VEILIG WERKEN MET CYTOSTATICA

Wat is kanker ?

Een verzamelnaam voor meer dan 100 verschillende ziektes van de cellen, die 1 gemeenschappelijk kenmerk hebben  

=Een ongecontroleerde deling én groei van 

cellen op een bepaalde plaats in het lichaam

Wat zijn cytostatica?

• Cytos = cel• Stasis = stilstand Remmen de celgroei en de celdeling  Geen onderscheid tussen tumorcellen en gezonde cellen 

Werking cytostatica

• Werken tijdens de celdeling in op – de DNA structuur– de synthese van het DNA– het genetisch materiaal van de cel 

Toxiciteit en nevenwerkingen

Op korte termijn Invloed op de celgroei – snelgroeiende cellen:

Hematologisch: RBC, WBC, trombocyten Gastro – intestinaal: diarree Haaruitval  …

Toxiciteit en nevenwerkingenOp lange termijn Invloed op genetisch materiaal: 

Mutageen => wijzigingen in de erfelijke informatie Carcinogeen => kankerverwekkend Teratogeen => foetus  

Mogelijk cumulatief schadelijk bij langdurig gebruik

Basisprincipes veilig werken  met cytostatica 

Basisprincipes veilig werken  met cytostatica

beroepsrisico  het belang van voorzorgsmaatregelen het belang van beschermingsmaatregelen  zwangerschap afvalverwerking  … 

Beroepsrisico

Wie?  Apotheek Verpleegkundigen (ziekenhuis én thuis) Zorgondersteuning Personeel onderhoud

Beroepsrisico

Wanneer? tijdens bereiding tijdens manipulatie en toediening tijdens verzorging patiënt in contact met excreties  reiniging materiaal en kamer/ruimte

Beroepsrisico

Blootstelling inademen inslikken aanraken = opname via de huid 

Voorzorgsmaatregelen

Wie? 

Het ziekenhuispersoneel die beroepshalve in contact komt met 

cytostatica! 

Voorzorgsmaatregelen

Zwangerschap en borstvoeding?  geen cytostatica bereiden, manipuleren en toedienen 

geen manipulatie van excreties tijdens risicoperiode wel kamer betreden, eten opdienen en andere medicatie toedienen 

Meld eventuele zwangerschap onmiddellijk aan je diensthoofd én arbeidsgeneesheer 

Beschermingsmaatregelen 

! Steeds gebruik van handschoenen  tijdens manipulatie én toediening van cytostatica  tijdens de verzorging van chemopatiënten ! cave excreties tijdens risicoperiode  ! eten en drinken is verboden tijdens toediening van cytostatica 

Beschermingsmaatregelen

Tijdens toediening gebruik van nitril handschoenen  gebruik van gesloten systemen 

Beschermingsmaatregelen

Tijdens manipulatie van excreties gebruik van nitril handschoenen eventueel gebruik van overschort 

Beschermingsmaatregelen

Tijdens onderhoud  gebruik van nitril handschoenen 

Beschermingsmaatregelen

Transport van cytostatica  via aparte buizenpost A001 en D203 met behulp van transportcontainer  gelabeld met gele klever  symbool “gele hand” als herkenning cytostatica 

Beschermingsmaatregelen

Transport van cytostatica  Alle cytostatica‐producten gele etikettering als identificatie cytostatica gesealde verpakking=> gesloten tot toediening bij patiënt 

Beschermingsmaatregelen

Verpakking cytostatica  ALTIJD beschouwen als potentieel gecontamineerd!  STEEDS manipuleren met gebruik van nitril handschoenen! 

Toedienen van cytostatica 

Toedienen van cytostatica 

Controleer voor toedienen van cytostatica steeds: naam + voornaam patiënt geboortedatum patiënt naam van het cytostaticum dosis van het cytostaticum vervaldatum toedieningswijze 

Intraveneuze toediening cytostatica 

C – handeling= toevertrouwde medische handeling

Verpleegkundigen met BBT – oncologie Verpleegkundigen met 5 jaar relevante ervaring in de oncologie Verpleegkundige in opleiding BBT – oncologie NIET: Studenten verpleegkunde, ook niet onder toezicht! 

Intraveneuze toediening cytostatica 

Aandachtspunten: bereide infuusvloeistof: niets meer aan 

toevoegen! onheldere vloeistof: terug naar apotheek geen klassieke trousses: 10x méér   

kans op contaminatie=> gesloten systeem! 

Gebruik van gesloten systeem bij toediening van cytostatica 

Gesloten systeem 

Gesloten systeem 

Gesloten systeem 

Gesloten systeem • Spoelvloeistof=  Hoofdleiding:spoelvloeistof + gewone spike

• Cytostaticum= Luer aansluiting= 1 Luerconnector of 4 Luerconnectors

• Randmedicatie= gewone trousse op driewegkraan

Gesloten systemen 

Gesloten systemen 

Gesloten systemen 

ONCE LOCK ADAPTOR eenmaal connectie gemaakt,

niet meer los te koppelen blauwe dop = risico vloeistof 

Gesloten systemen 

Loskoppelen en verwisselen van infuussysteem 

Vóór loskoppelen  spoelen met minimum 100ml spoelvloeistof 

(cfr schema) systeem steeds afsluiten vermijden van lekkage  Afval in container voor risico‐houdend 

medisch afval – gele RMA container 

Afvalverwerking cytostatica 

Afvalverwerking cytostatica

• Alle materiaal en afval afkomstig van cytostatica

• Excreties van chemo‐patiënten

behandelen als risico‐afval! 

Afvalverwerking cytostatica

gebruikte infuusleidingen → deponeren in door apotheek 

meegeleverde plastiek zak→ daarna in Pactosafe

Afvalverwerking cytostatica Dagziekenhuis A001 en verpleegafdeling

D203   Pactosafe

= sealing verpakking in combinatie met geleRMA – container 

Afvalverwerking cytostatica Andere afdelingen gele RMA  ‐ container 

Dagelijks onderhoud kamers

Dagelijks onderhoud kamers

• Uniforme procedure mbt reinigen op de afdelingen A001 en D203

• Gebruik van nitrile handschoenen!!!

Orale toediening cytostatica 

• Draag steeds handschoenen bij manipulatie orale cytostatica

• Druk de tabletten of capsules uit verpakking op patiëntenkamer mbv wegwerp medicatiepotje 

• Medicatie niet breken of pletten• Bij voorkeur neem patiënt zelf de medicatie in eigen handen => handen goed wassen! 

• Voldoende water• Bij voorkeur zittend of rechtstaand innemen• Afval = RMA – container 

Intrathecale toediening cytostatica 

• Medische handeling – verpleegkundige assistentie 

• Handschoenen bij manipulatie cytostatica• Aparte verpakking apotheek• Gelabelde spuit – fluosticker met vermelding 

“ intrathecaal – toediening door anesthesist”

Subcutane toediening cytostatica 

• Handschoenen bij manipulatie cytostatica• Dikke huidplooi nemen om medicatie in te spuiten

• Risico – afval => RMA container• Groene label ‘SUBCUTAAN’ 

Blaasinstillatie

• Intravesicale toediening= ongemetaboliseerd product = puur cytostaticum = vb. mitomycine

Bijzondere veiligheidsmaatregelen! handschoenen bij manipulatie cytostaticum vermijden van spatten gebruikt materiaal => risico afval => RMA container 

Blaasinstillatie Apotheek – cytolokaal

=> bezorgen spuit gebruiksklaar=> spuit met daarop reeds geconnecteerde tweeweg –

adaptor

Blaasinstillatie

Educatie patiënt  zittend plassen 2 x doorspoelen met gesloten deksel 

Verwijderen van excreties 

Excreties ‐ cytostatica

• bloed• urine• stoelgang• braaksel• drainvocht• wondvocht• ascitesvocht• pleuravocht• lumbaalvocht

! Hoge concentraties mogelijk!

Excreties ‐ cytostatica

• Zweet• Speeksel• Urine  mogelijks gecontamineerd hoeveelheid cytostaticum = zeer laag bescherming =  hygiënisch werken is  

voldoende

Excreties ‐ cytostatica

Risicoperiode = de periode waarin cytostatica traceerbaar zijn in het lichaam en via excreties worden uitgescheiden 

Uit praktisch oogpunt = standaard risicoperiode van 7 dagen 

Excreties ‐ cytostaticaRISICOPERIODE

Adriablastine 6   Campto 2    Cycloblastine 3    Eldesine 2    Eloxatine 5 Estracyt 2     Farmorubicine 6  5‐FU 2                 Gemzar 2Hycamtin 2   Ledertrexate 3Mitomycine 2   Mitomycine blaasintillatie 1Novantrone 7   Oncovin 2   Paraplatin  : grootste deel <6h 4   Platinol 7   Taxol 2    Taxotere 2   Vepesid 5 

Excreties ‐ cytostatica

verwijderen van excreties steeds handschoenen en overschort  gebruik gesloten bedpanspoeler wondvocht – pleuravocht – drainvocht –ascitesvocht – lumbaalvocht= besmet afval => RMA container 

Excreties ‐ cytostatica

bijhouden vochtbalans  gebruik bruine urinecollector (RMA container!) steeds handschoenen bij manipulatie  ledigen collector  toilet van patiënt handschoenen overschort veiligheidsbril 2 x doorspoelen met gesloten deksel 

Excreties ‐ cytostatica

instructies – educatie patiënt –plashygiëne 

mannen = zittend plassen 2 x doorspoelen met GESLOTEN deksel 

Extravasatie

= het buiten de bloedbaan treden van het cytostaticum met mogelijke weefselschade als gevolg 

Extravasatie

SYMPTOMEN  vroege symptomen zwelling – oedeem roodheid – erytheem

laattijdige symptomen ontstekingsreactie verharding blaarvorming necrosevorming functioneel verlies van weefsel of lidmaat

Extravasatie

Extravasatie

Extravasatie

patiënteneducatie pijn zwelling roodheid ongemak branderig gevoel stekend gevoel andere plotse veranderingen thv punctieplaats 

Extravasatie Ernst situatie afhankelijk van hoeveelheid cytostaticum type cytostaticum Blaartrekkend cytostatica

Doxorubicine, epirubicine, vincristine, paclitaxel, cisplatin(>0,4mg/ml)… 

Niet‐ blaartrekkende, niet‐irriterend cytostatica Cyclofosfamide, etoposide,fluorouracil(verdund!), …

Irriterende cytostatica  gemcitabine, bleomycine, bortezomib, cisplatin (>0,4mg/ml)… 

Extravasatie

Preventie = goede intraveneuze toegangsweg! 

Extravasatie

Richtlijnen vene – perifere toegangsweg bij voorkeur onderarm liever niet op de handrug vermijd smalle en fragiele venen vermijd infusie in ledematen die lymfe‐oedeem of 

neurologische zwakheden vertonen vermijd venen naast gewrichten, pezen, zenuwen of slagaders vermijd elleboogplooi  

Extravasatie

Standaardprocedure  blijf kalm stop infusie onmiddellijk verwittig arts laat infuusnaald zitten aspireer zoveel mogelijk vocht (cytostatica) raadpleeg procedure – steekkaart extravasatiekit 

Morsen cytostatica 

volg algemene procedure in geval van accidentele contaminatie

volg procedure voor het decontaminerenvan oppervlakken 

Morsen cytostatica 

vraag hulp van collega voor brengen van morskit en RMA – container 

beschermende kledij FFP3 – masker veiligheidsbril ondoordringbaar overschort overschoenen 2 paar handschoenen

baken gecontamineerde zone af met kleeflint of markeerstift

Morsen cytostatica 

contaminatie medewerker  vraag hulp collega – morskit trek besmette kledij uit => RMA – container  huid : spoel overvloedig met water – 10 min A001 en D203: douche voorzien  indien verwonding: laat wonde bloeden, spoel overvloedig 

met water – was met zeep raadpleeg arts aangifte arbeidsongeval 

Morsen cytostatica 

Contaminatie medewerker – oogcontact vraag hulp aan collega – morskit spoel ogen onmiddellijk gedurende min 10min met water of 

NaCl 0,9% (oogdouche – infuus voorzien van leiding) 

indien verwonding: laat wonde bloeden, spoel overvloedig met water – was met zeep

raadpleeg arts – bij voorkeur oogarts aangifte arbeidsongeval 

Morsen cytostatica 

Morsen  opdeppen met absorberend materiaal (vb blauwe 

onderlegger)  ! Steeds van buiten naar binnen! opruimen volgens procedure morsen – morskit ! Taak van de verpleegkundige! overvloedig naspoelen met water  nareinigen: personeel onderhoud = gewone procedure, MAAR 

wegwerpmateriaal!  

Prikongeval cytostatica

handschoenen onmiddellijk uittrekken wonde laten bloeden wonde overvloedig spoelen met koud water verwittig behandeld arts aangifte arbeidsongeval 

Veilig werken met cytostatica in de thuiszorg 

Omgaan met excreties in de thuiszorg

• Educatie patiënt omtrent omgaan met excreties in thuissituatie

• Risicoperiode: start dag van behandeling tot 5‐7 dagen na behandeling

• Excreties zoals urine, faeces, bloed, braaksel, wondvocht, transpiratie

Aandachtspunten patiënt 

• Steeds zittend plassen• Toilet 2 x doorspoelen met gesloten deksel• Ev apart toilet voor patiënt • Handen wassen met water en zeep na toiletbezoek 

Aandachtspunten patiënt • Bij incontinentie: gebruik voldoende wegwerp ‐

incontinentiemateriaal• Gebruik van handschoenen en wegwerpmateriaal bij manipulatie 

van urine, faeces, bloed en braaksel • Alle gebruikte materialen in aparte plastic vuilniszak en goed 

afsluiten• Linnen bevuild met urine, faeces, bloed, braaksel of andere 

cytostatica‐resten afzonderlijk wassen

Aandachtspunten patiënt 

• Bij verkoudheid gebruik wegwerptissues • Verwijder tissues in afgesloten afvalbak/zak• Vrijen met condoom 

– mogelijks cytostatica‐rest in sperma en vaginaal vocht 

Aandachtspunten patiënt en omgeving 

• Bij manipulatie van orale cytostatica, was de handen goed

• Wanneer klaargezet door derden, gebruik van handschoenen

• Familieleden of bezoekers die zwanger zijn of borstvoeding geven, dienen contact met cytostatica te vermijden 

• Breng thuisverpleegkundige op de hoogte mbtcytostatica 

Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica 

behandeling • Rekening houden met risicoperiode

– dag van behandeling tot 7 dagen na behandeling– wanneer wekelijks behandeling, steeds besmette excreties

• Extra aandacht bij manipulatie excreties– urine, faeces, bloed, braaksel, wondvocht, transpiratie, … 

Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica 

behandeling • Rechtstreeks contact met excreties vermijden

– gebruik steeds handschoenen

• Onmiddellijk ledigen van bedpan, urinaal of wc‐stoel– overvloedig spoelen met water– reinigen met zeep 

Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica 

behandeling • Gebruik van toilet

– patiënt dient zittend te plassen– 2 x doorspoelen met gesloten deksel – indien 2 toiletten, één reserveren voor patiënt– handen wassen met water en zeep

• Incontinentiemateriaal – gebruik van wegwerpmateriaal– in goed afgesloten en dubbele plastic vuilzak deponeren 

Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica 

behandeling • Wondzorg

– gebruik steeds handschoenen

• Braken – gebruik wegwerptissues, plastic zak/nierbekken– ev gebruik van plastic beschermhoes matras en hoofdkussen 

Aandachtspunten thuisverpleegkundigen bij verzorging van patiënten met cytostatica 

behandeling • Bevuild linnen en/of kledij

– afzonderlijk wassen– wanneer linnen niet onmiddellijk kan gewassen worden, bewaren in goed afgesloten plastic zak

• Andere materialen – servies, bestek en derg vergen geen specifieke voorzorgsmaatregelen 

Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg 

Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg

• Tussen pomp en infuusnaald => tweewegadapter

• Verbinding tussen slang van de pomp en luerlock aansluiting NOOIT losmaken

• Spoelen met NaCl 0,9% alvorens af te koppelen via NAALDLOOS bijspuitpunt

Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg

• Sluit de klem van de medicatiepomp• Neem een luer spuit met 20ml NaCl 0,9%• Desinfecteer de naaldloze adaptor• Koppel de spuit op de naaldloze adapter adhv een draaiende 

beweging• Spuit de NaCl 0,9% in• Spuit vervolgens 5ml Heparine (100IE/ml) in een spuit van 

10ml in

Aandachtspunten bij afkoppelen elastomeerpomp in de thuiszorg

• Ontkoppel het geheel en verwijder de poort – Veiligheidsnaald => voorkomen van prikaccident!

• Verwijder zoals voorgeschreven – Plaats de pomp, leidingen en veiligheidsnaald in de meegegeven 

plastic zak (met vermelding “cytostatica producten”)– Patiënt neemt deze mee naar het ziekenhuis om vervolgens aldaar te 

verwijderen. 

Bedankt voor jullie aandacht! 

Vragen of suggesties?