ZATERDAG 28 JUNI 2 0 0 8BETOOG@VOLKSKRANT.NL | de Volkskrant | 1

he tBe toog

Bij het Haagse ministerievan Financiën stond af-gelopen donderdagoch-tend de beroemde socio-loog Robert Putnam op

de stoep. Niet om te praten overfiscaal-economisch beleid, maarom Wouter Bos bij te lichten overde invloed van immigratie op so-ciale cohesie. Zei Bos in zijn rol alspartijleider niet onlangs: ‘Integra -tie is de grote nieuwe socialekwestie van de komende decen-nia. Ik moet daar zelf leiding aangeven’? Aldus kwam Putnam hemop z’n wenken bedienen.

De Amerikaanse hoogleraar ison tour door Europa. Overal wordthij met egards ontvangen, wantalle landen in Europa worstelenmet de gevolgen van immigratie.Putnam helpt positivo’s over demulticulturele samenleving hard-handig uit de droom. Immigratievan nieuwe etnische groepenmaakt dat mensen zich terugtrek-ken uit de samenleving. Hun ver-trouwen neemt af, ze kruipen inhun schulp. Putnam stelde hetonomstotelijk wetenschappelijkvast.

De Amerikaanse socioloog iseen autoriteit op het terrein vansociale samenhang. Eerderschreef hij Bowling alone, een be-roemd geworden verslag van degestage afbrokkeling van de ge-meenschapsbanden in de Vere-nigde Staten. Ofschoon bowlensteeds populairder is geworden,trok de competitie steeds minderbelangstellenden. Mensen bow-len vaker in hun eentje, zo steldePutnam vast. Deze ontwikkelingwerd een metafoor voor afnemen-de sociale cohesie.

Nu komt daar het effect van im-migratie bij, zegt hij. Niet ieder-een was daar blij mee. Weten-schappers uit Nijmegen verwetenPutnam diens Amerikaanse con-clusies te gemakkelijk over teplanten op Europa. Maar recente-

Weg zijn ze, de tapesvan de Hofstadgroep

3

Kwam het doorde rouwband?

U-pagina: 7

Interview Immigratie bevordert de creativiteit, zegt Robert Putnam, maar versterkt ook het isolementvan sociale groepen ten opzichte van elkaar. ‘Iedereen kruipt in zijn schulp.’ Door Yvonne Zonderop.

‘Gemengde wijk maakt eenzaam’lijk schaarde socioloog Jaap Dron-kers zich achter Putnams bevin-dingen. Ook in Europa neemt inetnisch gemengde wijken zowelbij allochtonen als bij autochto-nen het onderling vertrouwen af,verklaarde hij.

Wouter Bos noemde integratie debelangrijkste hedendaagse socialekwestie. Vindt u dat ook?‘Het is een cruciaal onderwerpvoor alle westerse landen. Wekunnen met zekerheid voorspel-len dat over twintig jaar alle wes-terse landen etnisch diverser zul-len zijn dan nu. Dat geldt voorZweden, Nieuw Zeeland, Japan,noem maar op.’

Zelfs als immigratie verder wordtbemoeilijkt?‘Los van het feit dat ik dat een ver-keerde oplossing zou vinden, ja,ook dan neemt de diversiteit toe,alleen al vanwege demografischefactoren. In veel westerse landenvergrijst de autochtone bevol-king. Immigranten zijn jonger, zekrijgen meer kinderen.

‘Dat brengt allerlei voordelen.Succesvolle immigratie bevordertondermeer de creativiteit en deeconomie. Maar diversiteit is ooklastig, zeker in het begin. Immi-gratie leidt ertoe dat alle betrok-kenen in hun schulp kruipen, ookde immigranten zelf. Het effect isniet dat groepen tegenover elkaarkomen staan, het racisme groeitniet. Maar binnen elke groepneemt het isolement toe.

‘Op langere termijn leren sa-menlevingen hiermee om tegaan, zodat positieve effectengaan overheersen – althans, in desuccesvolle gevallen. Mijn eigenVerenigde Staten zijn daar eenvoorbeeld van. Mijn voorouderskwamen in 1640 naar Amerika.Zij, de zogenaamde pinkfaced peo-ple, stonden niet te juichen toeneind 19de eeuw al die Italianen,

Polen en Tsjechen binnenstroom-den. Dat waren geen echte Ameri-kanen, vonden ze. Maar twee ge-neraties later was het probleemnagenoeg weg. Toen ik trouwdemet de dochter van Russisch-Jood-se immigranten keek werkelijkniemand daarvan op.

‘Eigenlijk is die integratie zosuccesvol gelopen dat velen den-ken dat het allemaal vanzelf ging.Maar dat was zeker niet het geval.’

U zegt: immigratie levert uiteinde-lijk voordelen op. Dan verwijst unaar de VS. Maar immigranten inEuropa hebben vaak een anderegeschiedenis. Zijn de voordelenvoor de zittende bevolking daar-door misschien minder duidelijk?‘Laten we eerlijk zijn: de voorde-len van immigratie zijn altijd on-duidelijk voor de zittende bevol-king. Daarom zeiden de pinkfacedpeople: wij willen geen Joden inAmerika. Nu beschouwt iedereenWoody Allen als een Amerikaansekomiek, maar toen noemde mendat Joodse humor. Iedere gemeen-schap zegt aanvankelijk: onze im-migranten zijn anders.

‘Veel immigranten in Europazijn moslim, dat is een serieuzerargument. Maar goed, de VS wa-ren overwegend protestants toenal die katholieke Polen en Italia-nen kwamen. Dat viel ook nietgoed bij iedereen. Katholiekenzijn loyaal aan de Paus, niet aanons, zeiden de critici. Daarom benik altijd op mijn hoede als religiewordt aangevoerd als argumenttegen succesvolle immigratie.

‘Sommige Europeanen klagendat moslim-immigranten zo vaaksamenklitten. Maar dat geldt vooralle soorten immigranten, datdoen ze altijd en overal. Als ik inAmsterdam zou komen wonen,ging ik ook als eerste op zoek naarAmerikanen en naar de McDo-nald’s. Je raakt in een isolementals je je land en familie verlaat.Daar ga je op zoek naar wat ik bon -ding (bindend) sociaal kapitaalnoem, naar relaties met gelijkge-stemden. Waar het vervolgens om

gaat is dat dit bindend kapitaalwordt omgezet in bridging (over -bruggend) sociaal kapitaal, dus inrelaties met mensen met een an-dere achtergrond.

‘Van de Italianen die naar de VSkwamen klitte de eerste generatiesamen. Maar hun zoons en doch-ters werden lid van de Rotary. Bon -ding leidde tot bridging. Puur lo-gisch bezien, kun je niet uitslui-ten dat dit bij moslims anderswerkt en dat hun bindend socialekapitaal zich niet omzet in over-bruggend kapitaal. Maar aange-zien de zittende bevolking dit ver-wijt altijd maakt aan nieuwko-

mers, vind ik dat de plicht tot be-wijsvoering bij hun ligt.’

Nederland is lang verzuild ge-weest. De laatste jaren zetten wewijkbewoners juist aan tot men-ging, maar zonder veel succes.Hoor ik u zeggen dat die verzuilingzo slecht nog niet was?‘Ik onderken het belang van bin-ding. Maar de cruciale vraag is:staat binding overbruggende con-tacten in de weg? Mijn onderzoekin zowel de VS als Europa toontkeer op keer aan dat binding juistleidt tot overbrugging. Ze zijn po-sitief aan elkaar gecorreleerd.’

Dus: groepsvorming stimuleren?‘Ik zou het in ieder geval niet te-genwerken. Groepsvorming heeftvaak geen stimulans nodig. Ik zoumijn energie gebruiken om over-brugging te stimuleren, want datis veel moeilijker.’

Hoe krijg je dat voor elkaar?‘Op school bijvoorbeeld. Met be-hulp van symbolen. In Amerikahebben veel sporthelden een ver-leden als immigrant. In Boston,waar ik vandaan kom, beschikkenwe op dit moment over het besteAmerican football team, het bestebaseball team en het beste basket-

ball team. Dat zijn allemaal multi-etnische teams, met zwarten,blanken, Latino’s, Aziaten. Ook depolitiek loopt voorop. Nieuwko-mers stemmen op mensen diehen vertegenwoordigen, dus inAmerika neemt het aantal Spaans-talige politici snel toe.

‘De VS zijn zeker geen hemel opaarde. Maar wat betreft immigra-tie bogen wij op meer ervaringdan veel andere landen. Daaromgeef ik twee voorbeelden waar uwlezers misschien van opkijken,maar die toch illustratief zijn.

‘Ten eerste noem ik het leger.Dat is een ongelofelijk goed geïn-

tegreerde organisatie. Dertig jaargeleden was dat wel anders. Maartegenwoordig heeft de gemiddel-de Amerikaanse soldaat veel meerinterraciale vriendschappen dande gemiddelde burger. Het legerheeft daar bewust op aange-stuurd. Deels door met symbolente werken, deels door elke unit eeneigen, nieuwe identiteit mee tegeven. En de soldaat hoeft zijnoude identiteit niet op te geven.Hij blijft ook nog gewoon zwart,of Latino.’

Dat is in Nederland een beladenkwestie. Dubbele nationaliteitwordt gezien als gebrek aan toe-wijding aan het nieuwe thuisland.‘In Amerika is een dubbele identi-teit de normaalste zaak van de we-reld. We spreken over Dutch-Ame -rican, Russian-American, geen en-kel probleem. Dat concept schijntin Europa niet zo aan te slaan. Jehoort niet vaak spreken over eenIndiase Brit of een Turkse Neder-lander. Toch werkt dat bij ons heelgoed, want het onderstreept hetidee dat je beide bent, dat je niethoeft te kiezen.’

Waarom zou je niet hoeven kie-zen? Het is toch een keuze om ineen nieuw land een bestaan op tebouwen?‘Zeker. Maar daarmee verdwijnt jeoude identiteit niet. Je kunt hoog-uit zeggen dat die nieuwe identi-teit net iets belangrijker is. Dat isook het punt van mijn tweedevoorbeeld: de rol van religie. Nieu-we Evangelische kerken, die voor-al in het zuiden van de VS enormin opmars zijn, trekken een onge-lofelijk divers publiek. Laatst zatik bij zo’n massale dienst met zes-duizend andere kerkgangers, aanmijn linkerhand naast twee Lati-no’s waarnaast een blondine zat,aan mijn rechterhand een Kore-aans stel en daarnaast een zwartechtpaar. Hoe kregen ze dat voorelkaar? Door iets aan te biedendat nóg meer aansprak dan iedersoorspronkelijke identiteit.’

U zegt: immigratie vergt blijvendea a n p a s s i n g.‘Integratie is niet gemakkelijk,maar het is ook niet onmogelijk.Wouter Bos heeft gelijk als hij diteen cruciale kwestie noemt. Delanden die dit vraagstuk het snel-ste goed weten op te lossen, zul-len in de 21ste eeuw het succes-volst zijn. Sommige landen zullendaarin slagen, anderen zullen ineen intense ideologische strijd be-landen die hen veel schade kanberokkenen, ook economisch.’

En hoe schat u de kansen van Ne-derland in?Na een lange aarzeling: ‘Ik denkdat ik die vraag niet ga beant-woorden.’

Dat klinkt omineus!‘Waarschijnlijk zou ik zeggen: dathangt af van welke politiekekrachten in Nederland de boven-toon krijgen. En ik wil niet de in-druk wekken dat ik de ene partijboven de andere prefereer. Duslaat ik mij beperken tot de uit-spraak dat ik zowel een bemoedi-gende als een ontmoedigende po-litieke toekomst voor Nederlandzie als het om integratie gaat.’

Wat kan Nederland met Putnam?

Er was eens een boer die Goofyheette. Hij woonde in een kleinhuisje samen met zijn vrouw enKareltje, zijn zoon.

De hele dag werkte Goofy ophet graanveld, terwijl zijnvrouw thuis bleef om voor hethuishouden te zorgen. Iedereavond als Goofy thuiskwam, be-gon hij te mopperen. ‘Ik werken ik werk maar!’ Altijd ant-woordde z’n vrouw: ‘Denk jesoms dat het huishouden leukis?’

Op een avond zei Kareltje: ‘Alsjullie willen weten wie er hethardst werkt, waarom ruilenjullie dan niet?’

Zo begint het geïllustreerdemeesterwerk Goofy past op hethuis, een deeltje in de serie Dis-ney Boekenclub. Boer en boeringaan de uitdaging aan, onhan-

dige man maakt van het huis-houden een onbeschrijflijkepuinzooi en eindigt op zijn kopin de kookpot. ‘Goofy’s vrouwrende het huis binnen. Daar lagGoofy – tot aan z’n oren in dekoude havermout. Die avondgaf Goofy toe dat het huishou-den zwaar werk was. En zijnvrouw gaf toe dat het werken ophet veld ook zwaar was.’

Het boekje heb ik mijn doch-ter Sophie vroeger diverse ma-len met plezier voorgelezen,zonder vrees dat de onverholenideologische boodschap – hethuishouden kan maar beteraan de vrouw worden overgela-ten, werk buitenshuis aan deman – tot gevolg zal hebben datzij later geen autonome grrrlzal worden, maar een huismoe-ke dat haar plaats achter het

zespits-fornuis met afzuigkapkent.

Het is tegenwoordig volmaaktvanzelfsprekend dat zij dat nietwordt, zoals het voor haar omaCorrie in de jaren vijftig vol-maakt vanzelfsprekend werdgeacht dat zij dat wél werd.

Werd geacht. Of mijn moederdaar zelf tot in het merg vanovertuigd was, weet ik zo netniet. Met pijn in het hart gaf zijrond 1950 met haar status alsongehuwde ook haar werk alsverpleegster op. Heb ik begre-pen. Ik heb het haar zelf nooitkunnen vragen, zomin als ikhaar ooit heb kunnen vragennaar het huisvrouwenbestaanin de jaren dat ieder nog zijnplaats kende.

Daarvoor moet ik te rade gaanbij een uiterst suspecte bron: de

cursiefjes die mijn vader tussen1956 en haar dood in 1962 in DeZaanlander publiceerde. Vaakworden daarin huiselijke tafere-len geschetst, maar altijd van-uit het male chauvinist oog-punt van de auteur. Die bezaghet vrouwenleven – in casu datvan zijn echtgenote – met eenmix van meewarigheid en spot.

Praten doen de vrouwen nooitin de stukjes, laat staan spre-ken. Ze kwebbelen dan wel bab-belen. Ze krijgen eens per jaarde gekte van de grote schoon-maak in de kop, ze doen nietsliever dan (kritisch, maar metvochtige ogen) bruidjes kijkenbij het gemeentehuis en metkinderlijke begeerte bestormenzij een marktkoopman diehoedjes in de ramsj doet voor1,90 gulden ’t stuk.

Onbegrip, was het misschienook, of gecultiveerde desinteres-se.

‘Nu kan ik niet zeggen dat ikmij tot dusver zo erg intens hebbeziggehouden met het voedenen het drenken van m’n achtmaanden oude dochter’,schrijft hij, wanneer mijn moe-der op kraamvisite gaat en hemachterlaat met een hongerigebaby. ‘Ach, je ziet je vrouw weleens rommelen en zo. ’t Gaat al-tijd goed, dus waarom zou je jeermee bemoeien, nietwaar?’

Rommelen en zo.Dit keer gaat het niet goed,

dochter slaat en schopt de le-pels pap de kamer rond en ‘toenm’n vrouw na een uurtje terug-kwam, geleek ik sprekend ophet slachtoffer uit zo’n ouder-wetse gooi- en smijtfilm’.

Tot aan z’n oren in de koudehavermout.

Dat er dus in de jaren zestigenig ‘onbehagen bij de vrouw’leefde, zoals Joke Smit metsaamgeknepen lippen pamflet-teerde, lijkt mij meer dan te-recht.

Twee overleden echtgenotesen een feministische golf latertroffen we mijn vader in de keu-ken aan bij het bereiden van demaaltijd voor hem en nako-mertje Jeroen. De hamburgers-uit-blik, hadden we uitgelegd,moeten worden opgewarmd ineen koekenpan.

En daar stond Goofy, met hetblik rechtop in de koekenpangeplaatst op het gas. Het blik-deksel had hij opengedraaid,dat wel. Toen vonden we hemtoch wel heel lief.

En toen moest Goofy dan toch hamburgers opwarmenGeboren in

’53

Rob Vreeken

Zeven auteurs vertellenom de beurt overde dilemma’s van hung e n e ra t i e.Aya Zikken (1919),Helga Ruebsamen (1934),Ger Thijs (1948),Rob Vreeken (1953),Philippe Remarque (1966),Yasmine Allas (1967)en Anna Woltz (1981).

Volgende week:

Yasmine Allas

Robert D. Putnam1941 - geboren in Port Clinton, Ohio1963 - bachelor op Swarthmore Col-

lege1964 - studeert met een Full-

brightbeurs op Balliol College,Oxford

1965 - 1970 master en promotie opYa l e

1970 - 1979 docent op de Universi-teit van Michigan

1979 - nu werkaam op Harvard, on-der meer als decaan van theKennedy School en tegen-woordig als Malkin Professorof Public Policy.

Robert D. Putnam schrijft sinds 1993over sociaal kapitaal. In 1996 publi-ceerde hij het geruchtmakende arti-kel Bowling Alone. In 2000 volgdehet boek met dezelfde titel, waarinhij het artikel uitwerkt en zijn criticiantwoordt. Putnam zet zich actief inom het sociaal kapitaal in de VSweer te laten toenemen. Dat resul-teerde in het boek Better Together(2003) met voorbeelden van nieuwesociaal kapitaalvorming.

‘Sociale samenhang... Nee, daar hebik weinig last van.’ Met die quote uiteen straatinterview begon woens-dag 26 juni de bijeenkomst ‘Van bar-becue tot burenhulp’ die op initiatiefvan staatssecretaris Jet Bussemakerin de Rode Hoed werd georgani-seerd. Bussemaker maakt zich zor-gen over de toenemende kloof tus-sen mensen die het druk hebbenmet werk, kinderen en hobby’s enanderen (ouderen, zieken en gehan-dicapten) die steeds verder vereen-zamen. Vaak leven bewoners zolangs elkaar heen dat zij zelfs geenconflicten meer aangaan. Dat isslecht voor een buurt. Bussemakerwilde dus nagaan wat gemeenten ende nationale overheid kunnen metPutnams bevindingen over diversi-teit en sociale samenhang.Nadat Putnam de zaal ervan hadovertuigd dat toenemende diversi-teit in een gemeenschap direct zorgtvoor een afnemend vertrouwen inandere leden van die gemeenschap,gaf hij zijn publiek een positieveboodschap mee. ‘De afgelopen vijfmaanden waren de meest opwin-dende sinds ik de Amerikaanse poli-tiek volg. Zij vormden het ultiemebewijs dat jarenlang actief integra-

tie- en emancipatiebeleid werkt.’Deze oplossing was echter niet erggeruststellend voor SER-voorzitterAlexander Rinnooy Kan, die op deeerste rij zat. Hij benadrukte dat ookde omgekeerde beweging kan voor-komen, zoals Nederland tussen2000 en 2005 heeft ervaren. Immi-gratie en toenemende ontzuilinghebben het vertrouwen in de Neder-landse samenleving een flinke deukopgeleverd. Hoe zorgen we dat dieontwikkeling niet doorzet?Putnam bleef het antwoord daaropschuldig, maar een panel van wet-houders en wetenschappers zettevervolgens zijn tanden in die vraag.Bussemaker zei zelf een belangrijkerol te zien voor sport. Zo ziet ze datAfellay en Boulahrouz nu voor deMarokkaanse gemeenschap doenwat Gullit en Rijkaard in de jarentachtig voor de Surinamers deden.De staatssecretaris gaat ook de sa-menwerking tussen onderwijs enamateurclubs stimuleren. Ten slottebenadrukte zij dat er visionaire wet-houders nodig zijn, zoals de Rotter-damse Jantine Kriens, die assertiefbruggen bouwen tussen verschillen-de bevolkingsgroepen.Meer informatie: w m o. d s p - g r o e p. n l

Robert D. Putnam, woensdag in Amsterdam. Foto Joost van den Broek / de Volkskrant