DUURZAME & CIRCULAIRE

BOUW

Lucinda Kootstra & Willemijn van der Werf

Congres Stedelijke Transformatie | Eindhoven | 14 februari 2019

WAAROM?

DE CIJFERS

Circulaire economie in de bouw

40% van

Nederlandse

afval

35% van CO2

uitstoot

50% grondstof-,

40% energie-,

30% water

gebruik.

AGENDA

Wat is circulaire economie (CE)

Relatie circulaire economie en energietransitie

Inzicht in Materialen

Inzicht in Consequenties en Keuzes

Inzicht in Infrastructuur?

Circulaire economie in de bouw4 2/18/2019

WELKOM!

Willemijn van der Werf – business developer

Lucinda Kootstra – consultant

Circulaire economie en duurzaamheid binnen bouw & infrastructuur

Circulaire economie in de bouw5 2/18/2019

TNO ULTIMO 2017

Circulaire economie in de bouw6 2/18/2019

MISSIE

TNO verbindt mensen en kennis om innovaties te creëren die de

concurrentiekracht van bedrijven en het welzijn van de samenleving

duurzaam versterken.

Dat is onze missie en daarvoor zetten de professionals van TNO al

meer dan tachtig jaar hun kennis en ervaring in.

‘INNOVATION FOR LIFE’

Circulaire economie in de bouw7 2/18/2019

Samen met universiteiten

In publiek private samenwerking met partners uit de gouden driehoek

Contractonderzoek voor en met klanten

Kennis exploitatie door o.a. spin-offs, licenties, i.s.m. andere bedrijven

INNOVATIEPROCES

Circulaire economie in de bouw8 2/18/2019

Binnen unit belichten we verschillende

aspecten van circulaire economie, zoals:

plastic recycling;

beoordeling van circulariteit;

materiaal gebruik van energie transitie;

schaarste;

infrastructuur en bouw.

Circulaire economie in de bouw9 2/18/2019

OPCIRKELEN IN DE BOUW

Circulaire economie in de bouw10 2/18/2019

Prov. Noord Brabant

BZK

Prov. Gelderland

Prov. ZeelandGem. Den Haag

Kunnen we circulair bouwen?

Welke producten zijn nodig / komen vrij ?

Moeten we voor waardebehoud anders demonteren/slopenen opwerken ?

Wat levert Circulair bouwen op ?

WHERE TO START?

SUSTAINABILITY

Circular

Economy

MCI

BR

EE

AM

MP

G

EP

GCarbon

neutral

CO

2

Aardgasvrij

Go

al in

20

50

:

100%

circ

ula

r

Material

scarcity

More dwellings needed!

Liveability

Densification

Greenification

empty stores

Circulaire economie in de bouw12 2/18/2019

circularity

recyclability

global warming

fossil and mineral

resource depletion

ozone depletion

ozone formation human toxicity

water use

ecotoxicity (fresh water,

marine, terrestrial)

land use and

transformation

sustainability

planet

people

prosperity

local biodiversity

material value

(inclusive) job

creation

local air qualitywell being

social acceptance

value creation

Circulaire economie in de bouw13 2/18/2019

CIRCULAIRE

ECONOMIE

Circulaire economie in de bouw15 2/18/2019

CIRCULAIR IS EEN MIDDEL OM

..natuurlijke voorraden minder uit te putten.

..minder afval te produceren.

..impact op mens & milieu te verkleinen..

..economisch te groeien..

‘Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling waarbij de huidige

wereldbevolking in haar behoeften voorziet zonder de komende

generaties te beperken om in hun behoeften te voorzien.’

Circulaire economie in de bouw16 2/18/2019

10 R-MODEL

Refuse: weigeren/voorkomen gebruik

Reduce: gebruik minder grondstoffen

Redesign: herontwerp met oog op circulariteit

Re-use: product hergebruik (tweedehands)

Repair: onderhoud en reparatie

Refurbish: product opknappen

Remanufacture: nieuw product van tweedehands

Re-purpose: hergebruik product maar anders

Recycle: verwerking en hergebruik materialen

Recover: energieterugwinning

Bron: Jacqueline Cramer, Utrecht Sustainability Institute

Circulaire economie in de bouw17 2/18/2019

WELKE VORM VAN CIRCULARITEIT WORDT

TOEGEPAST IN DEZE GEBOUWEN:

Circulaire economie in de bouw18 2/18/2019

TERUGWINNING VAN CEMENT UIT BETON

Circulaire economie in de bouw19 2/18/2019

freement.nl opgevraagd op 13 januari 2019

GEHEEL DEMONTABELE RECHTBANK

Circulaire economie in de bouwdpcp.nl opgevraagd op 13 januari 2019

HERGEBRUIK VAN DEEL VAN FLAT

Circulaire economie in de bouw21 2/18/2019

stedebouwarchitectuur.nl opgevraagd op 13 januari 2019

STONECYCLINGI-DID:

RECYCLING VAN TEXTIEL

Circulaire economie in de bouw22 2/18/2019

i-did.nl opgevraagd op 13 januari 2019stonecycling.com opgevraagd op 13 januari 2019

CIRCL

Circulaire economie in de bouw23 2/18/2019

dearchitect.nl opgevraagd op 13 januari 2019

DE AMBITIES VAN

NEDERLAND

Biomassa en voedsel

Kunststoffen

Maakindustrie

Bouw

Consumptiegoederen

NEDERLAND CIRCULAIR IN 2050

&

50% MINDER PRIMAIRE GRONDSTOFFEN IN 2030

Circulaire economie in de bouw25 2/18/2019

CONCRETE AMBITIES VAN NEDERLAND

De Ambities*

2020: Energieneutrale nieuwbouw van woningen en utiliteitsgebouwen.

2025: 10% productiviteitsstijging in de bouwsector door een combinatie van hogere kwaliteit en

lagere kosten.

2030: 50% minder gebruik van primaire grondstoffen.

2050: Energieneutrale gebouwde omgeving en Nederland circulair.

Definitie

Circulair bouwen betekent het ontwikkelen, gebruiken en hergebruiken van gebouwen,

gebieden en infrastructuur zonder natuurlijke hulpbronnen onnodig uit te putten, de

leefomgeving te vervuilen en ecosystemen aan te tasten op een wijze die economisch

verantwoord is en bijdraagt aan welzijn van mens en dier. Hier en daar, nu en later.

* www.bouwendnederland.nl

Hoe dan?Circulaire economie in de bouw26

UITVOERINGSPROGRAMMA CIRCULAIRE

ECONOMIE D.D. 8 FEBRUARI 2019

• Speerpunten

1. Marktontwikkeling

2. Meten

3. Beleid, wet- & regelgeving

4. Kennis & Bewustwording

• 9-tal projecten:

1. Ontwikkelen vh materiaalpaspoort

2. Cirkelstad

3. Circulariteit in Bouwregelgeving

4. Brainport Smart District (BSD) Helmond

5. Ketenafspraken, casus circulair beton

6. Ketenafspraken, casus

producentenverantwoordelijkheid gevelbouw

7. Voorbeeldrol circulair aanbesteden en beheren door

de overheid (RVB en RWS)

8. Waterschappen en duurzaam opdrachtgeversschap

9. Project Grond-, Weg- en WaterbouwCirculaire economie in de bouw27 2/18/2019

ENERGIETRANSITIE

& MATERIALEN

(BOUW)MAATREGELEN MET CO2-IMPACT

29

Bij gebrek aan kwantitatieve doelstellingen: TNO-inschattingen op basis literatuur (ex-ante-evaluatie)

Vervanging portlandklinker door restproducten

Extra doormalen beton

Betonpuin als grindvervanger

Hergebruik : legoliseren van beton en baksteen

Asfaltrecycling

Lichter bouwen met (o.a.) hout

Hoger gehalte secundaire materialen

Circulaire economie in de bouw29 2/18/2019

IS ENERGIETRANSITIE ‘STRIJDIG’ MET

MATERIAALTRANSITIE?

Energieprestaties verbeteren door de inzet

van materialen

Leiden doelstellingen m.b.t. MPG tot

optimale prestaties?

4 scenario’s:

A: BAU (bedrijventerrein)

B= A + dak- en gevelisolatie en

beglazing, WTW-ventilatie.

C = B + maatregelen totdat

energieneutraliteit (EPG = 0) bereikt is

met behulp van LED-lampen en PV.

D = C + additionele maatregelen die

een energiepositief bedrijventerrein

opleveren (EPG < 0): meer PV t.o.v.

scenario C

A

B

C

D

Circulaire economie in de bouw30 2/18/2019

Bron: TNO (2018): Wat is de optimale milieu prestatie?

EPG

EPG = energieprestatienorm voor gebouwen

BENG = bijna energieneutraal gebouw

Beide beschouwen het energiegebruik van gebouw

Vanaf 1 januari 2020 geldt BENG normering

Circulaire economie in de bouw

MPG

Materiaal prestatie gebouw

MPG drukt de milieuimpact van

de materialen gebruikt in gebouw

uit.

Milieuimpact is som van

verschillende milieueffecten

zoals klimaatverandering,

humane toxiciteit, vermesting

e.d.

Gebaseerd op LCA

(levenscyclus analyse)

Circulaire economie in de bouw32 2/18/2019

bouw

Winning

grondstoffen

gebruiksfase

EPG -> energie

MPG -> materialen

sloop

Hergebruik,

recycling

Circulaire economie in de bouw33 2/18/2019

IN GEVAL VAN ZONNEPANELEN: MPG EN EPC

Materialen gebruikt voor

productie

Energie gebruikt voor

productie

Energieopwekking gedurende

levensduur

Verwerking van materiaal na

einde-levensduur

MPG EPG

Uitsparing van gebruikte fossiele

energie

Circulaire economie in de bouw34 2/18/2019

INTERACTIE MPG EN EPG

Bron: TNO (2018): Wat is de optimale milieu prestatie?

Circulaire economie in de bouw35 2/18/2019

HOE BEGIN JE MET

CIRCULAIR BOUWEN?

INZICHT IN

MATERIAAL

TNO

(BOB-model)

wat is er ongeveer in mijn regio beschikbaar & wat is er

nodig voor nieuwbouw

wat zit er exact in gebouw X en wat is de waarde,

kwaliteit, technische specificaties, etc..

materiaal-

paspoorten

Regioniveau

Gebouwniveau

INZICHT IN MATERIALEN

Circulaire economie in de bouw38 2/18/2019

WAT IS BOB?

Model dat schattingen maakt van de materialen in gebouwde omgeving en zodoende..

BOuwmateriaal in Beeld brengt.

Het is dus een database met per adres de materialisatie o.b.v. gebouwkenmerken zoals oppervlak,

bouwjaar, functie.

In database staat: type materiaal, hoeveelheid en herkomst (welk gebouwdeel),

incl. embedded CO2 en MKI-waarde.

maandag 28 januari 201939 | BOB voor Infra

BOB – MODEL

Circulaire economie in de bouw40 2/18/2019

BOB-MODEL: MOGELIJKE TOEPASSINGEN (1)

‘Material stock’

Circulaire economie in de bouw41 2/18/2019

Bron: TNO (2018): circulair bouwen in perspectief

KANSEN VOOR HERGEBRUIK BOUWMATERIALEN

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

Sloop Bouw Sloop Bouw Sloop Bouw Sloop Bouw

Massa (

megato

n)

2018-2020 2021-2030 2031-2040 2041-2050

Materiaalstroom vrijkomend bij sloop en benodigd in nieuwbouw (woning- en utiliteitsbouw, infrastructuur en riool), jaarlijks gemiddelde*, midden scenario

Beton Asfalt Baksteen Kalkzandsteen Staal Zandcement Overig

*De materiaalvolumen zijn op basis van tijdvakken van 10 jaar in kaart gebracht. Het jaarlijkse gemiddelde geeft hierdoor

beperkt inzicht in de geprognosticeerde hoeveelheid in een bepaald jaar. Dit kan hoger of lager liggen.

7x 4x

Circulaire economie in de bouw42 Bron: EIB & TNO (2018) Quickscan: Impact assessment (circulaire) bouwopgave MRA

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

Sloop Bouw Sloop Bouw Sloop Bouw Sloop Bouw

Massa (

megato

n)

2018-2020

MATCH: VRAAG EN AANBOD

Logistiek & effecten

(o.a. kosten en CO2)Technologiescan

opwerkingstechnieken

Welke technieken zijn

er voor hergebruik,

recycling etc. + wat

levert het op

Circulaire economie in de bouw43 2/18/2019

INZICHT IN KEUZES

EN CONSEQUENTIES

VOORBEELD: STUDIE VOOR GEMEENTE ASSEN

Uitdaging – De gemeente Assen gaf aan behoefte te hebben aan een concrete invulling

van haar ambitie om een wijk circulair te bouwen.

Aanpak

– bepalen van belangrijkste uitgangspunten: o.a. innovatief,

– bepalen van de beoordelingscriteria

– bepalen van de unique selling points van Assen

Resultaat – vergelijking van drie circulaire scenario’’s

Circulaire economie in de bouw45 2/18/2019

Circulaire economie in de bouw

Bestaande situatieReferentie

scenario

Flexibele 0-

op-de-meter

nieuwbouw

Hergebruik

uit industrie-

gebied

Herbestem-

men centrum

E=0

E>0

Voormalig,

verloederd

industriegebied

Binnenstad

(slechte

energieprestatie)

Weiland

E>0

E=0

E>0

E=0

E>0 E=0

Bron: TNO (2017): scenario’s voor circulair bouwen in Assen

INDICATORENKlimaatverandering / embedded CO2

Milieu (MKI)

Inclusieve werkgelegenheid

materiaalkosten

Kennisonwikkeling in de regio

Waarde van de woningenBouw van 100 woningen

Vergelijking over 100 jaar:

Materialen voor bouw & onderhoud

Energiegebruik tijdens gehele levensduur

AANNAMES

Circulaire economie in de bouw47 2/18/2019

Nieuwbouw van nul-op-meter &

flexibele woningen in hout

E=0

Nieuwbouw

Klimaatverandering (CO2) +

Milieu (€/schaduwkosten) 0

Inclusieve

werkgelegenheid0

Materiaalkosten -

Kennisontwikkeling ++

Waarde van woningen +

Circulaire economie in de bouw48 2/18/2019

Bron: TNO (2017): scenario’s voor circulair bouwen in Assen

Industriegebied wordt gesloopt en

materialen worden zoveel mogelijk

gebruikt voor bouw nul-op-de-

meter woningen

E=0 Hergebruik

Klimaatverandering (CO2) +

Milieu (€/schaduwkosten) +

Inclusieve

werkgelegenheid0

Materiaalkosten 0

Kennisontwikkeling ++

Waarde van woningen 0

Circulaire economie in de bouw49 2/18/2019

Bron: TNO (2017): scenario’s voor circulair bouwen in Assen

Stadswoningen worden

flexibel ingericht & nul-op-

de-meter geïsoleerd

E=0E>0Herbestemmen

(met energie

maatregelen)

Herbestemmen

(zonder energie

maatregelen)

Klimaatverandering (CO2) ++ - - -

Milieu (€/schaduwkosten) ++ - -

Inclusieve werkgelegenheid 0 0

Materiaalkosten - 0

Kennisontwikkeling 0 0

Waarde van woningen + 0

Circulaire economie in de bouw50 2/18/2019

Bron: TNO (2017): scenario’s voor circulair bouwen in Assen

SAMENVATTING

Nieuwbouw Hergebruik

Herbestemmen

(met energie

maatregelen)

Herbestemmen

(zonder

energie

maatregelen)

Klimaatverandering (CO2) + + ++ - -

Milieu (€/schaduwkosten) 0 + ++ - -

Materiaalkosten - 0 - 0

Kennisontwikkeling ++ ++ ++ ++

Waarde van woningen + 0 + 0

Circulaire economie in de bouw51 2/18/2019

Bron: TNO (2017): scenario’s voor circulair bouwen in Assen

INZICHT IN

INFRASTRUCTUUR?

ONZE VRAAG AAN JULLIE:

Is er een behoefte aan eenzelfde model voor infrastructuur

en hoe zou dat er dan uit moeten zien?

Circulaire economie in de bouw53 2/18/2019

WAT ZOU BOB VOOR INFRA KUNNEN ZIJN?

Schatting van materiaalvoorraad

Waar?

Wijk, gemeente, provincie

Wat?

Weg (fundering, type asfalt, stenen, etc.)

Stoepen/ fietspaden

Kunstwerken (viaducten, bruggen etc)

Wegmeubilair (bankjes, lantaarnpalen, putten, etc)

Mogelijke uitbreiding

Inzicht in materialen vrijkomend bij sloop en benodigd voor bouwopgave

Opwerkingstechnieken: welke manieren zijn er om materialen optimaal her te gebruiken/ te

recyclen

Circulaire economie in de bouw54 2/18/2019

BEDANKT VOOR UW AANDACHT

Voor meer inspiratie:TNO.NL/TNO-INSIGHTS