechtstreeks naar het stopcon-tact. Smart grids maken elektriciteitsuit-wisseling in twee richtingen mogelijk, maar geven consumenten en bedrijven – dankzij slimme digitale meters – ook maximale controle over hun eigen ener-gieverbruik. Dat is een haalbare droom, de technologie is er. Het is de massale

“Als we daadwerkelijk willen dat onze samen-leving voor een derde gaat draaien op wind en zon, dan moet het smart grid er komen.”


Over & weer

toepassing die grote moed en dito poli-tieke stappen zal vergen”, aldus profes-sor Belmans.

Belang hernieuwbare energie groeit Belmans zit sinds vijf jaar in een Eu-ropese denktank van wetenschap en bedrijfsleven (European Technology Platform). Bij het begin was het oude centrale model nog leidend, waarin energie vooral centraal werd geprodu-ceerd. Intussen komen er steeds meer grote offshore windparken en het aantal leveranciers van hernieuwbare energie wordt alsmaar groter. Ook hebben elek-trische auto’s zich verder ontwikkeld. “In een visiepaper stelden we vast: als her-nieuwbare energie in de Europa echt een rol van betekenis moet gaan spelen in onze voorziening, dan moeten we elektriciteitsnetten hebben die dat aan-kunnen en waarin opslag en uitwisseling van overtollige stroom flexibel kan wor-den georganiseerd”, zegt professor Bel-mans. De visiepaper van de denktank is na vijf jaar nog volledig actueel en zelfs dringender geworden. “Aan demo’s en pilots rond hernieuwbare energie en smart grids is geen gebrek. Maar het zijn naar mijn idee slechts flikkeringen, kleine flitsen. De grote beweging die moet leiden tot de ontwikkeling van grootscheepse opwaardering van onze bestaande netten, die ontbreekt nog.”

Doelstellingen voor 2020 De hoogleraar wijst op energie- en CO2-doelstellingen die de Europese lan-den voor het jaar 2020 hebben opge-steld. “Die doelstellingen zijn feitelijk niet te halen zonder toepassing van her-nieuwbare energie”, zo onderstreept de hoogleraar. Hij vinkt de mogelijke be-lemmeringen af: “De technologie en het leveren van hernieuwbare energie vor-men geen probleem. Het economische model evenmin. Leveringsbetrouwbaar-heid? Dat is te organiseren. Alle vraag-stukken zijn op zichzelf op te lossen.

Maar het in evenwicht brengen van de elementen techniek, milieu en econo-mie, dat is wel lastig.” Belmans geeft voorbeelden. “Hoe gaan we mogelijk maken dat ook talloze kleinere partijen stroom op onvoorspelbare momenten gaan aanleveren aan een smart grid? Wat moet stroom op verschillende mo-menten kosten en opleveren? Hoe kan een exploitant daarin evenwicht aan-brengen, laat staan een boterham ver-dienen?” Ook de verdere ontwikkeling van de elektrische auto stelt eisen. Deze heeft pas een kans van slagen als de actiera-dius wordt vergroot. “De huidige stand van de batterijtechniek dicteert dat. Dat betekent dat je met alleen een thuis op-geladen set batterijen nog steeds niet ver genoeg komt. We zullen langs onze wegen en rond kantoren en winkels op-laadpalen nodig hebben. Als ik met mijn thuis opgeladen elektrische auto naar een zakenrelatie ga, wil ik mijn accu’s bij hem opladen. Maar niet per se op kos-ten van de gastheer. Er zal dus een sys-teem moeten komen dat mijn leaseauto bij het stopcontact zo veel mogelijk au-tomatisch herkent en dat de acculading doorbelast naar mijn bedrijf of naar de leasemaatschappij. Ook dat moet het smart grid mogelijk maken. Stroomver-bruik op verschillende locaties doorbe-lasten en dat op grote schaal, voor hon-derdduizenden elektrische auto’s!”

De Grote Sprong Het woord ‘schaal’ is gevallen. En het zal in het gesprek niet de laatste keer zijn. Een Grote Sprong Voorwaarts is nodig om tweewegverkeer in elektriciteit echt van de grond te laten komen en om bijvoorbeeld elektrische auto’s tot een volwaardige vervoersoplossing te pro-moveren. “Die grote sprong is de groot-scheepse aanleg van smart grids, waar-op alle huishoudens, bedrijven, scholen en ziekenhuizen zijn aangesloten. Een kolossale uitdaging, die miljarden gaat kosten.”

De financiering lijkt de grootste uitda-ging, zeker in crisistijd. Gaat dat geld er komen? Professor Belmans maakt zich daar zorgen over. “De toezichthouders in Nederland en België staan onder con-stante druk om de energieprijzen niet te laten stijgen. Het zal voor netbedrijven onder deze omstandigheden niet een-voudig worden om investeringsgelden uit het gereguleerde tarief op te hoes-ten. Op één of andere manier zal aan de CO2-uitstoot van de reguliere auto’s een prijskaartje moeten hangen. Het geld zal ergens vandaan moeten komen. Ik zie geen andere mogelijkheid dan dat de belastingen op fossiele brandstoffen nog verder omhoog moeten.” Professor Belmans noemt het harde noodzaak om anticyclisch te denken. “Denk niet aan de kosten van nu, maar in het rendement van straks. We kunnen onze fundamentele doelstellingen ermee bereiken. Het aandeel van fossiele brandstoffen in ons energieverbruik te-rugdringen en hernieuwbare brandstof-fen ervoor in de plaats brengen. Gaan we niet aan die doelstellingen werken, dan maken we de olie, het gas en de steenkolen op, dan houden we het oude energienet en hebben we op den duur niets meer. Het bouwen van een smart grid, een intelligent net, is de goedkoop-ste manier om onze doelstellingen – voor 2020 en later – te bereiken. Als we daad-werkelijk willen dat onze samenleving voor een derde gaat draaien op wind en zon, dan moet het smart grid er komen.”

Het zeilschip vs het stoomschip Een onontkoombare investering? Hebben we een keuze? Belmans haalt een foto van een fraai zeilschip uit de bu-reaulade. “Ik vergelijk het graag met de omschakeling van zeil- naar stoomsche-pen. Lange tijd hebben de bouwers van zeilschepen getracht in de race te blijven met relatief kleine verbeteringen, zoals het aanbrengen van beweegbare zeilen. Maar uiteindelijk won het stoomschip. Zo is het met het huidige net ook ten op-


“Als er in de volgende tien jaar niet gebouwd wordt, komt de toepassing van groene energie danig in de knel.”

Over & weer

“Belangrijk is dat het smart grid lokale productie en opslag van stroom mogelijk maakt. Het moet kleine gebruikers de kans geven te participeren in de markt. Het slimme net moet kwaliteit leveren en goed geïntegreerd worden met de bestaande infrastructuur. Het netwerk moet ook ‘self hea-ling’ zijn, zodat storingen in het netwerk met de modernste digi-tale middelen opgespoord kun-nen worden. Dat slimme netwerk moet daarom met telecommuni-catie en hoogwaardige IT worden uitgerust, zodat bijvoorbeeld consumenten thuis hun stroom-zaken – hun afname en productie – goed kunnen regelen. Zodat bezitters van een elektrische au-to’s ’s avonds en ’s nachts goed-koper hun accu’s kunnen opla-den. Of juist de overgebleven stroom uit de batterijen kunnen terugleveren aan het smart grid als de vraag naar stroom in het land een piek beleeft.”

Smart grid volgens professor Belmans

zichte van smart grids. De beschikbaar-heid van nieuwe faciliteiten, intelligentie en mogelijkheden is op den duur niet meer te weerstaan. Smart grids zijn op lange termijn onontkoombaar. Om na 2020 naar een CO2-vrije samenleving te evolueren, moeten we gaan werken met de nieuwe technologie.” Er is haast bij, zeker als we onze mili-eudoelstellingen voor 2020 serieus ne-men. Met tien jaar voor de boeg hebben we nu in feite al een achterstand. Wat zijn de stappen die in de komende tien jaar nog genomen moeten worden? Pro-fessor Belmans ziet een ‘keten van be-slissingen’ die genomen moeten worden voordat we kunnen overschakelen van het gebruik van energiebronnen naar – zoals hij het noemt – ‘het oogsten van energiestromen’. “De eerste: we moeten ermee akkoord gaan dat we een nieuw netwerk nodig hebben om gebruik te kunnen maken van nieuwe energiebron-nen, bijvoorbeeld afkomstig van het nieuw te bouwen offshore windmolen-park voor de Belgische kust. Twee: als we energiestromen willen oogsten, dan kunnen we dat niet doen op de plaats waar vandaag onze energiecentrales staan. Dat oogsten gebeurt immers in windmolenparken, soms zelfs op zee. Of uit zonnecollectoren, waarvan een deel bij de mensen thuis staat. De stroom moet getransporteerd worden. Drie: het geld bij elkaar halen. Vier: als het kapi-taal er is en als de plannen uitgewerkt zijn en de technologie en systemen be-schikbaar zijn, dan kan er alleen ge-bouwd worden als alle vergunningspro-cedures zijn doorlopen. En dat alles in tien jaar tijd. Ben ik daar optimistisch over? Nee.”

Roepende prof in de woestijn Het beeld ontstaat van de professor als roepende in de woestijn, maar hij nu-anceert snel: “Ik sta gelukkig niet alleen. De netbeheerders zien de noodzaak tot investeren ook. De energiebedrijven en de industrie eveneens en ook de Neder-landse en Belgische politiek is niet doof. Lichtende voorbeelden zijn Ingrid Lieten, Vlaams minister van Wetenschappelijk Onderzoek en Innovatie, en minister-president Kris Peeters. Maar zij kennen ook de financiële beperkingen. Het pro-bleem is dat er zo veel andere dingen te doen zijn, die op kortere termijn resul-taat én politiek gewin opleveren. Smart grids zijn geen ‘low hanging’ fruit, het vraagt geloof en overtuiging om op dat terrein écht grote stappen te zetten.”

In de werkkamer van de hoogleraar valt de blik op een aankondiging voor een belangrijk wetenschappelijk con-gres op het gebied van elektrotechniek, daterend uit 1975. Het onderwerp van het congres: “Elektriciteit, de uitbating van grote roterende machines en hun in-vloed op de netten”. Anders dan in 1975 gaat de discussie over smart grids anno 2010 nauwelijks meer over technologie, maar over maatschappelijke noodzaak en over politieke wil. Voilà, het werk van een hoogleraar heeft een evolutie on-dergaan... “Laat ons duidelijk wezen. De liberalisering van de energie is een godsgeschenk geweest. De ontwikke-ling van hernieuwbare energie? Even-eens een godsgeschenk. In 1990 was de discussie nog heel klein, het domein van idealistische voorlopers. Maar nu is het zo fascinerend: technologie wordt ontwikkeld, maar er is ook de marktsitu-atie om mee rekening te houden, busi-nessmodellen om te ontwikkelen en dan moeten we ook nog zorgen dat het kapi-taal van de investeringen er komt. Onge-looflijk fascinerend. En tegelijk ook zeer belangrijk voor de energievoorziening van onze samenleving van straks. Ik ver-veel mij geen moment.”


Over & weer

Prof. Ronnie Belmans is gewoon hoogleraar aan de KU Leuven en gasthoogleraar aan het Imperial College in Londen. Hij is Fellow van IEEE en IET en voorzitter van de Union International d’Electrotechnologie, de UIE. Prof. Belmans is de vice-president van het KU Leuven Energie-instituut en mede-oprichter van het EEI (Euro-pean Energy Institute). Prof. Belmans was tevens voorzitter van de Raad van Bestuur van Elia, de Belgische transmissienetbeheerder, van juni 2002 tot mei 2010. Sinds juni 2010 is prof. Belmans ere-voorzitter van de Raad van Bestuur van Elia.


Anders bekeken

Geef het stokje door tegen kankerZe gaan het ook in 2011 weer doen, de leden van het ABB OneTeam: samen lopen ze in het kader van de Roparun van Parijs naar Rotterdam. Een bijna twee dagen durende estafettetocht van 520 kilometer, af te leggen door acht lopers. Een topprestatie voor lopers, begeleidend team, sponsors en fans, die zo samen veel euro’s ophalen voor zorg aan mensen met kanker.

De Roparun is een uniek evene-ment (de langste estafette ter wereld), met een even uniek doel: ‘trachten leven toe te

voegen aan de dagen, waar geen dagen meer kunnen worden toegevoegd aan het leven’. De run is een begrip op het gebied van fundraising, want in 2010 werd door alle deelnemende teams samen € 4,6 miljoen opgehaald ten

behoeve van een groot aantal doelen die met kanker te maken hebben.

In 2011 doet het team van ABB-collega’s inmiddels voor de zevende keer mee. Dat wordt niet alleen een gigaprestatie voor de lopers, die elk zo’n anderhalve marathon lopen, maar zeker ook voor hun entourage van zes fietsers, vier chauffeurs, drie fysiotherapeuten

en zes mensen die het team op allerlei manieren ondersteunen, zoals met eten en drinken.

In de aanloop naar de start (dit jaar op 11 juni in Parijs) zamelt het ABB OneTeam geld in met ludieke acties. In 2010 ging het om statiegeld-inzamelingen bij Albert Heijn, een Roparun-diner bij ABB-collega’s thuis (€ 715), bowlen tegen kanker (€ 413), verkoop van witte rozen (€ 882) en de verkoop van oliebollen (€ 700).

Deelnemer Anne-Marie van den Berge: “We zijn onze acties voor deze editie nog aan het voorbereiden. Daarbij proberen we plezier aan het goede doel te koppelen. Het diner thuis was een succes, mede doordat zoveel mensen bereid waren om grif voor hun gezellig diner te betalen. Ook het bowlen was heel leuk en leverde lekker wat geld op voor de actie: voor herhaling vatbaar. Steunen doe je ons door loten te kopen van de Roparun-loterij, met geweldige prijzen”, zegt Anne-Marie enthousiast. Wie de actuele ontwikkelingen van het ABB OneTeam (trainingen, verkenningen, speciale acties) wil volgen, logt in op www.roparun.abb.nl. Meer weten over Roparun: www.roparun.nl.


Het was een kolossale uitdaging die de Zwitserse Spoorwegen in 1919 de ABB-ingenieurs (toen nog BBC, Brown Boveri

Cie) voorhielden. De klus: elektrificeer de Gotthard-spoorlijn, een razend moeilijk treintraject van meer dan 200 kilometer, dwars door de Zwitserse Alpen. Een ex-tra moeilijk karwei, vanwege het vele en zware treinverkeer op de route, met stij-gingspercentages van 25 à 26 promille.

De opdrachtgevers hadden uitste-kende redenen voor hun wens tot elek-trificatie. In die tijd reden op de lijn nog stoomlocomotieven, maar in de net voor-bije Eerste Wereldoorlog hadden de Zwit-sers gerealiseerd hoezeer ze afhankelijk waren van steenkool van buitenlandse le-

veranciers. Dat moest en kón anders, als BBC, de elektrificatie kon realiseren. Met elektriciteit die moest worden opgewekt in nieuwe, eigen elektriciteitscentrales van de spoorwegen.

De ingenieurs van BBC gingen de uitdaging aan. Zij pasten de modern-ste techniek van dat moment toe: een eenfase-wisselstroomsysteem met een spanning van 15.000 volt (15 kV) en een frequentie van 16 2/3 Hertz. Ook de cen-trales kwamen er, in Piotta (drie genera-toren van ieder 9 MVA) en in Ambri en Amsteg, waar twee grote waterkracht-centrales verrezen. De bouw van de cen-trales en de elektrificatie begon in 1919 en in 1922 reed de eerste trein, op zelf opgewekte Zwitserse stroom!

Het jaar 1920

Het jaar…

25% efficiënter energieverbruik?

Vast en zeker.

Een complete aandrijvings- en automatiseringsoplossing van ABB heeft de grootste aluminiumraffinaderij van Europa geholpen zijn energieverbruik 25% efficiënter te maken en tegelijk de productiviteit een boost gegeven. We werken voortdurend aan nieuwe manieren om energie en geld te besparen voor elke industrie. Wilt u uw energieverbruik ook reduceren? www.abb.com/betterworld

ABB adv A4 raffinaderij NL&FR.indd 1 08-12-10 07:31

1 et cetera - · PDF filebelangrijk om onze stakeholders op een ... mogelijkheden in de...

Documents

Transcript of 1 et cetera - · PDF filebelangrijk om onze stakeholders op een ... mogelijkheden in de...