Доктор Н. Амгалан email: n_amgalan@num.edu.mn тел: 7730 7730/1503 өрөө: МУИС I-227 http://chem.num.edu.mn

2

Åðºíõèé õèìè (CHEM 101)

ëåêö 1

Õèìèä

ñóðàëöàõóé

3

• Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éë,

ñóäàëãààíû áèåò

• Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí îéëãîëò,

óõàãäàõóóí

• Õèìèéí áîäèñûí àíãèëàë

• Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àðãóóä

Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû

ñóäëàãäàõóóí, ñóäàëãààíû

áèåò

Õèìè, химиéí

ñóðãàëò

4

Õèìè ãýæ þó âý?

Þóíû òóõàé îéëãîëò âý?

Þóã øèíæëýí ñóäëàõ âý?

Ìýäëýã ã ýæ þó âý?

Ø è í æ ë ý õ ó õ à à í ã ý æ

þ ó ã õ ý ë ý õ â ý ?

Øèíæëýõ óõààí

¯íýíýýð áàòëàãäñàí

ìýäëýãèéí òîãòîëöîî

Îþóíû áîëîí øèíæëýí

ñóäëàõ ¿éëèéí ä¿íä òîãòñîí

îéлãîëò

Ìàòåðèéã ñóäàëíà

Þìñ, ¿çýãäëèéí òóõàé

îéëãîëò

5

Øèíæëýõ óõààí õºäºë㺺íèé òîäîðõîé

õýëáýð¿¿äèéã òàíèí ìýäíý.

Ìàòåðè

Масс

Гэрэл(энерги)

Þìñ

¿çýãäýë

Áîäèòîé îðøèíî

̺íõºä îðøèíî

̺íõºä õºäºëíº

Îðøèí

áàéõ õóâèëáàð Èëðýë

Øèíæ ÷àíàð

ìàòåðèéí õºäºë㺺íèé õèìèéí õýëáýð

6

Àòîì, ìîëåêóë

õîîðîíä ¿¿ññýí

õèìèéí õîëáîî

òàñðàõ, øèíýýð

¿¿ñýõ çàìààð бий

áîëîõ õóâèðàë

ººð÷ëºëò

ìàòåðèéí õºäºë㺺íèé õèìèéí õýëáýð

Ìàòåðèéí

õºäºë㺺íèé

õèìèéí õýëáýð

áîäèñûí á¿òöèéí

àòîìûí

ò¿âøèí(10-9 ñì)-

ýýñ èõ õýìæýý,

ýíåðãèéí 103 Æ,

òåìïåðàòóðûí

103 Ê-ýýñ áàãà

óòãàíä ÿâàãäàíà.

7

ìàòåðèéí õºäºë㺺íèé õèìèéí õýëáýð

• Îð÷ëîí åðòºíöèéí îðîí çàéí 2-3%-ä, åðòºíöèéí ààæèì õóâüñëûí 1 - 4.4 òýðáóì íàðíû æèëèéí äîòîð èëýðíý.

Нэг нарны жил = 365 days, 5 hours, 48 minutes, 45.51 seconds = astronomical year, tropical year

Гэрлийн жил = гэрлийн нэг жилд туулах зай 9,460,730,472,580.8 km 9.5 1012 km

8

• Ìàòåðèéí õºäºë㺺íèé õèìèéí õýëáýð íü õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé öºì, íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàлòòàé ýëåêòðîí äàâõðàà á¿õèé òîãòîëöîîíä õî¸ðîîñ äýýø àòîìûí ýëåêòðîí ¿үëíèé øèíý íýâ÷èëò, ýëåêòðîíû äàõèí áàéðøèë, àòîìûí ãàäààä ýëåêòðîí äàâõðààíû ýëåêòðîíû øèëæèëòýýð èëýðäýã.

9

Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãäàõóóí,

ñóäëàõóóí (ñóäàëãààíû áèåò)

10

• Áàéãàëü äýýð òîõèîëäîõ þìñ, ¿çýãäëèéí øèíæ

÷àíàðûã òîäîðõîéëîã÷, õºäºë㺺íèé òîäîðõîé

õýëáýðèéí øàëãóóð áîëãîí ÿëãàí àâñàí òàíèí ìýäýõ¿éí õèéñâýð àãóóëãà=ÓÕÀÃÄÀÕÓÓÍÛ

ÒÎÃÒÎËÖÎÎ

• Õàðèí ìàòåðèéí òîäîðõîé èëðýë áîëñîí

áàéãàëüä òîõèîëäîõ þìñ (áîäèñ), ¿çýãäýë

(õóâèðàë ººð÷ëºëò)-èéã øèíæëýõ óõààíû

ñóäàëãààíû áèåò ãýíý.

Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãäàõóóí áà ñóäëàõóóí

(ñóäàëãààíû áèåò)

11

Ñóäëàãäàõóóí

Þìñ ¿çýãäëèéí õèìèéí

ìºí ÷àíàðûí òàíèí ìýäýõ¿éí

àñóóäëóóä

Õèìèéí áîäèñûí øèíæ ÷àíàð,

Õèìèéí óðâàëûí ç¿é òîãòîë Õèìèéí áîäèñ

Õèìèéí óðâàë

Þìñ, ¿çýãäýë

Ñóäëàõóóí

12

¹ Áîäèñûí

á¿òöèéí

ò¿âøèí

Òîãòîëöîî

(Ò)

Á¿òöèéí

ýëåìåíò

(ÁÝ)

Á¿òöèéí ýëåìåí

òèéí øèíæ

(ÁÝØ)

Òîãòîëöîî

¿¿ñãýã õîëáîî

(Ò¯Õ)

Òîãòîëöîî ¿¿ñãýõ õîëáîîíû

øèíæ

(Ò¯ÕØ)

Òîãòîëöîîíû

á¿õëèéí

øèíæ

(ÒÁØ)

Òîãòîëöîî

îðøèõ

õóâèëáàð

(ÒÎÕ)

2.

Àòîì

Õ¿ èë-

òºðºã èéí

àòîì

(Î)

Öºì

(ð+, n)

Ýëåêòðîí

Ýëåêòðîíы

ñºðºã öýíýãèéí

øèíæ

Ïðîòîíû ýåðýã

öýíýãèéí øèíæ

Öºì,

ýëåêòðîíы

эсрэг цэнэгийн

õàðèëöàí

¿éë ëýëèéí

õ¿

Àòîìûí á¿òöèéí îíîëîîð

òàéëáàðëàãäàíà.

Àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöèéí

êâàíò ìåõàíèêèéí îíîë

Êâàíòûí òîîíóóä, îðáèòàëü

òºëºâ

Áàãà ýíåðãèéí çàð èì

- Êëå êîâñêèéí ä¿ðýì

- Ïàóëûí õîðèãèéí çàð èì

- Õóíäûí ä¿ðýì

Аòîìûí

ýëåêòðîíò

á¿òýöòýé

õîëáîîòîé

øèíæ¿¿ä

хèìèä

õàìààрна

- р ýëåìåíò

- эëåêòðîí

àâ ,

àëäàíà

- ñààðìàã àòîì

Î0

- àíèîí, Î2-

-êàòèîí, Î2+

3.

Ìîëåêóë

Õ¿ èë-

òºðºã èéí

ìîëåêóë

Î2

Õ¿ èë-

òºðºã èéí

õî¸ð àòîì

Î – Î

- Âàëåíòûí 4

îðáèòàëд

6 ýëåêòðîíò

байрлана

- Âàëåíòûí 2

ýëåêòðîí

õîñëîîã¿é

Ñîëèëöëûí

мåõàíèçìààð

¿¿ñýõ

êîâàëåíò

õîëáîî

ÂÕÎ, ÌÎО -ооð

òàéëáàðëàãäàíà

-òóéëã¿é êîâàëåíò õîëáîî

(äàâõàð õîëáîî 1 )

-õîëáîîíû ýðýìáý: 2

- хîëáîîíû óðò: 0121 íì

- хîëáîîíû ºíöºã: 180î

- õîëáîîíû ýíåðãè:

494 êÆ/ìîëü

- ºíãºòýé

-ñîðîíçîí

øèíæòýé

- эëåêòðîí

àâ , àëäàíà.

Î2 ñààðìàã

мîëåêóë,

Î+2, Î2

2+

ìîëåêóë

êàòèîí

Î-2, Î2

2-

ìîëåêóë

àíèîí

4.

Õèìèéí

нýãäýë

(ìîëåêóëûí

á¿òýöòýé

íýãäýë)

Óñ

(H2O)n

Óñíû

ìîëåêóл

H2O

-Õîëáîî ¿¿ñãýõ

àäâàðòàé õîñ

ýëåêòðîí ,

õîîñîí îðáèòàë

àãóóëäàã

-Òóéëò, òåòðýäð

ìîëåêóë

-Äèïîëèéí

ìîìåíò

0.6 10-29 Êл∙м

Äîíîð-

àêöåïòîðûí

ìåõàíèçìààð

¿¿ñýõ

óñòºðºã èéí

õîëáîî

Ìîëåêóë õîîðîíäûí

Õàðèëöàí ¿éë ëýëèéí

õ¿ , ÂÕÎ, ÌÎО -ооð

тàéëáàðëàãäàíà.

- молекул хоорондын

устөрөгчийн õîëáîîíû

ýíåðãè 19 - 23 êÆ/ìîëü

- ¿ë áàéðøñàí

- ¿ë õàíàñàí

- áàòæèëã¿é

- õàòàí àíàð ºíäºð

хîëáîî

õÿëáàð

òàñàð ,

áàéðøèæ,

õýëáýëçýíý,

- õ¿ òýé

óóñãàã

Õàòóó óñ

Øèíãýí óñ

Óñíû óóð

Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû òîäîðõîéëîëòóóä

Ìàòåðèéí õºäºë㺺íèé õèìèéí õýëáýð, ò¿¿íèé íýãäýë, çºð÷èë, õºäºë㺺íèé áóñàä õýëáýð¿¿äèéí õàðèëöàí õîëáîîã ñóäàëäàã áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààí

Õèìèéí áîäèñûí íàéðëàãà, á¿òýö áàéãóóëàìæ, øèíæ ÷àíàð òýäãýýðèéí ººð÷ëºëòийã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí

Õèìèéí áîäèñûí íàéðëàãà, á¿òýö áàéãóóëàìæ,

øèíæ ÷àíàð, õèìèéí óðâàë ÿâàãäàõ ç¿é òîãòîë, õèìèéí øèíæëýõ óõààíû àðãà, õºãæëèéí ò¿¿õ, õèìèéí áîäèñ óðâàëèéí õýðýãëýý, õèìèéí ¿éëäâýðëýë, õèìèéí àþóëã¿é áàéäлûã ñóäàëäàã áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààí

13

Химийн бодис

14

Õèìèéí áîäèñ нь õî¸ðîîñ äýýø

àòîìààñ òîãòîõ, áîäèñûí çîõèîí

áàéãóóëàëòûí бүхий л ò¿âøèíã

үүсгэнэ.

• Ìîëåêóë íü õèìèéí áîäиñûã á¿ðä¿¿ëýã÷ õàìãèéí

æèæèã õýñýã áîëäîã õýäèé ÷ ìîëåêóë, íèéëìýë

èîíû øèíæ ÷àíàð òóõàéí áîäèñûã á¿ðä¿¿ëæ

áóé àòîìûí øèíæ ÷àíàðààñ øóóä õàìààðäàã.

• Õèìèéí áîäèñûí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîã÷

байгалийн эх ¿нäсийг “õèìèéí ýëåìåíò” гэсэн

óõàãäõóóíààð èëýðõèéëäýã.

15

Ãàëûí äºë íü ò¿ëøèéã øàòàõàä ¿¿ññýí Î2, ÑÎ2, ÑÎ, H2O

áîëîí áóñàä áîäèñîîñ òîãòîõ òóë ò¿¿íèéã áîäèñ ãýíý.

Ãýðýë нь äºëíººñ ¿¿ññýí ýíåðãè þì. ¯¿ññýí äóëààí ÷

ìºí ýíåðãè. Èéìä áîäèñ áèø.

• Íýãýí èæèë öºìèéí öýíýã

á¿õèé àòîìààñ òîãòñîí

áîäèñûí òîäîðõîé ä¿ðñèéã

õèìèéí ýëåìåíò ãýíý.

Õèìèéí ýëåìåíò áàéãàëü

äýýð àëëîòðîï (äàí áîäèñ),

èçîòîï (íýãýí èæèë öºìèéí

öýíýãòýé àòîìóóä) áàéäëààð

îðøäîã.

16

õèìèéí óðâàë

Õèìèéí õîëáîî òàñðàõ, øèíýýð

õèìèéí õîëáîî ¿¿ñýõ õàðèëöàí

ýñðýã õî¸ð ïðîöåññ íýãýí çýðýã

ÿâàãäàæ áàéãàà òîãòîëöîîã

õèìèéí óðâàë ãýíý.

17

18

Á î ä è ñ Ìàññ, ýçýëõ¿¿íòýé Õàòóó, øèíãýí, õèé ãýñýí ôèçèê òºëºâ áàéäàëä îðøäîã

Õîëèìîã

Ãåòåроãåí õîëèìîã Ãîìîãåí õîëèìîã

- Áîäèñûã ÿëãàõ ôèçèê àðãóóä

Ø¿¿õ, íýðýõ, ýêñòðàêöëàõ, òàëñæóóëàõ,

õðîìаòîãðàô …

Öýâýð áîäèñ Ýëåìåíò (äàí áîäèñ) Íýãäýë (íèéëìýë áîäèñ)

• Öºìèéí öýíýã èæèë àòîìóóäààñ òîãòîíо.▪ Öºìèéí öýíýã ÿëãààòàé õî¸ð ò¿¿íýýñ

äýýø ýëåìåíòèéí àòîìààñ òîãòîíî

• Àòîì ìàññ íü èçîòîïóóäûí ìàññûн ▪ Ìîëåêóë ìàññ íü àòîì ìàññûí íèéëáýðòýé

äóíäчààð òîäîðõîéëîãäоíî òýíö¿¿

•ªºðèéí òîäîðõîéëîãч øèíæòýé ▪ Øèíæ чàíàð íü ýëåìåíòèéí øèíæ

чаíàðààñ ÿëãààòàé

• Ìåòàëë, ìåòàëë áèø, ìåòàëëîèä ▪ Èîíò íýãäýë, êîâàëåíò íýãäýë ãýæ àíãèëíà

• Áàéãàëüä èçîïîïûí õîëèìîã,

äàí áîäèñ ▪ Áàéãàëüä íèéëìýë áîäèñ (àëëîòðîï)

áàéäëààð áàéäëààð îðøèíî. îðøèíî

Шèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àðãà

1. ÿí óõààíû àðãà ñóäëàë:

òîäîðõîé øèíæ ÷àíàðààñ íàðèéí íèéëìýë öîãö øèíæèéã èëð¿¿ëýõ, ýíãèéí îéëãîëòóóäààñ õèéñâýð еðºíõèé îéëãîëòóóäàä øèëæèõ çàìààð ÿâàãäàíà.

2. Øèíæëýõ óõààíû åðºíõèé àðãà ñóäëàë:

Òîäîðõîé þìñ, ¿çýãäýëä òºâëºðºõ àðãà

Òîãòîëöîîíû àðãà ñóäëàë-àëèâàà ñóäëàõóóíûã áîäèñ óó, ¿çýãäýë ¿¿, òîäîðõîé øèíæ ÷àíàð óó ãýäãýýñ ¿ë õàìààðàí ò¿¿íèéã òîäîðõîé ÷àíàðûí еðòºíö àãóóëñàí á¿õýë á¿òýí, íàðèéí íèéëìýë òîãòîëöîî ãýæ ¿çäýã.

1.ÿí óõààíû àðãà ñóäëàë

2.Øèíæëýõ óõààíû åðºíõèé àðãà ñóäëàë

3.Òóõàé øèíæëýõ óõààíû áóþó õèìèéí øèíæëýõ óõààíû

àðãà

• òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ: Òîäîðõîé ººð÷ëºëòèéí у÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëàõ óðüä÷èëñàí òºñººëºë. Òààìàãëàë ¿íýí áàéõûã øààðääàãã¿é ÷ øàëãàãäàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé

• ñîðüæ òóðøèõ: Ýíý íü òààìàãëàëûã øàëãàõ òîäîðõîé ¿å øàòààð ÿâàãäàõ íàðèéí çîõèîí áàéãóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà þì. Áàéãàëèéí òóõàé áèäíèé òºñººëºë, òààìàãëàëûã áîäèò áàéäàëòàé õîëáîæ ºãäºã. ßìàð ÷ ñîðèë òóðøèëò õàìãèéí áàãàäàà õî¸ð õóâüñàã÷ õýìæèãäõ¿¿íýýñ òîãòñîí áàéõûã øààðääàã

• ïðàêòèêò øàëãàõ …çэрэг олон

àðãóóäыг õýðýãëýäýã

20

Õèìèéí øèíæëýõ

óõààíû àðãà

•àæèãëàëò õèéõ: Òîäîðõîé ¿çýë áîäëîîð òàéëáàðëàãäàõ áàðèìò ìýäýýëýë. Ýíý íü øèíæëýõ óõààíû áîäîë ýðýãö¿¿ëëèéí ¿íäýñ áîëäîã áºãººä õàðæ áîëîõ áîäèò ººð÷ëºëò, õàíäëàãûã õàðüöóóëàõ, èëýðõèéëýõ òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã ºãäºã

21

Бîäèñ øàòàõ ¿åä

аãààðûí íàéðëàãà äàõü

бодис îðîëöäîãèéã

áàòàëñàí Ëàóàçåãèéí

òóðøèëò

Àíãëèйí ýðäýìòýí Ðîáåðò Õîîêå, Ðîáåðò

Áîéëü, ãåðìàíû ýðäýìòýí Ã.Øòàëü :

XVIII çóóí õ¿ðòýë õàäãàëàãäàæ èðñýí

ôëîãèñòîí (phlogiston) -û îíîë н¿¿ðñ → í¿¿ðñíèé ¿íñ + ôëîãèñòîí

ìåòàëë → ìåòàëë êîëèêñ + ôëîãèñòîí

ìåòàëë êîëèêñ + н¿¿ðñ → ìåòàëë + н¿¿ðñíèé ¿íñ

Ôðàíöûí õèìè÷ À.Ëàóàçå (Antoine

Lavoisier, 1743-1794) áîäèñûí øàòàëòûí

ÿâöàä áîëîõ ìàññûí ººð÷ëºëòèéã ñóäàëñàí

ñóäàëãààíäàà ¿íäýñëýí øàòàõ ïðîöåññûã

òàéëáàðëàñàí .

ìåòàëë + хүчилтөрөгч → ìåòàëëын оксид

ìåòàëëын оксид + нүүрс → ìåòàëë + нүүрсхүчлийн

хий

Баéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû ç¿ðõ áîëсон

ìýäýãäýæ áàéãàà áîäèñûí øèíæ ÷àíàðò

¿íäýñëýí çàãâàð÷èëñàн туршилт, òîîí

õýìæèëò õèéõ àðãа øèíæëýõ óõààíä

íýâòэðñýí.

22

Тодорхойлолтын нарийвчлал ба оновчтой

байдал Òîäîðõîéëîëòûí НАРИЙВЧЛАЛ:

• нэг дээжинд хийсэн давтан анализын дүнгүүд өөр

хоорондоо хир ойрхон байгааг тодорхойлдог.

Òîäîðõîéëîëòûí ОНОВЧТОЙ БАЙДАЛ:

• хэмжилтийн үр дүн бодит үзүүлэлттэй хир ойр байгааг

илэрхийлдэг. Санамсаргүй алдаа:

Хэмжилтийн дундаж

үзүүлэлтээс тухайн

хэмжилт хэт ихсэх эсвэл хэт

багасахыг хэлнэ. Ийм алдаа

нь ихэвчлэн хэмжилт хийж

байгаа хүний ур чадвараас

шалтгаалдаг.

Системийн буюу байнгын

алдаа: Бодит үзүүлэлтээс

хэмжилтийн үр дүн òîãòìîë

хэт зөрөхийг хэлнэ. Ийм

алдаа ихэвчилэн сорил

туршилт тавьж байгаа

багажтай холбоотой байдаг.

А - оновчтой байдал, хэмжилтийн нарийвчлал сайн,

санамсаргүй алдаа бага

Á - хэмжилтийн нарийвчлал сайн, санамсаргүй алдаа

бага, оновчтой байдал муу, байнгын (системийн)

алдаа их байна.

 - оновчтой байдал арай сул, нарийвчлал муу,

санамсаргүй алдаа их

à - оновчтой байдал муу, нарийвчлал муу санамсаргүй алдаа

Áàéãàëèéã òàíèí ìýäýõ õèìèéí øèíæëýõ

óõààíû àðãà, õàíäëàãà

• Áàéãàëèéí үзýгдэл ¿éë ÿâö

Àæèãëàëò

• Àæèãëàëòûã òàéëáàðëàõ óðüäчèëñàí òºñººëºë

Òààìàãëàë • Òààìàãëàëûã

øàëãàõ ¿éë ÿâö

Ñîðèë òóðøèëò

23

Õóóëü Àæèãëàëò, ñîðèëûí

¿ð ä¿íãèéí àëáàí

¸ñíû òóíõàãëàë

Áàéãàëèéã òàíèí ìýäýõ õèìèéí øèíæëýõ óõààíû

àðãà, õàíäëàãà

Çàãâàð îíîë

Ñîðèëòîîð õóðèìòëàãäñàí ¿ð ä¿íãèéí òàéëáàð,

òºñººëºë

Íýìýëò òóðøèëò

Îíîëîîð äýâø¿¿ë-ñýí óðüä èëñàí òºñººëëèéã

øàëãàõ ¿éë ÿâö

Сорилоор хуримтлагдсан үр дүнг òàéëáàðëàõ ñàéòàð

øàëãàæ, õ¿ëýýí çºâøººðñºí үзэл баримтлалын цогц

24

Îíîë

òóðøèëòûí

¿ð ä¿íòýé

íèéöýõã¿é

áîë îíîëûã

õÿíàí

çàñâàðëàíà.

Органик биш хими- I хичээлээр юу судлах вэ? Химийн үндсэн онол хуулиуд, химийн бодис, химийн урвалын шинж

чанарыг танин мэдэж илрүүлдэг онол хуулиуд, химийн хэл-ухагдахууны

тогтолцоо, химийн судалгаа шинжилгээний үндсэн арга зүйг судална

25

I.

Химийн үндсэн

онол, хуулиуд

Стехиометрийн

хуулиуд

Масс хадгалагдах

хууль

Найрлага тогтмолын

хууль

Эквивалентийн хууль

Атом

молекулын

сургаал

Бүхэл тоон харьцааны

хууль

Хийн эзэлхүүн харьцааны

хууль

Хийн хууль

Химийн элементийн үелэх

хууль

II. Химийн бодис, химийн урвалын шинж чанарыг танин мэдэж,

илрүүлдэг онол, хуулиуд

Химийн бодисын

статик шинж

чанарыг судлах

онол хуулиуд

Химийн бодисын

бүтцийн түвшин:

Атом

Химийн элемент

Молекул

Нэгдэл

Холимог

Атомын бүтцийн онол

Химийн холбооны онол

Молекулын бүтцийн онол

Коллоид нэгдлийн бүтцийн

онол

Молекул хоорондын

харилцан үйлчлэлийн онол

Химийн бодисын

динамик шинж

чанарыг судлах

онол хуулиуд

Химийн хувирал

өөрчлөлтийг судлах

түвшин:

Химийн урвалын

термодинамик

Химийн урвалын

кинетик

Химийн хувирал

өөрчлөлтийн

механизм

Термохимийн хууль

Кинетикийн хуулиуд

Õèìèéí òýíöâýð, óñàí

уусмалын орчинд явагдах

химийн хувирал, өөрчлөлтийн

тухай онол, хуулиуд

26

• Химийн хэлä

• Химийн мэäлэг, мэäээллийг суäлах, харилцан уялäаанä нь ойлгон, тайлбарлах чаäвар, аргаä

• Сорил туршилт гүйцэтгэх, онол, суäалгааны арга барилыг эçэмших чаäвар, аргаä

• Мэäээллийг ойлгох, тайлж унших, хэрэглэх, тайлбарлах, мэäээллийг боловсруулах чаäвар, аргаä

• Хувь, нийгмийн аливаа асууäалä химийн мэäлэгийн үүäнээс ханäах чаäвар, аргаä ñóðàëöàíà 27

Химийн хичээлээр юунд суралцах вэ?

28

Химийн үндсэн ойлголт, ухагдахуунууд

¯íäñýí îéëãîëò Óõàãäàõóóí

ôèçèê øèíæ èëýðõèéëýõ õèìèéí øèíæ èëýðõèéëýõ

Химийн бодис

Атом

Химийн элемент

Химийн тэмдэг

Молекул

Химийн томьёо

Химийн нэгдэл

Дан бодис

Нийлмэл бодис

Холимог

Ион

Химийн урвал

Химийн урвалын

тэгшитгэл

Урвалж

Моль ...

Үнэмлэхүй масс

Харьцангуй масс

Моль масс

Валент

Эквивалент масс

Ионы цэнэг

...

Исэлдэхүйн зэрэг

Валент чанар

Эквивалент

Иончлолын энерги

Электрон нэгдүүлэх чадвар

Харьцангуй цахилгаан сөрөг

чанар

Холбооны энерги

Талст торын энерги

.

Äýýрõ õ¿ñíýãòýä áàéõ àëäààã çàñч øèíýýр ñóрч, ýçýìøñýí оéëãоëò óõàãäàõóóíóóäààр õ¿ñíýãòèéã

áàÿæóóëàõ

29

1.ДАН БОДИС: нэгэн төрлийн элементийн атомаас тогтоно.

ЭЛЕМЕНТИЙН ҮҮСГЭХ ДАН БОДИСЫН ШИНЖ ЧАНАР Металл Металл биш Металлоид

Атомын шинж -Цөөн тооны валентын

электронтой

- Атомын радиус том

-Ионжилтын энерги бага

- Ц.С.Ч багатай

-Олон тооны валентын

электронтой

- Атомын радиус бага

-Ионжилтын энерги

өндөр

- Ц.С.Ч өндөр

Атомын радиус

дундаж

хэмжээтэй

Физикийн шинж -Тасалгааны темп.-т хатуу

төлөвт оршдог

-Цахилгааан дулаан сайн

дамжууулдаг

- Уян хатан, давтагдан

сунгагдана.

- Физик 3 төлөвт оршино.

-Цахилгааан дулаан сайн

дамжууулдаггүй

- уян хатан шинжгүй

Дамжуулах чанар

сул гялалзсан

хатуу бодис

И.Õ, Ц.С.Ч.

дундач хэмжээтэй

Химийн шинж -Электроноо алдан катион

үүсгэнэ.

- Металл бишүүдтэй

нэгдэн ионт нэгдэл

үүсгэнэ.

- Металлууд хоорондоо

холилдон хайлш үүсгэнэ.

-электрон нэгдүүлэн

анион үүсгэнэ.

-Металлтай нэгдэн ионт

нэгдэл үүсгэнэ

- металл бишүүд

хоорондоо ковалент

холбоогоор нэгдэнэ

Катион нь металл

биштэй адил

Анион нь

металлтай адил

30

Õèìèéí áîëîâñðîëûí àãóóëãà

Ñóðàõ áèчèã

Åðºíõèé õèìè, Ц.Даржаа, ÓÁ. 2009

Õèìèéí áîäëîãî äàñãàëûí

õóðààìæ, Äîíäîã Ñ. ÓÁ. 1999

Îðãàíèê áèø õèìèéí

ëàáîðàòîðûí àæëóóä, Ñ. Äîíäîã,

Ö. Äàðæàà

I äýâòýð, ÓÁ. “Ñî¸ìáî ïðèíòèíã” 2006

31

CHEM101 General Chemistry I

Ñóðàõ áèчèã

Åðºíõèé îðãàíèê áèø õèìèéí òåñò, Ö. Äàðæàà, Í. Àìãàëàí

ÓÁ. 2006

Í. Ñ.Àõìåòîâ., Îáùàÿ è

íåîðãàíè÷åñêàÿ õèìèÿ. Ì.,

Âûñøàÿ øêîëà, 1998

Í.Ë.Ãëèíêà, Îбùàÿ õèìèÿ.

Ëåíèíãðãàä, Химия, 1990

32

Ñóðàõ áèчèã 7

• M.Silberberg,

Chemistry: The molecular nature of metter and change. Boston, McCrow-Hill, 1996

8

• Chang Raymond, Chemistry. Boston, McGraw Hill, 2005

9

• G.M.Williams, J.Olmsted, Chemistry molecular science. Toronto, Mosby, 1994

33

бèå äààн ã¿éöýòãýõ äààëãàâàð

34

1.Химийн шинжлэх ухааны судлагдахуун,судлахууны үндсэн

ялгааг тайлбарлана уу.

2.Эхний лекцийн явцад хэрэглэгдсэн химийн үндсэн ойлголт,

ухагдахуунуудаа жагсаан тодорхойлолтыг бичнэ үү.

3.Химийн шинжлэх ухааны хууль, онол, сургаалийн бие биеэс

ялгарах онцлог, мөн тэдгээрийн хэрхэн бүрэлдэн бий болдог

талаар тайлбарлана уу.

4.Химийн урвалыг хэрхэн ангилах болон химийн урвалын

тэгшитгэлийг тэнцэтгэх аргыг тодорхой жишээн дээр тайлбарлана

уу.

Холбогдох материал:

[1] , [5-6] –ийн нэгдүгээр

бүлгүүд

бèå äààн ã¿éöýòãýõ äààëãàâàð

Уншиж мэдсэн байх шаардлагатай мэдээлэл:

• Байгалийн шинжлэх ухааны үндсэн хэмжигдэхүүнүүд [1] : 20-22

• Бодисын тоо хэмжээ буюу моль [1] : 23-24

• Хэмжилтийн тодорхой бус байдал, тодорхойлогч тоог

тооцоонд хэрэглэх [1] : 26-28

• Хэмжилтийн нарийвчлал ба оновчтой байдал [1] : 28-29

• Химийн бодисын физик, химийн шинж чанар, бодисын төлөв байдал [1] : 30-31

35

Îð÷èí öàãèéí õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ, õèìèéí

øèíæëýõ óõààíû õӨãæëèéí ¿å øàòóóä

1. Õèìèéí øèíæëýõ óõààí ¿ð õºâðºëèéí ¿å.

àëõèìè, ýìíýëýã, æèæèã òåõíîëîãèéí äàâõöàëûí ¿å.

2. Õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ºíººãèéí îéëãîëòûí ýõ òàâèãäñàí ¿å.

XVII çóóíû ñ¿¿ëýýñ XVIII çóóí. Àíãëèйí ýðäýìòýí Ðîáåðò Õîîêå, Ðîáåðò Áîéëü, Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ã.Øòàëü ôëîãèñòîí (phlogiston)-û îíîëûí ¿å

3. Îð÷èí ¿åèéí õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñ òàâèãäñàí ¿å.

XVIII çóóíû äóíä ¿åýñ XIX çóóíû ýõýí 70-ààä îí.

ñîðèë òóðøèëòûí àðãûí ä¿íä îëîí òîîíû øèíý ýëåìåíò¿¿ä íýýãäýí, àòîì, ìîëåêóëûí ÿëãààíû òóõàé àíõíû òºñººëºë áèé áîëæ, 1869 îíä õèìèéí ýëåìåíòèéí ¿åëýõ õóóëü, ¿åëýõ òîãòîëöîî, 1861 îíä õèìèéí á¿òöèéí îíîë (À.Ì. Áóòëåðîâ) íýýãäýæ, îðãàíèê õèìèéí øó-íû ñàëáàð á¿ðýëäýí òîãòîõ ¿íäýñ òàâèãäñàí. Àíãëèéí ýðäýìòýí Æ.Äàëüòîí àíõ óäàà àòîìûí òîîí ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àòîì ìàññûã òîäîðõîéëñîí.

36

Îð÷èí ¿åèéí õèìèéí øèíæëýõ óõààí õºãæëèéí ¿å

XIX çóóíû òºãñãºëººñ XX çóóíû ýõýí á¿õýëäýý îð÷èí ¿åèéí õèìèéí øèíæëýõ óõààíû ¿ñðýíã¿é õºãæëèéí ¿å áàéñàí.

Áîäèñûí øèíæ ÷àíàð ¿åëýí äàâòàãäàõ ç¿é òîãòîë, îðãàíèê áîäèñûí á¿òöèéí îíîë, Ýëåêòðîëèòèéí äèññîöèàöèéí îíîë, ñòåõèîìåòðèéí ç¿é òîãòîëò õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, уóñìàëûí òóõàé ñóðãààë, õèìèéí òåðìîäèíàìèê, õèìèéí óðâàëûí õóðä, ìåõàíèçìûí òóõàé îíîë õóóëь, êîîðäèíàöèéí îíîë íýýãäñýí.

XIX çóóí á¿õýëäýý àòîì-ìîëåêóëûí ñóðãààëèéí õºãæëèéí çóóí, XX çóóí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýéãýýð àòîìûí çàãâàðûã áîëîâñðîíãóé áîëãîñîí àòîìûí á¿òöèéí îíоëûí çóóí áàéñàí.

XX çóóíû äóíä ¿åýñ áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû íèéëýãæèëò ýð÷èìæèæ áèå äààñàí çàâñðûí øèíæëýõ óõààí ¿¿ñãýõèéí (áèîõèìè, ãåîõèìè, áèîãåîõèìè) çýðýãöýý õèìèéí øèíæëýõ óõààíû òîäîðõîé ñàëáàð óëàì íàðèéñàí ñàëààëàí õºãæèõ ÿâö ýð÷èìòýé ÿâàãäñàí.

37