Databanken in de

bibliotheek: klik hier voor

meer informatie

Studiedag VRB/VVBAD: Digitale bibliotheek

en erfgoed. Ook iets voor mij?!

Jan Bollansée

KU Leuven Universiteitsbibliotheekdiensten

6 mei 2015

Programma

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

II. Licensed to inform: databanken en licenties

III. Databanken ontsluiten en toegankelijk maken

IV. Gebruik van databanken

V. Samenvattend

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

1. Wat is een databank?

o moeilijke kwestie

onderscheid met website niet altijd duidelijk

bij definities dikwijls uitwendige kenmerken gebruikt

die niet uniek zijn

vorm voortdurend in ontwikkeling

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

1. Wat is een databank?

o website FOD Economie, K.M.O., Middenstand en

Energie: Intellectuele eigendom -> rechtsbescherming

van databanken

• zowel elektronisch als niet elektronisch

• verzameling van gegevens

• samenstellende elementen zelfstandig/onafhankelijk van elkaar

te raadplegen

• samenstellende elementen niet noodzakelijk auteursrechtelijk

beschermd

• systematisch of methodisch geordend

• met hulpmiddel om elk element afzonderlijk te kunnen vinden

(index, inhoudstafel, zoekfunctie)

http://economie.fgov.be/nl/ondernemingen/Intellectuele_Eigendom/Rechtsbescherming_databanken/wat/#.VUfBFvntmko

(geraadpleegd 4 mei 2015)

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

2. Elektronische databanken

o CD-rom of online

o gratis/Open Access vs betalend/Deep Web

o algemeen/multidisciplinair voor een grote gebruikers-

groep of specifiek voor een afgebakende doelgroep

o aggregator vs afzonderlijke uitgever

o archieven/back files vs. actuele informatie

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

2. Elektronische databanken

o diverse types naargelang de inhoud

- numerieke, statistische en andere berekende gegevens

- catalogi

- zuiver bibliografisch: A&I services = Abstracting & Indexing

- “full text” databanken: niet alleen referenties, ook de inhoud

tekstueel

auditief (streaming audio)

visueel (afbeeldingen)

audiovisueel (streaming video)

- citatiedatabanken: bibliografie + bibliometrie

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

2. Elektronische databanken

o verdere ontwikkelingen

- Traditionele onderscheiden vervagen: het “artikel van de

toekomst” bestaat uit een combinatie van tekst, audiovisueel en

grafisch materiaal

- Institutional repositories: Open Access databanken van

onderwijs- en onderzoeksinstellingen (zie OpenDOAR)

- Nieuwste type: catalogi en repositories met research data –

uitdaging voor organisaties (opslagcapaciteit) én bibliotheken

(beschrijving en ontsluiting)

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

3. Inhoudelijke bijdrage aan bibliotheekcollecties

o A&I / bibliografische databanken aanvankelijk het

neusje van de zalm, met geavanceerde zoek-

functionaliteit

o MAAR zoekproces ogenschijnlijk danig vereenvoudigd

door gebruiksvriendelijke elektronische zoekmachines

o GEVOLG:

- gebruikers zijn verwend en willen met een minimum aan clicks

full text kunnen raadplegen

- aantal zoekacties en sessies in bibliografische databanken op

paar jaar tijd drastisch teruggelopen, terwijl aantal full text

downloads onverminderd stijgt

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

3. Inhoudelijke bijdrage aan bibliotheekcollecties

o Rechtstreekse toegang tot full text is belangrijker

geworden dan een weloverwogen zoekstrategie

o bibliotheken investeren beperkt budget liever meteen in

content, die de eindgebruiker sowieso weet te vinden

o zuiver bibliografische bronnen opwaarderen d.m.v.

OpenURL link resolver

- praktische tool met linking op basis van metadata en unieke ID’s

- vertrekkend van bibliografische beschrijving in databank X de

gebruiker zo dicht mogelijk bij full text in databank Y brengen,

indien beschikbaar in de eigen collectie

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

4. Acquisitieproces

o Kleine bibliotheek: eigen verantwoordelijkheid

o Grote instelling met deelbibliotheken: eigen en gedeelde

verantwoordelijkheid

o Al dan niet in overleg met doelpubliek

(collectieverantwoordelijken, gebruikers, …)

o Hoe groter het budget, en hoe talrijker de gegadigden,

hoe langer en complexer het besluitvormingsproces

I. Databanken in de academische bibliotheekcollectie

4. Acquisitieproces

o Criteria voor besluitvorming

Inhoud

Prijs

Impactfactoren

gebruik

o Try before you buy: trial / proefperiode

II. Licensed to inform: Databanken & licenties

1. Wat?

o overeenkomst tussen licentiegever/licensor en

licentienemer/licensee: standaardtekst, desgevallend

aangevuld met specifieke addenda/supplementen

o bepaalt welke bron je aangeschaft hebt

o stipuleert rechten & plichten van beide betrokken

partijen

o zowel voor gratis als betalende bronnen

II. Licensed to inform: Databanken & licenties

2. Bijzondere licentiebepalingen

o Definitie van geautoriseerde gebruikers

leden van de organisatie: in geval van universiteiten huidige staf

& studenten / gepensioneerden en alumni NIET

walk-in users: geregistreerde gebruikers die geen lid zijn van de

organisatie, maar voor de duur van hun bezoek ter plaatse

toegang krijgen

o Prijsbepaling op basis van aantal (potentiële) gebruikers

FTE: totaal aantal mogelijke gebruikers

Sim Users: aantal gebruikers dat de databank tegelijkertijd kan

raadplegen

II. Licensed to inform: Databanken & licenties

2. Bijzondere licentiebepalingen

o Specifieke gebruiksvoorwaarden

• interbibliothecair leenverkeer

• on / off campus

• gebruik van gelicentieerd materiaal in elektronische

leeromgeving

• bijzondere software: bv. toepassing om documenten te lezen

• …

II. Licensed to inform: Databanken & licenties

2. Bijzondere licentiebepalingen

o Uitzonderlijke gebruiksvoorwaarden

• link met de organisatie: aparte regelingen bedingen voor

ongewone omstandigheden

• uitgever kan tijdelijke maatregelen treffen: bv. extra toegangen

tijdens examenperiode, ter gelegenheid van conferentie, …

III. Databanken ontsluiten en toegankelijk maken

1. Aanbod bekendmaken

catalogus

Website en sociale media

• link (naar simple of advanced search)

• inhoudelijke beschrijving

• informatie over gebruik

info- en/of hands-on sessies

promotiemateriaal in de bib (brochures)

2. Integratie in discovery service

discovery service omvat

o traditionele catalogus: overzicht van beschikbare –

fysieke, elektronische en digitale – materialen op

titelniveau

o gegevens uit wetenschappelijke databanken en full text

collecties

• hetzij via federated search (live zoekacties in externe

databanken)

• hetzij via centrale geaggregeerde index van wetenschappelijke

publicaties = ‘Google’ ervaring: gebruiker kan alle/deel van de

beschikbare bronnen op één platform doorzoeken

III. Databanken ontsluiten en toegankelijk maken

3. Toegangsregeling voor betalende databanken

verschillende manieren van authenticatie

o traditionele vorm: logingegevens (gebruikersnaam +

wachtwoord)

• Wachtwoordenbeheer

• Bezorging aan eindgebruiker

III. Databanken ontsluiten en toegankelijk maken

3. Toegangsregeling voor betalende databanken

verschillende manieren van authenticatie

o nu wijdverspreid: IP-adresherkenning

• organisatie of instelling registreert IP-adres(sen)/IP-

range(s) bij uitgever of leverancier

• iedere gebruiker die vanop die adressen/ranges surft, krijgt

ongehinderd toegang tot de gelicentieerde bron(nen)

• Probleem: gebruikers vaak buiten institutioneel netwerk

• Oplossing: proxy server – maar extra investering & werk

III. Databanken ontsluiten en toegankelijk maken

3. Toegangsregeling voor betalende databanken

verschillende manieren van authenticatie

o nieuwste methode: shibboleth / institutionele login

• via nationale Belnet Research & Education Federation

• speelt bemiddelende rol tussen Identity Providers (organisaties &

instellingen) & Service Providers (uitgevers & leveranciers)

• ‘single sign on’: toegang tot eigen toepassingen én externe

databanken = groot gebruiksgemak voor eindgebruiker

• wel ook investering: papierwerk (juridisch) & configuratie

(technisch)

III. Databanken ontsluiten en toegankelijk maken

3. Toegangsregeling voor betalende databanken

voordeel van authenticatie: meetbaar gebruik

o uitgevers van betalende databanken stellen gebruiks-

gegevens ter beschikking

databanken: aantal zoekacties & sessies

full text databanken: downloadcijfers

o belangrijk hulpmiddel bij evaluatie van databanken met

het oog op eventuele hernieuwing

III. Databanken ontsluiten en toegankelijk maken

1. Databanken & de eindgebruiker

verwachtingspatroon: de informatievaardige gebruiker die

o nood aan informatie kan erkennen en bepalen

o efficiënt de nodige informatie kan opzoeken

o gevonden informatie kritisch kan evalueren en verwerken

o zoekresultaten kan bewaren en beheren

o gevonden informatie correct weet te gebruiken, rekening

houdend met de economische, juridische en sociale

aspecten van dat proces

IV. Gebruik van databanken

1. Databanken & de eindgebruiker

databanken zijn bij uitstek nuttige instrumenten

o geavanceerde zoekfunctionaliteit (onderwerpen en

trefwoorden / operatoren voor complexe zoekacties)

o opportuniteiten voor bewaren en beheren van zoek-

resultaten

• zoekacties opslaan & attenderingen instellen

• records exporteren naar bibliografische software

o citatiedatabanken bieden extra gegevens voor analyse

en evaluatie van informatie binnen het wetenschappelijk

domein

IV. Gebruik van databanken

1. Databanken & de eindgebruiker

MAAR databanken zijn complexer dan zoekmachines

o verschillende inhoud

o verschillende interfaces

o beschikbare zoekfunctionaliteit telkens weer anders

DAAROM…

IV. Gebruik van databanken

2. Databanken & de bibliothecaris

Bibliothecaris moet over didactische vaardigheden beschikken

o onderliggende principes achter uiterlijke verschillen

duidelijk maken

o per databank inhoudelijke troeven & concrete mogelijk-

heden inzake zoeken + beheer van zoekresultaten

toelichten

o gebruiker informatievaardiger maken met behulp van

handleidingen

kennisclips en andere online leermaterialen

tutorial

IV. Gebruik van databanken

V. Samenvattend

Elektronische databanken belangrijke troeven

- online bereikbaar, voor gebruikers van grote

organisaties met de nodige infrastructuur zelfs 24/7

- geavanceerde zoekmogelijkheden

- gecontroleerde inhoud, in toenemende mate ook

meteen beschikbaar

- meetbaar gebruik

V. Samenvattend

Elektronische databanken belangrijke troeven

… maar vergen wel inspanningen van de bibliothecaris

• financieel

• ontsluiting

• toegankelijkheid

• gebruik

Bedankt!

Jan Bollansée

KU Leuven Universiteitsbibliotheekdiensten

jan.bollansee@bib.kuleuven.be