Het groene verhaal:

sociaalfilosofische grondslagen

Groene academieLeuven, 11 oktober 2014jef.peeters@khleuven.be

1

Stelling

We kunnen de huidige mondiale crisis slechts te boven komen via een grondige maatschappelijke transitie (= systeemverandering).Voor een positieve ontwikkeling zal daarbij de dominante focus op ‘groei’ vervangen moeten worden door een oriëntatie op het vergroten van de ‘veerkracht’ van onze sociale systemen.

D.i. een maatschappelijke paradigmaverandering

Inhoud

1. De uitdaging: transitie2. Duurzame ontwikkeling als transitie3. Paradigmaverandering4. Sociale actie en politiek

3

1. De uitdaging: transitie naar andere samenleving

Een duidelijk uitgangspunt dat de ecologische crisis en sociale problemen verbindt:pedagogiek van de ecologische voetafdruk

4

J. Rockstrom e.a. 2009. A safe operating space for humanity. Nature 461, 472-475

Een tweevoudige crisis

►Ecologisch: We leven op te grote voet

►Onrechtvaardigheid Mondiaal Binnen samenlevingen

Gevolg: instabiliteit en ondermijning veiligheid

Ecologische ‘Overshoot’

LPR-rapport 2010 (WWF): Mondiale ecologische voetafdruk in 2007 :

50% groter dan draagvlak planeet aarde = 1,5 planeet

De huidige consumptie- en productiepatronen zijn sociaal en ecologisch niet duurzaam

Gebaseerd op Carley en Spapens

Onrechtvaardige verdeling

Ecologische‘overshoot’

Met herverdeling

►Een meer rechtvaardige verdeling van rijkdom zonder respect voor ecologische grenzen is geen goed antwoord.

►We riskeren dan een ineenstorting van het huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor een leefbare menselijke samenleving.

D.i. patsituatie van huidige ‘groei’-model – bijv. catch 22 van systeem sociale zekerheid

Rechtvaardige consumptie- en productiepatronen :

niet noodzakelijk duurzaam

Gebaseerd op Carley en Spapens

Impasse: relatieve schaarste

Het "Scylla-Charybdis"-principe:

"Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft, kan men niet anders dan tussen twee klippen laveren. Hoe groter het gedeelte van de wereldbevolking is dat in welstand leeft, hoe meer het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het ecosysteem wordt gevrijwaard, hoe meer dit gepaard gaat met mateloze ellende." E. Vermeersch (De ogen van de panda, Brugge: Marc Van de Wiele, 1988, p. 41)

Conclusie► 1. Het vraagstuk van de ecologische grenzen

radicaliseert het probleem van rechtvaardige verdeling.

► 2. Het is een impasse die inherent is aan het heersende systeem en levenswijze: op materiële groei gebaseerde productie en

consumptie daarmee verbonden culturele verwachtingspatronen

In de bewustwording van deze impasse zit de beslissende overgang van een socialistische naar een groene maatschappijvisie.

Beperking van de groei (1)

“De politiek van de groei blijkt vooral een stabiliserende factor voor de dominantieverhoudingen te zijn. De communistische associatie kan, als een maatschappelijk lichaam dat zijn problemen meester wordt zonder daarvoor zijn eigen individuen te hoeven wurgen, enkel een ordening met een kwantitatief eenvoudige, of hoogstens een heel langzame, doordachte uitgebreide reproductie van mensen, werktuigen en goederen zijn (…) Blijft de heerschappij van de oude economie bestaan, met haar permanente revolutie van verwachtingen, dan zal de maatschappij altijd te arm zijn voor het communisme.”

Rudolf Bahro (1977)

Groene beweging► Kern: erkenning grenzen – kritiek op groei

Herdefiniëring verhouding t.o.v. marxisme: ►bevestiging kritiek kapitalisme; ►verwerping geschiedenistheorie (postmodern)

► Ontstaan: meerdere bronnen, verschillende reacties op symptomen van systeem (syndroom): Militair-industrieel complex: vredesbeweging Milieu- en natuurdegradatie Noord-Zuid Nieuwe thema’s van sociale ongelijkheid: o.a.

feminisme Macht technische systemen en teloorgang leefwereld

(cf. Gorz) Kritiek op ‘ontwikkeling’

Ontwikkeling?

►Moderne vooruitgangsgedachte:2 trapsraket:- eerst productie laten groeien door industriële modernisering (grotere koek)- dan overvloed herverdelen

►Naar:nu herverdelen van wat beschikbaar is

Beperking van de groei (2)

“Er is geen ondergrens voor de ontwikkeling van de productiekrachten die het socialisme onmogelijk maakt, maar wel een bovengrens.”Otto Ullrich (1979)

opm.: theorie van de dubbele drempel (I. Illich)

De uitdaging

► Behoeftebevreding en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner met behoud van het ‘natuurlijk kapitaal’.

► Dat vereist: dematerialisering van de economie een rechtvaardige verdeling van welvaart een nieuwe visie op welzijn, een waardepatroon

dat niet meer afhangt van een dwang tot materiële groei

► Dat betekent: transitie naar een andere samenleving

Duurzame productie en consumptie:sociaal rechtvaardig, ecologisch houdbaar

levenskwaliteit

draagkracht rechtvaardigheid

macht en inspraak

Gebaseerd op Carley en Spapens

2. HOE?DUURZAME ONTWIKKELINGals TRANSITIE

21

www.seppo.net

DO: Brundtlanddefinitie

► een “ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het heden zonder de mogelijkheid van de toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien in het gedrang te brengen.

► Er liggen twee gedachten aan de grondslag: het concept ‘behoeften’, in het bijzonder de

basisbehoeften van de armen van de wereld die prioriteit moeten krijgen;

de notie van beperkingen door de huidige stand van de technologie en de sociale organisatie op de mogelijkheid van het milieu om aan de huidige en toekomstige behoeften te voldoen.” (WCED 1987)

► “ Volhoudbare ontwikkeling ” (Zuid-Afrikaans)  22

DO: een politiek begrip

► DO is een vaag begrip: reflecteert de complexiteit van de kwesties die in het geding zijn.

► Wij beschouwen DO als een politiek begrip (cf. rechtvaardigheid, vrijheid): krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten

► Gevolg: veelvoud aan conceptualiseringen, inhouden, definities, agenda’s, voorstellingen …• Bijv. 3 dimensies (kapitalen): sociaal, ecologisch,

economisch • 3P: people, planet, prosperity (profit) – 4P:

proces/participatie• Zwakke versus sterke DO (cf. ladder – Baker)

Wat is onze visie op DO?

Vertrekkend van de uitdaging:►Business as usual is onmogelijk!►Duurzame ontwikkeling:

een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel domein van de samenleving onaangeroerd laat.

►DO als transitie: onontkoombaar kader om naar sociale verandering te kijken

Brede morele agenda DO ► Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle

mensen verbetert (behoeftebevrediging)► Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde

(sterke duurzaamheid)► Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid► Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak► Intragenerationele rechtvaardigheid of solidariteit

(environmental justice)► Intergenerationele rechtvaardigheid of solidariteit► Actieve participatie en inspraak► Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit

Op basis van WCED-proces

26

Complementaire strategieën► Efficiëntiestrategie

Verhogen productiviteit hulpbronnen (dematerialisering economie)

Gesloten kringlopen: hernieuwbare energie als sleutel!!!

Technische vernieuwing + gedragsveranderingen Anders meten

► Herverdelingsstrategie ‘Ecological justice’ Contractie en convergentie The Spirit Level (Wilkinson & Pickett): relatie tussen

gelijkheid en kwaliteit van de samenleving► Sufficiëntiestrategie

Kwaliteit i.p.v. kwantiteit: vraag naar levenswijze wordt een politiek thema!!

Welzijn als finaliteit is meer dan materiële welvaart (cf.

VODO, ‘KaDO’, p.70-71)

September 2008Transitie Ecol Econ (PTJONES)28

‘Lege wereld’:Kleine economieLage economische outputGezonde & overvloedige

stroom milieudiensten

‘Volle wereld’: Supereconomie Degradatie/uitputting

van milieudiensten (cf. 60%, Millennium Ecosystem report)

No analogue state

Contractie en convergentie

Naar P.T. Jones en R. Jacobs: "Terra Incognita", 2006

Kwaliteit van de samenleving►Begrip van welzijn: niet meer gekoppeld aan steeds

groeiende materiële welvaart boven bepaald niveau neemt welzijn niet meer toe

►Richting voor nieuwe invulling: intrinsieke kwaliteit van onze relaties op alle niveaus van het samenlevingsverband basis: ecologisch wereld- en mensbeeld = intrinsiek

relationeel - lotsverbondenheid voorwaarde: consumptie inruilen voor tijd centrale opgave: gemeenschapsopbouw op basis van

burgerschap en erkenning verschil

3.PARADIGMAWISSELING:anders leren kijkenwereldbeeld

duurzame ontwikkeling systemische veerkracht

mensbeeldethiek

Noodzaak nieuw paradigma

Stelling:Het samenlopen van verscheidene mondiale crisissen – ecologisch, sociaal, economisch, financieel… – wijst erop dat ons maatschappelijk systeem is vastgelopen. Het kan daar slechts op basis van nieuwe grondslagen uitkomen. Die hebben te maken met het dominante mens- en wereldbeeld, maar vervolgens ook met de theoretische kaders die op basis daarvan ontstaan en gehanteerd worden.

Paradigma: wereldbeeld

modern ecologisch

lineaire causaliteit systemisch - complexiteit

enkel richting reciprociteit

atomistisch verbondenheid - interdependentie

uniformiteit diversiteit

duurzaamheid: efficiëntie duurzaamheid: veerkracht (resilience)

abstracte ruimte en tijd concrete plaats en geschiedenis

oneindige groei biofysische grenzen

DO: Belang van een beeld

► DO is een politiek begrip: het krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten.

► Een voorstelling daarvan is maatschappelijk niet neutraal:De communicatieve kracht van een beeld is een belangrijk middel om een maatschappelijke agenda te zetten.

► Opdracht: een beeld van DO ontwikkelen dat:

aansluit op de aangeduide paradigmawisseling; een ‘groene’ maatschappelijke agenda tot

uitdrukking kan brengen.

Gangbare voorstellingen DO► Driehoek: interacties tussen de ecologische,

sociale en economische dimensie

► Misleidend beeld: dimensies voorgesteld als afzonderlijke sferen : Het domein van DO ligt dan waar de drie sferen

elkaar overlappen. Integratie als een soort ‘evenwicht’ of ‘balans’

tussen de dimensies. Problematisch: de drie sferen als gelijkwaardig

gepresenteerd, wat afbreuk doet aan hun verhouding in de realiteit.

Zwakke duurzaamheid

Het gangbare beeld van DO

Samenleving

Economie

Het domein van DO

Ecologie

DO als een ‘balans’ van 3 dimensies

Concept en beeld DO

►Ecologisch = relationeel wereld- en mensbeeld

►Sterke DO►Interpretatie vanuit systeemtheorie►Voorstelling van de dimensies van DO

via ingebedde systemen►Sluit aan bij basismodel ‘ecological

economics’ (H. Daly)

Een systemisch (holistisch) Een systemisch (holistisch) beeldbeeld

Economie

Samenleving

Ecosysteem

Voordelen systemisch beeld

► Reëler d.i. ecologischer wereldbeeld► Maakt belang van behoud ‘natuurlijk kapitaal’

duidelijker: sterke duurzaamheid► Sluit aan bij concept van ecologische

economie: hiërarchie van verbanden ► Inbedding van de economie in de samenleving► Maakt duidelijk waarom ecologische

vraagstukken ook sociale vraagstukken zijn► Bemiddelende positie van de sociale sfeer

voor maatschappelijke (en politieke) actie

Een systemisch (holistisch) beeld

Samenleving streeft naarecologisch duurzamer en sociaal meercohesief systeem

Economie draagt bij via MVO

Leefmilieu wordt beter beschermd en verbeterd

Actie viacollaboratief bestuur (governance), innovatie en verandering

Bron: Nigel Roome

SW & DO: sociale actie

Samenleving streeft naar ecologisch duurzamer en sociaal meer cohesief systeem

Sociaal Werk draagt bij viaempowerment

Opbouwsociaal kapitaal en veerkracht

Geïnspireerd door Nigel Roome

Meer inclusiefarbeidsmodel

Ecosysteem

SW:Empowerment

Economie:MVO

Samenleving

SW & DO: sociale economie

SE

Adaptieve cyclus ecologisch systeem

Multilevel systeeminteractie: panarchie

Walker & Salt 2006:91

Definitie veerkracht (resilience)

►Veerkracht is het vermogen van een systeem om verstoringen op te vangen en zich tijdens momenten van verandering zodanig te reorganiseren dat het systeem in essentie dezelfde functie, structuur, identiteit en terugkoppelingen behoudt. (Resilience Aliance)

►= emergente eigenschap van systeem: resultaat van de synergie tussen onderdelen

Duurzaamheid van een systeem: functie van veerkracht

én efficiëntie

Resilience (F ) Efficiency (A)(Diversity + Interconnections) (Streamlined)

Sustainability Optimum

0%

100%

Window of Viability

Bron: www.lietaer.com

Aard van koppelingen

willekeurig schaalvrij

Homer-Dixon 2006:121

Veerkracht: systeemecologisch

► Leefbaarheid van een systeem hangt af van een goede balans tussen efficiëntie en veerkracht.

► Veerkracht is gebaseerd op een diversiteit van deelsystemen en processen, en op de connecties daartussen.

► Aard van de connecties is van belang: eerder losse netwerken van relatief autonome delen (geen hubs).

► Eenzijdig nastreven van efficiëntie via stroomlijning van deelsystemen en processen doet afbreuk aan de veerkracht van het systeem,

► omgekeerd is ook te lage efficiëntie problematisch.

► DO: eenzijdig efficiëntiegericht managementmodel bewerkstelligt tegenovergestelde van wat beoogd.

► Bottom-up voorbeeld: Transition Towns

Veerkracht versterken► Soms afzien van extra productiviteit en efficiëntie► Manieren:

Losser maken van aantal nauwe koppelingen in economie en samenleving (vb. gedecentraliseerd energiesysteem; lokale voedselproductie)

Buffercapaciteit vergroten (vb. voorraden; extra competenties – ‘capabilities’)

Ruimte voor overtolligheid: hubs wegwerken of voldoende backupsystemen (vb. aandacht voor vormen van wederzijdse ondersteuning en hulp)

► Grondige veranderingen: niet overal tegelijkertijd; steun van onder- en bovenliggende systemen

Paradigma: mensbeeld

modern relationeel

atomistisch - individualisme

intrinsiek intersubjectief

liberaal communitair

autonomie interafhankelijkheid (lotsverbondenheid)

controlerend kwetsbaarheid & veerkracht

doelrationaliteit communicatieve rationaliteit

tegengestelde belangen gedeelde wereld

Samenleving (macht):uitwendige relaties: conflict – contract

intrinsieke relaties: coöperatie - gemeenschap

Paradigma: ethiekrechtenethiek zorgethiek

autonomie in verbondenheid

waardigheid: zelfbeschikking waardigheid: binnen respectvolle relatie

regels - juridisering dialogaal – contextueel – reflexief

verantwoordelijkheid: persoonlijke plichtzelfredzaamheid

gedeelde verantwoordelijkheid openheid voor het kwetsbare’samenredzaamheid’

afstand (rationeel) nabijheid (plaats voor affectie)

nuttigheid (utilisme) betekenisgericht

negatieve vrijheid positieve vrijheid

liberaal burgerschap actief (ecologisch) burgerschap

Paradigma: welzijn► Verhouding tot en belang van natuurlijke

omgeving (wereldbeeld: lotsverbondenheid) ► Van individualisme naar relationeel

mensbeeld: relatie met de ander als bron van mijn bestaan autonomie in verbondenheid (samenredzaamheid)

► Herdefiniëring van ‘goed leven’► Herdenken van ‘emancipatie’

relatie tot arbeid en consumptie (productiviteit) relatie tot verschillende vormen van participatie

► Relatie/verschil tussen geluk (voldaanheid) en zin/betekenis (vervulling) van een leven

► Relatie tot tijd: “Time is meaning”

54

BNP-groei en subjectief welzijn (LS)

Zie NEF, ‘A well-being manifesto for a flourishing society’, 2004

4.SOCIALE ACTIE en POLITIEK: empowerment, sociaal kapitaal en veerkracht

Relatie groene politiek en sociale actie!

Paradigma: handelingsperspectieven

doelrationeel communicatief (o.a. narratief)

strategisch: enkel richting reciprociteit - participatief

subjectief perspectief gedeelde interpretaties en objectieven

efficiëntie - stroomlijning veerkracht - diversiteit

individualiserend contextualiserend

markt/contractmodel relatie/gemeenschapsmodel

professionele macht - expertise

appellerend - gedeelde macht – ervaringsdeskundigheid

aanbod/vraag-gestuurd dialooggestuurd

behandeling handelingsgericht - actorschap

klant - cliënt participant - partner

medisch model empowerment

Paradigma: empowerment

Fundamenteel ‘paradigma’ voor sociale praktijk:

omruilen van het medisch/pathologisch model met klemtoon op deficiënties, voor een positieve visie op de eigen mogelijkheden van mensen, die gezien worden als participanten in een proces van leren, ontwikkeling en sociale verandering,dus als burgers.= emancipatieperspectief= gericht op sociale transformatie!

Eigen sterktes (krachten)

Sociaal (cultureel) kapitaal

Veerkracht

Empowerment als reële sociale

verandering

Empowermentproces

Gekoppeldeprocessenvan individueleen sociaal-politiekeverandering

Gewenste richting?

Power - macht

► Verhouding tussen mensen► Positief: partnership (power with) :

empowerment als proces van positieve interactie waarin ‘gezamenlijk’ vermogen tot handelen stijgt bij erkenning en samenbrengen van ieders (individuen + groepen) mogelijkheden: verbindend werken – vergroten sociaal kapitaal en veerkracht

► Negatief: dominantie (power over) ► Beide van belang: empowerment (proces) is

nodig om dominantie te overwinnen i.f.v. sociale verandering (resultaat)

Transformationele politiek►Het politieke is zelf in het spel: 2 visies

1. Conflict als constitutief constitutie als sociaal contract (passificatie)Hobbes: strijd van allen tegen allen2. Pluraliteit als constitutief:2 opties: coöperatie en conflictmogelijkheid van constitutie als belofte (Arendt)

►Transitie: transformatie van het politieke (cf. power with - feminisme)