Tableau

38ste jaargang nr. 2mei / juni 2016

adviesprijs: € 9,95

+ english summaries

62 highlights verrassende tentoonstellingenvan laren tot new york

málagastad van picasso,thyssen & pompidou

vrij & wildongeremd duits expressionisme

mei / juni 2016

inhoud

Wilden en Nieuwe WildenOnder deze titel is een duotentoon-stelling in Zwolle en Groningen ge-wijd aan het Duits expressionisme en het latere neo-expressionisme. Meer dan een halve eeuw scheidt beide bewegingen, toch zijn er overeenkomsten en een duidelijke gemene deler: artistieke vrijheid zonder compromis.

16

Colofon/Editorial

KioskBoeken, beurzen en evenementen.

Nederlandse HighlightsVan een Franse topcollectie in Singer Laren tot het ‘Straatje’ van Vermeer in Delft.

6

9-15

32-56

En verder in dit nummer:duitse expressionisten

vrij en ontembaar

Op de cover Alice Neel (1900-1984), James Hunter Black Draftee, 1965, olie op doek, 152,4 × 101,6 cm, © The Estate of Alice Neel courtesy David Zwirner, New York/London, te zien in Unfinished: Thoughts Left Visible, de openingstentoonstelling van The Met Breuer in New York

+ SummarieS in engliSh

Tableau

38ste jaargang nr. 2mei / juni 2016

adviesprijs: € 9,95

+ english summaries 62 highlights

verrassende tentoonstellingenvan laren tot new york

málagastad van picasso,thyssen & pompidou

vrij & wildongeremd duits expressionisme

INHOUDmeijuni2016.indd 3 28-04-16 16:32

72

Armando in carborundum Armando werkt in zijn doeken met veel structuur en reliëf. De car-borundumtechniek sluit perfect aan op zijn schilderkunst. De afgelopen twee jaar heeft hij er zich intensief mee beziggehouden. Een verslag én een lezersaanbieding.

106

Internationale HighlightsNaast een top 5 met onder andere

Picasso beelden en een Modigliani- overzicht onder andere ook nog:

Dada in Zürich, atelierfoto’s in Parijs, kunst uit het Midden-Oosten in New

York, plein-air kunst in een nieuw museum in Luik en conceptuele

Britten in Londen ...

››

mei / juni 2016

inhoud

111-113

114

Tentoonstellingsagenda

ColumnVerzekeringen

En verder in dit nummer:

98 City Special Málaga

Opgefrist en onder andere een Thyssen Museum en Centre

Pompidou rijker, heeft de haven-stad met haar historische centrum

zich geprofileerd als de ‘Museumstad van Andalusië’.

Rijks XXLUit respect voor de schilders van de Eregalerij van het Rijksmuseum maakte de gedreven ontwerper Marcel Wanders er een boek over. Maar het is veel meer dan dat, vertelt Wanders tijdens een ontmoeting.

58

100 jaar Amsterdamse School

De Amsterdamse School (1910-1930) is een expressieve stro-

ming die uniek was in Nederlanddoor de rijkdom aan vormen.

Niet alleen het exterieur maar ook binnenshuis werden de

fantasievolle vormen en kleuren uitbundig toegepast: van

behang tot aan servies.

24

62VeilingnieuwsResultaten en records wereldwijd plus een vooruitblik.

+ SummarieS in engliSh

37ste Jaargang nr. 1maart 2015

Adviesprijs: € 9,95

Tableau

37ste jaargang nr. 1 - maart 2015

gestelgrenzeloosvernieuwer

top 10veilingen

wereldwijd

7 eeuwen kunst optefaf maastricht

masterclasslessen van rembrandt

de geheime collectierijksaankopen 1940-1945

international highlights: van gauguin tot björk

nu extra dik+ english

summaries

INHOUD feb2015.indd 3 22-02-15 10:57

36ste Jaargang nr. 2april/mei 2014

Adviesprijs: € 9,95

gerrit douberoemder dan

rembrandt

zwagermankiest kunst in

dialoog

lille/rijselmetropool

bomvol kunst

de schreeuw vanfrancis baconhighlights in brussel • londen • parijs • new york

WERF APRIL 2014.indd 3 02-04-14 14:32

BEl 0900-2265263 of ga naar www.taBlEaumagazinE.nl

neem nu een abonnement of geef er een cadeau!

het magazine voor liefhebbers, verzamelaars en professionals

De mooiste reis door de kunstwereld!

núvoor€35Deze aanbiedingen zijn alleen geldig in Nederland, voor adressen buiten Nederland gelden andere tarieven, hiervoor kunt u bellen met

Klantenservice Abonnementenland 0900-2265263. Voor overige informatie betreffende abonnementen ga naar www.tableaumagazine.nl/colofon.

36ste jaargang nr. 1 - februari/maart 2014

36ste Jaargang nr. 1februari/maart 2014

Adviesprijs: € 9,95

baanbrekersin beeld

rosso, brancusi & man ray

trend:romantiek

groots, meeslepend, gevoelig en intiem

de waardevan wanders

design & vintage

top 10 internationale veilingresultaten de primeurs van

tefaf 2014 highlights in brussel • londen • parijs • new york

Tableau

WERF FEBRUARI 2014.indd 4 13-02-14 18:36

36ste Jaargang nr. 5november 2014

Adviesprijs: € 9,95

Tableau

49 highlights

in binnen- en buitenland:van hynckes tot schieleconnaisseur quiz

pan amsterdam

de man van zerointerview met heinz mack

extreem dichtbijbeelden van lotta blokker

out of africade meesters ontmaskerd

amsterdamse schoolbinnenstebuiten

Onder de titels ‘Wilden’ en ‘Nieuwe Wilden’ presenteren Museum de Fundatie en het Groninger Museum een duotentoonstelling gewijd

aan het twintigste-eeuwse expressionisme in Duitsland. In Zwolle staat het expressionisme uit het begin van de eeuw

centraal, in Groningen het neo-expressionisme uit de jaren tachtig. Meer dan een halve eeuw scheidt de beide bewegingen, toch is er

bij alle verschillen een duidelijke gemene deler: artistieke vrijheid zonder compromis.

tekst: aNja FreNkel

Ongetemde Schilderlust

Max Pechstein, Liggend naakt, 1920, olie op doek,99 x 99 cm, coll. Leopold-Hoesch-Museum & Papiermuseum, Düren

Singer Laren wisselt zijn collectie uit met musée d’Art moderne de Troyes in Frankrijk. Een museum dat – net als Singer Laren – zijn bestaan dankt aan een unieke particuliere kunstverzameling. Het museum in Troyes werd opgericht in 1982 om onderdak te bieden aan de schenking van kunstverzamelaar Pierre Lévy. Als succesvol textielbaron bezat hij onder meer de wereldlicentie voor de fabri-cage en distributie van Lacoste. Geïnspireerd door bevriende kun-stenaars als André Derain en Maurice Marinot bouwde het echtpaar Lévy een indrukwekkende collectie op met werken vanaf het mid-den van de 19de eeuw tot ongeveer 1970 van onder anderen Raoul Dufy, Pierre Bonnard, Amedeo Modigliani en Henri Matisse. Uitein-delijk ontstond er een verrassend overzicht van honderd jaar Fran-se schilderkunst. De keuze werd niet zozeer ingegeven door een voorliefde voor de kunst uit deze periode of de wens een historisch overzicht bij elkaar te brengen, maar vooral door de onderwerpen en thema’s van de kunstwerken: portretten en intieme scènes, moe-ders met kinderen, gezinstaferelen en werkende vrouwen. Kortom: de verbeelding van het moderne leven. Aan het einde van de 19de eeuw werden tradities verworpen en vorm en kleur werden belang-rijker dan een natuurlijke weergave van de werkelijkheid. De col-lectie Lévy brengt het Franse modernisme op een prachtige manier in beeld. De tentoonstelling start met schilderijen van belangrijke grondleggers van het modernisme zoals Gustave Courbet, Georges Seurat en Paul Gauguin. Van Courbet wordt een sneeuwlandschap met daarin een klein ree uit 1866 getoond. Een bijna abstract schil-derij waarin hij op vernieuwende wijze de schaduwen weergeeft. Van Seurat is het prachtige schilderij Les Pêcheurs uit 1883 te zien, een voorstudie van zijn beroemde La Grande Jatte. Vervolgens is er een groot aantal fauvistische werken van kort na 1900 van kunste-naars als Matisse, Derain, De Vlaminck, Braque, Marquet en Van Don-gen te zien. Bijzonder zijn de schilderijen uit het interbellum met werken van Marinot, Chabaud, Dufy, Gris en Robert Delaunay. Uit de periode na de Tweede Wereldoorlog zijn werken te bewonderen van De Staël, Bissiere, Buffet en enkele vroege werken van Corneille. Natuurlijk ontbreekt op dit Franse feestje ook de beroemde l’École de Paris niet, de groep internationale kunstenaars die aan het begin van de 20ste eeuw de Parijse kunstwereld op z’n kop zette. Ook Sou-tine, Picasso en Modigliani zijn present in Laren.

Romantisch schilder Toon Kelder belandde al zoekend bij abstacte beeldhouwkunst. Achitect Mies van der Rohe kwam tot het minimale bouwen. Meesterlithograaf Van Dobbenburgh ver-fijnde zijn techniek tot het uiterste, zoals baron van Verschuer zijn verzameling porcelein en aar-dewerk tot encyclopedische hoogte bracht... En zo verhalen deze highlights over zoektochten – van kunstenaar tot tentoonstellingsmaker – naar het meest ultieme, pure of complete.

grens verkennend

laren kleurt frans

Singer Museum • Larent/m 28 augustuswww.singerlaren.nl ››

André Derain (1880-1954), Hyde Park, 1906, olieverf op doek, 66 x 99 cm, Musée d’Art moderne, Troyes, collections Nationales Pierre et Denise Lévy

Robert Delaunay (1885-1941), Les Coureurs, 1924, olieverf op doek, 114 x 146 cm, Musée d’Art moderne, Troyes, collections Nationales Pierre et Denise Lévy

< Amedeo Modigliani (1884-1920), Jeanne Hébuterne, 1918, olieverf op doek, 46 x 29 cm, Musée d’Art moderne, Troyes, collections nationales Pierre et Denise Lévy

Nederland

HigHligHts

mei / juni 2016 Tableau Fine arTs magazine | 33

AmsterdAmse schoolAmsterdam staat bekend om zijn 17de-eeuwse grachtenpanden, maar ook om de bouw- en ontwerpstijl uit de periode 1910-1930. Uitbundig golvende baksteengevels, decoratief metselwerk en gebeeldhouwde details kenmer-ken de Amsterdamse School. Maar de architecten beperkten zich niet tot de buitenkant. Het Stedelijk Museum viert het 100-jarig bestaan van de stijl met een tentoonstelling en een boek: het resultaat van een jarenlang onderzoek.

Het Schip, 1914-1921, Hembrugstraat, Spaarndammerbuurt, Amsterdam, woongebouw ontworpen door Michel de Klerk > Jan Sluijters, affiche voor Van Son offset Hilversum met afbeelding van schilderij ‘Lezende vrouw’ (coll. Van Abbemuseum Eindhoven), 1911

binnenstebuiten

tekSt: dieke AndreA | FotogrAFie: Stedelijk MUSeUM AMSterdAM, Uitgeverij tHotH

mei / juni 2016 Tableau Fine arTs magazine | 63

terugblik & vooruitblik

veilingen

teks

t: A

dri

e vA

n G

rien

sven

minnen en plussen

van die $63,8 miljard omzet in 2015 namen de veilingen 47% voor hun rekening. de kunsthandel 53%, een procent of wat meer dan eerder. daarvan werd 40% omgezet op kunst- en antiekbeurzen. de vs do-mineert de markt met 43%, gevolgd door Groot-Brittannië met 21%. en China? derde met 19%. n de vorige veilingfocus stond dat Christie’s zijn omzet wereldwijd zag afnemen van $8,4 naar $7,4 miljard - dat klopt. niet correct is de vermel-ding dat sotheby’s met $6,7 miljard een stijging van 0,7 miljard boekte. de omzet is - kennelijk als gevolg van koersfluctuaties - namelijk vrij-wel gelijk gebleven. Aan de opsom-ming in genoemd artikel van de resultaten van belangrijke veiling-

huizen in duitsland, Frankrijk, Zwit-serland mag een kleine aanvulling worden toegevoegd. in China zette Poly international $1,4 miljard om en China Guardian $716 miljoen. Bij Bonhams stond $786 miljoen op de jaarbalans en bij het in dallas gevestigde internethuis Heritage Auctions $875 miljoen.

onvolprezen Belgendrie keer per jaar veilt de vuyst in het vlaamse Lokeren oude, maar vooral moderne en eigentijdse kunst, telkens ruim 600 nummers. de nadruk ligt sterk op Belgische kunstenaars, van Jespers, Minne, delvaux en ensor tot raveel, Brus-selmans en delvoye. Maar er zitten ook Fransen bij, en enkele neder-

landers, italianen, Amerikanen en engelsen. de maartveiling telde 613 nummers. Hiervan werden er 348 verkocht, 55,3%, voor €2,51 miljoen, let wel: hamerprijs. er waren zeven werken op papier van Léon spilli-aert, de cynische en raadselachtige, aan symbolisme en surrealisme ra-kende kunstenaar uit Oostende, in wiens vervreemdend werk het licht en de leegte vaak een rol spelen. Met spaarzame middelen in aquarel en inkt weet hij een grote expressie te verkrijgen. een mooi voorbeeld is Vissersvrouw met zwarte sjaal in de sneeuw (1913), dat geschat op €80-120.000 voor €88.000 werd verkocht, en De domino (1912), in al even felle kleurstelling wit-zwart, voor €81.750. vorig jaar oktober

werd bij de vuyst een recordbedrag betaald voor Zelfportret 3 novem-ber (1907) van spilliaert: €741.000. eén uit de fascinerende reeks van vijftien zelfportretten ontstaan tus-sen september 1907 tot november 1908. Het was in geen eeuw te zien geweest en is een van de twee zelf-portretten uit die reeks nog in privé-bezit. de Brusselse kunsthandelaar Patrick derom verkocht het andere zelfportret kort geleden.van de onvolprezen luminist emile Claus - de schilderpoëet van de Leie-streek - waren er vijf schilde-rijen. Heerlijk zonnige landelijke taferelen als De neerhof, geschat op €380-440.000, en Leiebocht in de zon, €60-70.000. Op één na gingen die retour. Alleen Lichtweerkaat-

Dat 2015 een jaar van onzekerheid, stagnatie, verbleekte reputaties, minder en minnen is ge-weest, zullen maar weinigen ontkennen. Dit geldt niet het minst voor de handel in kunst en antiek: de omzet wereldwijd bedroeg $63,8 miljard, weliswaar een aanzienlijk bedrag, maar een min van 7% vergeleken met de $68,2 miljard van topjaar 2014. De hoogste prijzen realiseren mo-derne en eigentijdse kunst. De groei van werken van $1 miljoen of meer stijgt enorm. Ze maken 57% uit van de veilingomzet uit. Kunst van $10 miljoen of hoger 28%. Zo goed gaat het toch ook weer - in sommige sectoren.

léon Spilliaert (1881-1946), zelfportret 3 november, 1908, in oktober 2015 geveild voor €741.000 bij De vuyst in lokeren

léon Spilliaert (1881-1946), vis-sersvrouw met zwarte sjaal, 1913, op 5 maart 1916 geveild voor €88.000 bij De vuyst in lokeren

< emile Claus (1849-1924), licht-weerkaatsing op de Theems, op 5 maart 1916 geveild voor €61.000 bij De vuyst in lokeren

››

Recent verschenen: ‘Rijks’, een sublieme hommage aan de schilders van de Eregalerij van het Rijksmuseum. Even deskundig en verfijnd als zij het penseel hanteer-den, werd door vakbekwame ambachtslieden deze mega-uitgave vervaardigd. Tableau sprak met de ontwerper van het prachtboek: Marcel Wanders.

TEksT: anja fREnkEl | foTogRafiE: MaRcEl WandERs, RijksMusEuM aMsTERdaM

RXXLijks

mei / juni 2016 Tableau Fine arTs magazine | 73

Internationale

HigHligHts

atelier in beeld

Dit voorjaar barst het wereldwijd van de interessante tentoonstellingen. Tableau maakte als altijd een ruime selectie maar roept als extra suggestie nog een top 5 ‘niet te missen’: 1. de schoonheid van de Modigliani’s in Lille, 2. spannende atelier ‘binnenkijkers’ in Parijs, 3. de sprookjesachtige land-schappen van de Noor Astrup in Londen, 4. de reusachtige houtskooltekeningen van Rinus Van de Velde in Gent en 5. Picasso’s geniale sculpturen in Parijs.

onvergetelijk

In de openingsscène van de bekende opera La Bohème van Puccini zien we vier jonge kunstenaars in een atelier in Parijs: ze hebben weinig geld en veel talent - kennelijk een te groot meesterschap om begrepen te wor-den in de tijd waarin zij leven. De schilder Marcello slaagt er niet in zijn vernieuwende schilderijen te verkopen, de filosoof Schaunard vindt geen uitgever voor zijn baanbrekend werk over ‘De invloed van het blauw in de kunst’ en het hoogdravend drama Le Vengeur van Rodolphe belandt blad na blad in de kleine haard – omdat het zo koud is en de jongens geen kolen meer hebben. Dit is ons geïdealiseerde beeld van een kunstenaars-atelier (in Parijs). Het Petit Palais presenteert de spannende tentoonstel-ling Dans l’atelier, l’artiste photographié met vierhonderd foto’s en enkele schilderijen, sculpturen en video’s die ons tonen hoe het er in die kunste-naarsateliers werkelijk uitzag en vandaag nog uitziet, beginnend bij Ingres (1851) en eindigend met Jeff Koons (2005). Ingres ontving als een grand seigneur zijn gasten in zijn atelier, dat kostbaar ingericht was met wonder-lijke objecten. Sarah Bernhardt, ook een begaafd beeldhouwster, leefde in haar atelier met een papegaai, een aap, drie bizarre wolfshonden, een echt luipaard en wilde er graag nog een babyolifantje bij... dat ze echter nergens kon kopen. Op de bank lag de vacht van een grote ijsbeer die ze zelf had geschoten en wanneer ze echt geen inspiratie meer vond, ging ze in een doodskist liggen en deed het deksel dicht. Zo werd het atelier voor velen een mise-en-scène van hun kunstenaarsbestaan. We zien op een foto uit 1880 Alexandre Cabanel aan het schilderen in een prachtig interi-eur en daarbij een elegant fluwelen kostuum dragen zonder het geringste verfvlekje. De toen volledig onbekende Camille Claudel (1887) en Henri Toulouse-Lautrec (1895) hadden zulke mise-en-scènes niet nodig en lie-ten bij hun werk gewoon de fotograaf over hun schouder meekijken. Ook Claude Monet (1920) schilderde zonder enige pose. In de huidige ateliers is er geen sprake meer van een mise-en- scène: de werkkamer van Francis Bacon (1986) lijkt op een puinhoop en die van Jeff Koons (2005) op een computerruimte. Ter afsluiting mag de bezoeker per computer een keuze maken uit de honderden foto’s die niet in deze tentoonstelling konden worden opgenomen. De foto’s die het meest aangeklikt zijn, worden dan opgenomen op een nieuwe website: danslatelier.paris.fr. Op deze manier krijgt de oude mythe van het kunstenaarsatelier in Parijs een nieuw leven op internet.

Petit Palais • Parijst/m 17 juli www.petitpalais.paris.fr

Willy Maywald, Atelier met naaktmodel in Montparnasse, 1936-1938, coll. Musée Carnavalet, ParijsEdmond Bénard, Alexandre Cabanel in zijn atelier in Parijs, 1880/90, coll. Roger Viollet< Gérard Rondeau, Paul Rebeyrolle in zijn atelier in Boudreville, 1988, coll. Gérard Rondeau››Te

KST:

WA

LDeM

AR

KA

MeR

Lange tijd heeft Málaga in de schaduw gestaan van Sevilla, Grenada en Cordoba met hun wereldberoemde Moorse kunstschatten. Maar de havenstad met haar historisch centrum heeft zich de afgelopen jaren geprofileerd als de ‘Museumstad van Andalusië’. Kosten noch moeite

zijn gespaard voor het opknappen van de stad en het aantrekken van nieuwe musea. Tijd voor een bezoek.

Málaga MuseuMstad

TeKST & foToGrAfie: wALTer de vrieS e.A.

1

106 | Tableau Fine arTs magazine mei / juni 2016

Kunsthandel

mei / juni 2016 Tableau Fine arTs magazine | 107

Kunsthandel

Met het harde materiaal carborundum worden in grafische ateliers lithostenen geruwd. Vermengd met lijm en aangebracht op plexiglas wordt het ook gebruikt om op dik handgeschept papier in reliëf te drukken. Omdat Armando in zijn doeken met veel structuur en reliëf werkt, sluit deze techniek perfect aan op zijn schilderkunst.

teKst: beAte Verschuur | FOtOgrAFie: cOurtesy gAlerie POst + gArcíA

armando incarborundum

n zijn atelier, gevestigd in een oude kazerne in Potsdam, net buiten Berlijn, werkt de in-middels 86-jarige Nederlandse kunstenaar (schilder, beeldhouwer dichter, violist, schrij-ver, journalist) Armando nog iedere dag aan zijn even raadselachtige als indringende doe-ken en beelden, die verhuld verwijzen naar

zijn ervaringen met oorlog en geweld. Zijn recente werk toont in toenemende mate abstractie, waarbij aan de tal-loze expressievormen die Armando tijdens zijn loopbaan heeft ontwikkeld en gebruikt een nieuwe techniek is toe-gevoegd: het werken in carborundum. De kunstenaar is hiertoe aangespoord door de Maas-trichtse galeriehouders Peter Post en Paloma García. ‘Twee jaar geleden bezochten wij de opening van Arman-do’s tentoonstelling in het Waschhaus, een ruimte voor actuele beeldende kunst in Potsdam. Hij toonde er nieu-we bronzen sculpturen en grote schilderijen, vaak in hef-tig rood tegen een zwarte achtergrond. Vorm, textuur en kleuren riepen bij ons de associatie met materie-etsen op. De dag erna, in de tuin van Armando aan de thee, vroe-gen wij hem of hij bekend was met materieprenten, zoals de carborundumdruk. Zijn antwoord was: ‘Nee, maar ik wil het wel eens uitproberen’. Daarmee gaf Armando het startsein van een avontuurlijk traject waarin hij met ons materie-etsen realiseerde in Parijs en Valencia. Werken waarin Armando niet alleen laat zien dat hij zich deze techniek binnen een jaar eigen heeft gemaakt, maar ook dat hij op virtuoze wijze de expressieve mogelijkheden er-van weet te benutten,’ vertelt Peter Post.

ReliëfBij de eerste negen prenten, gedrukt onder de zware ets-pers van Atelier Pasnic in Parijs, werkte Armando met een beperkt reliëf. De textuur en het asfaltachtige zwart van de prenten doen denken aan de huid van zijn doeken uit de tachtiger jaren, waarin hij door de zwarte verf zil-verzand heeft gemengd. ‘Zwarte verf alléén is voor mij te

glad’, zegt Armando. De kunstenaar grijpt in deze serie te-rug op motieven waarmee hij bekend werd: Fahne, Leiter, Zaun, Schwarze Landschaft... In een tweede serie prenten gaat Armando met veel zwaarder reliëf te werk, dat doet denken aan het oppervlak van zijn bronzen sculpturen. Bij de carborundumtechniek werkt de kunstenaar met een pasteus mengsel van lijm en carborundumkorrels op een plexiglazen ondergrond. Het materiaal maakt het mogelijk om met structuren en reliëf te werken. Carborundum is na diamant de hardste stof en wordt in grafische ateliers gebruikt om lithostenen te greinen, ››

i

Ter beoordeling haalt Armando zijn vingers over de diepe groeven van de materieprenten alvorens hij de werken signeert, foto: Peter Post

Portret van Armando door Stephan Vanfleteren

FOCUS BERLIN�

1.6 5.6 2016�

KUNSTRA IART

AMSTERDAM

Alexander Blank, Smiley 2011 (courtesy Galerie Rob Koudijs)

adv_KunstRAI_2016_Tableau_297x230 05-04-2016 13:01 Pagina 1