Zaterdag 21 juni 2014 www.limburger.nl

horizon

door Johan van de Beek

Was er een moment dat u tot hetinzicht bracht dat de samenlevingkantelt?Het was een geleidelijk proces, geenflash. Ik heb tien jaar in Maastricht ge-werkt en er ook zeven jaar gewoond(1990-1997) en toen had ik het al overklimaatverandering en nieuwe econo-mie. Toen werd er eigenlijk nauwelijksgeluisterd. In 2004 kreeg ik een fiets-ongeluk. Ik was zo’n vrijetijdswielren-ner. Ik had de Alpe d’Huez en de MontVentoux beklommen, zou de Tourma-let en de Aubisque doen. In de afdalingvan de Aubisque ging ik onderuit. Ikwerd wakker in het ziekenhuis in Lour-des. Mijn gezicht was op tal van plaat-sen gebroken. Kaken, jukbeenderen,neusbeen, oogkassen. Ik kon niet meerpraten. Mijn geluk, zei de chirurg, wasdat ik een helm had gedragen. DeAubisque was de eerste berg die ik meteen helm op had gedaan, bij die anderebergen had ik die niet gedragen. Toendacht ik: dat zal wel geen toeval zijn,dit is een tweede kans. Ik besloot mijnboodschap nog breder uit te gaan dra-gen. Ik ben niet alleen wetenschapper,ik moet de veranderingen die ik zieactief gaan stimuleren. Ik heb toen eenstap gemaakt: niet alleen analyserenvan veranderingen, maar ze ook ver-snellen.

U wordt er wel eens van beschuldigdeen ‘alarmist’ te zijn.Ik ben in de afgelopen kwarteeuw vaneen hoop dingen beschuldigd. Maarhet wordt steeds makkelijker, omdatveel dingen die ik heb gezegd uitko-men. Niet omdat ik waarzegger ben ofeen glazen bol heb, maar ik denk naover de aard van veranderingen. Ik bengeen doemdenker in de stijl van deClub van Rome. Integendeel, ik beneen optimist. Als je een transitiebril op-zet zoals ik doe, dan zie overal bewe-ging. Toen ik begon, waren er in Neder-land precies twee lokale energie-initia-tieven, nu zijn dat er vijfhonderd. Zo-

iets zie je ook bij initiatieven op het ge-bied van de zorg. Ik heb het ziengroeien. Je kunt dan twee dingen doen:zeggen dat het nog niet zo veel voor-stelt of constateren dat er in de afgelo-pen vijf tot tien jaar enorm veel is ver-anderd. Tot die laatste categorie behoorik. Grote omwentelingen ontstaan vaakbij kleine groepen mensen. Ik was vori-ge week in Overijssel. Daar heeft menalle burgerinitiatieven in kaart probe-ren te brengen. Ze kwamen tot eenschatting van ruim tweeduizend. Hetgekke is dat de Randstad over burger-kracht droomt en schreeuwt, maar hetmeeste gebeurt aan de randen vanNederland. Meestal gaat het om men-sen die uit frustratie handelen, die geenenkele fiducie meer hebben in de over-heid of in grote bedrijven. En zijn ech-ter ook mensen die inspiratie vinden inhet ‘kijk eens, we kunnen het ookzelf’-gevoel.

Hoe valt deze beweging te rijmen metde opmars van het populisme en dehang naar het bekende en vertrouwde.Loopt dat parallel?Voor een deel. Een dimensie hiervan iswat ik glocalisering noem. Mensen heb-ben een zekere angst voor globalise-ring, omdat die volgens hen leidt totvervreemding, abstractie en anonimi-teit. Mensen willen weer wortelen, in

hun eigen omgeving, eigen regio. Gloca-lisering speelt al zeker een jaar of tien,maar wordt nu pas manifest. Het snijdtdwars door alle politieke partijen heen.Het gaat om een zoektocht naar saam-horigheid en samenredzaamheid. Mijninschatting is dat op dit moment zo’n250.000 mensen in Nederland volopbezig zijn met lokale initiatieven. Dat iseen voorhoede. Steeds meer segmen-ten van de samenleving haken bij henaan. Hierna komt een groep van eenpaar miljoen die wel willen, maar noggeen handelingsperspectief hebben.Die vragen zich af wat ze kunnen ofwillen. Ze hebben een zetje nodig. Diemensen wil ik de komende vijf jaar be-reiken. Wat ik zie, is dat er op termijneen nieuw soort democratie ontstaat,meer geworteld in de gemeenschap.Bijna het Griekse model dus, maar danin een modern jasje. Ik probeer men-sen voor te houden, en dat zal ik ookin Venlo doen, dat ze de nieuwe machtzijn. Houd op met kijken naar een bur-gemeester of wethouder. Die machtenzijn aan het verdwijnen.

Je hoort vaak: het zijn opflakkeringen.Kijk naar Occupy, dat komt even op endooft dan weer.Er is een verband tussen Occupy en aldie nieuwe initiatieven waar vaak jon-geren bij betrokken zijn. Jongeren be-ginnen waar Occupy is opgehouden.Ze hebben geen zin om te protesteren,dat zien ze als een zinloze activiteit. Pro-testeren is heel erg vorige eeuw. Jonge-ren zijn in allerlei sectoren bezig omhet grote bedrijven zo lastig mogelijk temaken. Ze zijn in de weer met alterna-tieve munteenheden en peer-to-peereconomie. Zo schakelen ze tussenhan-del uit. Ze gaan bijvoorbeeld naar eenboer met een windmolen, zoals het be-drijf Vandebron. En ze zeggen: wij zor-gen ervoor dat jullie direct stroom kun-nen leveren aan de klant. Daar zit geenenergiebedrijf meer tussen dat zowelaan de boer als aan de klant geld vraagt.Mijn zoon zegt: als ik geld wil transfere-ren van A naar B, waarom moet dat

dan via een bank? Waarom niet via in-ternet? Waarom kost dat geld en waar-om duurt het drie dagen? Er zijn jonge-ren die niet zullen rusten voordat zedat systeem klein hebben gekregen.Die beweging wordt onderschat.

Heeft de politiek geen verhaal?Nee. Niets dat aanspreekt. Ik word elkemaand gevraagd of ik niet lid wil wor-den van een partij of als lijstduwer wilfungeren. Ik doe dat niet. Mijn krachtligt in mijn onafhankelijkheid. Ik hebnu veel invloed, maar weinig macht.Maar ik wil ook geen macht. Zo gauwik me verbind aan een partij wordt devisionair in me monddood. Dan ben ikeen bestuurder die onderdeel is van hetsysteem dat ik nu bestrijd. Ik zatonlangs in de Tweede Kamer om metonderwijsspecialisten te praten. Ik waser met tien onderwijsvernieuwers,onder andere uit Roermond. En danzie je dat die Tweede Kamerleden ineen heel andere wereld leven. Die ha-meren op nog meer controle, nog meertoezicht, meer toetsen. Terwijl de ver-nieuwers, echte helden uit het veld,proberen duidelijk te maken dat je nietméér moet toetsen maar anders. Hetduurde meer dan een uur voordat deTweede Kamerleden begrepen waar

D E Z E crisisI S N I E T D E L A A T S T E

interview

Jan Rotmans: drie van de vijf bedrijven

Jan Rotmans is befaamd om zijn zogeheten kantelcolleges. Woensdagstaat hij in Venlo, in de Maaspoort. Zijn centrale these: de samenlevingverandert in hoog tempo en ‘bottom-up’. Traditionele bedrijven eninstellingen hebben dat niet door en weten zich niet aan te passen aande Nieuwe Tijd. Ze zitten in het oog van de orkaan en zullen sneuvelen.

het om ging en dat zijn dan ook nog despecialisten. Confronterend. En dat zieje op veel meer terreinen.

Die overheid, die eigenlijk zou moetenloslaten, maar dat niet kan en somszelfs tegenwerkt?Dat zie je nu in de zorg bij die decentra-lisatie. Dan worden er taken overgehe-veld naar de gemeenten en die gaan datdan stuk organiseren. Die vliegen con-sultants in die rijk worden aan transitie-arrangementen. Allemaal flauwekul. Ofze gaan keukentafelgesprekken houdenwaarbij een vrouw van tachtig schrikwordt aangejaagd. Ik zeg: doe eens eentijd niks. Misschien loop je wel in deweg. Maar dat niet luisteren naar watmensen willen, maar wel alles organise-ren, dat zit in hun DNA. Ambtenarenhebben allemaal plannetjes. Maar in deNieuwe Tijd hebben de mensen zelf alplannen en als ambtenaar moet je uit-gaan van de vraag of je daar bij kunt hel-pen. Dat is een totaal andere opstelling.

Bedrijven en instellingen kampen ookmet die oude reflexen.Aan een kant staat het management ende directie, aan de andere kant de werk-vloer. Soms zijn dat even veel mensenaan beide kanten. De werkvloer heeft

vaak geen idee wat het managementdoet en het management weet nog min-der wat de werkvloer doet. Het manage-ment is bezig met rendement, efficien-cy en meetbaarheid. Systeemwaarden.De werkvloer wil met plezier en passiewerken. Maar die moet voldoen aan af-rekenbare doelen waardoor de afstandtussen de systeemwereld en de mens-wereld toeneemt. Dat vergt een cul-tuuromslag en dat kan alleen door stapvoor stap vertrouwen op te bouwen. Ineen bedrijf duurt dat tussen de vijf en

tien jaar. Wat je nodig hebt, zijn dwars-kijkers en frisdenkers. Ik help daarbij,ook met innoveren. Bij elke branche, ofhet nu de bouwbranche is of verzekerin-gen, energiebedrijven of jullie kranten-wereld, alle verdienmodellen staanonder druk. De grootste fout die keerop keer wordt gemaakt, is dat wordt ge-zegd: we hebben nog steeds tevredenklanten. OAD had ook tevreden klan-ten, het werden er alleen elke dag min-der. Drie van de vijf bedrijven gaan hetniet redden in de komende jaren. Die

zitten in het oog van de orkaan. Diedenken: nog een paar moeilijke jarenen dan komen we er weer bovenop.Die voelen wel een briesje maar geenstorm. Vaak is het ook zo dat bedrijvenbang zijn voor verandering. Ik was bijeen bedrijf waar ik van de werkvloerhoorde dat ze een derde van de tijdkwijt waren aan het invullen van for-mulieren. Waarom doen jullie dat,vroeg ik. Omdat het management hetvraagt, was het antwoord. Ik vroeg hetmanagement: hoe zit dat? Omdat de ge-meente dat van ons eist. Ik zei: wij zijnmet zijn allen dat systeem. Wij kunnener mee stoppen. Je kunt dat doorbrekenin plaats van in die circle of blame te blij-ven hangen waarbij iedereen elkaar deschuld geeft. Deze crisis is eigenlijk eenblessing in disguise. Maar de echte crisismoet nog komen, rondom energie,grondstoffen en klimaat. Daarvan zul-len we echter leren om een andere eco-nomie op te bouwen die minder verspil-lend en vervuilend is. Ik stond vorigjaar voor de volledige top van Achmea.Het bleef doodstil na mijn verhaal.Toen zei de directeur: je hebt ons dood-verklaard. Ik zei: nee, ik geef je inzichtin hoe je kunt veranderen. Dat verhaalwil ik vertellen. Wereldwijd. Ik wilmensen empoweren.

Prof. dr. ir. Jan Rotmans (1961) ishoogleraar transitiekunde aan deErasmus-universiteit in Rotterdamen internationale autoriteit op hetgebied van transities. Eerder werk-te hij aan de Universiteit Maas-tricht. Rotmans, die ook welprogressor en friskijker is genoemd,denkt dat deze crisis verder gaatdan alleen een economische crisis:het is een botsing tussen de oude,centraal geleide, verticale samenle-ving met een nieuwe, decentrale,horizontale samenleving. In 2012

schreef hij hierover het boek In hetoog van de orkaan waarin hij be-toogt dat onze samenleving al aanhet kantelen is, hoewel ‘de oudewereld’ dat niet door heeft of nietwil zien. Rotmans geeft drukbe-zochte ‘kantelcolleges’ in binnenen buitenland. Op verzoek van ze-ven Noord-Limburgse gemeentenspreekt hij op woensdag 25 juni intheater De Maaspoort in Venlo ophet symposium ‘Kantelen naar eenenergieke regio’. Voor aanmelding:http://www.duurzaam-limburg.nl

gaan het niet redden. foto Jan de Groen/HH

Wie is ‘progressor’ Jan Rotmans?

E3 GO-E02R