Verbeeldingen van de

Planeten en de Zodiak

in de Islamitische

Astrale Wetenschappen

Rob H. van Gent

Mathematical Institute

Utrecht University

Verbeeldingen van

de hemelsfeer Tot ver in de 19de eeuw was het

gebruikelijk om de sterrenbeelden

op de hemelsfeer volgens twee

manieren voor te stellen.

• Getekend op de binnenzijde van

een denkbeeldige bol zoals deze

door een ‘aardse’ waarnemer wordt

gezien. De sterrenbeeldfiguren

worden in het algemeen getekend

met hun gezichten naar de

waarnemer. De gebruikelijke

manier in een sterrenatlas.

• Getekend op de buitenzijde van

een bol zoals deze door een

‘hemelse’ waarnemer wordt gezien.

De sterrenbeeldfiguren zijn dan

gespiegeld (ofwel links-rechts zijn

verwisseld). De gebruikelijke

manier op een hemelglobe.

De Sterrenbeelden

van Mesopotamië

Een moderne reconstructie

van de sterrenbeeldfiguren van

het Antieke Midden Oosten

zoals deze op diverse

kleitabletten en monumenten

zijn overgeleverd.

Gavin White, Babylonian Star-Lore

(2008)

Spijkerschrifttablet, deel van een astrologisch compendium, uit de bibliotheek van de priester-

astronoom Anu-Bēlshunu (Uruk, Seleucidische periode, ca. 200 v.Chr.)

Berlijn, Vorderasiatisches Museum, VAT 7847

De astrologische eigenschappen van de Stier (IN.DUB.AN.NA) met de Maan (Sin) en het

Zevengesternte (MUL.MUL). Spijkerschrifttekst uit te bibliotheek van Anu-Bēlshunu (Seleucidische

periode, ca. 200 v.Chr.).

Berlijn, Vorderasiatisches Museum, VAT 7851

De astrologische eigenschappen van de Leeuw (UR.GU.LA) met Jupiter (dAMAR.UD = Marduk) en de

Waterslang (MUŠ). Spijkerschrifttekst uit de bibliotheek van Anu-Bēlshunu (Seleucidische periode,

ca. 200 v.Chr.).

Berlijn, Vorderasiatisches Museum, VAT 7847

De astrologische eigenschappen van de Maagd (AB.SÍN) met Mercurius (GU4.UD), de staart van de

Waterslang (MUŠ) en de Raaf (UGA.MUŠEN). Spijkerschrifttekst uit de bibliotheek van Anu-

Bēlshunu (Seleucidische periode, ca. 200 v.Chr.).

Parijs, Louvre Museum, AO 6448

De Sterrencatalogus van Klaudios

Ptolemaeus van Alexandrië

(ca. 150 n.Chr.)

Almagest, boeken VII & VIII

Bevat 1028 sterren, waarbij drie sterren tweemaal zijn

opgevoerd, verdeeld over 48 sterrenbeelden. Vijf

sterren zijn aangeduid als ‘nevelachtig’ en zes als

‘roodachtig’. Hanteert de helderheidsschaal van

Hipparchus of Nicaea (ca. 130 v.Chr.).

Eclipticale koordinatensysteem

Gemiddelde afwijking in breedte: 0.3°

Gemiddelde afwijking in lengte: 0.3°

Systematische afwijking in lengte: 1.0°

Epoche: 1 Thoth, 885 Nabonassar [= 20 juli 137 n.Chr.]

Ptolemaeus hanteert een precessie constante van 1.0°

per eeuw in eclipticale lengte.

Olieverf op populierhout toegeschreven aan Joos

van Wassenhove (ca. 1475) voor de studiolo van

Federico II da Montefeltro in de Palazzo Ducale van

Urbino (nu in het Louvre Museum, Parijs).

In de ecliptica

22. Aries

23. Taurus

24. Gemini

25. Cancer

26. Leo (+ Coma Berenices)

27. Virgo

28. Libra

29. Scorpius

30. Sagittarius

31. Capricornus

32. Aquarius

33. Pisces

Ten noorden van de

ecliptica

1. Ursa Minor

2. Ursa Major

3. Draco

4. Cepheus

5. Bootes

6. Corona Borealis

7. Hercules

8. Lyra

9. Cygnus

10. Cassiopeia

11. Perseus

12. Auriga

13. Ophiuchus

14. Serpens

15. Sagitta

16. Aquila (+Antinous)

17. Delphinus

18. Equuleus

19. Pegasus

20. Andromeda

21. Triangulum

Ten zuiden van de

ecliptica

34. Cetus

35. Orion

36. Eridanus

37. Lepus

38. Canis Major

39. Canis Minor

40. Argo Navis

41. Hydra

42. Crater

43. Corvus

44. Centaurus

45. Lupus

46. Ara

47. Corona Australis

48. Piscis Austrinus

De 48 Sterrenbeelden van Klaudios Ptolemaeus

De Atlas van Farnese

Romeins sculptuur (2de helft 2de eeuw n.Chr.)

de titaan Atlas verbeeldend die veroordeeld

was om de hemelsfeer te dragen. De

hemelbol toont de sterrenbeelden die in de

Grieks-Romeinse tijd bekend waren.

Museo archeologico nazionale, Napels

De Leidse Aratea

Geïllustreerde Karolingisch hand-

schrift (ca. 840) met de Latijnse

vertaling van de Phaenomena van

Aratos van Soloi (ca. 275 v.Chr.)

door Klaudios Caesar Germanicus

(een neef van keizer Tiberius).

In 1690 door de UB Leiden

verworven uit de bibliotheek van

Isaak Vossius (1618-1689). Eerder in

het bezit van Christina van Zweden

(1626-1689), Hugo de Groot (1583-

1645) en Vlaamse humanist Jacob

Susius (1520-1596).

Enkele bladzijden die verloren zijn

gegaan (Jupiter, Virgo, Centaurus,

Zon en Maan) waren nog aanwezig

toen Hugo de Groot zijn editie van

de Aratus teksten uitgaf (Syntagma

Arateorum, 1600).

Universiteitsbibliotheek Leiden,

ms. Vossius Latinus Q 79, fol. 93v

De Ram (Aries) en de Stier (Taurus)

in de Leidse Aratea (fols. 34v & 24v)

De Tweelingen (Gemini) en de Kreeft (Cancer)

in de Leidse Aratea (fols. 16v & 18v)

De Leeuw (Leo) en de Maagd (Virgo)

in de Leidse Aratea (fol. 20v)

De Weegschaal (Libra) en de Schorpioen (Scorpius)

in de Leidse Aratea (fol. 10v)

De Boogschutter (Sagittarius) en de Steenbok (Capricornus)

in de Leidse Aratea (fols. 52v & 50v)

De Waterman (Aquarius) en de Vissen (Pisces)

in de Leidse Aratea (fols. 48v & 38v)

De planeten in de Leidse Aratea (fol. 80v)

De aard van personen geboren onder Saturnus en Jupiter (De Sphaera, 15de eeuw)

De aard van personen geboren onder Mars en de Zon (De Sphaera, 15de eeuw)

De aard van personen geboren onder Venus en Mercurius (De Sphaera, 15de eeuw)

De aard van personen geboren onder de Maan (De Sphaera, 15de eeuw)

De eerste bloeiperiode van de islamitische wetenschap vond plaats in de

stad Bagdad, in 762 gesticht door de Abbasiden kalief al-Mansūr (r. 754-775)

Bagdad – De Stad der Vrede

De stad Bagdad werd in 762 gesticht door

de Abbasiden kalief al-Mansūr. Het

moment voor de eerste steenlegging werd

astrologisch bepaald door de Perzische

astroloog Abū Sahl al-Faḍl ibn Nawbakht.

Vanaf het begin van de 9de eeuw was het

een centrum van wetenschap die door

kalief al-Maʾmūn (r. 813-833) en zijn

opvolgers actief werd gesteund.

Van grote invloed waren de talloze

vertalingen van wetenschappelijke

teksten uit het Grieks, Sanskriet en

Nieuw Perzisch naar het Arabisch.

Kennis over de astrale wetenschappen

werd met name verzameld door vertalers

en instrumentmakers uit Ḥarrān.

Ḥarrān – De Stad van de Maangod

De stad Ḥarrān was vanaf de oudste tijden verbonden met de

verering van de Maan. Al in het Oude Testament genoemd als

de stad waar de vader van Abraham zich na zijn vertrek uit Ur

vestigde (Genesis 11:31-32, 27:43 & 28:10).

In mei 53 v.Chr. werd nabij Ḥarrān (Carrhae) een Romeins

leger onder leiding van Marcus Licinius Crassus vernietigend

verslagen door de Parthen.

Onder kalief Marwān II hoofdstad van het Omajjadenrijk.

In 830 werd de grotendeels heidense bevolking van Ḥarrān

door de Abbasidische kalief al-Maʾmūn opgedragen om zich tot

de islam te bekeren maar hun claim dat zij Sabiërs

(Mandaeërs?) waren (één van de drie in de Koran genoemde

‘boekvolkeren’ die – naast de islam – een eigen heilige geschrift

kende) voorkwam dit.

Bekende personen uit Ḥarrān:

•al-Battānī – sterrenkundige.

•Thābit ibn Qurra – vertaler.

•Enkele van de eerste makers van islamitische astrolaben.

•Ibn Taymiyya – streng-soennitische schriftgeleerde.

De gehele bevolking van de stad werd in 1271 door de

Mongolen naar Mosul en Mardin gedeporteerd waarna de stad

in verval geraakte.

Detail uit een houtsnede van Albrecht Durer met de titel

Imagines coeli Septentrionales cum duodecim imaginibus

zodiaci (1515)

Biografische schets van

al-Ṣūfī Abū al-Ḥusayn ‘Abd al-Raḥmān ibn

‘Umar al-Ṣūfī (903-986) schreef over

astrologie, sterrenkunde, alchemie en

wiskunde.

Zijn meest bekende werk is zijn Kitāb

Ṣuwar al-Kawākib al-Thābiṭah (“Boek

over de Beelden van de Vaste

Sterren”) welke hij omstreeks 964 in

Shīrāz voltooide.

Oorspronkelijk geschreven in het

Arabisch, later ook vertaald naar het

Perzisch en het Latijn.

Schreef ook een uitputtende

verhandeling over de astrolabe.

De maankrater Azophi en de kleine

planeet 12621 Alsufi zijn naar hem

vernoemd.

Prachtexemplaar uit de

Bibliotheek van Ulugh Beg

(BNF Arabe 5036)

Omstreeks 1430-40 vervaardigd in

Samarkand (nu Oezbekistan) voor de

bibliotheek van de Timoeriden sultan

Ulugh Bēg (1394-1449).

De uitbeelding van enkele sterren-

beelden (Draco, Cetus, Hydra, etc.)

zijn sterk beïnvloed door .tekenstijlen

uit het Verre Oosten.

Het volledige handschrift is digitaal

beschikbaar op de GALLICA website.

De sterrenbeelden de

Kentaur en de Wolf

Het sterrenbeeld de Kleine Beer (sterrenkaart en stercatalogus)

De sterrenbeelden de Waterslang, de Beker en de Raaf

De sterrenbeelden de Ram en de Stier

De sterrenbeelden de Tweelingen en de Kreeft

De sterrenbeelden de Leeuw en de Maagd

De sterrenbeelden deWeegschaal en de Schorpioen

De sterrenbeelden de Boogschutter en de Steenbok

De sterrenbeelden de Waterman en de Vissen

De sterrenatlas van al-Ṣūfī was van grote invloed op de

verspreiding van Arabische sternamen naar Europa

Planeet Soemerisch Akkadisch Grieks Latijn Arabisch

Maan ☾ Nanna Sin Σελήνη Luna al-Qamar

Mercurius ☿ Nabu Ἑρμῆς Mercurius ‘Uṭārid

Venus ♀ Inanna Ištar Ἀφροδίτη Venus al-Zuhra

Zon ⊙ Utu Šamaš Ἠέλιος Sol al-Shams

Mars ♂ Nergal Ἄρης Mars al-Mirrīkh

Jupiter ♃ Marduk Ζεύς Iuppiter al-Mushtarī

Saturnus ♄ Ninurta Κρόνος Saturnus Zuḥal

mannelijk / vrouwelijk

Teken Akkadisch Grieks Latijn Arabisch

Ram ♈ MULLU.ḪUŊ.GA Κριός Aries al-Ḥamal

Stier ♉ MULGU4.AN.NA Ταῦρος Taurus al-Thawr

Tweelingen ♊ MULMAŠ.TAB.BA.GAL.GAL Δίδυμοι Gemini al-Tawa’mān

Kreeft ♋ MULAL.LUL Καρκίνος Cancer al-Saraṭān

Leeuw ♌ MULUR.GU.LA Λέων Leo al-Asad

Maagd ♍ MULAB.SIN Παρθένος Virgo al-‘Adhrā’

Weegschaal ♎ MULZIB.BA.AN.NA Ζυγός Libra al-Mīzān

Schorpioen ♏ MULGIR.TAB Σκoρπιός Scorpius al-‘Aqrab

Boogschutter ♐ MULPA.BIL.SAG Τοξότης Sagittarius al-Rāmī

Steenbok ♑ MULSUḪUR.MAŠ Αἰγόκερως Capricornus al-Jadī

Waterman ♒ MULGU.LA Ὑδροχόος Aquarius Sākib al-mā’

Vissen ♓ MULSIM.MAḪ Ἰχθύες Pisces al-Samakatān

Teken Teken-

heerser

Dekaanheersers Verheffing

1ste 2de 3de

Ram ♈ Mars Mars Zon Venus Zon (19°)

Stier ♉ Venus Mercurius Maan Saturnus Maan (3°)

Tweelingen ♊ Mercurius Jupiter Mars Zon Maanknoop ☊ (3°)

Kreeft ♋ Maan Venus Mercurius Maan Jupiter (15°)

Leeuw ♌ Zon Saturnus Jupiter Mars

Maagd ♍ Mercurius Zon Venus Mercurius Mercurius (15°)

Weegschaal ♎ Venus Maan Saturnus Jupiter Saturnus (21°)

Schorpioen ♏ Mars Mars Zon Venus

Boogschutter ♐ Jupiter Mercurius Maan Saturnus Maanknoop ☋ (3°)

Steenbok ♑ Saturnus Jupiter Mars Zon Mars (28°)

Waterman ♒ Saturnus Venus Mercurius Maan

Vissen ♓ Jupiter Saturnus Jupiter Mars Venus (27°)

Abū Maʿshar (Albumasar) Abū Maʿshar Jaʿfar ibn Muḥammad ibn ʿUmar

al-Balkhī (787?-886?) was een van de meest

invloedrijke islamitische astrologen.

Afkomstig uit Balkh (nu Afghanistan), vestigde

zich in Bagdad in de tijd van kalief al-Maʾmūn.

Meest belangrijke werken:

•Kitāb al‐Mudkhal al‐Kabīr – “Grote Inleiding tot

de Astrologie”, in 1133 vertaald door Johannes

van Sevilla (Introductorium in astronomiam) en

in 1140 door Hermann van Karinthië (De

magnis coniunctionibus).

•Kitāb Mukhtaṣar al‐Mudkhal – een samen-

vatting van de “Grote Inleiding”, rond 1130 (of

eerder?) vertaald door Adelard van Bath

(Ysagoga minor Japharis matematici in

astronomicam).

Ram – tekenheerser: Mars –

dekaanheersers: Mars, Zon & Venus

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 2v)

Abu Maʿshar – Kitāb al-Bulhān (“Boek van

Verwondering”)

Bekende handschriften:

•Oxford, Bodleian ms. Or. 133

•Londen, Keir Collection (→ Dallas Museum of

Art)

•Sarajevo, Orijentalni Institut (zwaar beschadigd

in 1992)

Tweelingen – tekenheerser: Mercurius –

dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 5v)

Kreeft – tekenheerser: Maan –

dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 7v)

Maagd – tekenheerser: Mercurius –

dekaanheersers: Zon, Venus & Mercurius

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 11v)

Leeuw – tekenheerser: Zon –

dekaanheersers: Saturnus, Jupiter & Maan

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 9v)

Weegschaal – tekenheerser: Venus –

dekaanheersers: Maan, Saturnus & Jupiter

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 13v)

Schorpioen – tekenheerser: Mars –

dekaanheersers: Mars, Zon & Venus

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 15v)

Steenbok – tekenheerser: Saturnus –

dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 19v)

Boogschutter – tekenheerser: Jupiter –

dekaanheersers: Mercurius, Maan & Saturnus

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 17v)

Vissen – tekenheerser: Jupiter –

dekaanheersers: Saturnus, Jupiter & Mars

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 22v)

Waterman – tekenheerser: Saturnus –

dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan

(Bodleian ms. Or. 133, fol. 21v)

Clima Planeet Dmax φc Parallel

I Saturnus 13 16;27° Meroë

II Jupiter 13½ 23;51° Syene

III Mars 14 30;22° Neder-Egypte

IV Zon 14½ 36;00° Rhodos

V Venus 15 40;56° Hellespontus

VI Mercurius 15½ 45;01° Pontus

VII Maan 16 48;32° Borysthenes

De geografische ‘clima’ en de 7 planeten

Saturnus – Bodleian ms. Or. 133, fol. 41r

Jupiter & Mars – Bodleian ms. Or. 133, fols. 47r & 47v

Zon & Venus – Bodleian ms. Or. 133, fols. 48r & 48v

Mercurius & Maan – Bodleian ms. Or. 133, fols. 49r & 49v

Ram, 2de dekaan [1ste & 3de ontbreken]

– tekenheerser: Mars –

dekaanheerser: Zon

(BNF ms. Arabe 2583, fol. 4v)

Stier – tekenheerser: Venus – dekaanheersers: Mercurius, Maan & Saturnus

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 5v, 6v & 7v)

Tweelingen – tekenheerser: Mercurius – dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 8v, 9v & 10v)

Kreeft – tekenheerser: Maan – dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 11v, 12v & 13v)

Leeuw – tekenheerser: Zon – dekaanheersers: Saturnus, Jupiter [& Mars]

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 14v & 15v)

missing

Maagd – tekenheerser: Mercurius – dekaanheersers: Zon, Venus & Mercurius

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 16v, 17v & 18v)

Weegschaal – tekenheerser: Venus – dekaanheersers: Maan, Saturnus & Jupiter

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 19v, 20v & 21v)

Schorpioen – tekenheerser: Mars – dekaanheersers: Mars, Zon & Venus

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 22v, 23v & 24v)

Boogschutter – tekenheerser: Jupiter – dekaanheersers: Mercurius, Maan & Saturnus

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 25v, 26v & 27v)

Steenbok – tekenheerser: Saturnus – dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 28v, 29v & 30v)

Waterman – tekenheerser: Saturnus – dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 31v, 32v & 33v)

Vissen – tekenheerser: Jupiter – dekaanheersers: Saturnus, Jupiter [& Mars]

(BNF ms. Arabe 2583, fols. 34v & 35v)

missing

De Maan, Mercurius en Venus volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)

De Zon en Mars volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)

Jupiter, Saturnus en de Ram volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)

Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeuw en Maagd volgens al-Qazwīnī’s

kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)

Weegschaal, Schorpioen, Boogschutter, Steenbok, Waterman en Vissen

volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)

Geglazuurde keramische

schaal met ruiters en de

zeven planeten

Metropolitan Museum of Art,

New York, inv. nr. 57.36.4

Noord of centraal Iran, eind

12de/ begin 13de eeuw

De twaalf tekens van de dierenriem op een keramische schaal

Museum für Islamische Kunst, Staatliche Museen zu Berlin

De zeven planeten en de twaalf tekens van de dierenriem

Eerste helft 15de eeuw. Topkapı Saray, Istanbul, ms. Hazine 2153, fol. 164a

Yemenitische astrolabium gemaakt door

‘Umar ibn Yusuf ibn ‘Umar ibn ‘Ali ibn

Rasul al-Muzaffari

The Metropolitan Museum of Art, New York, inv.

nr. 91.1.535a–h

A.H. 690 (1291 n.Chr.)

De islamitische sterrenkunde zou na de 12de eeuw via Spanje, Zuid-Italië

en Byzantium van grote invloed zijn op de Europese sterrenkunde

Georgius Zothorus Zaparus

Fendulus – Liber Astrologiae Sicilië, vermoedelijk aan het hof van Frederick II

(1194-1250).

Overgeleverd in 7 prachtig geïllustreerde hand-

schriften:

• Londen, British Library Sloane 3983

• Parijs, BNF mss. lat. 7330, 7331 & Smith-

Lesouëf 8

• New York, Morgan Library & Museum, ms. M.

785

Dag- en nachthuis van Venus

(BNF ms. Lat. 7330, fol. 53v)

De val van Mars in de Kreeft

(BNF ms. Smith-Lesouëf 8, fol. 26v)

De Maan in De Natuurkunde van het Geheelal (fol. 123r)

De planeetvoorstellingen in De

Natuurkunde van het Geheelal

Middelnederlands leerdicht over de kosmos

van een onbekende schrijver uit de tweede

helft van de 13de eeuw.

Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel, ms.

Cod. Guelf. 18.2, Aug. 4o (laatste kwart 14de

eeuw).

Mercurius en Venus in De Natuurkunde van het Geheelal (fols. 123v + 124r)

De Zon en Mars in De Natuurkunde van het Geheelal (fols. 125r + 125v)

Jupiter en Saturnus in De Natuurkunde van het Geheelal (fols. 126r + 126v)

Recente kunsthistorische studies over de astrale wetenschappen in de islam

Geboortehoroscoop van Iskandar Sūlṭan (1384-1414), een kleinzoon van Timoer Lenk

(Wellcome Collection, Londen)