1

Overzicht thema’s en verschijning cahiers t/m 2019

Plastic. Van zegen tot vloek, 18 juni 2019 Dit cahier biedt een overzicht van de kunststoffen uit heden en verleden, de belangrijkste bronnen van vervuiling en ook mogelijke oplossingen voor plastic vervuiling. Kunnen we het plasticmonster temmen door recycling of door het gebruik van andere grondstoffen? Naast wetenschappelijke inzichten presenteren we een serie persoonlijke interviews met mensen die vanuit verschillende invalshoeken een oplossing proberen te vinden voor de lelijke gevolgen van onze uit de hand gelopen plasticverslaving. Dit cahier werd samengesteld door dr. Jannes van Everdingen (voorzitter van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij), prof. dr. Ellen van Donk (hoogleraar aquatische ecologie aan de Universiteit Utrecht en hoofd van de afdeling Aquatische Ecologie van het Nederlands Instituut voor Ecologie, NIOO-

KNAW), ir. Daniël Poolen (projectcoördinator Duurzaamheid aan het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs), en eindredacteur ir. Rob Buiter (freelance wetenschapsjournalist). Met een voorwoord van Stientje van Veldhoven, Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat.

Brein de in de groei. Over ontwikkeling van het adolescente brein en gedrag, 26 maart 2019 In dit cahier vertellen ontwikkelingspsychologen, (kinder)neuropyschologen, psychofysiologen, (kinder)psychiaters en andere hersen- en gedragswetenschappers vanuit hun vakgebied de laatste stand van zaken over de ontwikkeling van de hersenen van kinderen vanaf de geboorte tot volwassenwording, en hoe dat invloed heeft op hun gedrag. Dit cahier werd samengesteld door Katy de Kogel (senior wetenschappelijk medewerker bij het ministerie van Justitie en Veiligheid en boegbeeld voor NeuroLabNL), Sabine Peters (universitair docent aan het Instituut Psychologie van de Universiteit Leiden), Annelinde Vandenbroucke (programmacoördinator van het Startimpuls onderdeel van NeuroLabNL), Bas Defize (docent

aan het Utrecht University College en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij) en Astrid van de Graaf (freelance wetenschapsjournalist en science writer te Delft). Met een voorwoord van Eveline Crone, hoogleraar neurocognitieve ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit Leiden en winnaar van de Spinozapremie in 2017. Aan het cahier werkten wetenschappers en specialisten mee van onder meer de Universiteit Leiden, Universiteit Utrecht, de Vrije Universiteit van Amsterdam, Radboud University, Open Universiteit, Amsterdam University Medical Center, en de Universiteit van Maastricht.

Natuur in Nederland. Beheren, behouden of beheersen? 4 december 2018 In deze publicatie van Biowetenschappen en Maatschappij bespreken we de maatschappelijke discussie rond natuurbeheer in Nederland, en resultaten van wetenschappelijk onderzoek die daaraan een bijdrage leveren. In dit cahier beantwoorden wetenschappers van naam en faam de vragen ‘Wat is ‘natuur’ eigenlijk? En wat doen we om die natuur te beschermen?’. Behalve een groot aantal praktische voorbeelden uit het natuurbeheer, biedt dit cahier ook een filosofische beschouwing van onze omgang met de natuur anno nu. Dit cahier werd samengesteld door prof. dr. Ellen van Donk (hoogleraar aquatische ecologie aan de Universiteit Utrecht en hoofd van de afdeling Aquatische Ecologie van het Nederlands Instituut voor Ecologie, NIOO-

KNAW), prof. dr. Han Olff (hoogleraar ecologie aan de Rijksuniversiteit Groningen), prof. dr. Jelle Reumer (hoogleraar vertebraten paleontologie aan de Universiteit Utrecht, voormalig directeur van Het Natuurhistorisch in Rotterdam en bestuurslid van stichting Biowetenschappen en Maatschappij) en Rob Buiter (freelance wetenschapsjournalist en eindredacteur). Met een voorwoord van minister Carola Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Aan het cahier werkten wetenschappers en specialisten mee van onder meer de Rijksuniversiteit Groningen, Wageningen University & Research, Universiteit Utrecht, Naturalis Biodiversity Center, NIOZ, NIOO en Natuurmonumenten.

Ons afweersysteem. Hoeder, mediator en verrader, 3 september 2018 In deze speciale editie vertellen mensen hun verhaal over de impact van de ziekte op hun leven en het effect van behandelingen. Vervolgens vertellen wetenschapper en medisch specialisten vanuit hun vakgebied over deze ziekte, hoe het afweersysteem daarbij betrokken is, en welke behandelingen er zijn en worden verwacht. Dit cahier werd samengesteld door Jaap van Dissel (directeur Centrum Infectieziektebestrijding bij het RIVM in Bilthoven, en hoogleraar Interne Geneeskunde aan het Leids Universitair Medisch Centrum), Marjolein van Egmond (hoogleraar oncologie en ontsteking aan het VU medisch centrum in Amsterdam), Jannes van Everdingen

(voorzitter van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij), Marieke van Ham (hoogleraar biologische immunologie aan het Swammerdam Institute for Life Sciences aan de UvA en hoofd van de onderzoeksafdeling Immunopathologie van Sanquin Research in Amsterdam), Janneke Samsom (universitair hoofddocent en hoofd laboratorium Kindergeneeskunde en onderzoeksleider van de divisie Gastro-enterologie en voeding aan het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam) en Astrid van de Graaf (freelance wetenschapsjournalist en science writer). Met een voorwoord van emeritus hoogleraar reumatologie Arnold Cats. an het cahier werkten wetenschappers en specialisten mee van onder meer het UMCU, UMCG, LUMC, Radboud umc, VUmc, AMC UvA, Erasmus MC, RIVM, Sanquin Research, University College Roosevelt en Wageningen University & Research.

2

Afvalwater. Hoe maken we de cirkel weer rond?, 5 juni 2018 Dagelijks spoelen we de wc meerdere keren door. Wat er daarna precies met al die poep en pies gebeurt, is voor velen onbekend. Honderden zuiveringsinstallaties in Nederland draaien dag en nacht om ons rioolwater en industrieel afvalwater te zuiveren. In dit cahier beschrijven waterwetenschappers de laatste stand van zaken rond het zuiveren van afvalwater, en wat dit betekent voor onze gezondheid en economie. Dit cahier werd samengesteld door Mark van Loosdrecht (hoogleraar milieubiotechnologie en waterzuivering aan de Technische Universiteit Delft), Alfons Stams (persoonlijk hoogleraar microbiologie aan de Wageningen University &

Research), Wiel Hoekstra (emeritus hoogleraar Algemene Microbiologie en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij) en Astrid van de Graaf (freelance wetenschapsjournalist en science writer). Met een voorwoord van Jacqueline Cramer, Hoogleraar duurzaam innoveren Universiteit Utrecht en regisseur circulaire economie in de Metropoolregio Amsterdam.

De hielprik. Erfelijke metabole ziekte aan het licht via een druppeltje bloed, 20 mnaart 2018. In dit cahier bespreken dé deskundigen op dit gebied in Nederland de aard en achtergrond van de metabole ziekten in de hielprik en ook de ethische dilemma’s die bij de hielprikscreening komen kijken. Dit cahier werd samengesteld door Riekelt Houtkooper (medisch bioloog en Universitair Hoofddocent aan het Academisch Medisch Centrum van de Universiteit van Amsterdam), Eileen Daniels (biomedisch wetenschapper en promovendus aan het Academisch Medisch Centrum van de Universiteit van Amsterdam), Gepke Visser (kinderarts metabole

ziekten aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht), Jannes van Everdingen (voorzitter van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij), en Rob Buiter (freelance wetenschapsjournalist). Met een voorwoord van Paul Blokhuis, Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Schimmels. Van plaag tot bouwmeester, 5 december 2017 In dit cahier maken we een reis door het rijk der schimmels. Mycologen, biologen, fysiologen, ecologen, fytopathologen, medische microbiologen en biotechnologen belichten zowel de donkere als de lichte kant van schimmels en hun rol in de natuur, ons dagelijks leven, en landbouw en hedendaagse biotechnologie. Het rijk der schimmels is een schatkist voor een duurzame toekomst. Dit cahier werd samengesteld door prof. dr. Han Wösten (hoogleraar Microbiologie en onderwijsdirecteur Biologie en Biosciences aan de Universiteit Utrecht), Wiel Hoekstra (emeritus hoogleraar Algemene Microbiologie en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij) en Astrid van de Graaf (freelance wetenschapsjournalist en

science writer). Met een voorwoord van et Bussemaker, oud-minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Van slaapkamer naar laboratorium. De stand van de voortplantingsgeneeskunde, 26 september 2017. Zwanger worden gaat bij 1 op de 6 stellen niet vanzelf. Onze vruchtbaarheid is een hele medische molen geworden sinds de geboorte van de eerste IVF-baby. Hoe werken de technologieën die de voortplantingsgeneeskunde nu gebruikt, en wat zal er mogelijk zijn in de toekomst? De redactie van dit cahier bestaat uit Bernard Roelen (Universitair hoofddocent aan het departement Gezondheidszorg Landbouwhuisdieren van de Faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit Utrecht), Ben Hamel (bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij en emeritus hoogleraar klinische genetica aan het Radboudumc in Nijmegen),

Mariëtte van den Hoven (senior onderzoeker aan het Ethiek Instituut van de Universiteit Utrecht) en ir. Rob Buiter (wetenschapsjournalist). Met een voorwoord van dr. Bert Alberda (gepensioneerd gynaecoloog, voorheen werkzaam aan het Franciscus Gasthuis in Rotterda).

Proeven met mensen, Van wantoestanden tot geïnformeerde toestemming, 6 juni 2017. Al eeuwen lang voeren mensen proeven op mensen uit om te ontdekken hoe ons lichaam werkt, ziek wordt, en geneest. In dit cahier bespreken verschillende wetenschappers de opzet, goedkeuring en de gang van zaken rond onderzoek met mensen, en wordt na een terugblik naar een soms beschamend verleden ook een kijkje in de toekomst gegeven. De redactie van dit cahier bestaat uit Adam Cohen (directeur van het Centre for Human Drug Research (CHDR) en hoogleraar Klinische Farmacologie aan de Universiteit Leiden.), Agnes van der Heide

(FEDERA), Mariëtte van den Hoven (ethicus, senior onderzoeker Ethiek Instituut, Universiteit Utrecht en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij), dr. Jannes van Everdingen (adviseur Zorginstituut Nederland en voorzitter stichting Biowetenschappen en Maatschappij) en dr. ir. Astrid van de Graaf (wetenschapsjournalist). Met een voorwoord van Joop van Gerven (voorzitter a.i. van de Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek).

3

Rassenwaan. Het misbruik van de wetenschap in racisme, 21 maart 2017 In dit cahier laten auteurs van naam zien dat de genetische diversiteit binnen groepen in het algemeen veel groter is dan tussen groepen. Het verschil tussen een Europeaan en een Afrikaan kan veel kleiner zijn dan tussen de ene Europeaan en een andere. Bovendien is de genetica helemaal niet zo allesbepalend als we in de eerste decennia na het ontrafelen van het DNA hebben gedacht. Toch is die genetica in de geschiedenis op grote schaal misbruikt om groepen uit te sluiten. De redactie van dit cahier bestaat uit Joep Geraedts (emeritus hoogleraar Genetica en Celbiologie aan de Universiteit Maastricht en lid van de Adviesraad van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij), dr. Jannes van Everdingen (adviseur

Zorginstituut Nederland en voorzitter Stichting Biowetenschappen en Maatschappij), dr. Bas Defize (docent aan het Utrecht University College en bestuurslid van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij) en ir. Rob Buiter (wetenschapsjournalist). Met een voorwoord van Jelle Reumer (Hoogleraar Vertebraten paleontologie aan de Universiteit Utrecht).

Ons Microbioom, wat betekenen bacteriën voor onze gezondheid?, 6 december 2016 In dit cahier beschrijven microbiologen, bioinformatici, voedingsdeskundigen, moleculair biologen, filosofen en artsen vanuit hun vakgebied de laatste stand van zaken rond het menselijk microbioom: op de huid, in de mond, darmen, vagina en longen, en wat dit betekent voor onze gezondheid. Mogelijke nieuwe behandelingen met bacteriën, bacteriofagen en voedingsmiddelen liggen in het verschiet. De redactie van dit cahier bestond uit prof. dr. Michiel Kleerebezem (hoogleraar Gastheer-microben interacties aan Wageningen University & Research.), prof. dr. Wiel Hoekstra (emeritus hoogleraar Algemene Microbiologie en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij) en dr. ir. Astrid van de Graaf (freelance

wetenschapsjournalist en science writer). Met bijdragen van wetenschappers van onder meer Wageningen University & Research, VU Amsterdam, UMCU, en Universiteit Antwerpen. Met een voorwoord van Willem de Vos en een nawoord van Robert-Jan Brummer.

Levende bodem, de basis onder ons bestaan, 7 oktober 2016 In dit cahier laten wetenschappers van naam op het gebied van het bodemonderzoek niet alleen zien welke diensten een gezonde bodem al vele eeuwen levert. Ze vertellen ook hoe de figuurlijke bodem onder ons bestaand tegelijk grond voor inspiratie is voor voedsel en technologie voor de toekomst. De redactie van dit cahier bestond uit prof. dr. L. Brussaard, (hoogleraar Bodembiologie en Biologische Bodemkwaliteit bij Wageningen University & Research), prof. dr. ir. F.P.M. Govers, (persoonlijk hoogleraar Moleculaire Fytopathologie bij Wageningen University & Research). Met eindredactie van Rob Buiter (freelance wetenschapsjournalist) en een voorwoord van Cees Veerman, oud-minister van Landbouw Natuurbeheer en Visserij.

Stamcellen. Wetenschap, werkelijkheid en fictie, 21 juni 2016 In dit cahier beschrijven wetenschappers, ingenieurs, artsen en ethici vanuit hun eigen discipline de verschillende type stamcellen en de vele mogelijke toepassingen die deze de medische wetenschap en daarmee de gezondheidszorg gaan bieden. De redactie van dit cahier bestond uit Bernard Roelen (universitair hoofddocent Eicellen, embryo’s en stamcellen bij het departement Gezondheidszorg Landbouwhuisdieren van de Faclteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht), Wiel Hoekstra (emeritus hoogleraar Algemene Microbiologie, Universiteit Utrecht en bestuurslid Stichting Biowetenschappen en Maatschappij en Bas Defize (docent aan het Utrecht University College en bestuurslid Stichting Biowetenschappen en Maatschappij). Met

eindredactie van Astrid van de Graaf (freelance wetenschapsjournalist en science writer) en een voorwoord van Hans Clevers, hoogleraar moleculaire genetica aan het Hubrecht Instituut in Utrecht en directeur onderzoek bij het Prinses Maxima Centrum voor kinderoncologie.

Duurzame Derde Wereld. Grenzan aan de groei?, 29 maart 2016 In dit cahier bespreken experts of duurzame ontwikkeling de sterke bevolkingsgroei in de Derde Wereld op de juiste manier kan ondersteunen. Zijn technische oplossingen op het gebied van landbouw, waterzuivering en energiewinning uit het Westen even praktisch in het Zuiden? De redactie van dit cahier bestond uit Ken Giller (hoogleraar Plantaardige Productiesystemen aan de Wageningen Universiteit), Gert Spaargaren (hoogleraar Duurzame leefstijlen en consumptiepatronen in de groep Milieubeleid van de Wageningen Universiteit), Peter Oosterveer (milieusocioloog aan de Wageningen Universiteit), en Bas Defize (docent aan het Utrecht University College en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij).

Met eindredactie van Rob Buiter (freelance wetenschapsjournalist) en een voorwoord van Maurits Groen, de nummer één van de Duurzame 100 van Trouw.

4

Antibioticaresistentie. Wat als antibiotica niet meer werken?, 18 november 2015 Antibioticaresistentie wordt gezien als een van de grootste problemen voor de gezondheidszorg van de 21ste eeuw. Door overmatig en onjuist gebruik bij mens en dier zijn bacteriën ongevoelig geworden voor antibiotica, waardoor een blaasontsteking of een knieoperatie levensbedreigend kan uitpakken. Wat kunnen we doen als antibiotica niet meer werken? De redactie van cahier ‘Antibioticaresistentie’ bestond uit professor Jaap van Dissel (directeur Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM en hoogleraar Interne Geneeskunde aan het LUMC en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij), Wiel Hoekstra (emeritus hoogleraar Algemene Microbiologie en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen

en Maatschappij), Dunja Dreesens (senior adviseur bij het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten in Utrecht, en onderzoeker huisartsgeneeskunde aan de CAPHRI School for Public Health and Primary Care van de Universiteit Maastricht), Mariken van der Lubben (coördinator Antimicrobiële resistentie bij het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM). Met eindredactie door Astrid van de Graaf (freelance wetenschapsjournalist) en met een voorwoord van Edith Schippers, minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Klimaatverandering. Wat zijn de gevolgen?, 29 september 2015 In dit cahier beschrijven toonaangevende Nederlandse wetenschappers voor hun vakgebied wat de belangrijkste veranderingen zijn. Zo wordt duidelijk dat de veranderingen rond de Noordpool harder gaan dan elders. Maar ook de ijskap op het continent Antarctica brokkelt harder af dan wetenschappers tot voor kort dachten. Voor Nederlandse boeren, en ook voor ingenieurs biedt de klimaatverandering nog wel kansen. Tegelijk grijpen ook exotische insecten hun kans. Dit cahier werd samengesteld door professor Frank Berendse, hoogleraar Natuurbeheer en plantenecologie aan Wageningen UR, professor Ellen van Donk, hoofd Aquatische Ecologie bij het NIOO-KNAW en hoogleraar aan de Universiteit Utrecht, dr. Jannes

van Everdingen, voorzitter van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij en eindredacteur ir. Rob Buiter, wetenschapsjournalist. Met een voorwoord van Pier Vellinga, directeur van het programma Kennis voor Klimaat.

Geldzorgen in de zorg. Wat is een mensenleven waard?, 4 juni 2015 De gezondheidszorg verbruikt een groot gedeelte van het budget van onze overheid. Je kunt dat zien als een probleem, maar ook als een grote verworvenheid. We zijn gezegend met zorg van een hoge kwaliteit en daar hebben we veel geld voor over. Maar er zit per definitie een grens aan onze financiële middelen. En wat doe je als die grens wordt bereikt? Wie bepaalt of de kosten van een behandeling de baten ervan onaanvaardbaar overstijgen? Wat gebeurt er als een grens wordt gesteld aan de hoeveelheid zorg die iemand mag krijgen? Hoe hard is dat? Hoe werkt dit in de praktijk en zijn daar voorbeelden van? Waar komen de stijgende zorgkosten vandaan? Zit het hem in de kosten aan het einde van het

leven, of aan het begin? Welke rol spelen dure geneesmiddelen, en waarom zijn geneesmiddelen zo duur? Dit is ook een interactief digitaal tijdschrift wat bijvoorbeeld via je tablet of iPad is te lezen.

Foodtopia. Het voedsel van de toekomst, 12 februari 2015 Dit cahier levert een constructieve bijdrage aan het broodnodige maatschappelijke debat over onze toekomstige voedselvoorziening. Het laat zien dat er volop ideeën zijn voor innovaties, en dat sommigen die ideeën ook al uitvoeren. De redactie van het cahier bestaat uit Francine Govers (hoogleraar moleculaire fytopathologie aan Wageningen UR en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij), Tiny van Boekel (hoogleraar levensmiddelentechnologie aan de Wageningen UR) en Rob Buiter (freelance wetenschapsjournalist). Een aantal van deze wetenschappers geeft over dit onderwerp ook een lezing in een reeks die wordt georganiseerd ter

gelegenheid van de tentoonstelling Foodtopia van Museum Boerhaave in Leiden. Bij cahier Foodtopia is lesmateriaal ontwikkeld voor de HAVO/VWO bovenbouw. De lesmodule beslaat twee tot drie lesuren, inclusief een opdracht in Museum Boerhaave bij de nieuwe tentoonstelling Foodtopia. Activerende werkvormen leiden de leerlingen in subgroepen langs een aantal thema’s, waaronder voedselinnovaties, alternatieven voor vlees en de rol van voeding in gezondheid.

Synthetische biologie. Creatief met cellen, 28 november 2014 Wat is het, wat zijn de mogelijkheden en risico’s van synthetische biologie, en hoe staat de maatschappij tegenover deze technologische ontwikkeling? De redactie van dit cahier bestaat uit Wiel Hoekstra (emeritus hoogleraar microbiologie en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij), Ton van Maris (Universitair hoofddocent aan de vakgroep Industriële Microbiologie van de Technische Universiteit Delft), Bert Poolman (hoogleraar Biochemie aan de Rijksuniversiteit Groningen) en Jack Pronk (hoogleraar Industriële Microbiologie aan de Technische Universiteit Delft). Met eindredactie door Rob Buiter (wetenschapsjournalist) en een voorwoord van Jos van der Meer (EASAC). Dit is ook een

interactief digitaal tijdschrift wat bijvoorbeeld via je tablet of iPad is te lezen.

5

Je nier of mijn leven. Nierdonatie bij leven, 17 september 2014 Dit cahier gaat over nierdonatie bij leven, ofwel over mensen die besluiten tijdens hun leven een nier af te staan om een ander te redden. De redactie van dit cahier bestaat uit Jannes van Everdingen (voorzitter Biowetenschappen en Maatschappij en altruïstische nierdonor), Bernadette Haase (directeur Nederlandse Transplantatie Stichting), Martine Hommes (Nierstichting), Henk Smid (altruïstische nierdonor), Willem Weimar (nefroloog) en Maarten Evenblij (eindredactie). Dit cahier is ook online te lezen op Kennislink. Oceanen. Het wilde westen onder water, 18 juni 2014

Dit cahier zoekt antwoorden op een aantal belangrijke vragen: wat weten we nu van de oceanen, wat is de rol van oceanen in ecosystemen en klimaat en wat zijn de bedreigingen van de oceanen? De redactie van dit cahier bestaat uit professor Nico van Straalen (Vrije Universiteit Amsterdam) en professor Herman Ridderinkhof (NIOZ). Met een voorwoord van solozeiler Henk de Velde en eindredactie door Rob Buiter, wetenschapsjournalist. Dit cahier is ook online te lezen op Kennislink.

Genen en gezondheid. Wat valt er te lezen in je DNA, 19 maart 2014 Dit cahier belicht de opmars en de mogelijkheden van genetische tests bij zwangerschap en geboorte, in de gezondheidszorg, bij sport en in de rechtszaal, en de ethische, juridische en psychologische vragen die dat oproept. Bij dit cahier is ook lesmateriaal ontwikkeld. De redactie van dit cahier bestaat uit prof. dr. Jos van den Broek, hoogleraar (bio)medische wetenschapscommunicatie, Universiteit Leiden; dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en voorzitter stichting Biowetenschappen en Maatschappij; mr. Rachèl van Hellemondt, docent en onderzoeker sectie Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg, LUMC Leiden; prof. dr. Irene van

Langen, hoogleraar Klinische Genetica, afdeling Genetica UMC Groningen; en dr. Terry Vrijenhoek, geneticus, Afdeling Medische Genetica, UMC Utrecht. Met een voorwoord door prof. dr. GertJan van Ommen, hoogleraar Humane Genetica, LUMC Leiden, en eindredactie door Maarten Evenblij, freelance wetenschapsjournalist. Dit cahier is ook online te lezen op Kennislink. Bij dit cahier is ook lesmateriaal ontwikkeld voor havo/vwo bovenbouw.

Het geneesmiddel. De wonderlijke wereld achter medicijnen, december 2013 Dit cahier biedt een kijkje in die wonderlijke wereld achter het medicijn en laat zien wat er bij komt kijken om deze draaiende te houden en niet te laten doordraaien. Dit cahier laat ook zien wat er nodig is om te voorkomen dat het farmaceutische systeem vastloopt of ontspoort. Om ook in de nabije toekomst een optimale bereikbaarheid van werkzame en veilige geneesmiddelen voor iedereen te garanderen. De redactie van dit cahier bestond uit prof. dr. Jaap van Dissel, hoogleraar Interne Geneeskunde (infectieziekten), LUMC Leiden en directeur Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM; prof. dr. Bert Leufkens, hoogleraar Farmaco-epidemiologie, Universiteit Utrecht en voorzitter Nederlandse College ter Beoordeling van

Geneesmiddelen (CBG); en prof. dr. Toine Pieters, hoogleraar Geschiedenis van de Farmacie, Universiteit Utrecht. Met een voorwoord van Hugo Hurts, directeur Geneesmiddelen, ministerie van VWS, en eindredactie door Maarten Evenblij. Het cahier is ook online te lezen op Kennislink.

Algen. De groene belofte, september 2013 In dit cahier belichten de vooraanstaande wetenschappers uit het algenonderzoek wat de rol van algen in de natuur is, wat de potentie is van algen als producenten van biobrandstoffen of andere producten, en vooral wat er nog moet gebeuren voor de belofte realiteit wordt. En ja, in de zomer kunnen sommige algen ook je zwemplezier vergallen. Maar zelfs voor de bestrijding van dat probleem biedt dit cahier een handvat. De redactie van dit cahier bestond uit dr. Packo Lamers (Wageningen Universiteit), prof. dr. Wiel Hoekstra (bestuurslid BWM) en ir. Rob Buiter (eindredactie). Met een In Memoriam voor onze vicevoorzitter Prins Friso. Het cahier is ook online te lezen op Kennislink.

Gezond ouder worden. Lang zullen we leven?, Juni 2013. Dit cahier vertelt waarom we steeds ouder worden. Ook de consequenties van de veroudering voor de bevolkingsopbouw, de maatschappij en de kosten voor de gezondheidszorg worden besproken. En hoe zorgen we dat we vooral gezond ouder worden? Uiteindelijk probeert dit cahier de bouwstenen te bieden voor een antwoord op de vraag of veroudering een (luxe-) probleem is of toch vooral een kans. De redactie van dit cahier bestond uit prof. dr. Bas Zwaan is hoogleraar erfelijkheidsleer aan Wageningen Universiteit en Researchcentrum en dr. Bas Defize, bestuurslid BWM en docent aan het University College Utrecht. Met een voorwoord van oud-minister van Volksgezondheid Els Borst en eindredactie door Rob Buiter. Het cahier is

ook online te lezen op Kennislink.

6

Het menselijk lichaam. Zijn of hebben wij een lijf? Maart 2013. Dit cahier kijkt niet alleen met een culturele blik naar het cahier, maar vanuit het medisch perspectief beschrijft dit cahier hoe het lichaam in de wetenschap figuurlijk, en in biobanken letterlijk wordt gereduceerd tot stukjes weefsel in een vat met stikstof. Het beschrijft de worsteling van juristen met de status van het lichaam: kunnen lijf en leden een ‘bezit’ zijn? Ook in de kunst neemt het lichaam een bijzondere positie in. De redactie van dit cahier bestond uit professor Dick Engberts, hoogleraar normatieve aspecten van de geneeskunde aan het Leids Universitair Medisch Centrum; en professor Jaap van Dissel, bestuurslid BWM en hoofd van de afdeling Infectieziekten aan het LUMC. Met een voorwoord van senator en medisch ethica

Heleen Dupuis en eindredactie door Rob Buiter. Het cahier is ook online te lezen op Kennislink.

7

Biodiversiteit. Meer dan alleen soorten, november 2012. In dit cahier wordt de bijzondere biodiversiteit in Nederland beschreven en wat het nut ervan is voor de mens. Daarnaast wordt een overzicht gegeven van het huidige biodiversiteitsbeleid in Nederland en daarbuiten, waaronder verschillende manieren om biodiversiteit te behouden en te stimuleren. Heeft een dier, een plant, zelfs een bacterie het recht om te blijven bestaan, zelfs al heeft dit totaal geen nut voor de mensheid, of is het misschien zelfs schadelijk? De redactie van dit cahier bestond uit prof. dr. Jos van den Broek, hoogleraar Wetenschapscommunicatie (Universiteit Leiden), prof. dr. Herman Eijsackers, emeritus buitengewoon hoogleraar Natuurbeheer en Milieukwaliteit (VU Amsterdam) en prof. dr. Nico van Straalen, hoogleraar

Dierecologie (VU Amsterdam), met eindredactie door Maarten Evenblij, wetenschapsjournalist. Het voorwoord werd geschreven door Hans Alders, voorzitter Taskforce Biodiversiteit en Natuurlijke Hulpbronnen. Het cahier is ook online te lezen op Kennislink.

Conflict. Oorzaken, achtergronden en consequenties, september 2012. Door de wetenschap zijn we de laatste dertig jaar heel anders gaan kijken naar het fenomeen agressie. Het onderzoek dat in dit cahier wordt gepresenteerd toont dat ook agressie als natuurlijk gedrag kan worden gezien, een uiting van de drang tot overleven van de eigen soort, de eigen groep, of het eigen nest. De genen van een agressor spelen een rol in conflicten en agressie, maar zijn zeker niet allesbepalend. Net zo min als de opvoeding. De redactie van dit cahier werd gevormd door dr. Maaike Kempes, senior wetenschappelijk medewerker van het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie, dr. Paul Albers, managing

editor van het wetenschappelijk tijdschrift Behaviour, en prof. dr. Wiel Hoekstra, vertrouwenspersoon wetenschappelijke integriteit bij het RIVM en bestuurslid bij Stichting Biowetenschappen en Maatschappij. De eindredacteur was Rob Buiter, wetenschapsjournalist ‘Levende Wetenschappen’. Het voorwoord in het cahier is geschreven door topadvocate Inez Weski. Het cahier is ook online te lezen op Kennislink.

Bewegen doet leven. Hoe bewegen onze gezondheid beïnvloedt, juni 2012. Dit cahier Bewegen doet leven laat zien dat voldoende beweging hand in hand gaat met goede gezondheid, en vooral waaróm dat zo is. Het beschrijft de relatie tussen beweging en de conditie van verschillende organen en systemen in ons lijf. Dit cahier vertelt je ook dat bewegen niet hetzelfde is als sport. Sterker nog: door regelmatig ‘gewoon’ te bewegen kun je vaak meer bereiken dan door af en hoe heel intensief te sporten. Dit cahier werd samengesteld door dr. Maarten Bobbert van Onderzoeksinstituut MOVE, prof. dr. Jan Osse, emeritus hoogleraar dierkunde, dr. Hans Savelberg, Universitair Hoofddocent bewegingswetenschappen aan de Universiteit van Maastricht en ir. Rob Buiter (eindredactie), wetenschapsjournalist. Het

voorwoord werd geschreven door schaatslegende Ard Schenk. Het cahier is ook online te lezen op Kennislink. Ziekte van Lyme. Nasleep van een tekenbeet, maart 2012. Dit cahier Ziekte van Lymebeschrijft de ziekte van Lyme in al haar facetten en geeft een goede indruk van de stand van kennis over deze ziekte in ons land. De diversiteit aan hoofdstukken laat zien dat voor het krijgen van een verdiepend begrip over de ziekte van Lyme niet alleen de medische aspecten van de ziekte bekend moeten zijn, maar ook de biologische en de ecologische aspecten van de teek en zijn gastheren. Dit cahier is samengesteld door prof. dr. Peterhans van den Broek, emeritus hoogleraar infectieziekten, dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en lid van de Raad van Advies van Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, en dr. Fedor Gassner, onderzoeker infectieziekten en gezondheidseducatie bij het RIVM. Met

eindredactie van Maarten Evenblij, wetenschapsjournalist, en een voorwoord van Willem Takken, hoogleraar Entomologie aan Wageningen University. Het cahier is ook online te lezen op Kennislink.

Mens 2.0. Homo sapiens verbeterd, december 2011. Dit cahier gaat over technologie ter verbetering van het menselijk lichaam. Kunnen we in de toekomst worden genezen, voor we ziek zijn? Wat als straks alle saaie klusjes worden gedaan door robots? Het cahier schetst de opmaat naar een nieuwe versie van de moderne mens. Maar worden we wel blij van de ‘verbeterde’ versie van Mens 1.0? Dit cahier is samengesteld door dr. Ann van der Auweraert, universitair docent wetenschapscommunicatie, TU Delft, prof. dr. Jos van den Broek, hoogleraar wetenschapscommunicatie, Universiteit Leiden, en prof. dr. Wiel Hoekstra, emeritus hoogleraar microbiologie. Met eindredactie door ir. Rob Buiter, wetenschapsjournalist, en een voorwoord van KNAW-president Robbert Dijkgraaf.

Baby aan boord. Van conceptie tot eerste verjaardag, september 2011. Dit cahier gaat over de zorg voor de baby tijdens de zwangerschap, bevalling en het eerste levensjaar. Deze periode is cruciaal voor de verdere ontwikkeling van het kind tot een volwassene. Dit cahier is samengesteld door prof. dr. Joep Geraedts, hoofd afdeling Klinische Genetica Maastricht UMC, prof. dr. Luc Zimmermann, hoofd afdeling Kindergeneeskunde en Neonatologie Maastricht UMC, en Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Met eindredactie door Maarten Evenblij, wetenschapsjournalist, en een voorwoord van Prinses Máxima.

8

Je bent wat je eet. Voeding en gezondheid, juni 2011. Dit cahier gaat over voeding en gezondheid. Voedsel staat meer dan ooit in de belangstelling. Voor een gezond lijf moet je gezond eten en als je er te lang een slecht voedingspatroon op nahoudt gaat dat ook ten koste van je gezondheid. Maar hoe bepaal je wat gezonde voeding is? Dit cahier is samengesteld door prof. dr. Tiny van Boekel, hoogleraar Productontwerpen en Kwaliteitskunde aan Wageningen University, dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij, en prof. dr. Kees de Graaf, hoogleraar sensoriek en eetgedrag aan Wageningen University. Met eindredactie door ir. Rob Buiter, wetenschapsjournalist, en een voorwoord van topkok Pierre Wind. Infectieziekten. Ongewenste wereldreizigers, maart 2011. Dit cahier Infectieziekten gaat over de verspreiding van infectieziekten over de aardbol en het verband daarvan met onze veranderende levensstijl. Het gaat ook over de pogingen om uitbraken van infectieziekten te voorkomen of in de hand te houden. Dit cahier is samengesteld door prof. dr. Jaap van Dissel, hoogleraar Interne Geneeskunde aan het LUMC in Leiden, dr. Jim van Steenbergen, epidemioloog en arts maatschappij en gezondheid bij het RIVM, en dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Met eindredactie door Maarten Evenblij, wetenschapsjournalist, en een voorwoord van Louise Gunning, voorzitter van de Gezondheidsraad.

Biogrondstoffen. Van fossiel naar biomassa, december 2010. Er zijn op aarde voldoende grond en biologische afvalstromen beschikbaar om een groot deel van de wereldbehoefte aan energie te vervullen en zo te komen tot een biobased economy. Het cahier Biogrondstoffen beschrijft de mogelijkheden en technieken om biomassa te verkrijgen en om te zetten in bruikbare en commercieel toepasbare biogrondstoffen. Dit cahier is samengesteld door prof. dr. Johan Sanders, hoogleraar Valorisatie van plantaardige productieketens, Wageningen University, prof. dr. ir. Erik Heeres, hoogleraar Chemische Technologie, Universiteit Groningen, en Friso van Oranje, M.Sc., MBA, directeur Wolfensohn & Company en bestuurslid Stichting Biowetenschappen Maatschappij. Met eindredactie door

Maarten Evenblij en een voorwoord door ir. Paul Hamm, voorzitter Platform Groene Grondstoffen van 2004-2009 en lid van de interdepartementale High Level Stuurgroep Bio Based Economy.

Hepatitis. Een virus in je lever, september 2010. Het cahier Hepatitis gaat over de verschillende vormen van het hepatitis virus, hoe en waar je de ziekte kunt oplopen en wat er aan te doen is. Dit cahier is samengesteld door dr. Greet Boland, immunoloog, projectleider Nationaal Hepatitis Centrum en staflid afdeling Medische Microbiologie, UMC Utrecht, dr. Marijke Mostert, projectleider Nationaal Hepatitis Centrum, prof. dr. Joost Drenth, hoogleraar moleculaire gastroentorologie en hepatologie, UMC Radboud, Radboud Universiteit Nijmegen, en dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Met eindredactie door Maarten Evenblij, wetenschapsjournalist, en een voorwoord van het Nationaal Hepatitis Centrum.

Variatie in vee. Biodiversiteit op de boerderij bedreigd, juni 2010. Dit cahier biedt een helder overzicht van de stand van de wetenschap rond het behoud van zeldzame huisdier- en veehouderijrassen. Dit cahier is samengesteld door dr. Ank Zegwaard, beleidsmedewerker Educatie & Voorlichting van de Stichting Zeldzame Huisdierrassen, dr. Kor Oldenbroek, wetenschappelijk medewerker van het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland, en dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Eindredactie en interviews door ir. Rob Buiter, wetenschapsjournalist, en met een voorwoord van Gerda Verburg, minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

Bijen. Fascinerend, essentieel en bedreigd, maart 2010. De sterfte onder bijen is de laatste jaren veel hoger dan normaal. En dat terwijl een belangrijk deel van de wereldvoedselproductie afhankelijk is van bestuiving door bijen. Dit cahier is samengesteld door dr. Tjeerd Blacquière, bijenexpert aan Wageningen University, prof. dr. Nico van Straalen, hoogleraar dierecologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en bestuurslid van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Eindredactie: ir. Rob Buiter, wetenschapsjournalist. Voorwoord: voorzitter van de Nederlandse Bijenhouders Vereniging. Evolutie zit in je genen. Over Darwin en Genomics, november 2009. Dit cahier beschrijft de relatie tussen genetica en evolutie, en maakt zichtbaarhoe geselecteerde erfelijke kenmerken aan volgende generaties worden doorgegeven. Dit cahier werd samengesteld door Joep Geraedts, hoogleraar genetica en celbiologie aan de Universiteit Maastricht; Peter de Knijff, hoogleraar Populatie- en evolutiegenetica in Leiden; Jannes van Everdingen, directeur van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en bestuurslid van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij; en Jos van den Broek, hoogleraar biomedische wetenschapscommunicatie en bestuurslid van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Met eindredactie door Rik Smits en een voorwoord van Ronald Plasterk, Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

9

Diabetes. Een wolf in schaapskleren, september 2009. Dit cahier geeft een overzicht van de verschillende vormen van diabetes, de oorzaken en behandelmethodes. Dit cahier werd samengesteld door Tom Arends M.Sc., dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid Stichting Biowetenschappen en Maatschappij; en drs. Elise van Rooij, wetenschapsredacteur Diabetes Fonds. Met eindredactie door ir. Marianne Heselmans en een voorwoord van Ab Klink, Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Brein in beeld. Beeldvorming bij hersenonderzoek, juni 2009. Dit cahier Brein in Beeld schetst de laatste ontwikkelingen in zowel het hersenonderzoek als de diagnostiek van hersenziekten. Dit cahier werd samengesteld door Dop Bär, hoogleraar Biomedische Wetenschappen, Utrecht; Maarten Evenblij, wetenschapsjournalist en eindredacteur van dit cahier; Jelle Jolles, hoogleraar Hersenen, Gedrag & Educatie, VU Amsterdam; Klaas Nicolay, hoogleraar Biomedische NMR, TU Eindhoven; Friso van Oranje, mede-oprichter van het MRI Centrum Amsterdam en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij; en Serge Rombouts, universitair hoofddocent bij het Leiden Institute for Brain and Cognition (LIBC).

Speuren naar sporen. Forensische Geneeskunde in Nederland, maart 2009. Dit cahier biedt een overzicht van het biomedische onderzoek dat bijdraagt aan de oplossing van misdrijven met behulp van forensische geneeskunde. Dit cahier werd samengesteld door Pieter Bol (arts-epidemioloog, wetenschapsjournalist en eindredacteur van dit cahier); Kees Das, expert in de forensische geneeskunde; Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij; en Frederik de Wolff, klinisch en forensisch toxicoloog. Leven met onzekerheid, november 2008. Dit cahier geeft een interdisciplinaire kijk op de onzekerheden in een menselijk leven. Het cahier werd samengesteld door Joep Geraedts, hoogleraar Genetica en celbiologie aan de Universiteit Maastricht en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij; en prof. dr. ir. M.B.A. van Asselt, hoogleraar Risk Governance aan de Universiteit van Maastricht en lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en van De Jonge Akademie. Tekst redactie door Liesbeth Koenen.

Donor in hart en nieren. Alles over orgaandonatie, september 2008. Dit cahier behandelt alle belangrijke vragen rondom orgaandonatie: hoe werkt het, wanneer heb je het nodig, en hoe kom je er voor in aanmerking? Zijn er alternatieven voor orgaandonatie, en hoe is het om met een gedoneerd orgaan te leven? Dit cahier werd samengesteld door Nienke Beintema, freelance wetenschapsjournalist; Jos van den Broek, hoogleraar Van Walree-leerstoel in de (bio)medische wetenschapscommunicatie aan de Universiteit Leiden en bestuurslid van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij; Bert Elbertse, programmacoördinator donorvoorlichting bij het NIGZ; en Jessica Teijl.

Over bevolking. Demorgrafische ontwikkelingen in Nederland en daarbuiten, juni 2008. Nederland is een van de dichtstbevolkte landen ter wereld. Dit cahier beschrijft de ontwikkeling van de wereldbevolking en die in ons land, en bespreekt de gevolgen van bevolkingsgroei. Dit cahier werd samengesteld door Nico van Nimwegen, sociaaldemograaf en adjunct directeur van het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) in Den Haag; en Jannes van Everdingen en Joep Geraedts, bestuursleden van stichting Biowetenschappen en Maatschappij. Met eindredactie door Maarten Evenblij en een voorwoord van Alexander Pechtold.

Natuur als bondgenoot. Biologische bestrijding van ziekten en plagen, maart 2008. Dit cahier geeft een overzicht van de manieren waarop ziekten en plagen biologisch kunnen worden bestreden. Het beschrijft niet alleen de meer dan 100 jaar oude geschiedenis van biologische bestrijding, het verklaart ook de biologica achter deze milieuvriendelijke manier van plagen bestrijden. Dit cahier werd samengesteld door Jan Osse, emeritus hoogleraar algemene dierkunde; Louis Schoonhoven, emeritus hoogleraar entomologie; en Marcel Dicke, hoogleraar entomologie aan Wageningen Universiteit. Met eindredactie door Rob Buiter en een voorwoord van Gerda Verburg, Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

10

Water. Bron van leven en ontwikkeling, november 2007. Waarom begint het leven met water? Dit cahier behandelt alle aspecten van de bouwsteen van het leven, waaronder het breekbare evenwicht in waterecologie, biodiversiteit in water, waterschaarste en waterbeheer. Het cahier werd samengesteld door dr. J.J.E. van Everdingen, bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij en dermatoloog; prof. dr. R.A. Feddes, emeritus hoogleraar ‘Bodemnatuurkunde, Agrohydrologie en Grondwaterbeheer’ aan de Universiteit Wageningen; drs. T.A.W.M. Saat, beleidsmedewerker Aard- en Levenswetenschappen bij NWO; en Rob Buiter (eindredacteur).

Kanker, de nieuwe aanpak. September 2007. Over screening, behandeling, erfelijkheid, en het hoe en waarom van kanker. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum, bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij en van 1977 tot 1997 directeur van het Integraal Kanker Centrum Rotterdam; dr. V.J. de Ru, radiotherapeut en voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Oncologie; prof. dr. P.M. Hoogerbrugge, kinderarts en hoogleraar Kinderoncolologie in Nijmegen; en Liesbeth Koenen (tekstredactie).

Vergrijzend brein, wat ouder wordende hersenen met cognitieve vermogens doen. Juni 2007. Wat gebeurt er in de hersenen bij het ouder worden? Wat zijn de gevolgen ervan en hoe kunnen we die zo goed mogelijk het hoofd bieden? Het cahier werd samengesteld door prof. dr. W.G. van Aken, bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij; prof. dr. K.R. Ridderinkhof, hoogleraar Neurocognitieve Ontwikkeling en Veroudering en hoofd van Acacia; en prof. dr. F.R.J. Verhey, hoogleraar Neuropsychiatrie en Ouderenpsychiatrie aan de Universiteit Maastricht. Met eindredactie door Maarten Evenblij en een voorwoord van Jan Terlouw, voorzitter Taskforce Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie.

Steeds dikker. Obesitas – Een hardnekkig aandoening, maart 2007. Over dikker worden, preventie, aanleg, diëten en schoonheidsidealen. Het cahier werd samengesteld door prof.dr. Inez de Beaufort, ethicus en hoogleraar Gezondheidsethiek aan het Erasmus MC; dr. Jannes van Everdingen, dermatoloog en bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij; prof.dr. J.C. Seidell, hoogleraar Voedingsleer aan de VU Amsterdam; en ir. M. Heselmans, eindredacteur. Met een voorwoord van Paul Rosenmöller, Voorzitter Convenant Overgewicht. Darmflora. Samenleven met bacteriën, december 2006. Lees alles over de darmflora in onze buik en haar bijdrage aan ons welzijn in dit cahier. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. A.H. Stouthamer, emeritus hoogleraar microbiologie; prof. dr. P.J. Heidt, bijzonder hoogleraar medische microbiologie aan het Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen; prof. dr. D.W. van Bekkum, voorzitter van de stichting Biowetenschappen en Maatschappij; en dr. R. Smits (eindredacteur). De 24-uurs mens. Waar economie en biologie van tijd tot tijd botsen, november 2006. Inzichten en ideeën over de relatie tussen klok en maatschappij zijn de afgelopen tientallen jaren zowel flink gegroeid als stevig bijgesteld. De 24-uurseconomie pakt bijvoorbeeld heel anders uit dan we twintig of dertig jaar geleden dachten. En voor- en tegenstanders zaten er praktisch even vaak naast. Dit cahier werd samengesteld door prof. dr. W.J. Rietveld, prof. dr. G.A. Kerkhof, dr. J.J.E. van Everdingen en drs E.M.H.W. Koenen. Gezond voor een prikje. Vaccinaties, september 2006. In dit cahier is alles op een rij gezet wat iemand moet weten over vaccinaties. Hoe vaccins maken dat wij zijn beschermd zonder eerst de ziekte door te maken. Wat ermee is bereikt, wat er nog nodig is, hier en elders in de wereld, en wat deskundigen verwachten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum, voorzitter stichting Biowetenschappen en Maatschappij; prof. dr. J.T. van Dissel, hoogleraar Interne Geneeskunde aan het LUMC; prof. dr. J. Vossen; en dr. R.J.C. Smits.

11

Dieren in dienst, maart 2006. Een maatschappelijk vraagstuk vol dilemma’s: de vraag hoe we met dieren, in het bijzonder proefdieren, behoren om te gaan. Een overzicht van de laatste ontwikkelingen op dit onderwerp. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. E. Schroten en dr. R.J.C. Smits. Met bijdragen van onder meer: prof.dr. D.W. van Bekkum, dr. R.J.C. Smits, dr.ir. J.M.M. Jonkers, prof.dr. C.F.M. Hendriksen, dr. J.J. Bajramovic, JAC.A.A. Swart, dr. J.G. Wolters, dr.ing. H. Hopster, drs. E.M.H.W. Koenen. Depressie, dubbelcahier nr. 1 en 2, april 2005 Depressie is een onderschatte ziekte. Wie realiseert zich dat er wereldwijd elke dag honderdvijftig miljoen mensen onder gebukt gaan? Waarom depressie zo oprukt, is nog een raadsel, maar wel weten we dat er heel veel, vaak met elkaar samenhangende oorzaken zijn waardoor depressie ontstaat. Erfelijkheid, lichamelijke constitutie, ontwikkeling, persoonlijkheid en stressfactoren dragen elk hun steentje bij. Het cahier werd samengesteld door dr. J.J.E. van Everdingen, bestuurslid stichting Biowetenschappen en Maatschappij; prof.dr. J.A. Swinkels, hoogleraar richtlijnontwikkeling in de GGZ aan de Universiteit van Amsterdam namens het Trimbos Instituut; dr. Ph. Rümke; dr. R. Smits; en mw. W. Bosma-Visser (redactie-secretaris).

Transgene dieren, juli 2005 Hoe transgenese, het genetisch modificeren, van dieren te werk gaat, wordt allereerst in het cahier beschreven. Ook wordt ingegaan op mogelijkheden die je met transgenese kunt bereiken, de gezondheids- en welzijnsproblemen die zich hierdoor bij dieren kunnen voordoen en hoe de nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen in onze samenleving worden ervaren. Het cahier werd samengesteld door prof.dr. P.R. Wiepkema, emeritus hoogleraar ethologie; prof.dr. E. Schroten, emeritus hoogleraar Christelijke Ethiek; prof.dr. A.J. van der Eb, mw. W. Bosma-Visser (redactie-secretaris), mw. H. Terlouw-van Tuinen (redactie-secretaris), en dhr. F.J.W. de Greef (tekstcorrectie).

Oren en horen, dubbelcahier nr. 3 en 4, maart 2005. Oren en horen doet uit de doeken hoe het ervoor staat met het gehoor in Nederland. Het vertelt wat we inmiddels begrijpen van geluid en akoestiek, en van de werking van het fijnzinnige gehoororgaan ook bij neushoorns, slangen en het bootmansvisje. Wat kan er stuk gaan, en wat heeft dat voor effect? Hoe zit het met aangeboren gehoorproblemen, is er al gentherapie in zicht? Hoe kom je er het beste achter of iemand wel goed hoort? En hoe krijgen mensenhersens het voor elkaar om in een geluidsstroom begrijpelijke taal te horen? Het cahier werd samengesteld door J.A.P.M. de Laat, klinisch-fysicus-audioloog; W.J. Rietveld, emeritus hoogleraar in de Fysiologische Psychologie; J.J. Grote, hoogleraar KNO-heelkunde aan de Universiteit Leiden; J.H.M. Frijns, hoogleraar

Otologie en Fysica van het Gehoor aan de Universiteit van Leiden; en E.M.H.W. Koenen, freelance wetenschapsjournalist. Met bijdragen van ondermeer J.J. Grote, E.M.H.W. Koenen, J.A.P.M. de Laat, W.J. Rietveld, W. Soede, J.H.M. Frijns, Y. Hilhorst-Hofstee, R.J.C. Admiraal, J.A.H. Eekhof, H. de Ridder-Sluiter, R. van der Wilk, A. van Dijk, en R. Bastiaanse.

Over…. Bevissing van de zee, december 2004 Aan bod komen in dit cahier de hoofdstukken: Voedsel uit de zee of een zee van voedsel, Oceaangeheimen, Het Nederlandse visserijbeleid; een kwestie van gedeelde verantwoordelijkheid, Noodzaak international visserij-onderzoek voor duurzame voedselzekerheid, hom en kuit in de aquacultuur en Ethiek van visteelt en visserij. Het cahier werd samengesteld door prof.dr. P.R. Wiepkema, emeritus hoogleraar ethologie, prof.dr. J.A.J. Verreth, Wageningen Universiteit, WU Dierwetenschappen en drs. W. van Haren (eindredactie).

Broze botten, Osteoporose en wat ertegen te doen is, september 2004 Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum, voorzitter Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, prof. dr. J. Joosse, zoöloog en neurobioloog hoogleraar dierkunde aan de Vrije Universiteit (VU) te Amsterdam, dr. Rik Smits, wetenschapsjournalist en drs. Wim van Haren (secretaris). Met bijdragen van J.C. Netelenbos, H.A.P. Pols, P. Lips, A.G. Uitterlinden, en H.C.G. Kemper.

12

Pillen op maat, de opkomst van de farmacogenetica, juni 2004 Hoe worden medicijnen en behandelingen die afgestemd zijn op de individuele patiënt op basis van zijn erfelijke gesteldheid, toegepast? Wat zijn de gevolgen voor patiënten, artsen, verzekeringsmaatschappijen en de maatschappij als geheel? Het cahier werd samengesteld door J.P.M. Geraedts, hoofd afdeling klinische genetica academisch ziekenhuis Maastricht; P.A. Bolhuis en R. Smits, wetenschapsjournalist. Met bijdragen van F.A. Wolff, J.M.A. Sitsen, J.C. Pronk, E.J. Pronk, D.L. Willems, H.J. Guchelaar, G.S.F. Ruigt, J.A. Gossen, P.M.A. Groenen, L.L.E. Bolt en J.J.M. van Delden. Hoe bevalt de zwangerschap, maart 2004 In het cahier ‘Hoe bevalt de zwangerschap’ staat centraal wat de geneeskunde op dit vakgebied te bieden heeft en wat daarvan in de praktijk wordt gebracht. Hoe goed functioneren de voorlichting, de controle, het onderzoek en de begeleiding? En hoe staat het met de preventie van ongelukken en aangeboren afwijkingen, het medisch ingrijpen waar dat nodig is en de hulp en kunstgrepen als zwanger worden niet vanzelf gaat? Het cahier werd samengesteld door dr. M.G. van Pampus, dr. J.A.M. van der Post, prof.dr. D.W. van Bekkum, voorzitter Stichting Biowetenschappen en Maatschappij en dr. R. Smits, wetenschapsjournalist (eindredactie). Antibiotica en resistentie, december 2003 De strijd tegen infectieziekten, de diversiteit van antibiotica, de verspreiding van resistentie, resistentie in de kliniek en cultuurverschillen en beleid komen in dit cahier aan de orde. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. A.H. Stouthamer, Emeritus hoogleraar VU, vakgebied Microbiologie, prof. dr. J. Joosse, zoöloog en neurobioloog hoogleraar dierkunde aan de Vrije Universiteit (VU) te Amsterdam, prof. dr. D.W. van Bekkum, voorzitter Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, drs. W. van Haren, secretaris en mw. drs. L.M. Wijgergangs. Met bijdragen van A.H. Stouthamer, J. Huisman, A.J. de Neeling, J.A.A. Hoogkamp-Korstanje, L.M. Wijgergangs, D.W. van Bekkum, J.E. Degener en H.A. Verbrugh. Systeem aarde, november 2003 Systeem Aarde behandelt het ontstaan en de evolutie van de aarde, de complexe processen die erop plaatsvinden, inclusief de rol van het leven en de mogelijke effecten van de menselijke exploitatie van natuurlijke hulpbronnen. Het cahier werd samengesteld door prof.dr. D.W. van Bekkum, voorzitter Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, prof.dr. H.N.A. Priem, Bijzonder hoogleraar Geologie, in het bijzonder de isotopen-geologie Universiteit Utrecht, prof.dr. G.J. van der Zwaan, Universiteiten van Utrecht en Nijmegen, hoogleraar Biogeologie en decaan, drs. Liesbeth Koenen, wetenschapsjournalist, dr. Rik Smits, wetenschapsjournalist en drs. Wim van Haren, secretaris. Met bijdragen van G.J. van der Zwan, H.N.A. Priem, P.G. Westbroek, J. Smit, D. Kroon, G.J. Boekschoten en P.J.

Crutzen. Adams jas: de huid van acne tot tattoo, september 2003. In dit cahier wordt behandeld: de huid als barrière, je huid je leven – leven met je huid, tatoeages, reageren en overreageren, wonden genezen en wonden maken, licht op je huid en huidkanker. Het cahier werd samengesteld door prof.dr. D.W. van Bekkum Stichting Biowetenschappen en Maatschappij (voorzitter), dr. H.B. Thio, drs. Liesbeth Koenen, wetenschapsjournalist, dr. Rik Smits (eindredactie), drs. Wim van Haren (redactie-secretaris).Met bijdragen van P.E.J. van Erp, J. de Korte, E. van der Velden, J. van Everdingen, F. Meulenberg, E.P. Prens, H.A.M. Neumann, F.R. de Gruijl en R. Willemze. Darwin en gedrag, de wortels van onze geest, april 2003 De menselijke natuur is ongekend populair en de evolutionaire benadering van ons gedrag is aan een schijnbaar onstuitbare opmars bezig. In dit cahier de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen die voldoende stof bieden om uw eigen mening te vormen over de evolutionaire psychologie. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum, Stichting Biowetenschappen en Maatschappij (voorzitter), dr. M. Derksen, Rijksuniversiteit Groningen, drs. W. van Haren (redactie-secretaris) en drs L. Koenen (eindredactie). Met bijdragen van A.P. Buunk, D.G. Fetchenhauer, F.B.M. de Waal, M. van Lambalgen, J.C.J.M van den Bergh, H. Smit, J.A.R.A.M. van Hoof en T. Kuipers.

13

Transgene planten. Onderzoek, communicatie en ethiek, december 2002 Over genoomprojecten bij planten, maken van transgene planten en mogelijke toepassingen, regelgeving, beheersen van plagen, publiekscommunicatie en acceptatie, ethiek, biologische landbouw, patenten op leven. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. P.R. Wiepkema Stichting Biowetenschappen en Maatschappij (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research), prof. dr. W.J. Stiekema, prof. dr. R.G.F. Visser. Met bijdragen van W.J. Stiekema, P.J.J. Hooykaas, L.A.P. Lotz, R.A. de Maagd, H.J. Bosch, C.M.J. van Woerkum en P.J.H. Kockelkoren.

Stamcellen, augustus 2002 Over onderzoek, mogelijke toepassingen in de geneeskunde, ethische en juridische aspecten van stamcelonderzoek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. J.P.M. Geraedts, prof. dr. D.W. van Bekkum en drs. W. van Haren (redactie-secretaris). Met bijdragen van C.L. Mummery, P.T. van der Saag, D.E. Atsma, G.J. Boer, Th.A. Boer en Th.A.M. te Braake. Veslaving, januari 2002 Waar het om gaat is de vraag waarom bepaalde mensen verslaafd raken en vooral waarom sommige van hen niet van hun verslaving af kunnen (of willen) komen. Zijn deze mensen ziek of, als ze maatschappelijk schade aanrichten, crimineel? Over de invloed van genetische aanleg en van de omgeving op het ontstaan, het verband met criminaliteit, de behandeling en de zorg voor verslaafden en tenslotte het wetenschappelijk onderzoek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D. de Wied, Stichting Biowetenschappen en Maatschappij (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), dhr. W. van Haren (redactie), prof. dr. J.M. van Ree, prof. dr. W. van den Brink. Met bijdragen van: W.M. de Zwart, Ed. Leuw, R.W. Wiers, M.A.F.M. Gerrits, J.M. van Ree, W. van den Brink en P.J.

Geerlings.

Gezondheid, gen & omgeving, november 2001 In dit cahier worden de genetische invloeden op het ontstaan van ziekten, de (positieve en negatieve) effecten van de omgevingsfactoren voeding en geneesmiddelen en ethiek onder de loep genomen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. J.P.M. Geraedts (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw.drs. G.T. Hartman, (research/publiciteit) en prof. dr. J.P. Vandenbroucke. Met bijdragen van J.P.M. Geraedts, J.P. Vandenbroucke, E.J.C. de Geus, D.I. Boomsma, J.F. Orlebeke, W.H.M. Saris, H.J.M. Theunisen en G.M.W.R. de Wert.

Xenotransplantatie, september 2001 In dit cahier worden de ontwikkeling van de transplantatiegeneeskunde en de mogelijkheden en risico’s van xenotransplantatie toegelicht. Over de mogelijkheden en beperkingen van dieren, met name varkens, als donor van organen, cellen en weefsels. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. J.A. Knottnerus (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw.drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. A.J. Dunning en dr. E. van Rongen. Met bijdragen van: A.F.M. Schaapherder, O.T. Terpstra, R.L. Marquet, J.N.M. IJzermans, E. Bouwman, G.J. Boer, F. Grosveld, A.D.M.E. Osterhaus, TJ. de Cock Buning en A.J. Dunning.

Gist, januari 2000 Gisten zijn eencellige micro-organismen met een grootte van gemiddeld 0,0005 tot 0,02 millimeter die niet met het blote oog zichtbaar zijn. Ondanks hun geringe afmetingen spelen gisten als duizenden jaren een belangrijke rol in het leven van de mens. De oudste bekende vorm van ‘gistgebruik’ is de omzetting van granen in bier. Behalve voor productie van bier en wijn wordt gist ook al vele eeuwen ingezet voor het laten rijzen van brooddeeg. Het cahier werd samengesteld oor prof. dr. J. Joosse (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), dr. W.H. Mager, prof. dr. A.H. Stouthamer.

14

Prionen, april 1999 De vorming en ophoping van het infectieuze eiwit in de hersenen wordt beschouwd als de belangrijkste oorzaak voor het ontstaan van de zogenaamde ‘prionziekten’. Naast het ontstaan van prionziekten door besmetting kunnen kleine veranderingen in de genen van deze infectieuze eiwitten er de oorzaak van zijn dat een prionziekte spontaan optreedt. Ook de combinatie van genetische gevoeligheid voor en blootstelling aan prionen is van groot belang bij het ontstaan van deze aandoeningen. In het cahier wordt beschreven: prionziekten bij dieren, prionziekten bij mensen, waarom zijn prionziekten zo bijzonder?, ontwikkelingen in de diagnostiek en wetenschap & politiek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. P. Wiepkema (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T.

Hartman (research/publiciteit) en prof. dr. C.J.G. Wensing.

Multiple Sclerose, september 1998 MS is een aandoening waarbij de uit eiwitten (myeline) bestaande beschermlaag rond zenuwvezels in hersenen en ruggenmerg beschadigd raakt. Hiervoor zijn cellen en moleculen van het afweersysteem verantwoordelijk. Het gevolg van de beschadigingen is dat de stroom van informatie vanuit de hersenen naar de overige delen van het lichaam (en vice versa) belemmerd of zelfs onderbroken wordt. In het cahier wordt beschreven: invloed van erfelijke en omgevingsfacturen, behandeling van MS, psychosociale aspecten en beeldvorming en maatschappelijke aspecten. Het cahier werd samengesteld door prof. D.W. van Bekkum (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), dr. C.J. Lucas en mw. E.H. Reitsma.

Ontwikkeling van de hersenen, maart 1998 In dit cahier wordt beschreven: hersenen in wording, genen, functie en ontwikkeling, voor de geboorte: foetale bewegingen, van geboorte tot los lopen en ontwikkeling van de motoriek bij peuters. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), prof. dr. D.F. Swaab en prof. dr. G.H.A. Visser.

Vermoeidheid, oktober 1997 In dit cahier wordt beschreven: psychische vermoeidheid, bewegen en vermoeidheid, vermoeidheid bij chronische ziekten, het chronisch vermoeidheidssydroom en moeheid als cultuurverschijnsel. Het cahier werd samengesteld door mw. prof. dr. H.M. Dupuis (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), mw. prof. dr. J.M. Bensing en prof. dr. J.W.M. van der Meer.

Schizofrenie, mei 1997 In dit cahier wordt beschreven: wat is schizofrenie?, ontwikkelingen in het hersenonderzoek, diagnostiek en behandeling, veranderingen in de zorg en veranderingen in de maatschappij. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D. de Wied (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), J.B. van Borssum Waalkes, dr. P.M.A.J. Dingemans en dr. C.J. Slooff. HIV-infectie, in onderzoek en kliniek, december 1996 In dit cahier wordt beschreven: interactie tussen HIV en het afweersysteem, epidemiologie van de HIV-infectie, behandeling van de HIV-infectie, kwaliteit van leven en preventie van de HIV-infectie. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (secretaris/eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), prof. dr. S.A. Danner (AMC Amsterdam), prof. dr. R.A. Countinho (GG en GD Amsterdam) en drs. M. van der Sanden (bureauredactie hoofdstuk 4).

15

Chronische ziekten, november 1996 In dit cahier wordt beschreven: aandacht voor chronische ziekten, chronische ziekten in getal, psycho-sociale aspecten van chronische ziekten, werken met een chronische ziekte en betekenis van preventie voor chronische ziekten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie), mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit), drs. R.J. Egger (CCZ IKR/KW) en mw. dr. M.A.G. van den Berg (WOCZ). Gentherapie, augustus 1996 In dit cahier wordt beschreven: van experiment tot behandeling, de overdracht van genen, maatschappelijke aspecten en gentherapie en octrooibescherming. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. D.W. van Bekkum (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (directrice) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit). Controversen, biowetenschappen en besluitvorming, dubbelcahier nr. 1 en 2, april 1996 In dit cahier wordt beschreven: behandelen ….. of niet?, genetische diagnostiek, alcoholgebruik: grenzen aan individuele vrijheid en milieubeheer en volksgezondheid: twee zijden van dezelfde medaille? Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinische patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/eindredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

Diabetes mellitus, mei 1995 In dit cahier wordt beschreven: Wat is diabetes mellitus?, secundaire complicaties van diabetes mellitus, leven met diabetes mellitus, niet-insuline-afhankelijke diabetes mellitus, een medisch en sociaal probleem en maatschappelijke aspecten van diabetes mellitus. Het cahier werd samengesteld door mw. prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandes-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. B.J. Birfelder (redactiesecretaris/eindredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

Taalstoornissen, oktober 1994 In dit cahier wordt beschreven: Wat is taal?, taalverwerving bij kinderen met of zonder handicaps, specifieke taalstoornissen bij kinderen, hersenen en dyslexie en hersenbeschadiging en afasie. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

16

Nieuwe voedingsmiddelen, biotechnologie, novel en functional foods, augustus 1994 In het cahier wordt beschreven: het dynamische voedingspatroon, zoetstoffen als alternatief, vetvervangers, biotechnologie en voeding, een nieuwe voedingsfilosofie: functional foods en Novel foods en de consument. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit). Geneesmiddelen uit planten, december 1993 In het cahier wordt beschreven: de tuin van de geneeskunde, geneeskrachtige stoffen uit planten, geneeskrachtige planten: culturele complicaties, de botanische rijkdom van het tropisch regenwoud en exploitatie van het regenwoud. Het cahier werd samengesteld door: prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit). Borstvoeding, september 1993 In het cahier wordt beschreven: het geven van borstvoeding, lactatie, de samenstelling van moedermelk, verontreiniging van moedermelk, alternatieven voor moedermelk en de betekenis van borstvoeding voor ontwikkelingslanden. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit). Pre-embryo, het prille begin, juni 1993 In het cahier wordt beschreven: de eerste veertien dagen, bevruchting buiten het lichaam, pre-embryo onderzoek, morele aspecten van experimenten met pre-embryo’s en de status van het (pre)-embryo; juridische aspecten van het onderzoek met (pre)-embryo’s. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

Ergonomie, de mens als maat, april 1993 In het cahier wordt beschreven: wat is ergonomie?, de menselijke maat, staan, zitten en tillen, oog voor mentale en emotionele belasting, producten ontwerpen, ergonomie en huishoudelijke arbeid en ontwerpen voor speciale groepen gebruikers. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

17

Zoet water, januari 1993 In het cahier wordt beschreven: zoet water voor de wereld, de waterhuishouding van mens en dier, de waterhuishouding van Nederland, Drinkwater en bron van zorg en conflicten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit). Bloedsomloop, november 1992 In het cahier wordt beschreven: de betekenis van de bloedsomloop, macrocirculatie en bloeddruk, microcirculatie en doorbloeding, de vloeibaarheid van bloed, atherosclerose en preventie en therapie van coronaire hartziekten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit). Natuur, wat doen wij ermee?, maart 1992 In het cahier wordt beschreven: natuurbescherming in ontwikkeling, ecologische overwegingen, natuurontwikkeling: geen eenduidige zaak, natuurbeleid in ontwikkeling en natuurbeleving in het moderne westen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

Insekten, augustus 1991 In het cahier wordt beschreven: de betekenis van insekten, honingbijen, de huisdieren onder de insekten, insekten als plaag, chemische bestrijdingsmiddelen en biologische bestrijding van plagen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

Nieuwe hormonen, cellen & cytokines, april 1991 In het cahier wordt beschreven: nieuwe hormonen, de vorming van bloedcellen, de productie van rode bloedcellen, de productie van witte bloedcellen, cytokines en het afweersysteem en groeifactoren en het ontstaan van kanker. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

18

Aidsvirus, september 1990 In het cahier wordt beschreven: het signalement van het Aids-virus, de ontregeling van het afweersysteem, testen op HIV, bestrijding van HIV, ontwikkeling van vaccins, verspreiding van HIV, effect van voorlichting, aids op wereldschaal en aids in Afrika. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

Stress, juli 1990 In het cahier wordt beschreven: stress als biologische verschijnsel, psychoneuro-immunologie, stress en hart- & vaatziekten, wat zijn stressoren? en stress en arbeid. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit).

Oorlogvoering, mei 1990 In het cahier wordt beschreven: zijn oorlog, bewapening en afschrikking rationeel?, biologische en chemische wapens, medische gevolgen van een nucleaire oorlog, medische gevolgen van biologische oorlogvoering en de mens, een oorlogszuchtig wezen? Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie) en mw. drs. G.T. Hartman (research/publiciteit). Proefdieren, oktober 1990 In het cahier wordt beschreven: geschiedenis van het dierexperiment, proefdieren in het biologisch onderzoek, proefdiergebruik in het vaccinonderzoek, proefdiergebruik in het kankeronderzoek, vermindering, vervanging en verfijning en ethische grenzen van proefdiergebruik. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie), mw. drs. G.T. Hartman (eindredactie) en drs. P. Koomen (eindredactie).

Melk, koe & biotechnologie, oktober 1989 In het cahier wordt beschreven: geschiedenis van de melkveehouderij in Nederland, voortplanting en biotechnologie, wat is melk?, biotechnologie en zuivel en hoe gezond zijn melk en melkproducten? Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. P.W.J. Peters, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. H.E.A. Dassen (bureauredactie), mw. drs. G.T. Hartman (eindredactie) en drs. P. Koomen (eindredactie).

19

Epilepsie, augustus 1989 In het cahier wordt beschreven: epilepsie in historisch perspectief, verschijningsvormen, diagnostiek en behandeling, onderzoek naar oorzaken en sociale aspecten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. P. Koomen (eindredactie). DNA-diagnostiek, februari 1989 In het cahier wordt beschreven: DNA, erfelijke ziekten: van chromosoom naar gen, kanker, infectieziekten, psychologische aspecten van voorspellend onderzoek en maatschappelijke aspecten van voorspellend onderzoek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie en drs. P. Koomen (eindredactie).

Plantenveredeling, oktober 1988 In het cahier wordt beschreven: genetische verscheidenheid, wat is plantenveredeling?, nieuwe akkerbouwgewassen? en wettelijke bescherming van plantenrassen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. P. Koomen (eindredactie). Toxicologie, wat is giftig?, mei 1988 In het cahier wordt beschreven: wat is giftig?, vergiftigingen, voeding, arbeid, milieu en slotbeschouwing. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. P. Koomen (eindredactie).

Verkeersveiligheid, november 1987 In het cahier wordt beschreven: gedrag, de oorzaak van verkeersonveiligheid, uitkijken in het verkeer, alcohol en verkeer, de invloed van geneesmiddelen, het verkeer als werkterrein en verkeersveiligheid en beleid. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. dr. T.S. Constandse-Westermann, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. P. Koomen (eindredactie).

Lucht, augustus 1987 In het cahier wordt beschreven: de betekenis van lucht voor het leven, de betekenis van lucht voor de vegetatie, luchtverontreiniging en volksgezondheid, verontreiniging van de binnenlucht, aandacht voor schone lucht: ontwikkelingen in het overheidsbeleid en mycorrhiza en bossterfte. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. P. Koomen (eindredactie), ir. R. de Boer & drs. I. Spruit (eindredactie).

20

Biologische klok, juni 1987 In het cahier wordt beschreven: tijdsignalen, de evolutie van biologische ritmen, op zoek naar de biologische klok, beïnvloeding van biologische ritmen in de landbouw, 24-uurs ritmen bij de mens, de bloemenklok van linnaeus forceren van bolgewassen en het hartinfarct in de ochtend. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. P. Koomen (eindredactie). Biomaatschappij, december 1986 In het cahier wordt beschreven: manipuleren van micro-organismen en planten, genetische manipulatie in de veehouderij, de nieuwe biologie en de geneeskunde, ingrijpen in de voortplanting van de mens, manipuleren van het milieu en biowetenschappen en economie: een biorevolutie? Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (klinisch patholoog), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie), drs. P. Koomen (eindredactie), ir. R. de Boer & drs. I. Spruit (eindredactie).

21

Ouderdom, oktober 1986 In het cahier wordt beschreven: de kunst om het menselijk leven te verlengen: van alchemie tot biochemie, medisch-biologisch onderzoek van het verouderingsproces, gezondheid en leefwijzen, ouderen en geneesmiddelen, technologie voor ouderen, vergrijzing van de bevolking: toekomstbeeld, veroudering van de beroepsbevolking in Nederland en Japan en beeld en zelfbeeld van ouderen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. I. Spruit (eindredactie). Transplantaties, juli 1986 In het cahier wordt beschreven: orgaan- en weefseltransplantaties, afstoting van getransplanteerde organen, harttransplantaties, dialyse en niertransplantatie, niertransplantatie bij kinderen, beenmergtransplantatie, hoornvliestransplantatie, (nier)donoren, de diagnose hersendood, doodcriteria: praktijk en theorie, kosten en effectiviteit van transplantaties en het leven als een kwaliteit. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. I. Spruit (eindredactie). Virus, mei 1986 In het cahier wordt beschreven: virus en infectie, bestrijding van infecties, interferon als antiviraal middel bij de mens, gewasbescherming, virusziekten bij landbouwhuisdieren, influenza: vóórkomen en voorkómen, kostenaspecten van een influenzavaccinatie, infecties van het centrale zenuwstelsel en kankervirussen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. M.A.M. van Brandenburg (eindredactie). Preventie van kindersterfte, ziekten en handicaps, februari 1986 In het cahier wordt beschreven: kindersterfte in de 19e eeuw, jeugdgezondheidszorg, een middag op het consultatiebureau, het voorkómen van ongevallen, wiegendood, rond de geboorte, medisch-ethische problemen rond de geboorte, mag pasgeboren zwaar defect leven worden beëindigd? en voor de geboorte/voor de conceptie. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. M.A.M. van Brandenburg (eindredactie). Mest, van tekort naar overschot, september 1985 In het cahier wordt beschreven: bemesting, geschiedenis van de bemesting, de ontwikkeling van de intensieve veehouderij, ammoniakproblemen in Nederland, het verwerken van mestoverschotten, jonge boeren en de mestproblematiek en milieuvisie op de intensieve veehouderij. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. M.A.M. van Brandenburg (eindredactie).

22

Voedselconservering, door straling, juni 1985 In het cahier wordt beschreven: voedselconservering, besmetting van ons voedsel, voedseldoorstraling, toelatingsbeleid in Nederland, voedseldoorstraling in mondiaal perspectief. Commentaren: consumentenbond: alert blijven en toepassing door voedselmiddelenbedrijven. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. M.A.M. van Brandenburg (eindredactie). Geslachtshormonen, regelaars onder controle?, april 1985 In het cahier wordt beschreven: hormonen zijn regelaars, geslachtshormonen en gedrag, hormonen en de pil, de overgang, osteoporose, anabolica in de slachtveehouderij, hormonen en sport en dopingbeleid in Nederland. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, dr. H.P. Gallacher, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris/bureauredactie) en drs. M.A.M. van Brandenburg (eindredactie). Wonen op gif, december 1984 In het cahier wordt beschreven: je zult er maar wonen, blootstelling aan chemisch afval, bevolkingsonderzoek?, wie zijn verantwoordelijk?, wie regelt en controleert?, gevolgen van deregulering en veilig wonen in de toekomst. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris).

Huid & haar, november 1984 In het cahier wordt beschreven: de huid als identiteit, biologische functies van de huid, de huid als venster van emoties, huidcontact tussen mensen, lepra: veroordeeld tot isolement en huid en statussymboliek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris).

Aids, april 1984 (+ bijlage cahier Aids) In het cahier wordt beschreven: Aids en syfilis, de Aids-epidemie, het ziektebeeld, de speurtocht naar de verwekker van Aids, Nederlands onderzoek op grote schaal, bloedtransfusie en Aids, gevolgen voor de homocultuur en voorlichting en preventie. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris).

23

Ouderschap, reageerbuisbaby’s, januari 1984 In het cahier wordt beschreven: ouderschap bij vogels en zoogdieren, kinderwens en medische techniek, gezinsvorming, adoptie van kinderen in nood, ouderschap in juridische zin en bevolkingspolitiek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. D.H. van Dijk (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris).

24

Allergie, september 1983 In het cahier wordt beschreven: wat is allergie?, geneesmiddelenallergie, allergie in het dagelijks leven, hooikoorts en huisstofallergie, dagelijks bericht voor hooikoortspatiënten, allergisch astma, allergie voor dieren, voedselallergie, contactallergie, allergie en sociaal isolement en groeit Basje er al over heen? Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. D.H. van Dijk (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris).

Dierproeven, de mens het ideale proefkonijn?, mei 1983 In het cahier wordt beschreven: mens, dier, samenleving, experimenten in de geschiedenis, dierenbescherming en dierproeven, toxiciteitsonderzoek met proefdieren, de wet op de dierproeven in de praktijk, diergedragsonderzoek, experimenten met patiënten, ethische aspecten van experimenten met patiënten, experimenten in de psychiatrie, experimenten in de psychotherapie en experiment en mensenrechten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. D.H. van Dijk (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris). Geur & reuk, februari 1982 In het cahier wordt beschreven: geuren uit het verleden, ruiken en proeven onderzocht, communicatie en geuren, geuren in de landbouw, toepassing van geur- en smaakstoffen en de neus van de consument. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, T. Dol, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. G. van der Sijde (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris). Biotechnologie, december 1982 In het cahier wordt beschreven: biomedische technieken, bioprocestechnologie, waterzuivering, agrobiotechnologie, zaken doen met universiteiten, overheidsbeleid, risico’s van de recombinant DNA-techniek en speerpunttechnologie? Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. D.H. van Dijk, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), F.A. Jansen (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris). Zee, voedingsbron en afvalput, september 1982 In het cahier wordt beschreven: invloed van de mens, het leven in zee, de wereldzeevisserij, verontreiniging van de zee, gevolgen van zeeverontreiniging en recht voor zee. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. D.H. van Dijk, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. G. van der Sijde (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris).

25

Bevolkingsonderzoek, december 1981 In het cahier wordt beschreven: bevolkingsonderzoek, baarmoederhalskanker, een sociale ingreep, bevolkingsonderzoek en politiek, bevolkingsonderzoek op kanker, nuttige zaak of Paard van Troje?, huisarts en bevolkingsonderzoek op hart- en vaatziekten en patiënt worden. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, T. Dol, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. G. van der Sijde (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris). Gestoord gedrag? Biowetenschappen en psychiatrie, september 1981 In het cahier wordt beschreven: psychiatrie, toen en nu, psychochirurgie, ontwikkeling in de psychofarmacologie, hersenen en gedrag en over de maatschappelijke aanvaardbaarheid. Commentaren: wettelijke weinig geregeld bij medische experimenten en de ‘gekken’-beweging. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, T. Dol, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. G. van der Sijde (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris).\ Geslachtsziekten, april 1981 In het cahier wordt beschreven: geslachtsziekten in de loop der eeuwen, epidemiologie, diagnosestelling en fundamenteel onderzoek, bestrijding, preventie en seksualiteit en geslachtsziekten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, T. Dol, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, M.E.F. Prins (arts), prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. G. van der Sijde (eindredacteur) en mw. drs. E.J. Birfelder (eindredactie/redactiesecretaris). Mensapen, taal of teken?, december 1980 In het cahier wordt beschreven: juffrouw Laps is een zoogdier, de communicatie mogelijkheden van mensapen, wat is taal?, apentaal, een kwestie van intelligentie, niet van taalaanleg, het dossier aap en de zin van vergelijken. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, drs. H.E.A. Dassen (eindredacteur, T. Dol, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter) en mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris). Landbouw en milieu, september 1980 In het cahier wordt beschreven: landbouw voortdurend in beweging, plantaardige productie, plagen en hun bestrijding, bedrijfsvoering en milieu in de landbouw en de landbouw als mogelijke spil van het milieubeheer. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, drs. H.E.A. Dassen, T. Dol (eindredacteur), mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter) en mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris).

26

Energie, veiligheid en gezondheid, mei 1980 In het cahier wordt beschreven: energieverbruik en economische ontwikkeling, fossiele brandstoffen, ongezond in gebruik, kernenergie, een lange maatschappelijke discussie, zonne- en windenergie, materialen en risico’s, energie en het publiek en risicobeoordeling in de energieproblematiek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, drs. H.E.A. Dassen (eindredacteur), T. Dol, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), prof. dr. P.J. Thung, en mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris).

Agressie, januari 1980 In het cahier wordt beschreven: biologische aspecten van agressief gedrag, fysiologie van agressie, agressie bij de mens, geweld en de maatschappelijke orde, agressief en niet agressief geweld en agressie, oorlog en terrorisme. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, drs. H.E.A. Dassen, T. Dol (eindredacteur), mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), prof. dr. P.J. Thung, en mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris). Vaccinatie, prikken of slikken, september 1979 In het cahier wordt beschreven: infectieziekten, afweerzones, hulp bij afweer, bereiding en controle van vaccins, maatschappelijke betekenis van vaccinatie, godsdienstige bezwaren tegen polio-vaccinatie en vaccinatie en het recht. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, drs. H.E.A. Dassen, T. Dol, mw. M. Doorman-Degens, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), prof. dr. P.J. Thung, mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris) en drs. J. Nab (eindredacteur). MAC-waarden, veilig ademen op het werk, juni 1979 In het cahier wordt beschreven: MAC-waarden: riskante zaak”, meten is eten, is het stelsel van MAC-waarden wel aanvaardbaar”, werkgevers over MAC-waarden, werknemers over MAC-waarden en MAC-waarden in de praktijk. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. J. Nab, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), prof. dr. P.J. Thung, mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris) en T. Dol (eindredacteur). Topsport, maart 1979 In het cahier wordt beschreven: kracht, snelheid en uithoudingsvermogen, medische begeleiding, doping, mentale begeleiding, topsport in de Oudheid en topsport, politiek en technologie. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, drs. J. Nab, drs. M.L. Koen, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), prof. dr. P.J. Thung, mw. drs. E.J. Birfelder (redactiesecretaris) en T. Dol (eindredacteur).

27

Fluoridering, kiezen of trekken, februari 1978 In het cahier wordt beschreven: tandbederf, de kristalchemische aspecten van tandglazuur, de betekenis van fluoride voor het gebit, de voorgeschiedenis, overheidshandelen in de persoonlijke levenssfeer en acties pro en contra. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), mw. M. Doorman-Degens, M.P. Gerkema, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. M.L. Koen en Leontien van Velp (eindredacteur). Leren samenleven, ontwikkeling van gedrag in de eerste levensfase, oktober 1978 In dit cahier wordt beschreven: moeder en kind in het verleden, verschillende samenlevingsvormen, de chimpanseebaby in de natuur, moer en kind bij apen en de mens, in het laboratorium, zuigelingentijd: gevoelige periode en praktijkervaringen met gestoord gedrag. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, M.P. Gerkema, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), prof, dr. P.J. Thung, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en mw. J. Kiers (eindredacteur). Neutronenbom, wapentuig in opspraak, april 1978 In dit cahier wordt beschreven: ontwikkeling van kernwapens, biomedische gevolgen van de neutronenbom, chemische wapens, biologische wapens en neutronenbom en wereldvrede. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, mw. M. Doorman-Degens, M.P. Gerkema, prof. dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld (voorzitter), drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en drs. J. Nab (eindredacteur). Het geheugen, juni 1977 In het cahier wordt beschreven: psychologie van het geheugen, leren in ‘hersentermen’, leerstoornissen op school en een leerzaam gesprek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), M.P. Gerkema, dr. M.B.H. Visser, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en Nicole Raemdonck (eindredacteur). Hart en vaten, zwakke schakels in een systeem, december 1977 In het cahier wordt beschreven: het ontstaan van hart- en vaatziekten, oorzaken en preventie, de behandeling van hart- en vaatziekten, beweging voor en na het hartinfarct, het hartinfarct als maatschappelijk gegeven en ons hart en de gezondheidsvoorlichting. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), M. Doorman, M.P. Gerkema, dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en Jaap Willems (eindredacteur). Ploegenarbeid en de biologische klok op het werk, oktober 1977 In het cahier wordt beschreven: het etmaal rond, de biologische klok, verstoord ritme en werkprestatie, controle op ploegenarbeid, menswaardige arbeid en stemmen uit de praktijk. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), M.P. Gerkema, dr. D. Nauta, prof. dr. W.J. Rietveld, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en Nicole Raemdonck (eindredacteur).

28

Verslaving, december 1976 In het cahier wordt beschreven: een probleem van lichaam en geest, gedrag en biochemie, maatschappij en verslaving, sociale oorzaken en complicatie en behandelingen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), M.P. Gerkema, mr. J.B.A.C.M. Kin, dr. M.B.H. Visser, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en Nicole Raemdonck (eindredacteur).

Ethiek, biowetenschappen tussen goed en kwaad, oktober 1976 In het cahier wordt beschreven: ethiek en wetenschap, laten leven of laten sterven, experimenten met mensen, het geweten en het geneesmiddel en ethiek: waakhond voor de derde macht. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), dr. M.B.H. Visser, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en Nicole Raemdonck (eindredacteur).

29

Patiënt en computer, automatisering in de gezondheidszorg, juli 1976 In het cahier wordt beschreven: medische registratie, de computer in het ziekenhuis, medische informatieverstrekking, nu en later, de privacy-wetgever en medische registratie en het belang van privacy. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), dr. J.B.A.C.M. Kin, dr. M.B.H. Visser, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris), Rob Sijmons (eindredacteur) en Nicole Raemdonck (eindredacteur). Kanker, april 1976 In het cahier wordt beschreven: kanker bij de mens, de kankercel, epidemiologie en preventie, de behandeling van kanker en psychosociale zorg voor kankerpatiënten. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), prof. dr. J.B.A.C.M. Kin, dr. M.B.H. Visser, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en Rob Sijmons (eindredacteur). Eten voor allen, november 1975 In het cahier wordt beschreven: eten voor allen, een ontwikkelingsprobleem, de wereldeiwitvoorziening: belang, mogelijkheden, vanuit de derde wereld gezien, toekomstperspectief en invloed van politiek en cultuur. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), prof. dr. J.B.A.C.M. Kin, dr. M.B.H. Visser, drs. M.L. Koen (redactiesecretaris) en Rob Sijmons (eindredacteur).

Leven op maat, september 1975 In het cahier wordt beschreven: moleculen en erfelijkheid, werkelijkheid en droom, planten op maat, van jagers naar veredelaars, mens en erfelijkheid en sleutelen aan menselijke erffactoren. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. E. Abma, prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn (voorzitter), prof. dr. J.B.A.C.M. Kin, dr. M.B.H. Visser, prof. dr. L. Bosch (vakredacteur).

Oud worden, oud zijn, december 1974 In het cahier wordt beschreven: feiten, theorieën, verwachtingen, oud zijn in onze maatschappij, gebreken van de ouderdom, veel voorzieningen, geen gesloten keten, mensen die een vraagstuk worden en ouden van dagen als zorgen kinderen. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn, dr. M.B.H. Visser, dr. D.L. Knook en dr. C.F. Hollander (vakredacteuren), Piet Heil en Anneke Bouman (eindredactie).

30

Op leven en dood, grenzen aan de gezondheidszorg, juni 1974 In het cahier wordt beschreven: barrières tussen kunnen en doen, zoeken naar onsterfelijkheid, leven en laten leven, maatschappelijke begrenzingen van het medisch bedrijf en solidariteit op basis van beperking. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn, dr. M.B.H. Visser, dr. prof. dr. J.C.M. Hattinga Verschure (vakredacteur), Piet Heil en Anneke Bouman (eindredactie). Natuur of namaak, transplantatie en kunstorganen, december 1973 In het cahier wordt beschreven: natuur of namaak, overplanten tegen de afweer, de kunsthand en andere kunstorganen, vraag en aanbod, lijnen naar later en overdenkingen van een leek. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn, dr. M.B.H. Visser. Bijzondere medewerkers aan dit cahier: prof. dr. J.J. van Rood (Leiden, weefseltypering), ir. F.H. Germans en R. Soerjanto (arts, Medisch-fysisch Instituut TNO Utrecht, handprothesen). Prof. dr. D.W. van Bekkum (vakredacteur), Piel Heil en Anneke Bouman (eindredactie).

Geschonden genen, augustus 1973 In het cahier wordt beschreven: chromosonen en erfelijkheid, stralingsmutaties, dokter, zal mijn kind ‘normaal’ zijn?, speuren in de moederschoot, eigen keus en toekomst van de mensheid, de zorg voor het afwijkende kind en verantwoordelijk zijn – gezin en wereld. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn, mr. F. Salomonson, dr. M.B.H. Visser, prof. dr. H. Galjaard (vakredacteur), Piet Heil (eindredacteur). Gestuurd gedrag, door elektrode en medicijn, april 1973 In het cahier wordt beschreven: de bouw van het brein, omgeving bepaalt gedrag, het brein tussen drukknop en zelfbesturing, met scheikunde de geest veranderen en gedragsmanipulatie als aanpassing aan de samenleving. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn, mr. F. Salomonson, dr. M.B.H. Visser, dr. J.L. Slangen (vakredacteur), Piet Heil (eindredacteur). Over abortus nu en straks, december 1972 In het cahier wordt beschreven: voortplanting: een zaak van hormonen, abortus tot nu toe, gezocht: de ideale pil – goed en goedkoop, waar kinderen gewenst maar te veel zijn, van anticonceptie naar antifertiliteit, abortus als middel tot geboortebeperking, rechtsbescherming als afspraak en filosoferend nawoord. Het cahier werd samengesteld door prof. dr. R.F. Beerling, prof. dr. D.W. van Bekkum, prof. dr. P. van Duijn, mr. F. Salomonson, dr. M.B.H. Visser, Piet Heil (eindredacteur).

31

Commentaren op het rapport van de Club van Rome, 1972 In het cahier wordt beschreven: de Club van Rome en het M.I.T.-onderzoek, ontregelde groei als biologische gevaar, het probleem van de wereldbevolkingsgroei, het wereldvoedselprobleem en de Club van Rome en de democratisering van de samenleving. Het cahier werd samengesteld door C.J.F. Böttcher, A. Quispel, A. de Froe, S.L. Mansholt, B. van Steenbergen.