DCD bij ADHD: voorspeller van matige prognose op de volwassen

leeftijd

Ellen Fliers, kinderarts sociale pediatrie21 okt 2010

DCD= Developmental Coordination Disorder

Belang van het onderzoek:motorische problemen komen vaak voor bij

ADHD, weinig over bekend

doel:• meer kennis

• beter begrip, aanknopingspunten over ontstaan

• vroege diagnose, betere behandeling, betere prognose

introductie

Deel 1: wat is DCD?

Deel 2: beschrijving motorische problemen bij ADHD• wie, hoeveel, jongens – meisjes, leeftijd• wat vinden ze er zelf van• Behandeling

Deel 3: oorzaken

• hoe komt het, familie, combinatie motorische problemen met ADHD• genetisch: Genome Wide Association Study • prognose

Opbouw praatje

DCD geschiedenis

Minimal Brain Dysfunction concept:

• leerstoornissen

• motorische stoornissen w.o. coördinatie

• aandachtsstoornissen

• gedragsproblemen

DCD terminologie• MBD

• Clumsy child syndrome

• Dyspraxie

• MND, MND1 en MND2

• DAMP

• DCD

Bij Developmental Coordination Disorder (DCD) is er sprake van een verlaagd niveau van motorisch functioneren, niet samengaand met neurologisch, intellectueel of sensorisch gebrek.

DCD, DSM-IV criteria 1994

a. problemen met de coördinatie van de motoriek

b. die last geven in het dagelijks leven en/of op school

c. zonder duidelijke medische oorzaak

d. IQ > 70, of slechtere motoriek dan verwacht bij het IQ

DCD criteria, internationaal

MovementABC

research criteria <p5, klinisch < p15

mABC meet snelheid en nauwkeurigheid van bewegen

leeftijdsgerelateerd, internationaal,

valide Nederlandse populatie

“Impairment”

DCD prevalentie

5%-7% van kinderen in de basisschoolleeftijd

( astma 5%-7%, ADHD 3%-5%)

• 50% van alle kinderen met ADHD• 50% van alle kinderen met DCD heeft ADHD

DAMP: Deficit of Attention and Motor Perception

• prevalentie: 1,2- 2% van alle 7- jarigen ( Gillberg, 2003)

DCD kenmerken

• vertraging motorische mijlpalen

• hypotonie

• geassocieerde overtollige bewegingen

• problemen met het leren en het automatiseren van motorische vaardigheden: bv. schrijven

• ‘motor planning’ problemen

• problemen met tempo

DCD: dagelijks leven

• zich aankleden• eetvaardigheid: hanteren van bestek • complexe vaardigheden: fietsen, zwemmmen• vrijetijdsactiviteiten: knutselen, knippen• sport- en spelactiviteiten • schrijven• tekenen• tempoproblemen• lichamelijke opvoeding• spel & sport in groepsverband

DCD comorbiditeit

• gedragsproblemen

• ADHD

• leerstoornissen, dyslexie

• PDD-NOS

• sociale en emotionele problemen

DCD heterogeniteit

uitvoering motoriek, tempo,

planning motoriek; matige proprioceptie;

comorbiditeit:

heterogene aandoening

optelsom van motorische, cognitieve en gedragsproblemen:

5 maal zoveel speciaal onderwijs

DCD: Sociaal-emotionele implicaties

• minderwaardigheid in motorische competentie• beperkt gevoel van eigenwaarde• minder participatie sport en spel• depressie• beperking in sociale vaardigheid: primair of

secundair

DCD comorbiditeit

• gedragsproblemen

• ADHD

• leerstoornissen, dyslexie

• PDD-NOS

• sociale en emotionele problemen

DCD etiologie

• familiale factoren

30% meest verklarende factoren in 2 studies

• pre- en perinatale risicofactoren

(maternaal roken, pre- en dysmaturiteit,

lage Apgarscores)

DCD cerebellumrol cerebellum in motor activity:

motor coördinatie

senso-motorische integratie

motor learning

timing

cognitie

Cerebellar Growth Curves

115

125

135

5 10 15 20Age (years)

Controls ADHD P<.001

Castellanos. JAMA 2002; 288:1740-8

meer gegeneraliseerd deficit?

ontwikkeling van theorieën die een gemeenschappelijke oorzaak van deze symptomen identificeren:

ABD (Atypical Brain Development)

dopamine neurotransmissie

Automatization Deficit hypothesis

genetics?

DCD behandeling• eerstelijn, huisarts; tweede lijn, kinderarts; GGZ

• Fysiotherapie: Neuro motor task training, Co_OP

• Ergotherapie

• motorische remedial teaching (op school)

Vroegtijdige onderkenning van belang!

Volwassenen met DCD

• Problematische activiteiten op volwassen leeftijd:– huishouden– autorijden– tempo bij beroepstaken– nieuwe taken of procedures bij beroepstaken

• Lange termijneffecten gezondheid– beperkte fysieke conditie– obesitas– coronaire aandoeningen

Volwassenen met DCD• beperkingen• eerder negatieve ervaringen tijdens

de kindertijd door onbegrip• foute keuze van studierichting• foute beroepskeuze• concentratiezwakte• eigenwaarde• beroep op hulpverlening ??

Volwassenen met DCD: follow-up als kind gediagnosticeerd

• bekendheid van het probleem• erkenning van de beperkingen• instellen van therapie en begeleiding op

school• opbouw eigenwaarde• betere studiekeuze en daaraan

verbonden betere beroepskeuze• minder frustraties in de levensloop

Deel 1: wat is DCD?

Deel 2: beschrijving motorische problemen bij ADHD

• wie, hoeveel, jongens – meisjes, leeftijd• wat vinden ze er zelf van• behandelingDeel 3: oorzaken • hoe komt het, familie, combinatie motorische

problemen met ADHD• genetisch: Genome Wide Association Study • prognose

Opbouw praatje

Onderzoek:

• wie: 365 families met kinderen met en zonder ADHD

• wat: ADHD kenmerken en motoriek

• hoe: vragenlijsten, motorische testen en bloedonderzoek (DNA)

Deel 2

Het IMAGE project

12 centra12 centra

Nederland, UK, Israël, Ierland, Duitsland, Spanje, Zwitserland, België, USA

Supported by NIMH grant R01MH62873 to S. Faraone

Resultaten motoriek bij ADHD

• 1/3 van alle kinderen met ADHD heeft motorische problemen

• meisjes = jongens

• tieners = basisschool kinderen

deel 2

Motorische stoornissen bij kinderen met ADHD

categorie motoriek

-

= motorisch probleem

= twijfelachtig

= normale motoriek

deel 2

Onderzoek motoriek en zelfbeeld

kinderen met ADHD overschatten

hun motorische prestaties

behalve wanneer ze ernstige DCD hebben

(DCD = Developmental Coordination Disorder)

Deel 2

Onderzoek motoriek en behandeling

• slechts 50% van de motorisch gestoorde ADHD kinderen kreeg ooit behandeling, dus 50% niet!

• bijkomende angst- en gedragsstoornissen voorspellen of een kind al dan niet behandeld wordt

Deel 2

Deel 3: oorzaken

• motorische problemen zijn familiair

• combi ADHD - motorische problemen is familiair

• gedeelde achtergrond voor ADHD en motorische problemen, mogelijk genetisch

Deel 3

Onderzoek motoriek en genen

• GWAS: genoomwijde associatie studie

• SNP: kleine variatie in het DNA

Deel 3

Onderzoek motoriek en genen

genetische studie van motorische problemen bij 890 kinderen met ADHD:

• associatie met genen ivm ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel

• genen die in de spiercellen tot expressie komen

Deel 3

Onderzoek motoriek en genen

genetische studie van motorische problemen bij 890 kinderen met ADHD:

• associatie met genen ALS

• associatie met genen RLS

Deel 3

Onderzoek motoriek en genen

ALS: Amyotrofische Lateraal Sclerose

• Neurodegeneratieve aandoening motor neuron, adult onset polygene aandoening

• Hypothese (Lule, 2008): ALS patienten voldeden als kind vaak aan ADHD criteria

• Neurobiologisch niveau: hyperactiviteit glutaminerge systeem en hyopactiviviteit dopaminerge systeem

Deel 3

Onderzoek motoriek en genen

ALS: Amyotrofische Lateraal Sclerose

• ADHD risico factor voor ontwikkelen ALS ?

• ADHD MET motorische problemen risico factor voor ALS?

Deel 3

Onderzoek motoriek en genen

genetische studie van motorische problemen bij 890 kinderen met ADHD:

• associatie met genen ALS

• associatie met genen RLS : Restless Legs Syndrome

hoofdstuk 6

Onderzoek motoriek en genen

genetische studie van motorische problemen bij 890 kinderen met ADHD:

• associatie met genen ALS

• associatie met genen RLS : Restless Legs Syndrome

hoofdstuk 6

Onderzoek motoriek en genen

• Associatie met MAP2K5: • Restless legs syndrome• GWAS 2008, replicatie 2009

(Winkelmann,Kemlink, Trenkwalder 2009)• Algemene bevolking 2% (Piccchietti 2008)• ADHD 44% • gedeelde genetische achtergrond? (Reif

2010).

hoofdstuk 6

Prognose motoriek• veelal niet vanzelf over

• geen gestandaardiseerde motor-tests volwassenen

ADHD + DCD prognose • op de leeftijd van 22jr. is de groep ADHD+DCD het slechtst af (schoolcarrière, ADHD-klachten, leesproblemen,

sociale situatie) Rasmussen and Gillberg,2000; Visser, 2003

ADHD-DCD: beloop

Losse et al. (1991):

– Kinderen 6 jr.– 10 jaar later: minder goede prestaties: handschrift en praktische

vaardigheden; minder eigenwaarde

Geuze & Borger (1993), Cantell, Smyth & Ahonen (1994):– Kinderen 5 jaar– 17 jaar: Minder goede studieresultaten– Minder eigenwaarde

Cousins and Smith 2003

- Leeftijden 18-65, retrospectief

- Persisteren motorische problemen; concentratieproblemen

DCD: studies bij volwassenen

• Rasmussen & Gillberg (2000):

Outcome, 15 jaar follow-up

– DCD met ADHD vertonen zwakker psychosociaal functionerent.o.v. alleen ADHD

– hoger risico: schoolresultaten, gedrag en sociale vaardigheden

– Alcohol

– Dit gevoegd bij de aanwijzingen dat er ADHD plus DCD een verhoogd risico geeft op RLS en ALS…………….dus:

Algemene conclusie motorische stoornissen en ADHD: mogelijk

implicaties voor prognose op volwassen leeftijd!

meer kennis• replicatie is nodig• hopelijk vertrekpunt verder onderzoek

dagelijkse praktijk: betere herkenning, eerdere behandeling!

conclusie

• Dank voor uw aandacht!

• Contact:

e.fliers@psy.umcn.nl