ALGEMEEN RIJKSARCHIEF ALGEMEEN RIJKSARCHIEF &&

RIJKSARCHIEF IN DE PROVINCIËNRIJKSARCHIEF IN DE PROVINCIËN

Wegwijs in de papiermolen

Archiefbronnen over technisch, industrieel en wetenschappelijk erfgoed

Filip STRUBBE

Attaché bij afdeling 5 van het ARA (Hedendaagse Archieven)

Wegwijs in de papiermolen

Publieke archiefvormers: de ‘omgekeerde driehoek’

Wegwijs in de papiermolen

Drie basisthema’s:

• INNOVATIE

• ONDERNEMEN EN ECONOMIE

• CONFLICTEN

I. InnovatieI. Innovatie

• UITVINDINGEN EN KNOW-HOW

• WETENSCHAP, SCHOLING EN OPLEIDING

• TECHNOLOGIE EN CONTROLE

Brevetten

• Een patent, octrooi of ‘brevet’ verleent exclusieve rechten aan een uitvinder

• Het ARA 2 bewaart een centrale reeks brevetten van 1825 tot ca. 1950

Wereldtentoonstellingen

• Het ARA bewaart archieven van wereldtentoonstellingen en internationale salons in België (of Belgische deelname in het buitenland) van 1850 tot de jaren 1990

• State of the art wetenschap en techniek, in internationaal perspectief

Promotiedienst voor Technologisch Onderzoek

• Opgericht in 1959 (‘expansiewetten’), met als doel het onderzoek naar en de voltooiing van prototypen, nieuwe producten of productiemethoden

• ARA, inventaris I 370: dossiers inzake de financiering van onderzoeksprojecten (50 tot 80% van het budget), 1959-1993

IWONL

•Het Instituut tot Aanmoediging van het Wetenschappelijk Onderzoek in Nijverheid en Landbouw (IWONL) werd als instelling van openbaar nut opgericht in 1945.

•Doel: het verlenen van financiële steun aan toegepast onderzoek om de economische positie van de Belgische landbouw en nijverheid te versterken.

•De dossiers geopend van 1945 tot 1975 zijn toegankelijk op het ARA.

• Het Bestuur dat toezicht uitoefende op de wetenschappelijke instellingen van de Staat en de universiteiten

• Het ARA bewaart twee archiefbestanden (1830-1953)

• Wat de universiteiten betreft, bevatten deze gedetailleerde dossiers inzake de curricula, examens en benoemingen van professoren

Bestuur van het Hoger Onderwijs

Provinciale Geneeskundige Commissies

• Oorsprong in de Hollandse periode (1818): één GC per provincie

• Elke PGC controleert en viseert de titel van de medische beroepsbeoefenaars en reikt verplichte visa uit aan de apothekers, verpleegkundigen en vroedvrouwen.

• Een centraal archiefbestand in het ARA (1885-1947); de overige PGC’s in het RA in de provincies

Hoge Raad van het Verplegingswezen

•Opgericht in 1947 (voorlopers vanaf 1937) als adviesorgaan van Volksgezondheid

•Advies inzake de opleiding van verpleegkundige en paramedische beroepen: verpleegsters, vroedvrouwen, kinderverzorgsters, diëtisten, kinesitherapeuten, podologen, enz.

- Omwentelingen in ordehandhaving en strafuitvoering:

•Politionele praktijken en opsporingstechnieken

•Rechtspraak: gerechtskosten bij beroep op experts

•Gevangeniswezen : laboratoria (criminologie)

Recht en openbare orde

• Technologische vernieuwingen gaan hand in hand met wettelijke omkadering…

• … vooral daar waar het gaat om medische toepassingen en volksgezondheid

Wetgeving

• Archieven van de huidige FOD Economie vormen een primaire bron voor technologische en wetenschappelijke vernieuwingen

• Vaak is opleiding niet alleen een zaak van hoger onderwijs, maar vaak ook advies- en controleorganen

• Wetenschappelijke innovatie impliceert controlepraktijken en juridische omkadering!

Enkele krachtijnen…

II. Ondernemen en economieII. Ondernemen en economie

• REGISTRATIE EN TOEZICHT

• ECONOMIE EN OVERHEID

• TRANSPORT, INFRASTRUCTUUR EN COMMUNICATIE

• MIJNWEZEN EN LANDBOUW

• Rechtbanken van Koophandel en voormalige werkrechtersraden

• Justitie: toezicht op vreemdelingen

• Economie: statistieken en normalisatie

1. Registratie en toezicht

1. Registratie en toezicht

• Rechtbanken van koophandel: bevoegdheid in handelsgeschillen sinds 1798

• Vorming van belangrijke reeksen:- Handelsregister (1927-2003)

- Fabrieks- en handelsmerken (1798-1971)

- Neerlegging van jaarbalansen van o.m. N.V.’s (1873-1991)

•Handelsregister = de burgerlijke stand van ondernemingen

•Inschrijving tot 1963 op losse bladen (ingebonden in boekdelen), vanaf 1964: individuele dossiers

•Bewaard door het RA

• Individuele dossiers van de Vreemdelingenpolitie (1840-heden)

• Bron voor het verblijf in België van buitenlandse wetenschappers, ingenieurs en handelaars en ondernemers

1. Registratie en toezicht

• Indien de ondernemer geen natuurlijk persoon is, maar een handelsvennootschap (N.V., BVBA, enz.):

- Bijlage van het Belgisch Staatsblad: Bijzondere verzameling van de akten, uittreksels, processen-verbaal en bescheiden betreffende de

handelsvennootschappen, 1873-heden

- J. Laureyssens, Industriële naamloze vennootschappen in België, Leuven, 1975.

1. Registratie en toezicht

• Werkrechtersraden: rechtsvoorgangers van de huidige arbeidshoven (1809-1970)

• Verzekeren van eigendomsrecht via neerlegging van modellen en nijverheidstekeningen

1. Registratie en toezicht

• Normalisatie: een proces, hoofdzakelijk ontwikkeld vanuit de bedrijfswereld, dat leidt tot afspraken over een goed product, proces of een goede dienst in diverse domeinen van de industrie, de dienstensector en de overheid (b.v. A4, ISO, enz.).

• Archief van het Belgisch Instituut voor Normalisatie (1945-2003) bewaard op het ARA

• Gepubliceerde normen: Koninklijke Bibliotheek

1. Registratie en toezicht

Statistiek: gedrukte werken

- Handel- en nijverheidstellingen: 1846, 1896 en 1910

- Annuaire statistique de la Belgique et du Congo belge: 1912-1959

- Statistisch Jaarboek van België: 1870-heden

1. Registratie en toezicht

Statistiek: archieven ARA

- Handel- en nijverheid: 1930, 1947, 1961

-Landbouwtellingen: 1959-1993

-Socio-economische tellingen: 1937, 1977

•Zie ook gemeentearchieven!

1. Registratie en toezicht

•Overheidsinkomsten

•Economisch beleid

•Overheidssteun: expansie en crisis

2. Overheid en economie

• Overheidsinkomsten via belastingen:

- Directe belastingen: inkomstenbelasting (1919-heden)

- Indirecte belastingen: accijnzen (1819- heden), BTW (1971-heden), successierechten, enz.

- Stelsels uit het verleden: patentrecht (1796-1919), belasting op het kapitaal (1946-1960s), belastingen voor koloniale maatschappijen en firma’s (1927-1989)

2. Overheid en economie

• Dienst Accijnzen (Ministerie van Financiën): 1834-heden

• Dossiers inzake accijnzen, d.i. rechten geheven op het verbruik van bepaalde verbruiksgoederen…

• … zoals alcohol, water, minerale oliën, vloeibare gassen, margarine, suikers, tabak en lucifers

2. Overheid en economie

• Coördinatie van het macro-economisch beleid: Ministerraad en de ministeriële comités (1961-1992)

• Ministerieel Comité voor Sociaal-economische Zaken (CMCES): belangrijkste naoorlogse overlegorgaan in de besluitvorming

2. Overheid en economie

•Altijd rekening houden met de ‘tussenniveaus’:

-Provincies (voorheen: departementen)http://www.kcgeschiedenis.be/pdf/bronnen/6Provincies.pdf

-Gemeenten:http://www.kcgeschiedenis.be/pdf/bronnen/4AgglomeratiesFederatiesGemeenten.pdf

2. Overheid en economie

• Belangenverdediging van ondernemingen:

- Kamers van Ambachten en Neringen (1928-2003): RA

- Hoge Raad van de Zelfstandigen en de KMO (1951-heden): ARA

2. Overheid en economie

• Expansiedossiers: creatie van ontwikkelingszones vanaf 1959

• Vanaf 1978 ook steun aan KMO’s in moeilijkheden

• ARA: centrale, maar niet ontsloten reeks van de FOD Economie

• RA Beveren: dossiers inzake KMO’s in Vlaanderen

2. Overheid en economie

• Nationale Investeringsmaatschappij (NIM): overheidsparticipatie aan kapitaal van privé-ondernemingen vanaf 1962

• Bevoegdheden later verruimd tot economisch overheidsinitiatief (1976) en medewerking aan het industrieel beleid via overheidsopdrachten

• ARA, inventaris I 431

2. Overheid en economie

• Nationale Maatschappij voor de Herstructurering van de Nationale Sectoren (NMNS): opgericht in 1982 als financieringsmaatschappij van noodlijdende bedrijven

• Leningen onder staatswaarborg voor 5 nationale sectoren: steenkool, staal, textiel, glasverpakking en scheepsbouw

• ARA: inventaris I 381

2. Overheid en economie

• Luchtvaart, (spoor)wegen en maritiem transport

• Bouwen, kopen en verbouwen

• Communicatie: telefonie, radio en tv

3. Transport, infrastructuur en communicatie

• FOD Mobiliteit en Vervoer, DG Luchtvaart

• Dossiers inzake luchtwaardigheid en onderhoud van vliegtuigen, dossiers inzake luchthavens, dossiers inzake ongevallen,…

• Overbrenging gepland in oktober 2014.

3. Transport, infrastructuur en communicatie

Wegen en spoorwegen

•Autosnelwegen

•Rijkswegen (‘gewestwegen’) en provinciewegen: ARA, toegang T 039/03

•Buurtwegen, gemeente- en stadswegen

•(Buurt)spoorwegen

3. Transport, infrastructuur en communicatie

•Buurt- en stadswegenis: reeks KB’s,1848-1939 (ARA, I 496)

•Chronologisch gebundelde KB’s online raadpleegbaar via de website van het ARA

•Online digitale atlassen der buurtwegen voor Vlaanderen (http://www.tragewegen.be/component/k2/item/428-is-de-atlas-der-buurtwegen-

raadpleegbaar-op-internet)

3. Transport, infrastructuur en communicatie

Buurtspoorwegen

•Archief afkomstig van: - Het ministerie: ARA - De parastataal (NMVB): VlaTam

•Telkens ca. 200-250 meter

3. Transport, infrastructuur en communicatie

Spoorwegen

•Concessies van staatsspoorwegen: ARA, inventaris T039/09

•Noord-Zuidverbinding (1935-1959)

•Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS), 1926-heden: eigen archiefdienst

3. Transport, infrastructuur en communicatie

Maritiem transport

•Bestuur van het Zeewezen:

- Loodswezen, zeevisserij, pakketboten en binnenvaart

- ARA, inventarissen I 215 en I 552

•Bouw van kanalen: ARA, toegang T039/05

3. Transport, infrastructuur en communicatie

Bouwen, kopen en verbouwen

•Kadaster, hypotheek- en registratiekantoren

•Dossiers inzake bouwaanvragen (“1962”)

•Dossiers en plannen van rijksgebouwen: ARA, I 495

3. Transport, infrastructuur en communicatie

• Kadaster, hypotheek en registratie : Zoekwijzer 38 (Pieter de Reu)

• ‘Kruisverbanden’ tussen de drie bestandstypes

• Bewaring: RA

3. Transport, infrastructuur en communicatie

Telecommunicatie

•Belgacom (en rechtsvoorgangers): ARA, inventaris I 551

•BRTN EN RTBF: ARA, inventarissen I 500, I 503

3. Transport, infrastructuur en communicatie

•Mijnwezen: Vier archiefbestanden afkomstig van het Bestuur van het mijnwezen: ARA, toegangen T 060-062, T 262

•Landbouw: ARA bewaart tot op heden slechts diverse kleine bestanden van het voormalige Ministerie van Landbouw. De FOD Economie bewaart nog ca. 4 kilometer.

4. Mijnwezen en Landbouw

• Nationaal Instituut voor de Landbouwkunde in Belgisch-Congo (NILCO-Inéac), 1933-1963

• Doel: wetenschappelijk onderzoek naar landbouweconomie en landbouwinfrastructuur, o.m. via proefstations: visteelt, veeteelt, fruitteelt, koffie, tabak, katoen, bosbouw, …

• ARA, inventaris I 546

4. Mijnwezen en Landbouw

III. ConflictIII. Conflict

• INDUSTRIE EN LEEFMILIEU

• ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN

• OORLOG: W.O. I EN W.O. II

Hinderwetgeving

•Hinderwetvergunningen op gemeentelijk vlak

•Rol van provinciale overheden

•Archieven van de centrale overheid

1. Industrie en leefmilieu

1. Industrie en leefmilieu

•Eerste wet op gevaarlijke, ongezonde en hinderlijke bedrijven dateren uit de Franse periode (1810)

•Aanvankelijk 3 categorieën, in 1863 teruggebracht naar 2 soorten: behandeling door het schepencollege (klasse 2-bedrijven) of door de Bestendige Deputatie (klasse 1-bedrijven)

•Vergunningsdossiers ((‘de commodo et incommodo’) als multidisciplinaire bron: industriële archeologie, bedrijfsgeschiedenis en milieugeschiedenis

• Centraal overheidsarchief:

- Commissariaat-generaal voor Binnenlandse Zaken (1813-1818): ARA, inventaris I 387

- Algemeen Secretariaat en Bestuur van Volksgezondheid (Ministerie van Volksgezondheid): ARA, inventarissen I 352 en I 556

- Bestuur van het Mijnwezen (cf. supra)

1. Industrie en leefmilieu

Twee aspecten

• Arbeidsongevallen (Mijnwezen)

• Arbeidsverhoudingen: – 1° Paritaire Comités – 2° Werkrechtersraden

2. Arbeidsomstandigheden

•Werkrechtersraden (1809-1970): voorgangers van de huidige arbeidshoven

•Beslechten van arbeidsgeschillen (dossiers) en (vanaf 1896) verzamelen van reglementen van inwendige orde neergelegd door werkgevers

•Vindplaats: RA in de provinciën

2. Arbeidsrelaties

• Paritaire comités: overlegorgaan tussen werkgevers en werknemers, belast met het voorkomen van geschillen en het onderhandelen van collectieve arbeidsovereenkomst (cao’s)

• Eerste PC’s opgericht in 1919-1920

• ARA bewaart twee reeksen notulen van PC’s:

- Chronologisch: 1944-1992

- Thematisch (per branche): 1919-2003

2. Arbeidsrelaties

•Oorlog is geen synoniem voor vernietiging van archief, wel integendeel!

•Drie thema’s:- Oorlog en bezetting - Oorlogsschade- Herstel en recuperatie

3. Oorlog

W.O. I: oorlog en bezetting

•Burgerlijke hospitalen aan het front: ARA, inventaris I 418

•Archief van het Belgisch Rode Kruis: ARA

3. Oorlog

Bezetting W.O. II

•Ontjoodsing van de Belgische economie en opsporing van ‘Feindvermögen’

•Corporatisme: - Nationale Land- en Voedingscorporatie (ARA)- Beroepsorganisaties: ARA, inventaris I 415- Centrales: textielcentrale, tabakscentrale,

diamantcentrale, petroleumcentrale enz.

3. Oorlog

W.O. II: opsporing van joodse en vijandelijke bezittingen

•Archief van de Gruppe XII (Feind- und Judenvermögen): dossiers inzake bedrijven joden en ‘vijanden’…

•Een belangrijke bron voor de buitenlandse aanwezigheid in de Belgische handel en industrie, zowel in de het vooroorlogse periode als tijdens de bezetting!

3. Oorlog

Oorlogsschade

•W.O. I: Dienst der Verwoeste Gewesten (ARA)

•W.O. II: Bestuur voor Oorlogsschade (ARA 2)

3. Oorlog

•Dienst der Verwoeste Gewesten (1919-1926)

•242 “geadopteerde gemeenten”

•Gemeenten in de frontstreek en steden als Namen, Leuven, Dinant en Dendermonde

3. Oorlog

•Bestuur voor Oorlogsschade (private goederen!)

•Centrale en provinciale dossierreeksen: ca. 10 kilometer archief, bewaard in ARA 2

•Hoofdbron voor urbanisme, ruimtelijke ordening, architectuur, socio-economische geschiedenis en milieubeheer

Herstel en recuperatie W.O. I

•Commissie voor Herstelbetalingen: Belgische delegatie bij de geallieerde Commissie te Parijs

•Dossiers en briefwisseling inzake Duitse herstelbetalingen: landbouwmateriaal, transport, industriële goederen, grondstoffen (papier, zaaigoed, chemische producten, …), enz.

•ARA, toegang T 044

3. Oorlog

Herstel en Recuperatie W.O. II

•Parastatalen van het Ministerie van Economische Zaken:

- Dienst voor Onderlinge Hulpverlening (OMA): regelde de financiële aspecten van de verhouding met geallieerde troepen op Belgisch grondgebied

- Dienst voor Economische Recuperatie (ORE): opsporing van oorlogsmaterieel, industriële herstelbetalingen en verdwenen privégoederen

3. Oorlog

• W.O. I en W.O. II: Ministerie van Financiën, Dienst Sekwester

• Doel: het creëren van een onderpand voor geleden oorlogsschade; reeks ‘vijanden’ (buitenlanders) en ‘verdachten’ (Belgen)

• Vindplaats: - ARA: Hoofdbestuur Sekwester W.O. I- ARA 2: gesekwestreerd privéarchief W.O. I en Sekwester W.O. II

3. Oorlog

Algemene conclusiesAlgemene conclusies

• Industrie en wetenschap door de ‘lens van de overheid’: piramidale structuur

• Koppel bronnen aan elkaar!

• Verschillende parameters voor het bronnenmateriaal over industrie en bedrijven: schaalgrootte, al dan niet hinderlijk karakter, aanwezigheid van buitenlanders, …

LiteratuurLiteratuur

• VANCOPPENOLLE C. & SAS B., Een succesvolle onderneming: Handleiding voor het schrijven van een bedrijfsgeschiedenis: Herwerkte uitgave, Brussel (Miscellanea Archivistica. Studia 104), 2005.

• DERWAEL J. (red.) Leveranciers en klanten. Valorisatie van het archiefaanbod voor bedrijfshistorisch onderzoek, Brussel (Miscellanea Archivistica. Studia 167), 2006.

Filip STRUBBEArchivaris bij afdeling 5 “Hedendaagse Archieven”

Filip.strubbe@arch.be

Algemeen RijksarchiefRuisbroekstraat 2 – 1000 Brussel

TEL : 02 513 76 80FAX : 02 513 76 81

Vragen