Leefmilieu Brussel

Opleiding Duurzaam Gebouw: Buitenschrijnwerk: hoe kiezen?

ERFGOEDWAARDE VAN SCHRIJNWERK IN HET

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST

Jérôme BERTRAND, Stadswinkel

2

Doelstellingen van de presentatie

● De erfgoedwaarde van de oude vensters in het

Brussels Hoofdstedelijk Gewest in de kijker zetten

● Enkele ijkpunten meegeven om het patrimoniaal

belang van de vensters te beoordelen

● Niet alleen het behoud van erfgoed komt aan bod,

maar ook economische en ecologische argumenten

voor het behoud van bestaande ramen.

3

1. Beoordeling van de erfgoedwaarde van de oude

ramen

• 1.1. Evolutie van het venster en architecturale

compositie

• 1.2. Toebehoren van vensters

• 1.3. Geschiedenis van technieken

• 1.4. Moeilijkheden bij vervanging van ramen

2. Economisch argument voor het behoud van oude

ramen

3. Ecologisch argument voor het behoud van oude

ramen

Plan van de uiteenzetting

1. Beoordeling van de erfgoedwaarde van de oude ramen

● Heeft het gebouw erfgoedwaarde?

► Is het beschermd?

► Beschermingsperimeter van een beschermd goed? Gebieden van

culturele, historische, esthetische waarde of voor

stadsverfraaiing? ...

► Inventaris? Waardevol stadsgeheel (cfr. veel voorkomend

raamwerk tussen 1850 en 1940 ...).

● Hebben de vensters historische, esthetische of technische waarde?

► materialen onvervangbaar (hout van uitzonderlijke kwaliteit,

speciaal glas, opmerkelijk hang- en sluitwerk, ...)

► opmerkelijke typologie (bv.: indeling met glasroeden, glas-in-

loodramen, schuiframen, gepatenteerde systemen, ...)

● Zijn de vensters oorspronkelijk?

● Komen ze overeen met een belangrijke verbouwingsfase van het

gebouw?

Beslissingsboom

● Beslissingsboom

5

► Geval per geval, naargelang van de prioriteiten van de bouwheer, van de

nagestreefde prestatie, de beoogde interventie,…

1.1. Evolutie van het venster en architecturale compositie

Eind 18e eeuw– Begin 19e eeuw

Emile Van Leemputten, academietekening

(detail), coll. AAM

Het venster in de 19e eeuw

Vlaamse neorenaissance

Art nouveau

13

Beaux-Arts-stijl

14

Art deco

15

Modernisme

Het “gezicht van de gevel”

1.2. Toebehoren van vensters

Het oude raam moet worden beoordeeld samen met de onderdelen die het aanvullen.

Binnenluik: omstreeks 1800 Opvouwbaar buitenluik:

omstreeks 1875

Jaloezie: omstreeks 1880

1.3. Geschiedenis van de technieken

Vensters en geschiedenis van de technieken

22

Schrijnwerkerij omstreeks 1900

Coll. Norma - Malonne

Glasblazerij omstreeks 1900 – Vrouwen dragen

glazen buizen

Coll. Guido Vanderhulst

Pomp- of krukspanjolet

Hotel Zegers-Regnard, Brussel, Paul Hankar, 1894, coll. MRAH – Foto: AAM

Hengsel, fits, paumelle

1.4. Moeilijkheden bij vervanging van ramen

30

Henri Beyaert, Typetekening schrijnwerk,1872 – coll. AAM

Onderzoek van verhoudingen

Hedendaags standaardraam met drie aanslagen en een dubbele

pakking. De vleugel en het kozijn zijn allebei gevormd uit een

doorlopend profiel.

Standaardisering

Foto: Jacques ADNET

Foto ARAU

© Frederic Hossey - AAC

Alles begint bij een goed ontwerp …

© Frederic Hossey, architect - AAC

© Frederic Hossey - AAC

Raam voor passief- of lage-energiegebouw:

door de dikte van de profielen, voor het

driedubbel glas en een zo laag mogelijke U-

waarde van het raam, is het moeilijker de

zeer performante ramen van vandaag in een

oude gevel te zetten.

2. Economisch argument voor het behoud van oude ramen

42

Rekenblad van de website Energie +

http://www.energieplus-lesite.be/index.php?id=10234#01

Vervanging van ramen: prijs per m2

Bron: Centre Urbain - Stadswinkel, J. Bertrand, Economische analyse van de

ingrepen aan oude ramen, BRC, december 2013.

Standaard vervanging “meranti” + verf

+ DV U = 1,1 W/m2.K

395€ 571€ 1053 €

Standaard vervanging “eik” + verf + DV

U = 1,1 W/m2.K

530€ 657€ 1465€

Standaard vervanging “eik” +

buitenlijstwerk + verf +

DV U = 1,1 W/m2.K

689€ 854€ 1904€

Vervanging kopie eik + verf + DV U =

1,1 W/m2.K

1592€ 1990€ 2038€

Vervanging van ramen: terugverdientijd zonder overheidssteun

Deze berekeningen van de terugverdientijd zijn gemaakt met het rekenblad op de

website “Energie plus” http://www.energieplus-lesite.be/index.php

Standaard vervanging “meranti” + verf

+ DV U = 1,1 W/m2.K

24,4 jaar 35,3 jaar 65,1 jaar

Standaard vervanging “eik” + verf + DV

U = 1,1 W/m2.K

33,7 jaar 41,7 jaar 93 jaar

Standaard vervanging “eik” +

buitenlijstwerk + verf +

DV U = 1,1 W/m2.K

43,7 jaar 54,2 jaar 120,9 jaar

Vervanging kopie eik + verf + DV U =

1,1 W/m2.K

101 jaar 126 jaar 129,4 jaar

Vervanging van ramen: terugverdientijd met overheidssteun

Berekeningen uitgevoerd rekening houdend met de renovatiepremies en de

energiepremie 2013 voor een “gemiddeld” inkomen. De berekeningen zijn gemaakt met het

rekenblad op de website “Energie plus” http://www.energieplus-lesite.be/index.php

Standaard vervanging “meranti” + verf

+ DV U = 1,1 W/m2.K

19,5 jaar 30,4 jaar 60,2 jaar

Standaard vervanging “eik” + verf + DV

U = 1,1 W/m2.K

27,3 jaar 35,4 jaar 86,7 jaar

Standaard vervanging “eik” +

buitenlijstwerk + verf +

DV U = 1,1 W/m2.K

37,4 jaar 47,9 jaar 114,5 jaar

Vervanging kopie eik + verf + DV U =

1,1 W/m2.K

94,7 jaar 120 jaar 123 jaar

Verbetering van de energieprestatie van de bestaande ramen: terugverdientijd zonder overheidssteun

Dubbel glas in bestaande ramen:

DV 4-12-4 U =1,2 W/m2.K

19,9 jaar 24,2 jaar 49,4jaar

Enkel glas met lage emissiviteit in

bestaande ramen: U = 3, 4 W/m2.K

55,1 jaar 77 jaar 127,2 jaar

Voorzetraam 4 mm (helder glas) 32,6 jaar 44,1 jaar 71 jaar

“Standaard” dubbel venster “sapelli” +

verf + DV U =1,1 W/m2.K

22,7 jaar 28,1 jaar 62,6 jaar

Dubbel venster kopie eik + verf + DV

U = 1,1 W/m2.K

90,2 jaar 112,8 jaar 115,5 jaar

Deze berekeningen van de terugverdientijd zijn gemaakt met het rekenblad op de

website “Energie plus” http://www.energieplus-lesite.be/index.php

Verbetering van de energieprestatie van de bestaande ramen: terugverdientijd met overheidssteun

Dubbel glas in bestaande ramen:

DV 4-12-4 U =1,2 W/m2.K

10,5 jaar 15,1 jaar 40,3 jaar

Enkel glas met lage emissiviteit in

bestaande ramen: U = 3, 4 W/m2.K

55,1 jaar 77 jaar 127,2 jaar

Voorzetraam 4 mm (helder glas) 32,6 jaar 44,1 jaar 71 jaar

“Standaard” dubbel venster “sapelli” +

verf + DV U =1,1 W/m2.K

21,6 jaar 27 jaar 61,5 jaar

Dubbel venster kopie eik + verf + DV

U = 1,1 W/m2.K

89,1 jaar 111,7 jaar 114,4 jaar

Berekeningen uitgevoerd rekening houdend met de renovatiepremies en de

energiepremie 2013 voor een “gemiddeld” inkomen. De berekeningen zijn gemaakt

met het rekenblad op de website “Energie plus” http://www.energieplus-

lesite.be/index.php

Voorbeeld van terugverdientijd voor de isolatie van een bestaand dak

U-waarde van het dak voor isolatie: 3 W/m2.K

U-waarde van het dak na isolatie: 0,25 W/m2.K

Kostprijs: 60 euro/m2

Terugverdientijd berekend aan de hand van het

rekenblad “Energie Plus” =

4,3 jaar zonder premies en belastingaftrek!

5. Ecologische argumenten voor het behoud van ramen

● De milieu-impact van vensters moet worden bekeken

volgens twee complementaire benaderingen:

► De mogelijkheden voor verbetering van de

energieprestatie van het gebouw door een ingreep aan de

vensters: gewoonlijk gaat men ervan uit dat de vensters goed zijn voor

ongeveer 20% van het thermisch verlies van een woning (dak = 30%, muren

= 30%, vloer = 20%). Dit zijn echter gemiddelden, die sterk variëren volgens

de typologie van de gebouwen (2, 3 of 4 gevels) en de verhouding van de

muuropeningen.

► De analyse van de levensduur van de vensters Hierbij wordt

gekeken naar de milieu-impact van een product, een dienst of een activiteit,

van de ontginning van grondstoffen tot de afvoer van het afval. De

bestudeerde aspecten zijn: het al dan niet hernieuwbare karakter van de

gebruikte grondstoffen, de emissies van verontreinigende stoffen, en de

“grijze energie”, m.a.w. de energie die nodig is voor de productie en de

verwijdering.

Milieubalans van wanden Architecture & Climat

Kolom 1 = pvc / kolom 2 = hout-aluminium / kolom 3 = hout (zonder label)

Enkele vaststellingen

● De levenscyclusanalyses worden alleen uitgevoerd voor nieuwe

ramen. Deze LCA’s, die worden uitgevoerd volgens verschillende

methodes, leveren resultaten op dit onderling moeilijk te vergelijken

zijn.

● Er kunnen wel trends worden vastgesteld: houten ramen lijken beter

dan andere materialen, op voorwaarde dat het hout uit duurzaam

beheerde bossen komt (waardoor tropisch hout meteen

uitgesloten is, tenzij het gelabeld is)

● De beglazing lijkt minder zwaar door te wegen dan het raam in de

balans van de milieu-impact van de vensters

● Volgens de LCA’s zouden de hedendaagse vensterramen een

levensduur hebben van 30 tot 50 jaar

● Dit staat in contrast met de lange levensduur van de oude ramen:

dankzij een regelmatig onderhoud zijn veel ervan na meer dan 100

jaar nog in goede staat …

● Wanneer komt er een LCA die het behoud van een bestaand raam

vergelijkt met de vervanging ervan?

● BERTRAND Jérôme, Houten schrijnwerk – Erfgoed en comfort verenigen, Directie

Monumenten en Landschappen, Onderhoudsboekje, collectie Kunst in de straat,

Brussel, heruitgave 2008.

● Hennaut Eric et Demanet Marie, Hout en metaal in de Brusselse huisgevel, Koning

Boudewijnstichting, Archieven van Moderne Architectuur, Brussel, 1997.

● Heymans Vincent, Les dimensions de l’ordinaire, La maison particulière à Bruxelles,

fin XIXe – début XXe siècle. L’Harmattan, Paris, 1998.

Websites

http://www.energieplus-lesite.be/index.php?id=10364

http://www.leefmilieubrussel.be/gidsduurzamegebouwen

http://www.stadswinkel.be

http://www.patrimonium-beroepen.be

http://www.monument.irisnet.be

http://www.brugis.be

54

Interessante tools, websites, enz.:

55

Referentie Gids duurzame gebouwen: http://gidsduurzamegebouwen.leefmilieubrussel.be

● G_MAT00 – Duurzaam materiaalgebruik

● G_MAT01 – De levenscyclus van materialen: analyse, informatiebronnen

en keuzehulpmiddelen

● G_MAT07 – Duurzame keuze van raamkaders

56

Wat moet worden onthouden van de uiteenzetting

● De vensters zijn een belangrijk onderdeel van de compositie van

een gevel. Een vervanging door een “verkeerd” model kan een

gevel zo goed als onherstelbaar verminken.

● De erfgoedwaarde van de ramen houdt verband met het uitzicht

ervan, maar ook met het feit dat ze getuigen zijn van de

geschiedenis van de technieken, en dat ze vaak gemaakt zijn van

zeldzame materialen die niet langer worden geproduceerd

● De vervanging van oude ramen die nog in goede staat zijn, is

financieel niet rendabel, vooral indien het om complexe vormen

gaat. Het ecologisch voordeel van deze vervanging is ook

helemaal niet bewezen.

● Het behoud van de bestaande ramen en de verbetering van hun

(thermische, akoestische, …) prestaties moet dus moet voorrang

worden overwogen wanneer ze nog in voldoende goede staat zijn.

57

Jérôme BERTRAND

Renovatieadviseur

Centre Urbain-Stadswinkel asbl-vzw

Anspachlaan 59 – 1000 Brussel

Gegevens

: +32(0)219 40 60

E-mail: jerome.bertrand@curbain.be

Contact

Infoloket – Telefonische infolijn

● Sint-Goriksplein 1

1000 Brussel

● van dinsdag tot vrijdag,

van 10 tot 17 u,

zaterdag, van 14 tot 17 u.

● 02 219 40 60

● www.stadswinkel.be

● info@curbain.be

Sint-Gorikshallen

Erfgoed / Energie / Renovatie / Stedenbouw