1. De nieuwe tijd: een verhelderende of een misleidende chronologie?

Definitie:Nieuwe tijd/ Vroegmoderne tijd: Periode uit de westerse geschiedenis met eigen

kenmerken en gelegen tussen de middeleeuwen en de nieuwste tijd.

Kenmerken:1. Het humanisme en de renaissance, die bewust terug grepen naar de literatuur, de kunst

en de wetenschap van de oudheid.2. Een aantal wetenschappelijke ontdekkingen die een wetenschappelijke revolutie

hebben teweeggebracht.3. De reformatie en de contrareformatie.4. De verspreiding van allerlei ideeën en geschriften dankzij de uitvinding van de

boekdrukkunst.5. De ontdekking van de wereld door het westen. 6. Verval van de Middellandse Zee-ruimte en de opkomst van de Atlantische ruimte.7. De verovering van Constantinopel en de bedreiging van West-Europa door de Turken. 8. Het vorstelijk absolutisme dat de standenvertegenwoordiging uitschakelt of

vermindert.

Mogelijke begindata:1. 1450 : Gutenberg lanceert de boekdrukkunst 2. 1453 : De val van Constantinopel 3. 1492 : De ontdekking van Amerika door Columbus4. 1500 : De geboorte van Keizer Karel/ Karel V5. 1517 : Luther afficheert zijn 95 stellingen aan de deur van de kerk van Wittenberg

Eindatum:Begin Franse Revolutie in 1789

Periodisering of periodiseringen?Braudel

Fernand Braudel (1902-1985), Frans historicus

3 tijdniveau’s:1. La longue durée/ Structurele niveau: geografische en klimatologische

omstandigheden2. La moyenne durée/ Conjuncturele niveau: economische golfbewegingen3. La courte durée/ Politiek-evenementiële niveau: initiatieven van groepen of

individuen

Vandaag:1. Langetermijnsgeschiedenis2. Middellangetermijnsgeschiedenis3. Kortetermijnsgeschiedenis

Nieuwe tijd in de langetermijnsgeschiedenis

Op basis van economische basisstructuren:Landbouwsamenleving

Economische basis van maatschappij lag in de landbouw, samenleving was afhankelijk van de landbouw

Opkomst kapitalisme:Grondbezit niet langer de enige bron van rijkdom. Kapitaal werd belangrijk als motor van de economie (in het verlengde van de ME)

Middeleeuwen + Nieuwe tijd: ancien régime (500-1750)

Nieuwe tijd in de middellangetermijnsgeschiedenis

Veranderingen in Nieuwe Tijd enkel maar verderzetting van de Middeleeuwen

Kritiek op begindata:1. 1450 : Gutenberg lanceert de boekdrukkunst

(Volgende stap in verschriftelijking maatschappij, geen onmiddellijk effect)2. 1453 : De val van Constantinopel

(Ondergang Byzantijnse rijk was al jaren bezig) 3. 1492 : De ontdekking van Amerika door Columbus

(Uitbreiding geografische ruimte was al eeuwen bezig) 4. 1500 : De geboorte van Keizer Karel/ Karel V

(Overgang van feodale naar territoriale vorstelijke macht was al eeuwen bezig)5. 1517 : Luther afficheert zijn 95 stellingen aan de deur van de kerk van Wittenberg

(Reeds anitclericale stromingen in 12de eeuw)

2. De renaissance: kunst in de 15de en de 16de eeuw

Renaissance: Bloei van de letteren, de kunsten en de wetenschappen in de 15de en 16de eeuw Oorsprong: in tijd zelf, kunstenaars voelden zich verheven boven ‘barbaarse’

middeleeuwen Opnieuw aansluiting bij de antieke erfenis van de Grieken en Romeinen

Giorgi Vasari: 1511-1574 Architect en schilder Publiceerde een verzameling kunstenaarsbiografieën

Kern: na val Romeinse Rijk: kunst op laag niveau, Italiaanse kunstenaars wekten kunsten weer tot leven

Rinascita: ‘wedergeboorte van de kunsten’

De 19de-eeuwse renaissance

Herontdekking van de renaissance in de 19de eeuwDoor:

1. Jules Michelet: Frans historicus, introduceerde de term ‘renaissance’2. Jacob Burckhardt: Zwitserse historicus, publiceerde Kultur der Renaissance in

Italien. Renaissance is prototype van kunstenaars van die tijd: vrije gepassioneerde mens

Relativering van de renaissance

Peter Burke: Breuk tussen middeleeuwen en renaissance is een mythe Renaissancekunstenaars waren niet zo modern:

o Handwerksliedeno Werkten in ambachtelijke sfeero Werkten in een atelier collectief aan opdrachteno Vooral decors en meubels, minder schilderijen en beeldeno Weinig vrijheid in uitvoering, opdrachtgever geeft detailso Opdrachtgevers lieten zichzelf afbeelden in kunstwerken

Renaissance: niet eerste periode waarin men teruggrijpt naar de klassieke kunst: Karolingische renaissance (eind 8ste-9de eeuw) Ottoonse renaissance (eind 10de-eerste helft 11de eeuw) 12de-eeuwse renaissance (12de-13de eeuw)

verwarring in renaissance: sommige werken werden voor klassieke kunstwerken gehouden

Nieuwe thematiek: Heidens (vb. geboorte van Venus door Boticelli)Oude thematiek: Religieuze/ Christelijke voorstellingen (nog steeds overgrote meerderheid)

Firenze, bakermat van de Italiaanse renaissance

Stad waar vernieuwingen van de renaissance het meeste opbloeiden Centrum voor hoogbegaafde kunstenaars in de 15de eeuw

Waarom? Economisch:

o Belangrijke handelsstado In de 13de eeuw zeer actief rond jaarmarkten van de Champagneo Brachten een gouden munt op de markto In de 14de eeuw deed men handel met de Engelsen:

invoer wol invoer meester-wevers uit Vlaanderen

o Productie eigen luxelakenFirenze werd schatrijk van de wolproductie en wolhandel

o Gilden en ambachten werden machtige organisaties: wilden macht etaleren via kunst (concurrentie verhoogde kunstkwaliteit)

o Concurrentieslag: Ghiberti, Donatello en Verrocchio werden ingeschakeld om elkaar de loef af te steken

o Bankiers, ondernemers en kooplui verzamelden fortuinen: uiten rijkdom Fungeerden als mecenassen (vb. de Pazzi en de’ Medici). Zeer vruchtbaar artistiek milieu

Politiek:o Werd autonoom na machtstrijd tussen paus en de keizero Vormde een republiek, bestuurd door de burgerij

Kunstvormen

Architectuur in de renaissance Vb. koepel van de dom van Firenze: wedstrijd, gemaakt door Brunelleschi Lineair perspectief Terugkeer naar de antieke vormentaal Basis: antieke basilica of vroeg-christelijke centraalbouw Harmonische volumebouw (horizontale en verticale elementen zijn in evenwicht) Antieke architectuurelementen (rondboog, zuil, Corinthisch kapiteel, architraaf,

driehoekig fronton) De architectura van Vitruvius was de architectuurbijbel Toch nog schatplichtig aan romaanse architectuur

Beeldhouwkunst in de renaissance Volgen van voorbeelden uit de klassieke oudheid Oorspronkelijk: kopiëren van klassiek beelden

Men bekwam zich in de techniek en voorstellingswijze van de antieken Vrijstaande beelden Het menselijk lichaam staat centraal Naakt Religieuze thema’s (vooral christelijk, maar ook heidens (vb. Bacchusbeeld))

Schilderkunst in de renaissance Hadden geen voorbeelden uit de klassieke oudheid Ontwikkeling eigen stijl Realistisch Lijkt heel middeleeuws Compositie is sterk hiërarchisch en frontaal Figuren onbewogen Overvloedig gebruik van goud en symbolische kleuren Fresco’s (schilderen op natte kalk) Verdwijnpunt Drie dimensies Lineair perspectief Lichtwerking Voorgrond: voorstelling menselijk lichaam Achtergrond: architecturale decors en landschappen Onderwerpen: mythologische voorstellingen Opdrachtgevers lieten zichzelf afbeelden

3. Het humanisme: het denken in een stroomversnelling (15de-16de eeuw)

Humanisme: Herontdekking antieke cultuur

Kwaliteit op basis van gehanteerde Latijn Keken neer op hun middeleeuwse voorgangers (beheersten het Latijn niet) Heidense literatuur en filosofie

terug naar de zuivere bron van de oudheid

Antieke cultuur was echter niet verdwenen tijdens de middeleeuwen:

De westelijke weg

Basis: antieke Griekse wetenschap (Plato, Aristoteles, Euclides, …)Kenmerken: Open blik, drang naar theorievorming, nauwkeurige observatie

Grieken hadden grote invloed op de Romeinen (geleerden werkten in Rome) Late-antieke periode: Latijns was religieuze, sacrale taal Karolingische renaissance: bevestiging keuze voor Latijn en christendom in Europa 12de eeuw: heropleving intellectuele cultuur

kritische lectuur

De oostelijke weg

Basis: Byzantijnse rijk, Constantinopel Antiek Griekse erfenis bleef levend in Bagdad Aanvullen Griekse wijsheden met eigen observaties, experimenten en zelfstandig

denkwerk

De humanistische weg

Petrarca: 1304-1374 Italiaans schrijver en dichter Bezeten door het klassieke Latijn Probeerde historische teksten te herstellen op basis van manuscripten

zoeken naar originele tekst Na val Constantinopel een grote vloed aan nieuwe Griekse manuscripten in Italië Schreef op het einde van zijn leven in volkstaal (vb. liefdesgedichten aan Laura)

Uitvinding van de drukpers

Evolutie:1. 770: blokdruk in China2. 11de eeuw: drukken met losse letters3. 13de-14de eeuw: tinnen of houten letters

4. 15de eeuw: techniek bereikt EuropaBlokboeken zeer omslagachtig

5. Midden 15de eeuw: drukken met losse metalen letters

Gutenberg: 1394-1468 Zoon van edelsmid Duitser 1456: 42-regelige bijbel

Gevolg: uitvindingen: Lettersnijder Letterstempel (patrijs) Gietvorm (matrijs) Drukletters Letterbak Letterzetter (schikte de letters) Zethaak Drukpers (geïnspireerd door de wijnpers) Drukinkt

Gerenommeerde drukkershuizen: Manutius in Venetië Froben in Bazel Estienne in Parijs Plantijn in Antwerpen

Wiegendrukken (incunabelen): boeken gedrukt voor 1501

De kritische geest van de humanisten

Van tekstkritiek tot maatschappijkritiek

Teksten werden zeer kritisch bekeken: plagiaat werd ontdekt Analyse Bijbel/Vulgaat: in Latijn Septuagint: Griekse vertaling van het Oude Testament uit de 3de eeuw v.C. Bijbel werd bijgewerkt

Erasmus 1469-1536 Intellectueel Reizende geleerde Kamergeleerde: weinig realiteitszin Idealist/wereldverbeteraar/opvoeder Opvoeding: bij de Broeders van het Gemene Leven, later in klooster van Steyn

Reisde door Europa Lof der Zotheid: scherpe satire op maatschappelijke toestanden, kritiek op

wereldlijke en kerkelijke machtshebbers (clerus)

Thomas More 1477-1535 Kanselier van de Engelse koning Hendrik VIII Weigerde koning te steunen wanneer hij van zijn vrouw wilde scheiden Weigerde eed van trouw aan de koning af te leggen: executie Utopia (1516): leven op fictief eiland, hoe Engeland zou moeten zijn

Machiavelli 1469-1527 Politieker, militair, diplomaat in republiek Firenze Il Principe: (de vorst), handleiding voor een ambitieuze vorst ‘Het doel heiligt de middelen’

Michel de Montaigne 1533-1592 Franse edelman Essays: losse filosofische verhandelingen over verschillende onderwerpen (sceptische

visie op antieke en actuele feiten)

4.A. Reformatie

De lange weg naar de reformatie

1517:

scharniermoment tussen de periode van de middeleeuwse eenheidskerk en de periode van godsdienstige en kerkelijke verscheurdheid in de westerse christenheid

Luther spijkert zijn 95 stellingen aan de deur van de kapel van Wittenberg

Een middeleeuwse eenheidskerk? Eenheidskerk was het streefdoel van de pausen sinds de Gregoriaanse Hervorming

(11de eeuw). Streefde naar een sterk gecentraliseerde, strikt hiërarchisch georganiseerde kerk Centrum in Rome Leiding: paus + curie

in praktijk totaal anders: Hoe verder buiten Rome, hoe minder volgzaam t.o.v. de paus Clerus oefenden politieke macht uit of waren gebonden aan regionale politieke

machten Verloedering in Engeland, Duitsland en Frankrijk Ook broederschappen die autonoom leefden

Klerikalisme en antiklerikalisme

Klerikalisme: Goed georganiseerde groep van professionele bedienaars speelden een sleutelrol in de

religie Macht bij kleine groep van gevormde clerici die toegang hadden tot de heilige

schriften Latijn als sacrale taal Enkel clerici mogen essentiële rituelen uitvoeren, gewone gelovigen mogen enkel

aanwezig zijn Nadruk op sacramenten: eucharistie was verplicht sleutelmoment godsdienstbeleving

Antiklerikalisme: Opgang burgerlijke cultuur: aanzwellende kritiek op klerikale model Geletterde burgers wilden zelf het recht om rechtstreeks kennis te maken met de Bijbel

en wilden vertalingen in de volkstaal Terug naar eenvoud, zonder kerkelijke organisatiestructuren Geloven kan buiten de clerus Werden veelal veroordeeld voor ketterij

Ritualisme of een innerlijk beleefde religie?

Relgieuze beleving van middeleeuwse mensen was sterk ritualistisch: Punctueel uitvoeren voorgeschreven riten op de juiste plaats en tijd Het kwade bezweren en het goede afsmeken Sacramenten = hoofdriten Processies, bedevaarten en heiligenverering: belangrijk voor gewone mensen

Gewone mensen trachten hun hemel te verdienen misbruik door de Kerk: verkoop Aflaten (kwijtschelding van een zondestraf)

Innerlijk beleefde religie / Moderne devotie: Initiatief: Geert Groote (einde 14de eeuw) Leven in eenvoud (Franciscanen en Dominicanen) Persoonlijke vroomheid en individueel gebed, meditatie Leidraad: Imatio Christi van Thomas a Kempis Streven naar Bijbel in de volkstaal

Een tekortschietende kerk

Drang naar vernieuwing: hervormingen slaagden nooit

Strijd tegen simonie (verhandelen kerkelijke ambten): nooit effectief, nog steeds zelfverrijking door clerus

Vlucht naar Avignon: Clemens V had het moeilijk om hoofd boven water te houden Ging naar Avignon, dichtbij de machtige Franse koning Volgende pausen bleven in Avignon 1378: Probleem: in Rome ook een paus benoemd: 2 pausen

1417: Een paus in Rome Hielden zich vooral met politieke en militaire zaken bezig, zelden met religieuze

aangelegenheden Leven van religieuze desinteresse en luxueus leven wekte ergernis op bij de

revolutionairen en de gewone burgers (eenvoud is het ideaal)

De eerste hervormers

John Wyclif 1320-1384 Filosoof en theoloog van de universiteit van Oxford

Materiële kerk van paus en bisschoppen met luxe is misleidend, echte kerk wordt gevormd door alle gelovigen met Christus als enige leider

Enkel verantwoording schuldig aan God (biechten: controlemiddel van de Kerk) Stimuleerde zijn volgelingen om een Engelse vertaling van de Bijbel te maken Aanhangers bij brede lagen van de bevolking (zelfs koning en Engelse adel) Benaming volgelingen: lollarden (prevelaars)

Reactie Kerk: Bijbelvertalingen werden verboden Wyclif werd niet langer de hand boven het hoofd gehouden door de wereldlijke macht Wyclif werd gedagvaard door de paus Hij overleed voor zijn proces

Johannes Huss 1370-1415 Theoloog uit Praag Inspireerde zich door het werk van Wyclif Centraal: strijd tegen de rijkdom en macht van de Kerk Groot succes in Praag Mix van patriottisme, religieuze hervorming en sociale boodschap sloeg aan bij de

massa

Reactie Kerk: De paus sloeg Huss in de ban Huss werd verbannen uit Praag (bleef wel verder prediken: paus = Satan) 1414: Huss moest zich verantwoorden op het concilie van Konstanz

(de keizer beloofde hem een vrijgeleide) Zweerde zijn standpunten niet af en werd veroordeeld als ketter 1415: Huss wordt verbrand op de brandstapel

Hussietenoorlog: anti-Duitse en anti-kerkelijke opstand

Drukkunst als katalysator

Probleem Wyclif en Huss: Communicatie Veranderd door de drukkunst:

Sneller, goedkoper en op veel grotere schaal Uitvoering Bijbel in volkstaal Verspreiding traktaten en preken van hervormers op grote schaal Drukken van pamfletten Illustraties voor analfabeten Drukkers steunden hervormers: meer nieuw materiaal om te drukken

Luther

Voorgeschiedenis

Maarten Luther:

1483-1546 Geboren in Saksen Komt uit boerenfamilie Studeerde theologie en filosofie aan de universiteit van Erfurt 1505: intrede in gedisciplineerde Augustijnenklooster van Erfurt Vertrok na zijn priesterwijding naar het klooster van Wittenberg Had doctoraat in de theologie Getroffen door: “de rechtvaardige zal uit het geloof leven’

Enkel door te geloven in God, ken je Gods genade

Aflatenhandel en de 95 stellingen van Luther

1517: Duitse dominicaan Johan Tetzel was in Wittenberg Tetzel was kampioen in aflatenhandel (op grote schaal door kerk tegen betaling

aangeboden) Inkomsten voor de Kerk (financiering van grote bouwprojecten)

Luther verontwaardigd

Reactie Luther: Brief aan de Duitse bisschoppen met 95 stellingen tegen de aflatenpraktijk Discussie lokaal aanzwengelen: Spijkert 95 stellingen aan de deur van de slotkapel

van Wittenberg Stelling verspreiden snel dankzij drukkunst Discussie kwam op gang Kerk wou veroordeling Luther werd een publiek figuur

Luthers theologie Enkel het geloof is zaligmakend Ieder leest zelf de Bijbel Sacramenten worden vereenvoudigd naar het doopsel en de eucharistie Geen bemiddelaars tussen God en de gelovigen Sola fide, sola scriptura (Alleen door het geloof, alleen door de Bijbel)

Luther mobiliseert voor- en tegenstanders1. Discussie werd steeds groter 2. Luther kreeg steun van zijn humanistische collega Melanchton (auteur Augsburgse

Confessie)3. Tegen de radicaliserende stroom4. Alle christenen gelijk voor God sociaal egalitarisme5. Sprak Duitsland aan eigen volkskerk op te richten: Karel V wilde dit niet doen

anti-keizerlijke politiek

6. Tegenstand: eerst onderschat, dan drastische maatregelen:a. 1520: Leo X maande Luther aan zijn leer te herroepen op straf van

excommunicatieb. Luther legde de boodschap naast hem neer en verbrandde ze samen met het

kerkelijk wetboek en de theologische geschriften van de tegenstandersc. Luther kreeg een banvloek

Rijksdag van Worms: 1522 Keizer Karel nodigde Luther uit om zijn standpunten te komen toelichten De reis van Wittenberg naar Worms was een triomftocht, hij was zeer populair bij het

Duitse volk Luther weigerde tweemaal tegen Keizer Karel om zijn leer af te zweren Keizer sprak Rijksban uit over Luther: Luther was vogelvrij Luther werd beschermd door vrienden in de Wartburg

De Duitse verdeeldheid

In de volgende jaren veel oorlogen en opstanden: boeren, arbeiders waren opgehitst door Luthers ideeën.Leiding door Thomas Müntzer Boerenopstand(werd genadeloos militair neergeslagen, 130.000 dode boeren)

Invloed van Luther: Steden voerden religieuze hervormingen door:

o Banden met Rome werden verbroken en vervangen door een traditionele kerk door een Lutherse gemeente

o Vb.: Augsburg, Straatsburg, Hamburgo 1550: meerderheid keizerlijke steden hadden Lutherse hervorming

doorgevoerd Karel V, verdediger van de katholieke kerk, was niet in staat om hier tegen op te

treden (ook door dreiging Turken). Was toleranter op religieus vlak

Schmalkaldisch Verbond: vereniging van hervormde vorstendommen en steden in 1531 om zich tegen de militaire druk van de keizer te verweren

Vrede van Augsburg: Karel V sloot vrede met de protestanten in 1555. Een geheel katholiek herstel was een utopie en ging met protestanten een compromis aan:Elke vorst kreeg voor zijn vorstendom vrije keuze van religie (Katholiek of Luthers hervormd)(Cujus regio, ejus religio: die het land regeert, diens godsdienst geldt)

Andere hervormers

Zwingli 1484-1531 Zürich Centrale rol voor Bijbel, Evangelie in het bijzonder, in de godsdienstbeleving van de

christenen

1518: verspreidde zijn ideeën als hoofdpriester: preken sloegen aan bij stadsbewoners Grondige kerkhervorming in nauwe samenwerking met het stadsbestuur

Inspireerde zich op Luthers geschriften: eeuwige heil in het geloof Bijbel voor iedereen in eigen taal Legde de nadruk op prediking om de gelovigen te begeleiden in hun ontdekking Soberheid in kerk: geen beelden, geen muziek Slechts 2 sacramenten, maar eucharistie als symbool van één lichaam samen met

Christus en herdopen op volwassen leeftijd (wederdopers/anabaptisten) conflict met Luther

Jan Calvijn 1509-1564 Tweedegeneratiehervormer Inspireerde zich op Luther en Zwingli Gelijkenis met Luther: God beslist wie gered wordt en wie verdoemd is

(predestinatieleer) Nam middenweg tussen discussie Luther en Zwingli:

Eucharistie is niet louter symbolisch, maar God is er door zijn Geest in aanwezig Schreef theologische geschriften, liturgische werken en psalmboek Mocht Genève hervormen:

o Eerste poging: te streng, Calvijn werd verbanneno Tweede poging: hervorming kerk:

Voortaan 4 ambten: Predikanten (onderricht gelovigen, verzorgen diensten, sacramenten) Doctoren (Controle op leer in scholen) Ouderlingen (waakten met predikanten in de consistorie over het

zedelijk gedrag en gaven sancties bij overtredingen) Diakenen (beheer goederen kerk en instaan zieken- en armenzorg)

Genève zeer aantrekkelijk voor protestantse bannelingen

Calvijns organisatorisch model werd in heel Europa overgenomen

Religieuze hervormingen en politiek

Religie en politiek gaan samen: religieuze hervormingsideeën passen bij republikeins gedachtegoed

4.B. Contrareformatie

De aarzelende weg naar de contrareformatie

Contrareformatie: Binnenkerkelijke hervorming

Begin 16de eeuw: absolute top Kerk niet bezig met religieuze taak, onder top vitale Kerk met vernieuwende ideeën Reeds binnenkerkelijke vernieuwingen

Opkomst nieuwe kloosterorden met zelfde ideeën (vb. kapucijnenorde): Soberheid Streven naar geïnterioriseerd geloof Grote vroomheid Uitdragen nieuwe aanpak

Succesvolle orde: jezuïeten (vernieuwing drong niet door tot Vaticaan)

Verandering onder paus Paulus III: Nam taak als paus ernstig Omringde zich met bekwame figuren Centrale rol van genade door het geloof (Luther) Oprichting hervormingscommissie met Reginald Pole

Zocht toenadering tot hervormers: mislukt Harde confrontatie: Heilig Roomse Inquisitie

Het Concilie van Trente (1545-1563)

Algemeen concilie waarin alle kardinalen, aartsbisschoppen en bisschoppen van de hele kerk zich over de toestand van de kerk zouden buigen en concrete maatregelen zouden nemen (middel tegen crisis in de kerk)

Duurde lang vooraleer het er kwam: belangenconflicten bij paus/keizer/bisschoppen

3 hoofdpunten:1. Verzoening van hervormers en katholieken (geen hervormers dus geen probleem)2. Strijd tegen de oprukkende Turken (onbespreekbaar)3. Een interne kerkhervorming

De Tridentijnse hervorming

Inhoudelijk:1. Bijbel is niet de enige bron om tot het geloof te komen2. Geloof is niet voldoende (ook bedevaarten, bidden,…)3. 7 sacramenten centraal4. Rol van clerus benadrukt

5. Latijn = sacrale taal6. Heiligen bemiddelen tussen God en gelovigen

Organisatorisch: Elk bisdom seminarie voor priesteropleiding Goed georganiseerd controlemechanisme via administratie Algemene en christelijke scholing Opstellen catechismus Volksdevotie: stimuleren bedevaarten en heiligencultus Barok: teken van triomf van de kerk Verboden boeken: drukkers kregen toestemming (imprimatur) van inquisiteur om

boeken te drukkenIndex verboden boeken

Contrareformatie weinig succes in de protestantse gebieden. Kerkelijke eenheid is voor altijd een utopie.

5. Heksenwaan

Heksen bestaan niet

Definitie:

benaming van personen van wie wordt verondersteld dat zij met behulp van bovennatuurlijke middelen schadelijke handelingen verrichten.

Bestaan enkel in de perceptie van derden (mensen die zich bedreigd voelen, slachtoffers,…)

Bijna in alle culturen

Verklaring:1. Samenleving: dichte gemeenschappen schadelijke/storende elementen vallen op2. Religieus denken: Dualisme (Goed/kwaad, God/duivel)3. Psychologisch: menselijke behoefte om tegenslagen zonder rationele verklaring toe te

wijzen aan externe factorenHeksenvervolging op zijn hoogtepunt tussen 1450 en 1750

Omvang van de vervolging Oorspronkelijk 6 miljoen: overdreven door het feminisme 100.000 heksenprocessen, 40 à 50.000 terechtstellingen (over heel Europa)

Profiel heks Vrouwen en ook mannen (25%) Marginale figuren Armsten uit de gemeenschap Sociaal geïsoleerden Eventueel met fysieke of psychische afwijkingen Kruidenvrouwen: bestudeerden natuurgeneeskunde, geloofden in witte magie

Demonologie 15de eeuw: grote fascinatie bij theologen en juristen voor hekserij Geloof in kracht van de duivel Plan van Satan om de wereld te veroveren bestudeert in demonologische

verhandelingen (De heksenhamer door Institoris) Heksensabbat: heksen kwamen samen op geheime plaatsen om er zich over te geven

aan geheime riten en seksuele uitspattingen

Heksenproces Zaak voor de Inquisitie Zoektocht naar duivelstekens Bekentenissen onder tortuur of onder hallucinerende dranken Geen veroordeling zolang er geen bekentenis is Straf: verbranding

Einde van de heksenwaan 17de eeuw: opkomst rationalisme Laatste verbranding in Zuidelijke Nederlanden in 1689

6 + 7: De Nederlanden + Politiek Europa 16de eeuw

Politieke evolutie (midden 15de-eind 16de eeuw)

Staat: Organisatorische eenheid grondgebied Ondergeschikt aan centraal gezag

Staatsvormen: Stadstaat (vb. Hamburg) Vorstendom of monarchie (vb. Luik) Republiek (vb. Venetië) Samengestelde staten in personele unie (vb. VK) Federaties van soevereine staten (vb. HHR)

Opkomst buskruit verandering burchten (la trace italienne (stervormig))

Vorstelijke inkomsten uit: Vorstelijk domein Tijdelijke directe of indirecte belastingen Regalia Koloniale inkomsten

Vb. vaste belasting in ruil voor bescherming: La taille (op grondbezit) La gabelle (op zout)

Standenmaatschappij:1. Clerus2. Adel3. Niet-geprivilegieerden (burgers, boeren, arbeiders)

Politieke evolutie in Vlaanderen, Artesië, Bourgondië en de Nederlanden

Wie Verwezelijkingen Bestuurssysteem GebiedJan II de Goede

Twee zonen: Karel V : later koning van

Frankrijk Filips de Stoute : koning van

Bourgondië

Bourgondië

Filips de Stoute

Huwde met Margaretha van Male (koningin Vlaanderen)

Kreeg zoon: Jan zonder Vrees

Installeerde: Kanselier Hofraad rekenkamer

Bourgondië Vlaanderen

Filips de Goede

Zoon van Jan zonder Vrees Gebiedsuitbreiding Richtte de Orde van het Gulden

Vlies op Kreeg zoon: Karel de Stoute

Installeerde: Grote raad Staten-

Generaal

Bourgondië Vlaanderen Namen Holland Zeeland Brabant

Karel de Stoute

Verenigde de noordelijke en zuidelijke Nederlanden

Grote opstand in Lotharingen Kreeg dochter: Maria van

Bourgondië Stierf zeer vroeg: crisis

Installeerde: Grote raad van

Mechelen

Bourgondië Nederlanden

Maria van Bourgondië

Veel onderhandelingen en toegevingen

Trouwde met Maximiliaan van Habsburg

Kreeg zoon: Filips de Schone Sterft zeer vroeg (Maximiliaan

aan de macht)

Bourgondië Nederlanden Habsburgse rijk

Filips de Schone

Trouwt met Johanna de Waanzinnige (Spanje)

Kreeg zoon: Karel V

Installeerde een nieuw bestuurssysttem (zie onder)

Bourgondië Nederlanden Habsburgse rijk Spanje

Karel V Zorgde voor territoriale eenmaking:

o Damesvredeo Transactie van Ausburgo Bourgondische kreitzo Diplomatieke Sanctie

Troonsafstand in 1555

Bestuurssysteem Filips de Schone

Politieke evolutie: Ottomanen in opmars, Frankrijk, Engeland

Ottomanen: Süleyman I ‘de prachtlievende’ (begin 15de eeuw)

o Goed georganiseerd belastingsstelselo Lange regeerperiodeo Veroveringen ten koste van het Byzantijnse rijko Zeer goed uitgerust leger met sipahi’s (cavalerie) en janitsaren (infanterie)

Begrippen

Reformatie

Begrippen:

Optelvroomheid: Er werd een beroep gedaan op een hele resem handelingen die erop gericht waren het verblijf van de doden in het vagevuur te verkorten

Westers Schisma: (1378-1415): verzwakte het pausdom

Sola scriptura: Exclusieve focus op de Bijbel en de kerkvaders die hun werken hadden geschreven in de eerste vijf eeuwen

Ad fontes: Terug naar de bronnen. Het intellectuele motto aan het einde van de Middeleeuwen. Uitgangspunt van de humanisten voor hun filologische praktijk

Vulgaat: Onnauwkeurige versie van het Nieuwe Testament in het Latijn

Sola fide: Rechtvaardiging door het geloof alleen. God ‘schenkt’ de onmachtige zondaar genade. Een mens kan zijn zielenheil niet zelf verwerven. Enkel door het geloof alleen werd de zondige mens verbonden met Christus

Thesenanschlag: 31 oktober 1517. Als reactie op de grote aflatenhandel die de kerk in het Heilig Roomse Rijk had opgezet. Hij formuleerde 95 stellingen die hij naar de aartsbisschop stuurde en nagelde aan de kerk van Wittenberg.= Begin Reformatie

Excommunicatie: Ban opgelegd door de paus

Boerenopstand:

Anabaptisme: Het letterlijk nemen van de Bijbel. Fundamentalistische Christenen

Ordonnances Ecclésiastiques: (Calvijn). De kerk moest bestuurd worden door vier collectieve lichamen: de predikanten, de doctores, de ouderlingen en de diakens

Calvinisme: Gereformeerd protestantisme

Godsdienstvrede van Augsburg:1555. Oplossing van religieuze conflicten. Vorsten mochten in hun gebied hun favoriete godsdienst invoeren.Cuius regio, eius religio

De Nederlanden + Politiek in Europa 16de eeuw

Begrippen:

Staat: organisatorische eenheid met als basis een grondgebied waarop mensen leven die ondergeschikt zijn aan een centraal gezag dat het territorium bestuurt en dat wordt gelegitimeerd door een rechtsstelsel dat de interne politieke verhoudingen regelt

Stadsstaat: Een stad met zijn periferie, onder leiding van een soeverein bestuur van een groep gekozen regeerders.

Monarchie: vorstendom, bestuurd door geestelijke/wereldlijke vorst. Dynastiek

Electieve vorstendommen:Monarchie gekozen door het kiescollege

Geestelijke vorstendommen:Bisdom en soevereine staat onder leiding van (Aarts)bisschop

Republiek: Hoogste gezag niet bij vorst, maar bij verkozen persoon/instelling die instaat voor de uitvoering van de beslissingen van het parlement= Stadsstaat, maar veel groter

Samengestelde staten:Afzonderlijke vorstendommen die door omstandigheden dezelfde monarch hebben en een unie vormen

Federaties van soevereine staten:Geleid door het staatshoofd met weinig reële macht of soms zonder overkoepelende macht

Militaire Revolutie:Door introductie buskruit en bijhorende ontwikkeling van de artillerie. Zorgde voor de val van Constantinopel in 1453. Leidde tot een revolutie in de bouwkunst (La Trace Italienne). Oorlog werd synoniem voor geld.

Quinto real: Belasting, 1/5 van de opbrengsten uit edelmetaal die private ondernemers in de overzeese kolonies realiseerden

La taille: Franse definitieve belasting op het inkomen en bezit. Gebeurde eenmaal per jaar

La gabelle: Franse definitieve belasting op zout

New Monarchies:Een gecentraliseerde ambtenarenstaat waarbij de macht van de adel teruggedrongen werd voor de stedelijke elite. De landsheer was de centrale en dominante figuur in de samenleving. Het waren bureaucraties, met als gevolg

dat men meer geld nodig had om dit alles te financieren. Dit leidde tot belastingen.

Hausmacht: Basis van de Habsburgers (Oostenrijk, Karinthië, Corniola en Tirol)

Conquistadores:Veroveraars in Midden- en Zuid-Amerika

Divan: Adviesraad van de sultan, bestaande uit viziers, geleid door een grootvizier

Janitsaren: infanterie van de sultan

Sipahi’s: cavalerie

Sacco di Roma:Plundering Rome door Habsburg

Damesvrede: 1529, moeder Frans I en tante Karel V sluiten wapenstilstand

Vrede Cateau-Cambresis:Vrede in laatste Frans-Spaanse oorlog

Act of Supremacy:Engelse kerk werd staatkerk met als hoofd de koning

Bloody Mary: Mary Tudor, Ze was genadeloos in haar strijd om het katholicisme terug in te voeren

Transactie van Ausburg:1548, vereniging van de Nederlanden in de Bourgondische Kreits

Pragmatieke Sanctie:1549

3 Colleterale Raden:1. Raad van State: advies vorst2. Geheime Raad: wetgeving, binnenlands bestuur, controle rechtsspraak3. Raad van Financiën

Grote Raad Van Mechelen:Opperste gerechtshof in de Nederlanden

Beeldenstorm:Opstand in de Nederlanden van de Calvinisten tegen Filips II op 10 augustus 1566

Sint-Bartholomeusnacht:23-24 augustus 1572. Duizenden hugenoten werden in Frankrijk vermoord

Expansie

Begrippen:

Karveel: Portugal, driemaster met combinatie van een vierhoekig en een driehoekig zeil. Hierdoor kon het schip tegen de wind in varen. Verder had het schip minder diepgang en was het sneller en wendbaarder

Factorijen: Portugal, beveiligde handelsnederzettingen die de zeeweg naar het Oosten moesten verdedigen en als tussenstation naar Lissabon

Begrippenlijst Hoofdstuk 1Humanisten een levensbeschouwing verstaan die de mens centraal stelt en uitgaat

van de waarde van de mens. Deze geleerden meenden dat door een vernieuwde studie van de Griekse en Romeinse klassieken de westerse beschaving tot op haar bronnen kon worden teruggevoerd. Zowel religieus als intellectueel

Latijn een Italische taal die oorspronkelijk door de Latijnen werd gesproken, een volk dat vanaf het eerste millennium voor Christus in de streek Latium.

renaissance Renaissance (letterlijk: wedergeboorte) is een periode in de Europese geschiedenis, een bloeiperiode van de kunsten en letteren. De Italiaanse humanisten die de term introduceerden, meenden dat na een periode van verval, de Middeleeuwen, een nieuwe gouden eeuw was aangebroken, die niets minder was dan een 'wedergeboorte' van de verworvenheden van de Klassieke Oudheid. De Renaissance begon in Italië in de veertiende eeuw en verspreidde zich in de volgende eeuwen over de rest van Europa.

de grote ontdekkingen Gedurende de vroege Middeleeuwen werden vanuit christelijk Europa weinig verre reizen gemaakt. Verder dan pelgrimages naar Rome en Palestina kwam men meestal niet.Christoffel Columbus ontdekte in 1492 in dienst van Spanje Amerika. Portugezen Afrika

exploitatie De Portugezen vestigden een handelsrijk in Azië. Grote delen van Amerika werden veroverd door Spaanse conquistadores. Engelsen en later de Nederlanders. Op zoek naar een doorvaart naar Indië werden de noordelijke regionen verkend. Spaanse conquistadores reisden door N-Amerika op zoek naar goud

zelfbewustzijn De beleving van de eigen identiteit, dus van wie wij zijn en wat wij doen, denken, voelen of hebben meegemaakt.

machtige territoriale koninkrijken Koninkrijk Frankrijk...

godsdienstige verdeeldheid eind ME + NTFranse Revolutie 1789

de Franse monarchie werd vervangen door een republiek. Oorzaken:

- Klassentegenstellingen (burgerij wou privileges >< adel en clerus

- Boeren verzetten tegen feodale rechten, tegen tienden,...

- Voedselprijzen stegen (ook al was economie goed) (hongersnood)

- Verlichting revolutionaire gedachtestroom- De Koning handelde - volgens de adel - niet

legitiem- Financiële bankroet van de Staat

Nieuwste Tijd 1450/1500-1750

Industriële revolutie de omschakeling van handmatig naar machinaal vervaardigde goederen. eind 18e eeuw in Engeland en vervolgde begin 19e eeuw in de rest van Europa

Fernand Braudel 20ste eeuwperiodisering (zie p. 7)

ancien régime 500-1750 (ME + NT)Gutenberg uitvinder van de boekdrukkunst (1450)

de val van Constantinopel 1453Inname van Constantinopel (hoofdstad Byzantijnse rijk) door Ottomaanse Turken. definitief einde aan het ORR

Ontdekking v. Amerika dr Columbus 1492Geboorte Karel V 1500Luther + 95 stellingen + kerk Wittenberg

1517

Hoofdstuk 2Giorgio Vasari 16de E

architect en schilder verzamelaar kunstenaarsbiografieën die hij publiceerde.Sprak van rinascita (Toch niet enkel heropleving maar ook een hoger niveau)

rinascita wedergeboorte van de kunsten- Antieken als voorbeeld nemen

Michelet 19de eeuw- Frans historicus- Gebruikt term ‘renaissance’

Burckhardt - Zwitserse historicus- Ontdekt kunst van renaissance in Italië

Peter Burke - Schreef ‘Culture and society in Renaissance Italy’ afrekenen met traditionele beeld van de renaissance als een tijd van individualisme en moderniteit

Karolingische renaissance eind 8ste- 9de EOttoonse renaissance eind 10de- eerste helft 11de E12de- eeuwse renaissance 12-13de ERomein een Karolingische minuskel die als antiek model werd beschouwd en stond

model voor het humanistisch schriftheidense thematiekBoticelli nieuwe iconografie: de geboorte van Venus

rond 1483 of vroegernieuwe heidense thematiek geïnspireerd op antieke mythologie

Trecento kunst uit de 14de E (1301-1400)quattrocento vroegrenaissance van de 15de E (1401-1500)cinquecento hoogrenaissance van de 16de E (1501-1600)Firenze = Florence

ontwikkeling van de renaissanceFlorijn gouden munt v Firenzezijde-industrie in Firenze! Gilden een belangenorganisatie van personen met hetzelfde beroep. Deze gilden

hebben vanaf de middeleeuwen tot eind 18e eeuw bestaan.In een gilde werd kennis en ervaring uitgewisseld. Nieuwe gildeleden werden opgeleid in het vak. Na een gedegen opleiding kon een leerling erkend worden als vakman met de titel "gezel" en uiteindelijk de titel "meester" verkrijgen na het doen van de gilde- of meesterproef.

ambachten Handwerk dat wordt aangeleerd om een beroep mee uit te oefenen.De ambachten kunnen worden onderverdeeld in:

- Traditionele ambachten - Bijvoorbeeld: klompenmaker, touwslager, mandenvlechter, bezembinder of ganzenvanger. Sinds de industrialisatie zijn deze

ambachten vrijwel uitgestorven. Vaak worden ze nog slechts beoefend als demonstratie voor een museumpubliek, bijvoorbeeld in het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem.

- Hedendaagse ambachten - Bijvoorbeeld: timmerman, metselaar, smid, bakker, slager.

In de tijd van de gilden werd een ambacht in de praktijk geleerd.concurrentie ECONOMIE: Arte della Lanna (ambacht van wolbewerkers) >< Arte di

Calimala (de gilde van de wolhandelaars)CULTUREEL: tss kunstenaars: Orsan Michele (graanopslagplaats in de stad voorzien van 14 nissen. De kunstenaars concureerden met elkaar voor het beste beeld in de nis.) Topkunstenaars: Ghiberti, Donatello en Verrochchio

mecenas het attribuut van een doorgaans welgesteld persoon die als beschermheer of -vrouwe van kunstenaars, geleerden of sporters optreedt door ze van financiële middelen te voorzien, zodat ze zich zorgeloos kunnen focussen op hun scheppend werk, wetenschappelijk onderzoek of sportieve loopbaan.

Pazzi familie die fungeert als mecenasde’ Medici IDEMLorenzo de’Medicii gedroeg zich als een vorstrepubliek een staat waar de macht bij één of meer personen ligt, die de macht van het

volk (democratie), het parlement of via een staatsgreep in handen gekregen hebben - soms ook van een bezettende buitenlandse macht.

Koepel van de dom van Firenze

illustratief voor de vernieuwing van de architectuur begin 15de E

Lorenzo Ghiberti Architect van de koepel in de concurrentiestrijdFilippo Brunelleschi architect koepel zijn ontwerp werd gerealiseerdlineair perspectief Brunelleschi experimenteerde hiermee

Alberti legde de theoretische principes van het lineair perspectief vast. Schilders gingen hier ook al rap gebruik van maken.

antieke vormentaalbasilica een bouwvorm uit de klassieke Oudheid en in de romaanse kerkarchitectuur

centraalbouw de inrichting van een gebouw sterk op het midden gericht

antieke architectuurelementen rondboog, zuil, Korinthische kapel, architraaf en driehoekig frontonSan Miniato al Monte

(11de e) FlorenceSanta Maria Novella

(15de E) in FlorencePallazo Farnesse

16de E RomeDonatello renaissancebeeldhouwer

stenen David (15de E) - Bronzen David

Judith en Holofernes (stap verder dan antieke beeldhouwkunst)

Laocoöngroep

2de E v.C. Michelangelo 15-16de E

Bacchus (men dacht dat het een echt antieken beeld was)

David (ode aan de zelfbewuste mens en republiek)

Mozes

Schilderwerk: fresco’s Sixtijnse Kapel

Rafael schilder - Geïnspireerd door de muurschilderijen van keizer Nero

fresco fresco in Palazzo publico (naam niet kennen)

Giotto Schilderintroduceerde de vernieuwing van de renaissance in de religieuze themathiek fresco’s gewijd aan de heilige Franciscus

Eén van de 28 fresco’s over het leven van Franciscus; het visioen van het vlammende rijtuig, Giotto, eind 13de eeuw.

Masaccio frescocyclus gewijd aan de heilige Petrus

Maesta afbeelding van de tronende Maria in de hemel

(Duccio 14de E)

portret van Leo X door Rafael

Hoofdstuk 3Humanisten ±15de

een levensbeschouwing verstaan die de mens centraal stelt en uitgaat van de waarde van de mens.

heidense literatuur en filosofie antieke literatuur en filosofie. Heidens: wat niet christelijk is. > heiden: een aanhanger van een ander geloof

Antieke Griekse wetenschap 4de E v.C. – 2de E.n.C.Filosofen : Plato en Aristoteles wiskunde : Euclidesaardrijkskunde : Ptolemaeus geneeskunde : Galenus

Romeinen 2de E v.C. – 3de E n.C.Plinius de Oudere 1ste E n.C.

Historia Naturalis o Stand van de Griekse wetenschap + aanvulling

eigen observatiesLaat-antieke, christelijke periode

3de-6de E n.C.Antieke wetenschap wordt aanzien als heidens

Karolingische renaissance de opleving van cultuur en wetenschap in West-Europa tussen ~750 en ~950, rond de regeerperiode van Karel de Grote.Deze stroming manifesteerde zich vooral aan het koninklijk hof en werd gesteund door de clerus.

artes liberales De zeven vrije kunsten, oorspronkelijk bekend onder hun Latijnse naam septem artes liberales, waren zeven vakken die deel uitmaakten van het studieprogramma in antieke en middeleeuwse Europese scholen. Ze vormden met name het curriculum van middeleeuwse universiteiten.

- Trivium ('taalvakken' ofwel op het woord betrokken wetenschappen):

1. Grammatica: taalkunde2. Retorica: effectief spreken3. Dialectica ofwel logica: logisch redeneren.

- Quadrivium ('rekenvakken' ofwel op het getal betrokken wetenschappen)

1. Aritmetica: leer van de abstracte getallen2. Geometria: meetkunde3. Astronomia: stereometrie4. Musica: harmonieleer.

kathedraalscholen in de ME stedenauctoritates gezaghebbende teksten

12de-eeuwse renaissance tijdens de hoge middeleeuwen was een periode gekenmerkt door veranderingen op velerlei gebied.De hernieuwde bestudering van het Romeins recht.Latijn !

Constantinopel (zie oostelijke weg + kaart)MoslimsAvicenna moslimgeleerde, filosoof en geneesheer

behoorde tot wetenschappelijke topPetrarca Vader van het humanismemanuscripten Handschrift1453 Constantinopel door Turken belegerdboekdrukkunst 15de E (zie 3.2)blokdruk voor het maken v e blokboek werd, per bladzijde, de te drukken figuur/tekst in

een houtblok uitgesnedenblokboek boek uit houtblokken

Gutenberg 1394/1468uitvinding: losse metalen letters

42-regelige bijbellettersnijderpatrijs metalen letterstempel

matrijs Gietvorm

druklettersletterbak

letterzetter de persoon die de letters op een zethaak zet

zethaak

drukpers

drukinkt vette inktAldus Manutius Drukkershuis Venetië Johann Froben BazelRobert Estienne ParijsChristoffel Plantijn Antwerpenincunabelen = wiegendrukken: boeken gedrukt VOOR 1501minuskel voorloper van onze romein

gebaseerd op het humanistische schrift dat de humanisten DACHTEN ontleent te hebben aan de antieken

Erasmus eerste schrijver in Europazie erasmus: 3.3.2

Luther zie luther hoofstuk 4Lorenzo Valla ontmaskerde Donatio Constantini als een vervalsing ui de 8ste of 9de EHiëronymus integrale Latijnse versie van de Bijbel = vulgaatVulgaat meest gezaghebbende Bijbel voor de Roomse kerk. Spetuagint Griekse vertaling van het Oude Testament uit de 3de E v.C.Collegium Trilingue Leuven (1518)

voor onderwijs, onderzoek en uitgeversactiviteiten in het Latijn, Grieks en Hebreeuws

Broeders van het Gemene leven

een religieuze groepering die aan het einde van de 14e eeuw in Deventer ontstond rond Geert Grote. Geert Grote is de grondlegger van de religieuze stroming de Moderne devotie.

Adagia Boek van Erasmuseerste druk 1500verzameling van uitdrukkingen uit antieke en Griekse werken voorzien van commentaren door Erasmus (drang om te beleren)

Lof der Zotheid Boek v Erasmusopgedragen aan zijn vriend Thomas Morescherpe satire op allerlei maatschappelijke toestanden

Colloquia bundel vn discussies in dialogen van maatschappelijke thema’sThomas More jurist, kanselier v Engelse koning Hendrik VIII

Schreef Utopia Het leven op een fictief eiland met heel andere normen,

kritiek op huidige maatschappijMachiavelli 15-16de E

politieker, militair en diplomaat in de republiek Firenzeschreef Il Principe (‘de vorst’)

Handleiding voor ambitieuze vorsten

Hoofdstuk 4Gregoriaanse hervorming de grote herstelbeweging in de Katholieke Kerk situeert zich van circa 1049

tot 1122. Ze wordt genoemd naar Paus Gregorius VII. In deze periode werd met succes gestreden tegen onder simonie, nicolaïsme en lekeninvestituur.

gecentraliseerde, hiërarchisch georganiseerde kerk

- VANUIT centrum Rome- Paus aan de top bijgestaan door curie

Curie Afgeleid van het Latijnse curia, dat verwijst naar de plaats waar in de klassieke oudheid de Romeinse senaat vergaderde.

particularisme het bevorderen van het eigen belang boven, en zo nodig ten koste van, de belangen van anderen.

klerikaal model goed georganiseerde groep v professionele bedienaars die een sleutelrol speelde in de religiekleine groep v gevormde clerici

sacramenten de eucharistie met als belangrijk onderdeel de heilige Communiehet doopselhet vormselde biecht of het sacrament van de verzoeningde ziekenzalving of het heilig olieselde wijding tot diaken, priester of bisschophet huwelijk

eucharistie vergelijkbaar met het Heilig Avondmaal dat in protestante kerken wordt gevierd.

antiklerikalisme tegen het klerikale modelAflaten aan bepaalde vrome daden (pelgrimstochten, schenkingen,..) werden

kwijtschelding v zondestraf verbondenModerne Devotie een spirituele beweging binnen de middeleeuwse katholieke Kerk die opkwam

aan het eind van de veertiende eeuw. De beweging ontstond doordat mensen niet tevreden waren met hun situatie door misstanden onder de geestelijkheid en in de kerkelijke leiding. De Moderne devotie stond voor een vernieuwing van het christelijke gemeenschapsleven en is te zien als een hervormingsbeweging binnen de Kerk en maatschappij. Persoonlijke levensheiliging en praktische levenswijsheid vormden het streven. De initiatiefnemers bestonden uit geestelijken en leken. Ze leefden in gemeenschap van tafel en goederen zonder een formele kloostergelofte af te leggen.

Grondlegger: Geert Groote (eind 14de E)o Theoloog en predikant

Thomas a Kempis begin 15de Eschreef ‘navolging v Christus’ = handleiding voor een eenvoudig vroom leven, gebaseerd op de woorden v Jezus in het Evangelie

simonie verhandelen van kerkelijke ambtencumul van functies leidde tot absenteïsme

opeenstapeling van functies

Babylonische gevangenschap de periode van 1309 tot 1377 waarin de pausen niet in Rome zetelden.een periode in de geschiedenis van de rooms-katholieke Kerk van 1378 tot 1417 waarin pausen en tegenpausen elkaar tegenwerkten. Het Concilie van Konstanz maakte een einde aan het schisma. Het woord westers duidt aan dat het een scheuring betreft binnen de Kerk van de westerse wereld (de rooms-katholieke Kerk) en de Oosters-orthodoxe Kerken.

renaissancepausen Alexander VIJulius IILeo X

John Wyclif filosoof en theoloog van de universiteit v oxford (4.1.5)lollarden PrevelaarsJohannes Huss 1.4.6P 32 benk kwijt!!Frederik de Wijze Saksische keurvorstDe rechtvaardige zal uit het zin van Paulus uit Paulus’ brief aan de Romeinen

geloof levenJohan Tetzel Duitse dominicaan

kampioen van de aflatenhandel1517 95 stellingen van Luther aan de deur van de kerk van WittenbergSola fide, Sola scriptura alleen door het geloof, alleen door de bijbel

Kan men tot god komenMelanchton docent Grieks met hoge autoriteit

schreef: Augsburgse Confessie (1530), de Lutherse geloofsbelijdenis

sociaal egalitarisme een gedachte dat een bepaalde vorm van gelijkheid van mensen moet prevaleren.

Duits-nationalismeRijksdag v Worms zie 4.2.4Thomas Müntzer radicale hervormer Duitsland

leider van boerenopstand in 16de Edoor militaire repressie neergeslagen

Schmalkaldisch Verbond een protestants verbond van Duitse vorsten en rijkssteden. De leden van de bond ijverden voor de erkenning van de nieuwe Duitse godsdienst, het lutheranisme.

1555 Vrede van AugsburgCujus regio, ejus religio ‘Die het land regeert, diens godsdienst geldt’Zwingli 4.3.1anabaptisten Anabaptisme betekent 'opnieuw dopen', vandaar ook de andere naam die voor

hen in zwang was, de wederdopers.Jan calvijn 4.3.2Institutio uiteenzetting v de basisideeën v d hervormingpredestinatieleer je lot ligt vastvier ambten - Predikanten

o Onderrichten de gelovigen lmet het woord, verzorgden de diensten en bedienden de sacramenten

- Doctoreno Waakten over de juistheid vd leer

- Consistorieo = kerkraado Ouderlingen + predikanten controleerden zedelijk

gedrag v gelovigen- Diakenen

o Beheren goederen vd kerk + ziekenzorgBinnenkerkelijke hervorming contrareformatiekapucijnenorde vernieuwing van de franciscanenordejezuïeten gesticht door Ignatius van Loyola (15de-16de E)Paulus III keurt jezuïetenorde goed en laat doordringen tot VaticaanReginald Pole omringd de paus

Engelse kardinaalHeilig Roomse Inquisitie Kerkelijke rechtbank

! ontstaan ME –> tegen katharenlater ook moslims en joden later ook heksenTEGEN KETTERIJ

algemeen concilie vb. Concilie v. Trente (4.4.2)catechismus essentiële geloofsinhouden in de volkstaal voor lekenvolksdevotie verering van het volk

ontstaan uit het verspreiden van versimpelde kennis voor ongeletterdebarok en Europese stijlperiode, zich uitstrekkende van de 17e eeuw tot in de eerste

helft van de 18e eeuw, die zijn oorsprong had in Italië en tot uiting kwam in de

architectuur, tuinarchitectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst, literatuur en muziek.gelovigen overtuigen van de leer en triomf v de kerkvb. Sant’Ignazio Kerk Rome

imprimatur een boek kon enkel verschijnen met expliciete toestemming van de inquisiteurindex v verboden boeken

Hoofdstuk 5Wicca De Wicca is de voortzetting van de Oude Tradities, maar is zelf bijna volledig

20e eeuws.perceptie waarnemingdualisme tegenstelling Goed en Kwaad, God en Duivelmarginale figuren armen, sociaal geïsoleerden, fysieke of psychische afwijkingen, aleenstaande,

ouder wordende vrouwheks benaming v personen van wie wordt verondersteld dat zij met behulp van

bovennatuurlijke middelen schadelijke handelingen verrichtenwitte magieduivel satande heksenhamer boek van Heinrich Institoris

diende als standaardwerk: theoretische benadering heks + wat te doen om ze te vervolgen?

Jacob Sprenger tegenstander van Heinrich Institoris zijn naam werd ook vermeld op het boek om het te verkopen aan kritisch publiek

heksensabbat de heksen kwamen samen op geheime plaatsen om zich over te geven aan demonische riten

duivelstekens moedervlekken, ongevoelige plekken, littekens,... onderdeel van heksenproces

tortuur via tortuur bekentenissen afgedwongenverbranding straf voor de heks, al het kwade is wegrationalisme 17de E

filosofisch denksysteem dat zich baseert op de rede en/of dat de rede verantwoordelijk stelt voor de oorsprong van de ideeën

HongarijeLuxemburgOostenrijkPolenEngelandWalesZwitserland

HenegouwenArtesië