Happen in eenmeelwormreep

B uiten staan enorme containers metwortelstukjes, meel en zemelen. Bin-nen op elkaar gestapelde kratjes metmeelwormen en kevers. We zijn bij in-

sectenkwekerij Van de Ven in Deurne. Jaarlijkskweken de broers Michel en Roland 54.000 kilomeelwormen. Nu nog vooral voor vogels en rep-tielen, maar vorig jaar verkocht de Brabantsekwekerij toch ook al een paar honderd kilo ‘BugsTr i o b o l o’.

Bugs Triobolo is de trendy naam voor gevries-droogde meelwormen voor in salades, muesli-repen of gehaktballetjes. Als het aan het minis-terie van LNV ligt, zullen Van de Ven en de paarandere Nederlandse insectenkwekers – die deinsecten nu nog als vogel- en reptielenvoer pro-duceren – straks ook tonnen insecten gaan leve-ren voor mensen. Met een miljoen euro startsub-sidie onderzoeken entomologen en eiwittechno-logen van de Wageningen Universiteit, samenmet de Vereniging van Insectenkwekers (VE-NIK), hoe insecten industrieel zijn te produce-ren voor de voedingsindustrie. Afgelopenmaand startte formeel dit onderzoeksprogram-ma SUPRO2.

„We moeten op een heel andere manier overinsecten gaan nadenken”, zegt Marian Petersvan Bugs Original Food, die namens de VENIKeen dag per week op het project wordt aange-steld. „Nu associëren we insecten nog vaak metkakkerlakken, hoofdluis, strontvliegen en ma-den – ongedierte dus. Of we denken aan vlin-dertjes en lieveheersbeestjes die we geen kwaad

mogen doen. Maar we moeten insecten ook gaanzien als een milieuvriendelijke eiwitbron.”

Ondernemer Peters brengt sinds 2008 metkwekers en een groothandel al gevriesdroogdeBugs Triobolo, Bugs Locusta (sprinkhanen) enBugs Buffalo (buffalowormen) op de markt;voor feesten en symposia regelt ze quiches metmeelwormen, gehaktballetjes met buffalowor-men of aardbeienbonbons met een sprinkhaanerop. Samen eten we bij Van de Ven wat gevries-droogde meelwormen en sprinkhanen uit plas-tic bakjes van 6 euro per vijftig gram. De meel-wormen hebben een lichte nootachtige smaak;de sprinkhanen smaken naar ... insect. De smaakis nergens mee te vergelijken. „De eerste hap ismoeilijk, de volgende happen gaan vanzelf”,zegt Peters. „We eten toch ook slakken, garnalenen kreeften? En niemand heeft moeite met de ro-de kleurstof E120 in yoghurts, smarties en gla-cékoeken. Dat is gemalen schildluis.”

Thuis blijkt dat we wel een half bakje meel-wormen aan het zandtaartdeeg moeten toevoe-gen om de knapperige wormen in de koekjesüberhaupt te proeven. Maar dan zie je de gebro-ken stukjes ook goed zitten, wat een leuk effectgeeft. De rest van de meelwormen gooien wedoor de sla en door de omelet. De huisgenotenzijn verdeeld: twee blijven – onder een hoop ielgeroep – de nieuwe gerechten weigeren; tweezeggen ze lekker en gezond te vinden.

Behalve het ministerie van LNV wil ook deWereldvoedselorganisatie FAO het kweken vaninsecten stimuleren. Insectenkwekerijen lijkennamelijk vele milieuvoordelen te bieden bovende intensieve veehouderij. Zo verwachten ento-mologen dat insecten minder van de broeikas-gassen lachgas en methaan zullen uitstoten, om-dat ze een spijsvertering hebben met minder fer-mentatie (zuurstofloze omzetting). De Wage-ningen Universiteit heeft vorig jaar al gevondendat meelwormen, sprinkhanen en krekels hele-maal geen methaan produceren. En per kilo pro-duceren ze ook veel minder gram ammoniak enstikstofmonoxide.

I nsecten vragen waarschijnlijk ook mindervoer dan varkens en kippen. Op dit punt is de

Universiteit van Padua al met een eerste kleinestudie gekomen. De Italianen voerden in hun la-boratorium negen weken lang krekels een prut-je van weggegooid eten: groente en fruit, vlees,ei, pasta en rijst. Na het wegen van dit eten en deoogst schatten ze dat voor 1 kilo krekel ander-half keer minder kilo voer nodig is dan voor 1 ki-lo kip, twee keer minder dan voor varkensvleesen zelfs vier keer minder dan voor rundvlees.

Onderzoekscoördinator en tropisch entomo-loog Arnold van Huis promoot al bijna twintigjaar het eten van insecten. Aanvankelijk werd hijdoor collega’s uitgelachen, vertelt hij op de Wa-geningen Universiteit. Maar inmiddels bestude-ren steeds meer entomologen de ‘antropo - ento-mofagie’ – het eten van ‘wilde’ insecten doormensen.

In tropische landen worden minstens dui-

zend verschillende soorten gekruid, gebakken,gedroogd, gerookt en gefrituurd, weet VanHuis. Hieronder poppen van de zijderups, aller-lei soorten rupsen, wantsen, cicades, termieten,mierenlarven en poppen en wespen (zie ook ka-der). De meeste mensen verzamelen de insectenin het bos of op de akker met lijm, licht of net-ten. Maar bijvoorbeeld in Laos zijn er ook eenpaar duizend kwekerijtjes van krekels. Gezin-nen laten in hun achtertuin krekels groeien opeen bergje groenafval met maïsmeel, eventueelmet een net erover om de hagedissen weg tehouden. Een Wageningse student concludeerdevorig jaar dat de mensen in Laos in sommige we-ken tot eenderde van hun eiwitten van insectenkrijgen – behalve van krekels ook van verzamel-de mestkevers, snuitkevers, sprinkhanen, pop-pen van de wevermieren en rupsen in bamboe-stengels. „Je kunt er sprinkhanen op zoveel ma-nieren eten”, heeft Van Huis gemerkt. „Zelf vindik gefrituurd met piment het lekkerst.”

De Wageningse entomoloog adviseert nu deFAO. „Ik vind het vaak schokkend te merkenhoe we ons westers eetpatroon opleggen aan an-dere culturen”, zegt Van Huis. „Veel Afrikanendenken nu dat het eten van insecten primitief ofheidens is. Ik kwam een onderwijzer tegen diehet zijn vrouw verbood nog langer insecten teserveren. Het is zo jammer dat dit eetpatroonaan het verdwijnen is.”

In de jaren negentig hebben de Universiteitvan Wisconsin (VS) en de Nationale Universiteitvan Mexico de voedingswaarde geanalyseerdvan enkele tientallen soorten die in de tropenworden gegeten. Veel soorten kwamen opval-lend goed uit de bus. Sprinkhanen, bijvoor-beeld, bevatten volgens een van die onderzoe-ken per honderd gram drooggewicht (zonder deharde delen) 61 tot 71 gram eiwit, 4 tot 17 gram

Insecten eten is van alle tijden. Dat valt afte leiden uit gereedschap van 1,1 tot 1,8miljoen jaar oud, waarmee waarschijnlijkde mensachtige Paranthropus robustus intermietenheuvels groef om termieten tevangen (P N AS , 16 januari 2001). Zuid-Afri-kaanse en Franse archeologen hadden inZuid-Afrika meer dan honderd bewerktebeenderen gevonden met sporen die wij-zen op termietenvangst. De gereedschap-pen weken af van andere gereedschappenuit die tijd, zoals bewerkte beenderen omwortelen op te graven. Tegelijkertijd lekende slijtpatronen wel op die op gereed-schappen die sommige Afrikaanse volke-ren nu nog gebruiken om termieten tevangen. Termieten zijn zelfs de belangrijk-ste eiwitbron van deze primitieve men-sensoort geweest, vermoeden deze arche-ologen. De grote vlakke tanden van diesoort wijzen er namelijk op dat hij weinigof geen vlees at. Terwijl C4-koolstofanaly-ses aantonen dat deze vroege mens welveel eiwitten at.Anno 2010 eten nog steeds 3.071 etnischegroepen in 130 landen insecten, aldus eenoverzicht van de Mexicaanse entomoloogJulieta Ramos-Elurday uit 2009. Bij som-mige van deze volkeren, zoals bij de Ngan-da in Congo, kunnen in arme periodesverzamelde rupsen, termieten of keverlar-ven tot de belangrijkste voedselbron be-horen.

Het oude insecten eten

Nederland wil op grote schaal kevers, meelwormen ensprinkhanen gaan kweken. Ze zijn heel geschikt om op teeten. Desnoods in hamburgers of pizza’s.tekst Marianne Heselmans

wetenschap biologie

Gefrituurde waterwants in een restaurant in Thailand

AP

PH

OTO

van de gezonde vetten, 2 tot 17 gram mineralenen zo’n 400 kilocalorieën. Zelfs bijen en mierenzouden 416 tot 655 kilocalorieën per 100 gramdrooggewicht geven. Dat is zelfs meer dan 100gram braadworst (300 calorieën).

De groep van Van Huis bestudeert nu driekweken: meelwormen, krekels en soldatenvlie-gen. Deze drie soorten, echte alleseters, wordengetest op afvalstromen: oud brood, koekafval enafval uit de bierindustrie. Het idee van de larvenkomt van de Universiteit van Georgia (VS), diemet soldatenvliegen experimenteerde in kleinebioreactoren met mest: zelfs op mest bleken de-ze insecten te kunnen groeien. Van Huis zietdaar ook wel perspectief in: „Maar wat dan na-tuurlijk nog wel moet worden onderzocht, is inhoeverre ze de zware metalen en antibiotica op-nemen die in de mest zitten. Die zouden natuur-lijk niet gezond zijn.”

De bij VENIK aangesloten bedrijven zullen deuitkomsten van hun voederexperimenten ookuitwisselen. Wat nieuw is, want voorheen hieldiedere kweker zijn bevindingen voor zich.Roland van de Ven heeft onder andere snoeppa-pierafval, afgekeurde appels en grieskorrels ge-probeerd. Maar op snoeppapier wilden zijnmeelwormen niet groeien, van de grieskorrelsbleven te veel schilletjes over die niet uit te zevenwaren, en een ton aangevoerde appels op het be-drijf goed houden bleek lastig. Vooralsnog is hij

Insecten worden niet alleen uit armoedegegeten. Dat blijkt uit de levendige handelin enkele insectensoorten. Zo worden inNoord-Zambia vlak voor het regenseizoenrupsen van de vlinderfamilie Sa t u r n i i d a everzameld op de bomen – één persoonkan per dag vier emmers vullen. De darm-inhoud wordt leeg geknepen, ze wordengekookt, in de zon gedroogd en vervol-gens gebraden. Handelaren reizen somswel 900 kilometer om die rupsen te kopenvoor de stedelingen.In Botswana, Zambia, Zimbabwe en Zuid-Afrika wordt de Mopanae-worm (een rupsvan de vlinder Gonimbrasia belina) com-mercieel verhandeld; alleen al in zuidelijkAfrika zouden 9,5 miljard rupsen jaarlijkszo ’n 85 miljoen Amerikaanse dollar op-brengen. En in Congo waren in 1999 deeetbare insecten per kilo zelfs duurder danbiefstuk, zo merkte Arnold van Huis, diemet Afrikaanse collega’s het eten van in-secten in die regio onderzocht. Op demarkt in Bukavu kostte een kilo biefstuk 3dollar. Hetzelfde als honderd rupsen – wa t250 gram bleek te zijn. Thailand exporteertonder andere een grote waterwants naarde Aziatische gemeenschap in de VS voorin sauzen of rijst. De dorpelingen doen watextra voer in het water en vissen vervol-gens de wants op.De insectenhandel bedreigt op sommigeplaatsen wel het bestaan van de populaireinsectensoort. Behalve het verschaffenvan een continue en gezonde voedsel-bron, zouden duurzame insectenkwekerij-en in de tropen ook deze, nog bescheidenoverexploitatie kunnen tegengaan, zo ho-pen tropisch entomologen.

Ru p s e n h a n d e look wel tevreden met de meel, zemelen en wor-teltopjes – afval van een wortelverwerkend be-drijf. „Sommige kwekers geven de meelwormenwater, maar wortelen zijn voedzamer.”

D e foto’s in de pr-folder van dit SUPRO-on-derzoeksprogramma tonen sprinkhanen

en meelwormen in exquise hapjes. Maar veelwesterlingen krijgen hele insecten helemaal nietdoor hun keel. De grootste afzet verwachten deSUPRO-deelnemers dan ook niet van gevries-droogde insecten, maar van uit insecten geïso-leerde eiwitten. Die kunnen dan als vervangerdienen voor dierlijke eiwitten in pizza’s, ham-burgers, sauzen of mayonaise, of als vervangervan vismeel of soja-eiwitten in veevoer. De Wa-geningse eiwittechnologen onderzoeken nu demogelijkheden voor de voedingsindustrie. „Wewillen voorbereid zijn op een vleesschaarste”,verklaart onderzoeksleider Tiny van Boekel,wiens groep al jaren plantaardige vleesvervan-gers onderzoekt. „Als de Chinezen ook zoveelvlees gaan eten als wij, zal vlees steeds duurderw o r d e n .”

Van Boekel hoopt dat een groot deel van demeelwormen en krekels spierachtig eiwit is. Datzou gunstig zijn, want veertig gram van voorna-melijk dezelfde eiwitten is makkelijker te isole-ren en verwerken dan veertig gram van allemaalverschillende eiwitten. Ook hoopt hij dat be-

paalde insecteneiwitten bijvoorbeeld geschiktblijken om te geleren, of om er emulsies mee temaken in bijvoorbeeld mayonaises. Die eiwittenkunnen dan duurder worden verkocht.

En mogelijk kunnen de harde delen van insec-ten, zoals de keverschilden, ook nog verkochtworden. Die harde delen bestaan onder andereuit chitine. Van het chitine van krabben en garna-lenafval wordt nu chitosan gemaakt. De indu-strie gebruikt dit onder meer om stevigheid te ge-ven aan papier, verband, kleding en cosmetica.

Maar de prijs – minstens 6 euro per kilo onbe-werkt insect – moet nog wel fors naar benedenvoordat insecteneiwitten kunnen concurrerenmet andere eiwitbronnen. De kwekerijen moe-ten daarom worden gemechaniseerd. Hier isechter nog geen enkele ervaring mee. De broersVan de Ven zoeken de kevers en meelwormennog met de hand uit en ze dragen de worteltjesen het graanafval – zeven ton per jaar – nog dekwekerij in. De kwekers hopen hier te leren vande Nederlandse kassen, waar behalve het kli-maat ook al veel sorteerwerk en transport metcomputers en sensoren wordt gestuurd. In diepionierstocht naar industriële kweek kunnenvervolgens nog allerlei technische problemenopduiken, zoals warmteontwikkeling en ziek-tes. Insectenziektes bij kwekerijen zijn tot nogtoe niet bekend, maar hier is ook nooit onder-zoek naar gedaan.

De grootste zorg op dit moment is dat, met aldie aandacht in de pers, de nog piepjonge bran-che wordt overspoeld door nieuwe kwekers.Waarna overproductie de hele handel kapotmaakt. Marian Peters van de VENIK: „Vo o r m a -lig varkenshouders informeren bij mij wat zekunnen afzetten. Maar ik waarschuw dansteeds: er ís nog geen markt. Die moeten we nujuist nog helemaal ontwikkelen.”

‘Zelf vind ik sprinkhanengefrituurd met piment het lekkerst’

Verpakte insecten voor menselijke consumptie op een markt vlakbij Vientiane, de hoofdstad van Laos.

Wag

enin

gen

Uni

vers

iteit

N2 07-08-10 katern 3 pagina 28