Kwartaalbladjuni 2011no. 70

Edelhert

70

3 Eruitgelicht — bestuursberichten

4 Natuurlijke grote grazers — fauna G e e r t d e V r i e s

9 Schrijdende man — gedicht R u t g e r K o p l a n d

10 Kloosterstraat — erfgoed S i j o D i j k s t r a

13 Speciale activiteiten

14 Festival van het Landschap

16 Blauwborst — fauna S i p k e v a n d e r V e e n

19 WMD

20 De keuterij van Leon Driessen — interview S o n j a v a n d e r M e e r

23 Te huur: Erfgoed en vakantiewoning

24 Wandelroute Westerhaar — wandelroute B e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l t

26 Het Stroetenveld — terreinbeschrijving E r i c v a n d e r B i l t

30 Schotse hooglanders — beheer J o a n D . D . H o f m a n

31 Wervingsactie

32 Blauwe brigade — vrijwilligerswerk M a r g r e e t v a n d e r V a l k

33 NPL

34 Klein warkruid — flora G e e r t d e V r i e s

36 Activiteiten SODK

37 Van Anloo tot Zorgvlied — Stichting Oude Drentse Kerken E l l e n G o m m e r s

38 Kortweg — berichten

45 Vlees van het landschap

Kwartaalblad van Stichting Het Drentse Landschap

Uitgave Stichting Het Drentse LandschapBezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD AssenPostadres: Postbus 83 - 9400 AB AssenTel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89e-mail: mail@drentslandschap.nlWeb-site: www.drentslandschap.nlBankrek. nr. 30.28.75.751

Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. H. Colpa, J.G. Schenkenberg van Mierop en B. ZoerVormgeving Albert Rademaker BNO, AnnenGrafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen

Omslag Edelherten / foto: Geert de Vries

ISSN 1380-3263

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan.De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Drentse Landschap.

Het Drentse Landschap is een uitgave van Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein-bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– .

Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze:

Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbij-drage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrek-bare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap.

Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen.

Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen.

Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen.

Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris.

Het Drentse Landschap

www.de12landschappen.nl

Foto

Ron

Soe

nvel

d

3Bestuursberichten

Is de natuur mooi? De natuur is gewoon, waardeoordelen zijn voor de natuur niet ter zake.Of mensen haar nou mooi of lelijk vinden, haar mishandelen, verstenen, vervuilen of koesteren, zelfs zonder mensen, als er alleen nog insecten en varens leven op aarde, blijft de natuur de natuur. Iets anders is dat de natuur essentieel is voor ons voortbestaan. We weten niet precies waar de grens ligt, maar we weten wel dat er ontelbare planten- en diersoorten nodig zijn om ook ons bestaan mogelijk te maken. De Europese Commissie slaat inmiddels alarm: door onze manier van leven dreigt een kwart van de soorten te verdwijnen. Zo zagen we de tak door waar we op zitten.Opnieuw de vraag: is de natuur mooi? Gelukkig beantwoorden we die vraag bijna allemaal bevestigend. Deze subjectieve reactie is zo algemeen, dat ze er objectief van wordt. Dit mooi vinden betekent ook: fascinatie voor al haar uitingsvormen en geheimen. Daar moeten de meeste mensen wel even op gewezen worden. Daarom moeten kinderen met de natuur kennismaken. Natuureducatie op scholen kan de interesse en liefde en in het verlengde daarvan het inzicht wekken dat wij zorgvuldig met de natuur moeten omgaan, omdat we er onderdeel en afhankelijk van zijn.Het Drentse Landschap probeert daar een steentje aan bij te dragen. Voorbeelden zijn onze expositie over uilen in informatiecentrum ’t Ende in De Stapel en Het Festival van het Landschap (3 juli a.s.) in Orvelte. Elk tonen ze op hun manier hoe mooi en boeiend de natuur en alles daar om heen is. Kleine initiatieven, maar kleine vonkjes kunnen een groot vuur veroorzaken.

Ali Edelenboschvoorzitter Stichting Het Drentse Landschap

Tegenwoordig gaat men er van uit dat de hogere gronden in Drenthe voor de komst van landbouw bedekt waren met uit-gestrekte aaneengesloten loofbossen. Geleerden verschillen nog wel eens van mening in welke mate grazers plekken in bossen langdurig open konden houden. Globaal waren de natuurlijke grote grazers die vroeger in Drenthe voorkwamen in drie groepen te verdelen. De echte grazers waren Oerrunderen en paarden. Deze groep was gespecialiseerd in het eten van gras. De tweede groep bestond uit Elanden en Reeën. Dat waren de snoeiers, die vooral twijgen en bladeren aten. De derde groep bestond uit Wisenten en Edelherten en zat tussen de grazers en de snoeiers in. De strijd tussen bosvorming en grazers werd op het scherpst van de (gras)snede gevoerd langs de bosranden. Aan de ene kant had het bos grazers en snoeiers nodig zodat er na calami-teiten als brand of storm gedurende langere tijd open plekken bleven bestaan waar het bos zich kon verjongen. Berken en eiken ontkiemen bijvoorbeeld bijna niet in een gesloten bos. Zij hebben - zeker in hun jeugd - veel licht nodig. De natuur-lijke grazers zorgden door hun graasgedrag voor het behoud en soms het creëren van open plekken, waardoor een geschikt kiembed voor jonge berken en eiken ontstond. Diezelfde gra-zers vraten natuurlijk ook elk mals boompje op dat ze tegen-kwamen. Sommige jonge boompjes hadden geluk als ze in de bosrand groeiden, waar veel struiken groeiden met doornen en stekels, zoals de Sleedoorn, Meidoorn en Hondsroos. Jonge eikenbomen die te midden van doornstruwelen opgroeiden waren veilig voor grazers. Zo konden met name de eikenbos-sen zich verjongen langs die bosranden.

Slimme verteringOok grassoorten hebben slimme strategieën ontwikkeld om de graasdruk te kunnen overleven. Graspollen vermeerde-ren zich onder meer via uitlopers die zich net buiten het bereik van de bek van runderen bevinden. Koeien hebben geen snijtanden in hun bovenkaak en pakken het gras met de tong vast. Vervolgens snijden ze het gras met de snijtan-den in hun onderkaak af. Paarden daarentegen hebben in beide kaken snijtanden waardoor ze het gras korter kunnen afgrazen dan runderen. Gras is moeilijk te verteren. Daar hebben de herkauwers iets opgevonden: ze hebben een pens en nog drie andere magen. Een paard is geen herkauwer en

Natuurlijke grote grazers G e e r t d e V r i e s *

Na de laatste ijstijd zwierven Tarpans,

Oerrunderen, Wisenten, Elanden, Edelherten,

Reeën en Wilde zwijnen door de lage landen langs

de Noordzee. De hogere zandgronden in Drenthe

waren toen bedekt met uitgestrekte oerbossen. De

beekdalen waren opgevuld met ondoordringbare

laagveenmoerassen en een groot deel van Drenthe

was bedekt met onafzienbare hoogvenen. De gra-

zers die hier toen leefden, oefenden een zekere

invloed op het landschap uit, met name op de oer-

bossen.

Boven: Sleedoorns beschermen eiken in hun jeugd tegen begrazing Rechts: Edelherten

Foto

’s G

eert

de

Vrie

s

4 Fauna

heeft dus geen pens. Toch is ook het paard een graseter. Een deel van de spijsvertering van het gras vindt niet in de maag plaats, maar in de darmen. Mede daardoor kunnen paarden sneller dan runderen hun voedsel verteren.De grote grazers hebben allerlei slimme strategieën ontwik-keld om de moeilijk te verteren planten te consumeren. Voorwaarde is natuurlijk wel dat voedzame bestanddelen van planten beschikbaar zijn. In de winter is dat vaak niet het geval. Ook daar hebben de grazers iets op gevonden. In tijden van overvloed zetten deze herbivoren zoveel mogelijk voedsel om in vetreserves. In de wintermaanden kunnen ze wekenlang op deze vetreserves teren. Wanneer een winter lang en streng is, overleven alleen de slimste en sterkste die-ren. Soms kan wel 30% van een populatie grazers aan het eind van de winter sterven. Alleen kampioenen overleven de winterseizoenen. Zij zorgen ervoor dat het beste genenma-teriaal wordt doorgegeven aan nieuwe generaties.Vanaf de middeleeuwen zijn alle grote wilde grazers gelei-delijk uit het Drentse landschap verdwenen. De Tarpans en Oerrunderen zijn als eerste uitgestorven, gevolgd door Wisent en Eland. Ook Edelhert en zelfs het Ree zijn uit-eindelijk als natuurlijke grazers uit Drenthe verdwenen. Het Wild zwijn is meer een wroeter dan een grazer en ver-dween eveneens uit Drenthe. Schapen en geiten hebben in Nederland nooit wilde voorouders gekend.

De grazers nader bekeken…

Wisent De Wisent of Europese bizon is het grootste zoog-dier in Europa. In kleine families van 12 tot 20 dieren zwier-ven ze door de bossen op zoek naar grazige plekken. Zo’n gebied kon wel 15.000 ha groot zijn. In het winterhalf jaar vraten ze veel bast en twijgen. Een kudde werd geleid door een koe en niet door een stier. Zodra een koe voelde dat een bevalling nabij was verliet ze de kudde om een of twee kalfjes te werpen. De stieren zwierven alleen of met enkele ‘maatjes’ door de bossen. In de bronsttijd vochten de sterkste stieren om elk vrouwtje. Al in de loop van de middeleeuwen is de Wisent teruggedrongen tot de uitgestrekte oerbossen van Oost Europa. Daar stierf hij in 1921 uit. Gelukkig bevonden zich nog exemplaren in dierentuinen. Met die exemplaren zijn kudden gefokt die vanaf 1952 weer in het wild zijn uit-

Excursie grote

grazers

Foto

’s G

eert

de

Vrie

s

Linksboven: Vooral in de winter eet de Wisent veel takken en bast van bomen. Linksonder: De Eland is een ‘snoeier’. Rechtsboven: Edelherten eten veel gras en bladeren van jonge bomen. Rechtsonder: De Ree is een ‘knabbelaar’.

6 Fauna

gezet in Polen en Wit-Rusland. Momenteel is er een kleine kudde te bewonderen in de duinen van Noord-Holland en het Natuurpark in Lelystad.

Eland Een Eland is net zo groot als een paard. Het is een herkauwer en eet gemiddeld per dag vele kilo’s takken, twijgen en bladeren. In de zomermaanden wordt zijn menu aangevuld met waterplanten en gras. De stieren dragen een bladvormig gewei. Zo’n gewei valt elk jaar af. Dat is overi-gens een kenmerk van een gewei. Een hoorn daarentegen valt nooit af. De stieren zijn echte Einzelgänger die door een uitgestrekt leefgebied van duizenden hectares zwerven met vele moerassen. De koeien leven vooral in de winter in kleine kuddes. Net als bij de runderen wordt zo’n kudde altijd geleid door een koe. Een jonge koe krijgt meestal een en een oudere koe twee kalfjes.

Edelhert Het Edelhert is van nature zowel een bewoner van moerassen als van bossen. Het is een dagdier dat door de jachtdruk voornamelijk in de schemering en nacht actief is. Het Edelhert is een herkauwer die veel gras en bladeren eet. De herten en hinden leven in gescheiden roedels. In de bronsttijd probeert een mannetje zich een roedel hinden toe te eigenen. Meerdere mannen komen op dat zelfde idee. Een maand lang wordt hevig gevochten wie de roedel hinden mag bevruchten. De mannetjes eten dan bijna een maand niet en verliezen wel 30 % van hun lichaamsgewicht. Onder natuurlijke omstandigheden verlaten veel Edelherten ’s win-ters de bossen en trekken naar grazige terreinen.

Ree Een Ree is geen grazer, maar een knabbelaar: een snoepkous. Hij heeft maar een kleine pens. Daar past alleen hoogwaardig voedsel in, zoals verse bladeren en malse krui-den. De bokken en geiten leven een groot deel van het jaar gescheiden van elkaar. In de winter vormen kleine fami-lies een sprong. In juli en augustus is de bronsttijd. Na de bevruchting staat de ontwikkeling van het embryo maanden stil. Vanaf januari gaat de ontwikkeling snel. In mei werpt de geit meestal twee kalfjes. Die liggen in het kader van risico-spreiding apart verscholen in de vegetatie. De reegeit zoogt de eerste tijd de jongen zo’n acht keer per dag. Ze zoogt eerst het ene kalf en zoekt daarna haar andere kalf op.

Op zondag 24 juli om 14.00 uur houdt Het Drentse Landschap een excursie over het thema Grote grazers. Tijdens deze excursie wordt er veel verteld over de Schotse hooglanders en Schoonebeeker schapen die op de Gasterse Duinen lopen en het beheer dat hierbij komt kijken. De wandeling duurt onge-veer 2 uur. Deelname is gratis.

Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap op de par-keerplaats aan de Oudemolenseweg bij Gasteren.

7Fauna

Wild zwijn Het Wild zwijn is een alleseter, met een voor-keur voor eikels, beukennootjes en regenwormen. Rotten Wilde zwijnen zijn niet territoriaal, maar zwerven soms wel 15 kilometer per dag door hun leefgebied. De aanwezigheid van een poel waarin ze een modderbad kunnen nemen, is voorwaarde. In de loop van de 19e eeuw is het Wild zwijn in ons land uitgestorven. Daarna zijn ze op de Veluwe opnieuw uitgezet. In heel Drenthe geldt zoals in de meeste delen van ons land een zogeheten nuloptie-beleid. Dat betekent dat elk Wild zwijn dat voet op Drentse bodem zet, meteen afge-schoten moet worden. Toch worden er regelmatig ‘zwervers’ in onze provincie gesignaleerd.De keilers (mannetjes) leven vanaf hun derde jaar alleen. In de paartijd, die van september tot in maart kan duren, vech-ten ze om de vrouwen. Die gevechten zijn zo hevig dat de keilers zich in de paartijd een soort onderhuids harnas van kraakbeen aanmeten, om de aanvallen van een concurrent te kunnen weerstaan. De 4 tot 7 biggen worden na een draag-tijd van 4 maanden geboren. Het aantal jongen dat groot wordt is vooral afhankelijk van een mastjaar van eikels of beukennootjes. (Een mast is een overvloedige productie van eikels of beukennootjes.)

ToekomstVoor het behoud van een gevarieerd landschap zijn grote grazers onmisbaar. Elk dier heeft zijn eigen graasgedrag. Zo lusten de meeste grote grazers geen Vlier. Maar het Edelhert elimineert in korte tijd complete vlierstruwelen. Voor de meeste natuurlijke grazers is tegenwoordig wel een huisdier die hun rol kan overnemen. Natuurbeheerders komen vroeg of laat voor de keuze te staan of natuurlijke grazers in de

nabije toekomst geherintroduceerd kunnen worden.De meeste natuurlijke grote grazers leven in Europa nog of weer in het wild. Door uitgekiende fokprogramma’s lopen weer nakomelingen van de Tarpan rond in de vorm van Konikpaarden. Met een beetje fantasie lijken de Heckrunderen enigszins op het uitgestorven Oerrund, dat nu in de Oostvaardersplassen rond loopt. De Wisent zou een aanwinst voor de Drentse bossen kunnen zijn. In de Kennemerduinen loopt een experiment met een kleine kudde Wisenten. De eerste ervaringen zijn veelbelovend.Bij wet is geregeld dat Wild zwijn, Damhert en Edelhert in het vrije veld nu niet worden getolereerd. Voor een reus-achtige zwerver zoals de Eland zijn de moerasgebieden in Drenthe de komende tijd nog te klein. Voorlopig is het Ree de enige overgebleven natuurlijke grazer in Drenthe. Een ontmoeting met een Ree behoort tot de topbelevenissen van menig recreant. Vervangers van onze natuurlijke grazers, zoals Schotse hooglanders, zorgen eveneens voor boeiende natuurmomenten. Hoe boeiend en functioneel deze huis-dieren in het Drentse landschap ook zijn, een natuurbeheer-der blijft dromen van herintroductie van natuurlijke grote grazers. Als de sector natuurbeheer samen gaat dromen met de recreatiesector dan konden die dromen wel eens sneller uitkomen dan we nu denken, want kuddes grote natuurlijke grazers trekken hordes toeristen aan.

Foto

Gee

rt d

e Vr

ies

Het Wild zwijn wordt (nog) niet getolereerd in Drenthe.

* G.W. de Vries is projectleider bij het IVN Consulentschap Drenthe en lid van de wetenschappelijke adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Een verlangen maar je weet niet waarnaarnaar iets wat voor je uit vlucht

en verlangen naar een plek maar die isnooit waar je bent

aan dit verlangen moet ik denken als ikdie dunne man van Giacometti zie

zo onmogelijk dun – al bijna verdwenenin zichzelf, in de plek waar hij is

hij staat daar maar en hij loopt loopt maarmet een stille haastigheid

hij wil weg, hij wil gaan, hij wil ergens heenen hij blijft dat maar willen

in het raam naast hem een parklandschaproerloze bomen en paden met langzame mensen

Rutger Kopland

Uit: Een man in de tuin | Uitgeverij G.A. Van Oorschot, Amsterdam, oktober 2004

Schrijdende man

Foto

Joo

p va

n de

Mer

bel

Kloosterstraat de sfeer van weleerDe burelen van Stichting Het Drentse Landschap

zijn sinds 1981 te vinden in de Kloosterstraat te

Assen. De straat maakt deel uit van het gebied

dat ‘de bakermat’ van Assen genoemd kan wor-

den. Tegenwoordig ademt het straatje met haar

monumentale gebouwen vooral ‘historie’ uit. In

2008 werden twee gebouwen uit het complex,

Kloosterstraat 7 en 9, door de Provincie Drenthe

aangewezen als beschermd provinciaal monu-

ment.

S i j o D i j k s t r a *

10 Erfgoed

De Kloosterstraat is anno 2011 nog één van die steeds zeldzamer wordende plekken in Assen waar je je even terug waant in de tijd. Hoewel de huidige bebouwing voor het grootste gedeelte dateert uit de 19e eeuw, gaat de geschiedenis van de straat veel verder terug. Veel gebouwen hadden namelijk al een oudere voorganger.Rond 1600 was de Kloosterstraat niet meer dan een pad waaraan gebouwen stonden die eigendom waren van het klooster. Behalve één van de drie kloosterboerderijen stonden er ook een woning, een varkensstal, het melkhuis en het brouwhuis. De Kloosterstraat is daarmee de oudste bebouwde straat van Assen.Aan de oostzijde van de straat, onge-veer op de plek van het huidige huisnummer 11, werd in 1609 een gevangenis gebouwd die in de volks-mond het ‘Hondegat’ werd genoemd. Die bijnaam zegt waarschijnlijk genoeg over de omstandigheden daar. De gevangenis werd in 1844 afgebroken en op de vrijkomende grond werd een woning gebouwd voor de tuinman van de Landdrost. De drost woonde zelf in het tussen 1774 en 1778 gebouwde ‘Drostenhuis’ op nummer 1.In de 19e eeuw kreeg de noordzijde van de Kloosterstraat haar huidige gezicht.Tussen het Drostenhuis en de Zuidersingel werden op het voor-malige kloosterterrein vijf woningen gebouwd die tegenwoordig allemaal door rijk, provincie of gemeente zijn beschermd. Ze zijn in eigendom of erfpacht bij Het Drentse Landschap die ze tegenwoordig als kantoorruimte gebruikt.

Kantoor in stijlIn 1981 betrok Het Drentse Landschap het in een sobere landelijke stijl gebouwde dubbele woonhuis op num-mer 5. Maar daar was heel wat aan voor-af gegaan. Twee jaar eerder werd de toen nog witgepleisterde woning aangekocht. Waarschijnlijk vanwege de bouwkundi-ge staat werd het ongeveer 150 jaar oude pand, weliswaar zorgvuldig maar tot de laatste steen, afgebroken en in oorspron-kelijke stijl weer opgebouwd. Hoewel compleet herbouwd, was het resultaat dusdanig fraai dat de gemeente Assen het pand op haar lijst met beschermde monumenten heeft gezet.In de jaren daarna konden steeds meer belendende panden worden aange-kocht. Tijdens de meest recente uit-breiding werd de woning op nummer 11 aan het kantorencomplex toege-voegd. Hiermee is de Zuidersingel nu letterlijk in zicht.

De provinciale monumentenHet dwarshuis op nummer 7 is omstreeks 1880 gebouwd in een voor die tijd gebruikelijke neoclassicistische bouwstijl. Door de hernieuwde toepas-sing van historische stijlelementen is het gebouw een goed voorbeeld van de huisvesting van de stedelijke burge-rij aan het einde van de 19e eeuw. Het huis is sterk verwant aan wat lokaal het ‘Asser type’ is gaan heten. Een woon-huis van één bouwlaag met een ver-hoogd middengedeelte is hiervan het belangrijkste kenmerk. Bij de woning aan de Kloosterstraat is op de verho-ging nog een fronton geplaatst met daarin een taats draaiend gietijzeren roosvenster, waardoor het dus aan de onderkant scharniert. Fo

to: c

olle

ctie

mev

r. Ti

neke

ten

Oev

er

11Erfgoed

Wat verder opvalt, is de asymmetri-sche plaatsing van de voordeur. Voor de verbouwing tot kantoor liep er een middengang vanaf de entree naar achteren, met aan weerszijden de kamers. De T-vormige vensters hebben een getoogde (gebogen) bovendorpel met een hanenkam in het metselwerk daarboven. Uit archiefstukken weten we dat het huis in 1914 in opdracht van G. Ebbink is verbouwd. Aangezien hiervan aan de buitenkant geen sporen zichtbaar zijn, zal de toenmalige eige-naar de werkzaamheden waarschijnlijk tot de binnenzijde hebben beperkt.

OorlogsmuseumEen paar stappen verder in oostelijke richting staan we voor Kloosterstraat 9, ook een provinciaal monument. Dit vrijstaande woonhuis is in meerdere opzichten een bijzondere woning.

Wat meteen opvalt is dat dit het enige 19e eeuwse pand in de straat is met een verdieping.Aan de bouwstijl en het materiaalge-bruik valt af te lezen dat de voorgevel gebouwd moet zijn in de tweede helft van de 19e eeuw. Net als de naastge-legen panden. Wanneer we echter de achter- en zijgevels wat beter bekijken zien we dat die zijn opgetrokken in oude, met kalk gevoegde handvorm-stenen. Dit duidt op een oudere bouw-datum. Uit de achtergevel blijkt ook dat de woning oorspronkelijk slechts één bouwlaag telde. De verdieping is toegevoegd toen het huis de huidige voorgevel kreeg. De vondst van mense-lijke beenderen bij graafwerkzaamhe-den in de tuin doet vermoeden dat het huis staat op een gedeelte van de voor-malige begraafplaats van het klooster.In de Tweede Wereldoorlog heeft het

huis een belangrijke rol gespeeld bij een actie van de Knokploeg Noord-Drenthe. Vanuit de woning vond op 11 december 1944 de roemruchte overval plaats op de Asser gevangenis, waar-bij 29 verzetsstrijders werden bevrijd. Voormalig bewoner Enno Smith heeft met zijn in het pand gevestigde oor-logsmuseum jarenlang de herinnering levend gehouden.

Anno 2011 wordt er in de monumen-tale woonhuizen niet meer gewoond en ze hebben een moderne inrichting gekregen. Toch mag het eindresultaat er zijn: aan de binnenzijde is een com-fortabele herbestemming gerealiseerd en op straat proef je nog steeds de sfeer van weleer.

* Drs. S.R. Dijkstra is adviseur Monumentenzorg bij Drents Plateau.

Foto

: Dre

nts

Mus

eum

foto

: Maa

rten

Wes

tmaa

s©

Lof

arfo

to: M

elvi

n G

ret

/ FN

foto

: Jaa

p de

vrie

s

LOFAR, weet u wat dat eigenlijk is? Weet u het niet? Kom dan naar de LofarDag op 10 juli in Exloo. LOFAR is een internationaal vooraanstaand wetenschappelijk project, gericht op het onderzoeken van het heelal. Het hart van LOFAR ligt bij Exloo en Buinen in een 400 ha groot natuurgebied dat door Het Drentse Landschap wordt beheerd. Stichting LofarTafel wil heel graag dat bewoners en bezoekers van het gebied meer te weten komen over dit natuurgebied en het LOFAR project. Daarom organiseert LofarTafel samen met ASTRON, ondernemers en Stichting Het Drentse Landschap een LofarDag. Er zijn excursies in het LOFAR-gebied, hemelse gerechten en hemelse muziek. Toegang is gratis. Voor meer informatie ga naar www.lofardag.nl Locatie: Hoofdstraat in Exloo.

Onder leiding van fotograaf Maarten Westmaas volgt u een workshop fotografie voor beginners (en gevorderden). Maarten Westmaas is natuurfotograaf en schrijver en is gespecialiseerd in oude natuur- en cultuurlandschappen. Naast het foto- en reisboek over de hunebedden dat in 2009 is verschenen, wordt dit jaar zijn 2e fotoboek over de Drentsche Aa gepresenteerd. Kosten: € 55,- (incl. koffie/thee, lunch en cursusmateriaal). Opgave is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552. U dient uw eigen digitale camera mee te nemen. Locatie: Paterswolde.

In het kader van de Nacht van de Vleermuis én de vleermuistentoonstelling in Orvelte vanavond een spannende vleermuisavond. Deskundigen vertellen eerst over de vleermuis aan de hand van de tentoonstelling en daarna gaat u met de batdetector op zoek naar deze bijzondere zoogdieren.Startlocatie: Drenthehof, Dorpsstraat 1a, 9441 PD Orvelte.

Het Drentse landschap beleven via de vijf zintuigen. Dat is de insteek van de Drentse Landschapsproeverij van de Natuur en Milieufederatie Drenthe, Het Drentse Landschap en de Provincie Drenthe. Tijdens deze dag worden bezoekers niet alleen uitgedaagd om eens met andere ogen naar het landschap te kijken. Via allerlei activiteiten kan het landschap ook met de andere zintuigen (ruiken, voelen, luisteren en proeven) maximaal worden beleefd. Ook voor kinderen is er van alles te doen. Zie voor meer informatie www.nmfdrenthe.nlLocatie: Vakantiepark Dianaheide Amen.

Activiteiten eruit gelichtKijk voor meer activiteiten in de agenda april 2011 - september 2011 of op www.drentslandschap.nl

za 27 augustus 19.30 – 22.00 uur

Nacht van de Vleermuis

zo 11 september 11.00 – 16.00 uur

Drentse Landschapsproeverij

zo 10 juli 11.00 – 17.00 uur

Onthou wat je zag op de LofarDag

zo 10 juli 10.00 – 16.00 uur

Workshop fotografie

13Activiteiten

Op zondag 3 juli vanaf 11.00 tot 16.00 uur houdt Stichting Het Drentse Landschap voor de tweede

keer het Festival van het Landschap in Orvelte. Op deze dag is het genieten voor mensen die natuur,

landschap, erfgoed, kunst en cultuur een warm hart toe dragen. Bovendien zorgt de sfeervolle omge-

ving van het prachtige esdorp Orvelte voor een prachtig decor voor alle activiteiten.

Festival van het land schap

ORVELTE

3ZON D A G

JUL I

Foto

Joo

p va

n de

Mer

bel

14

Het programma voor het Festival van het Landschap staat vol met muziekoptredens, ludieke theateracts, boeiende excursies en lezingen en outdooractiviteiten. Er is bovendien een gezellige markt waarop de groene organisaties en bedrijven hun producten aanbieden. Daarnaast zijn er demonstraties en workshops waaraan mee gedaan kan worden. De schaapherder demonstreert het scheren van schapen en het drijven met de hond. Verschillende kunstenaars halen hun inspiratie uit de Drentse natuur, ook zij zijn op het festival aanwezig. Enkele van hen demonstreren hun technieken.Kinderen hoeven zich in Orvelte op 3 juli ook niet te vervelen. Er is een uitgebreid activiteitenprogramma voor ze gemaakt. Om alvast in de feeststemming te komen kunnen ze gratis geschminkt worden. Er zijn activiteiten uit de IJzertijdperiode en rond schapen. Ook kunnen ze diverse high tech snufjes aanschouwen, zoals een luchtfiets en een human robot.

We hebben geprobeerd een afwisselend programma te maken voor jong en oud. Het moet een dag worden om te genieten van muziek, theater, sport en spel, lezingen, activiteiten en alles wat er verder voorbij komt. Mis het daarom niet! Wij begroeten u graag.

Meer informatieWilt u meer weten over het Festival van het Landschap dan kunt u contact opnemen met Hanna Schipper, medewerker communicatie van Het Drentse Landschap. Telefoon (0592) 31 35 52 of via h.schipper@drentslandschap.nl.

Hoe kom ik in Orvelte?

• Orvelte is gemakkelijk per auto te bereiken. Het dorp ligt op de as Beilen en Emmen. U kunt er komen via: de A28 (autosnelweg Hoogeveen-Assen) door de afrit naar Westerbork/Emmen te nemen. Bij Westerbork verlaat u deze weg (N381) en rijdt dit dorp binnen. Vervolgens slaat u hier op de rotonde rechtsaf richting Orvelte en per auto hebt u nog slechts 4 minuten nodig om een van de parkeerplaatsen bij het monumentendorp te bereiken.

• Komt u uit de richting Emmen via die N31 dan kunt u het beste de afslag Wezup nemen. U rijdt midden door dit dorp om vijf minuten later de P-borden van Orvelte te zien.

• Ook via het Oranjekanaal (dat tussen Smilde en Emmen is gegraven) kunt u er komen. Bij de Orvelterbrug gaat u zuidwaarts en binnen één minuut ziet u de contouren van het dorp.

• Het dichtstbijzijnde NS-station is in Beilen. Orvelte is door de week ieder uur bereikbaar met de bus vanuit Beilen (lijn 22), Assen en Emmen. In het weekend rijden de bussen minder vaak. Bel hiervoor OV Reisinformatie 0900 9292.

Festival van het land schap

15

De Blauwborst (Luscinia svecica) is een klein zangvogeltje dat verwant is aan de Nachtegaal en de

Roodborst. Doordat hij een verborgen leven leidt, heeft men lang gedacht dat hij een zeldzame verschij-

ning was in Nederland. Jac.P.Thijsse zegt daarvan dat pas toen men wat meer op vogels ging letten, de

Blauwborst eigenlijk in het hele land wel bleek voor te komen. Vol enthousiasme vertelt hij over een

ontmoeting met een zingende Blauwborst in de buurt van Noordpolderzijl, die “zittend op een paaltje in

een sloot langs een gerstakker een mooi helder liedje ten gehore bracht, vol gratie en afwisseling”.

In onze provincie komt de Blauwborst relatief weinig voor. Niettemin treft men in Drenthe ongeveer 350 broed-paren aan, vooral geconcentreerd langs de meren op de grens met Groningen en in het zuidwesten en zuidoosten van de provincie. Echt goede plekken zijn: Bargerveen, Wapserveense Petgaten, de randen van het Fochterloërveen (de voormalige vloeivelden) en de oevers van het Zuidlaardermeer.In Diependal werd de Blauwborst voor het eerst gezien in 1992. Ook in het Bongeveen en hier en daar langs de Drentsche Aa valt de vogel waar te nemen. Er was overigens tot ongeveer 1970 sprake van een achteruitgang in de landelijke aantallen. Er leefden toen nog maar zo’n 800 paar in Nederland tegen zo’n 10.000 nu. Vanaf 1981 scho-ten de aantallen omhoog. Tegenwoordig leven er meer Blauwborsten dan ooit in Nederland. Inmiddels staat deze vogel dan ook niet meer op de Rode lijst. De Blauwborst vindt z’n biotoop in vochtig terrein en dan vooral op de gra-diënt van moeras naar iets droger gebied, zoals in moerasstruikstruweel. Zo’n terrein moet dan verder nog aan drie basisvoorwaarden voldoen: kale bodem met lage vegetatie om voedsel te kun-

BlauwborstS i p k e v a n d e r V e e n *

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

16 Fauna

Het verborgen leven van een kleurrijke moerasbewoner

nen vinden, dichte begroeiing voor een veilige nestplek en struiken die als zang-post kunnen dienen. In ons land wordt de soort vooral aangetroffen in verruigd rietland met wilgen- of vlieropslag. Ook in natuurontwikkelingsgebieden waar ruigten en plas-drassituaties aanwezig zijn blijkt hij zich goed op z’n gemak te voelen.

Witte ster Blauwborsten komen voor in heel Europa en in de noordelijke delen van Azië en Afrika. Men onderscheidt 12 ondersoorten. In ons land gaat het om de Witgesterde blauwborst (Luscinia s. cyanecula): mid-den op de blauwe borst zit een kleine witte vlek. Ongeveer 10 % van alle Witgesterde blauwborsten broedt in Nederland. In de rest van Europa komt vooral de Roodgesterde vorm (L.s.svecica) voor. Deze wordt tijdens de trek wel af en toe in ons land opge-merkt.Elke Blauwborst, jong of oud, is altijd te herkennen aan de karakteristieke roestbruine vlekken aan de staartbasis en die kun je niet missen, want de staart wordt veelvuldig gespreid en opgewipt. Heel handig bij de deter-minatie zo’n kenmerk, vooral wanneer de vogel jou eerder in het vizier heeft dan jij hem en je dus het nakijken

hebt. Volwassen vogels hebben boven-dien een fraaie kenmerkende witte wenkbrauwstreep. Het mannetje valt natuurlijk vooral op door zijn fraaie cyaan-blauwe borst.In het verenkleed van het wijfje ont-breken de schitterende opvallende kleuren. Maar daarmee is niet alles gezegd: onder de blauwborstvrouw-tjes komen mooie en minder mooi gekleurde exemplaren voor.

Zangkunst In het tijdschrift De Levende Natuur, jaargang 1905, is een citaat te vinden uit een brief van een lezer waarin deze voor Jac. P. Thijsse de zang van de Blauwborst beschrijft: “met zijn staart omhoog à la Winterkoning, en zijn blauwe, wit gedeco-reerde en rood omzoomden borst naar mij toegekeerd, begon hij te zingen, of liever eerst was ‘t een piepen zoo hoog, dat het sprekend op krekelgeluid geleek en daarna een imitatie van ‘t rietzangertjeslied, zóó treffend gelijkend, dat alle andere imitaties in de vogelwereld er een punt aan konden zuigen, ‘t Geluid was wat voller en reiner dan van een Rietzanger, meer de toon van een Nachtegaal, maar anders wonderbaar-lijk nagebootst. Tusschen dat lied af en toe een helder piepje, dat hij ook laat hooren, als hij op den grond bezig is en dat maar moeilijk te onderscheiden is van de vele piepjes, die de gele Kwikstaarten laten hooren “. Het lied heeft inderdaad ele-menten van zowel de rietzanger- als de nachtegaalzang. Het verloopt echter minder krachtig dan het nachtega-lenlied en is daardoor lieflijker van karakter. Door de afwisseling en de vele nabootsingen die er ook in zit-ten, is het steeds weer verrassend. De Blauwborst imiteert niet alleen vogels, maar ook insecten en mechanische geluiden.

Wie eenmaal de Blauwborst heeft ontdekt komt er niet meer los van. Weliswaar leidt de vogel een terugge-trokken bestaan, maar in het voorjaar pakt hij goed uit. Het mannetje begint z’n lied vaak vanuit de ondergroei, maar bij toenemende opwinding zoekt hij het hogerop en showt dan geze-ten vanaf zijn zangpost de prachtige korenbloemblauwe bef met witte ‘ster’. Tijdens het zingen ziet de vogel kans

zijn keel in trilling te brengen, waar-door de witte vlek voortdurend van vorm en grootte verandert en zelfs gaat schitteren. Behalve dat hij zijn lied vanaf een zangpost ten gehore brengt voert de Blauwborst ook regelmatig zangvluchten uit. Al zingend stijgt hij enkele meters vrijwel recht omhoog om dan weer met een boog in te val-len.

OuderzorgEen paar dagen na aankomst in het broedgebied vestigt het mannetje een territorium. Als dan de wijfjes na een paar dagen ook arriveren, kunnen de balts en de paarvorming beginnen. Het

wijfje bouwt in 2-4 dagen tijd het nest, meestal op de grond, vaak onder een struik, altijd in de buurt van water en legt daarin elke dag een ei. Ze begint al met broeden voordat het legsel com-pleet is. Het broeden duurt 12 of 13 dagen. Daarna blijven de jonge vogels nog ongeveer 2 weken in het nest. Nog voordat ze echt vliegvlug zijn verlaten ze het nest, als ze althans niet voor het zo ver komt door een predator zijn

foto

: Ber

til Z

oer

Zoersche landen

opgepeuzeld. Dit zou een kraaiachtige of een kleine roofvogel kunnen zijn, maar evengoed een wezel of andere grondjager.De eitjes (5, 6 of 7) worden door het vrouwtje uitgebroed, maar het voeren van de jongen doen de ouders samen. Bij veel soorten waar beide ouders voor de jongen zorgen, komt het voor dat elke ouder de exclusieve zorg voor enkele jonge vogels op zich neemt nadat deze zijn uitgevlogen. Dat is ook zo bij de Blauwborst. Zweedse onder-zoekers stelden vast dat deze vorm van taakverdeling optreedt als de jongen zich na het uitvliegen over een groot gebied verspreiden. Er bleek ook een uitzondering op deze regel: manne-tjes die er twee wijfjes op nahielden besteedden maar weinig tijd aan het voeren van jongen.

Buitenechtelijk vaderschapWe gaan we er vaak van uit dat elk nest vogels door de beide ouders worden verzorgd. De werkelijkheid is overigens lang niet altijd zo idyl-lisch. Onderzoek heeft aangetoond dat er vaak sprake is van buitenechtelijk vaderschap.De Blauwborst staat te boek als een territoriumhoudende vogel met een,

tijdens het broedseizoen, overwegend monogame leefwijze. Maar een Noors DNA-onderzoek bij een aantal broed-gevallen van de Blauwborst, laat zien dat zich in ca 35% van de onderzochte nesten één of meer jongen bevonden waarvan de sociale vader niet de biolo-gische vader was. Dit ondanks het feit dat het mannetje in de periode van de eileg zijn vrouwtje zorgvuldig bewaak-te en 60% van de tijd minder dan 1 meter van haar verwijderd was. Wat ook opviel was dat het mannetje het wijfje in de gaten houdt, niet anders-om. Bovendien werd vastgesteld dat tijdens het broedseizoen de intensiteit van de zang geleidelijk afneemt en ook niet piekt in de vruchtbare periode van het wijfje. Zang speelt dus kennelijk in de bewaking van het genetisch ouder-schap geen rol van betekenis.

Kleurrijke wijfjesOnder vrouwtjes van de Blauwborst komen sterke onderlinge verschillen voor in de kleuring van de borst. Bij sommige ontbreekt de blauwe kleur geheel en bij andere benadert deze die van mannetjes.Het verschijnsel van kleurrijke vrouw-tjes komt bij meerdere soorten voor; niet alleen bij vogels. Men heeft dit

altijd beschouwd als een niet functio-neel bijproduct van natuurlijke selectie.Noors onderzoek laat uitkomsten zien die er op wijzen dat de mannetjes een voorkeur aan de dag leggen voor de kleurrijkste vrouwtjes. Ook bleek dat deze vrouwtjes sterker gebouwd waren dan hun saaier gekleurde seksegenoten. Dit zou een aanwijzing kunnen zijn voor een betere gezondheid en daar-door voor sterker nageslacht. Het feit dat de mannetjes voor de paring vooral kleurrijke vrouwtjes kiezen, betekent ook dat dit verschijnsel door seksuele selectie in stand wordt gehouden.

Blauwborsten zijn tegenwoordig vrijwel elk jaar als broedvogel waar te nemen in de terreinen Diependal, Oeverlanden Zuidlaardermeer, Annermoeras (Hunzedal), Takkenhoogte, Zoersche Landen en het Bongeveen. Wie zelf eens een Blauwborst wil zien of horen doet er verstandig aan om eind maart of begin april op zoek te gaan. Blauwborsten zijn één van de eerste zangvogeltjes die in het voorjaar hun terugkomst uit het zuiden vieren met een uitbundig deuntje.

* S. van der Veen is vrijwilliger en voormalig bestuurslid van Het Drentse Landschap.

Met dank aan Arend Jan van Dijk (SOVON) voor het aanleveren van de actuele gegevens.

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

< Diependal

Sleen heeft weer een steen

Eind vorig jaar is op het terrein van WMD vlakbij Sleen een tien ton zware steen gevonden. Keiendeskundige Harry Huisman heeft de steen onderzocht en het blijkt om een heel zeldzame pyterliet uit Zuid Finland te gaan. Het is bovendien de grootste pyterliet, een minder gangbare soort graniet, ooit in Nederland gevonden. De kei heeft zo’n 140.000 jaar geleden met het gletsjerijs een reis van 1500 kilometer gemaakt vanuit de buurt van Aland in de Oostzee naar Sleen. De kei werd begin vorig jaar gevonden door John Bolderdijk op zijn land aan de Broeklanden dat hij pacht van de WMD.Samen met het project Geopark de Hondsrug is besloten de steen een mooie plek te geven in het centrum van Sleen. Het sluit aan bij de doelstellingen van het Geopark om de grote keien een plek te geven in de dorpen in het Hondsruggebied. Op Wereldwaterdag is de steen officieel overhandigd aan wethouder Roeles en de inwoners van het dorp Sleen. De kei ligt langs het Pieterpad dat door het dorp loopt. Stichting Streekeigen Sleen kwam met het voorstel voor een plaatsje op de driesprong bij de molen. Voor deze plek is gekozen omdat hier de scheiding tussen oud-Sleen met de nieuwbouw is.

Volgens de Coevorder wethouder Geert Roeles, die samen met Norbert Veldkamp van WMD de enorme steen ‘doopte’, is het een wonderbaarlijke steen voor een wonderbaarlijk dorp.

Kijk voor meer informatie over drinkwater op wmd.nl.

S o n j a v a n d e r M e e r *

Op een zonnige woensdagmiddag in april rijd ik naar de Kosterij. Dit is de naam van de keuterij die

Leon Driessen aan Het Drentse Landschap heeft geschonken. Via een lange oprijlaan (bijna 1 kilometer!),

arriveer ik bij dit idyllisch gelegen keuterijtje in de buurt van Ruinerwold. Leon staat me al op te wach-

ten want voordat we het gesprek beginnen wil hij mij zijn prachtig aangelegde tuin laten zien. En de

Ooievaars natuurlijk die voor het eerst het nest voor zijn huis bewonen.

Leon Driessen:

Bij Het Drentse Landschap is mijn keuterij in goede handen

foto

: Sak

e El

zing

a

20 Interview

Bij Het Drentse Landschap is mijn keuterij in goede handenIn een klein stookhok dat door Leon zelf tot keuken is verbouwd, voeren we even later het gesprek. Leon en zijn vrouw Majke en hun 2 kinderen kwamen hier ruim dertig jaar geleden wonen. De keuterij was toen zwaar in verval geraakt. Het stel had zelf geen cent te makken maar de moeder van Leon zorgde ervoor dat de woning toch gekocht kon worden. Leon groei-de op in Leiden en verbleef lange tijd in een klooster in Salland. De Drentse hippiecultuur had echter een sterke aantrekkingskracht op hem en daarom besloot hij naar Drenthe te verhuizen. “Een vriendin van mij woonde hier even verderop in Oosteinde in een klein huisje op het erf van een grote boerderij”, vertelt Leon. “Ze vond het geen probleem als ik bij haar in kwam wonen. Vrij snel daarna leerde ik mijn vrouw Majke kennen”. Toen de vrien-din vertrok besloten Majke en Leon in het kleine huisje te gaan samenwo-nen. Dat ging redelijk totdat er kinde-ren kwamen, want toen was het huisje al snel te klein. Via een ontmoeting met een bekende uit de buurt werd het stel erop gewezen dat ‘de Kosterij’ te koop stond. “We waren al langere tijd op zoek naar een groter huis maar dat viel niet mee”, vertelt Leon. “Toen we dit zagen waren we meteen verkocht, ondanks dat het een bouwval was. Het geld was helaas een probleem maar mijn moeder was al lang blij dat we iets gevonden hadden en betaalde de woning voor ons”.

KeuterboerDe keuterij ziet er inderdaad uitgeleefd uit op de oude foto’s die Leon uit die

tijd toont. Voordat het gezin Driessen er in trok, had het jarenlang gefungeerd als vakantiewoning van een familie uit het westen van het land. Aan het onderhoud hadden ze weinig gedaan, zo te zien… Daarvoor had het tot in de jaren zestig dienst gedaan als klein boerderijtje van Geert en Albertje Bakker en hun 8 kinderen. Leon toont nog een fotoalbum met mooie foto’s

waarop de ouders en de kinderen allemaal staan. Regelmatig komen er nog kleinkinderen van de Bakker’s bij hem op bezoek om te kijken waar hun grootouders hebben gewoond en geleefd. Hij leidt ze met veel trots rond.De keuterij heet de Kosterij. Vroeger heette het hele gebied rond het boer-derijtje ‘De kosterij’. Een naam die waarschijnlijk ontleend is aan de heer Stellink, degene van wie veel grond in de omgeving was. Hij was voorzanger in de kerk van Blijdesteijn en kreeg daarom als bijnaam ‘de koster’. De grond die hij bezat werd daarna al snel de Kosterij genoemd…In de omgeving van de Kosterij had-den vroeger tien à vijftien gezinnen een akkertje waar ze groenten en graan op verbouwden. De familie Bakker had daarnaast nog een koe en wat kip-pen, maar volgens Leon konden ze er niet van leven en had Geert er nog een baantje bij. Zoals dat voor heel veel keuterboertjes toentertijd gold.

Veel veranderingenLeon en Majke leefden in de eerste jaren dat ze in de Kosterij woonden als echte hippies. Ze leidden een eenvou-dig leven en verbouwden hun fruit en groentes zelf. “Het was een leven dat goed bij ons paste”, meent Leon. “Ik verdiende toen als melkmonsternemer de kost. Hiervoor moest ik ’s ochtends en ’s avonds op pad maar overdag kon ik flink klussen aan ons boerderijtje. Heerlijk vond ik dat. Later toen ik door de scheiding mijn baan opzegde om voor de kinderen te zorgen, ben ik vanuit huis klokken en computers gaan repareren. Zo kon ik nog meer

foto

: Sak

e El

zing

a

21Interview

tijd besteden aan het huis en de tuin. Wie hier in dertig jaar niet is geweest zal het niet meer terug herkennen. Er is veel veranderd”. Tegenwoordig verkeert de keuterij in

goede staat van onderhoud. Leon doet dit onderhoud nog steeds zelf, ondanks dat het boerderijtje nu aan Het Drentse Landschap is overgedragen. “Wij zijn overeen gekomen dat ik hier tot aan

mijn dood mag blijven wonen. Ik heb altijd het onderhoud zelf gedaan dus dat wil ik ook nu graag blijven doen”.

Plek behoudenLeon Driessen nam een aantal jaren geleden contact op met Het Drentse Landschap om te informeren hoe hij zijn bezit aan deze stichting kon nala-ten. Hij vond het een onverdraagzame gedachte dat deze prachtige plek mis-schien door anderen op een verkeerde manier bewoond zou gaan worden. Vooral nu zijn beide kinderen zijn overleden, wil hij er zeker van zijn dat deze plek behouden blijft. “Ik voel me sterk verbonden met de natuur. Dat heb ik denk ik van mijn moeder. Zij zei altijd ‘Sinds ik de mens ken hou ik van dieren’. Ik vind dat mensen tegenwoordig veel kapot maken in de natuur. Het zou voor mij vreselijk zijn als ik niet weet wat er met deze plek gebeurt. Bij Het Drentse Landschap weet ik zeker dat de keuterij in goede handen is. Hier hebben we goede afspraken over gemaakt en dat is erg geruststellend…”Het gesprek loopt ten einde omdat Leon naar de repetitie van zijn zang-koor moet. Hij benadrukt gedurende de middag meerdere malen dat hij zich zo geborgen voelt in de gemeenschap van Ruinerwold. Hij is ook lid van de plaatselijke fanfare en bezoekt elke zondag de kerkdienst. “Wie had dat nu kunnen denken van een hippie”, zegt hij met zijn blauwe pretoogjes. “Na jarenlang vrij leven ben ik nu gewor-teld in de gemeenschap van een Drents dorp!”.

* Drs. S.S. van der Meer is hoofd communicatie van Het Drentse Landschap.

Meer weten over schenkingen en legaten?

Indien u meer wilt weten over eenmalige giften of over het opnemen van

Stichting Het Drentse Landschap in uw testament dan kunt u de folder

‘Omwille van ons landschap’ gratis aanvragen: 0592- 35 35 52 of

via e-mail info@drentslandschap.nl.

foto

: Sak

e El

zing

a

22 Interview

ErfgoedHet Drentse Landschap heeft de onderstaande panden nog beschikbaar voor de verhuur.

VeenhuizenHoofdweg 118 (Klein Soestdijk)Functie: wonen, werken, erfgoedlogies: 490 m2

AnsenRheebruggen 6Functie: wonen, erfgoedlogies: 330 m2

GieterveenBroek 62 (Molenaarswoning)Functie: wonen: 210 m2

foto

: Son

ja v

an d

er M

eer

foto

: Han

s D

ekke

rfo

to: S

ake

Elzi

nga

Het boerderijtje in Gijsselte is te huur. De vakantiewoning is onlangs gerenoveerd. Het ligt prachtig verscholen in de Drentse natuur en heeft uitzicht op een mooi ven. Wie van rust, stilte en ruimte houdt zal zich hier helemaal in zijn element voelen. De vakantiewoning biedt plaats aan 9 personen. Kijk voor meer informatie en om te reserveren op www.drentslandschaplogies.nl of bel tijdens kantooruren met Ellen Zindel, (0592) 31 35 52. Begunstigers van Het Drentse Landschap krijgen 5% korting op het boeken van een vakantiewoning van de stichting.

foto

: Han

s D

ekke

r

Rheebruggen 6 - Ansen

Broek 62 - Gieterveen

Klein Soestdijk - Veenhuizen

OrvelteDorpsstraat 1 Functie: wonen en werken: 390 m2

OrvelteDorpsstraat 2 (Tingieterij) Functie: wonen en werken: 400 m2

LindeSchrapveen 13 (keuterij De Kiefte) Functie: wonen, erfgoedlogies: 300 m2

VakantiewoningKeuterij Ghysselte

TE HUUR

B e r t u s B o i v i n / E r i c v a n d e r B i l t

WesterhaarTussen Spier en Wijster

Onderweg denk je in een bungalowparkje terecht te komen. Niets is minder waar. Vanaf het parkeer-

plaatsje kronkelt een glad geschoren graspad het bos in. Het bos is nog jong. De bomen zijn hooguit

vuistdik. Niet lang geleden groeiden hier aardappels en bieten. In de plas in het bos kwaken Groene kik-

kers. Hoog boven ons hoofd ‘judeljoot’ de Wielewaal. Deze wandeling is een ontdekkingstocht. Natuur

ontdekken op plekken waar je haar het minst verwacht.

Nieuw bosHet eerste deel van de route brengt een graspad u door een jong bos. In de jaren negentig werd het aangelegd op gewoon akkerland. De boer die het land van Stichting Het Drentse Landschap pachtte besloot met zijn bedrijf te stoppen en in overleg met de stichting van zijn bouwland natuurgebied te maken. Inmiddels is Het Drentse Landschap eigenaar van het bos. De rest van het gebied waar deze wandeling

u brengt, kreeg de stichting al eerder, halverwege de jaren zeventig, in haar bezit, tegelijk met het Landgoed Vossenberg ten oosten van Wijster.De grote hoeveelheid brandnetels in het jonge bos laat zien dat deze voormalige landbouwgrond nog rijk aan voedingsstoffen is. De boompjes staan dicht op elkaar. Destijds hanteerde de subsidieverstrekker flinke plantdichtheden als voorwaarde voor dergelijke projecten. Duidelijk is al te

zien wie in het bos de winnaars en de verliezers zijn. Hoewel ook in de natuur sommige hardlopers doodlopers zijn. De meest forse bomen in dit jonge bos zijn de (bos)Wilgen. Op den duur echter zullen ze het afleggen tegen soorten als Eiken en Berken. Ze worden hoger dan de Wilgen. Zodra een Wilg in de schaduw komt te staan, zal hij het loodje leggen.

GrafheuvelVia een klaphek (punt 3 in de route) komt u op een heideveldje met drie vennetjes. Het pad over de heide brengt u langs een bronstijdgrafheuvel. Archeologen onderzochten de heuvel eind jaren veertig. Het bleek dat de heuvel drie keer gebruikt is als begraafplaats. Twee keer werd de heuvel opgehoogd om opnieuw als begraafplaats te dienen. Bij één van die gelegenheden werd een paalkrans rond de heuvel opgericht.

VennetjesVlak achter de grafheuvel ligt een fraai veentje. Loop er gerust even naartoe. Het wordt het Hoekakkersveentje genoemd. Jarenlang hebben de boeren uit Spier er voor eigen gebruik turf gestoken. Het verhaal gaat dat hier een ruiter met zijn paard verdronken is. Iets verder zuidwaarts ligt het Taaiveen. Het Drentse Landschap heeft hier veel bosopslag weggehaald om het veentje weer onderdeel te laten uitmaken van het heideveld. Een derde veentje fo

to: H

ans

Dek

ker

Wandelroute 45

ligt aan de andere kant van het raster. Lang geleden werd er omheen een bungalowparkje gebouwd dat de naam ’t Vennegien kreeg. (Tegenwoordig kun je je onmogelijk voorstellen dat er in zo’n natuurgebiedje vakantiebungalows mogen worden gebouwd…)Aan de overkant van de weg Spier-Wijs-ter (punt 9 in de route) ligt het allermooi-ste veentje. Langs de oevers groeien mas-saal de Kleine veenbes en Lavendelhei. In het water gedijen zeldzame soorten

veenmos. Rond het ven leven Adders, Heikikkers en Poelkikkers. Vanwege de kwetsbaarheid van dit hoogveenmilieu mag u dit deel van het terrein niet betreden.De vier ‘vennegies’ on-derweg maken onder-deel uit van een rij van in totaal 27 veentjes ten oosten en noorden van Spier. De meeste veen-tjes zijn waarschijnlijk pingo’s. Ze ontstonden in de laatste ijstijd dankzij grondwater dat aan de opper-vlakte bevroor. Het water vormde tiental-len meters hoge ijsbergen. Hun gewicht drukte de grond in en schoof de aarde opzij. Na het smelten van het ijs bleef er een ronde kuil achter met een soort wal eromheen. In de loop van de tijd groei-den de pingo’s dicht met veen.

IJsbaanDe ijsbaan van de IJsvereniging Wijster en Omstreken in het bos (punt 11 in de route) is niet alleen een bezoekje waard als er geschaatst kan worden. Het water dat er na de winter blijft staan, heeft het veld in het bos veranderd in een prachtig moerasgebiedje waar Moerasviooltjes en Wateraardbeien groeien. Ook leven er tal van libellen, kikkers en salamanders. Zelfs de zeldzame Moerassprinkhaan lijkt het op de ijsbaan van Wijster naar z’n zin te hebben (zie elders op deze pagina).

1 Dr. Willem Beijerinck (1891-1960) promoveerde in 1927 op een proefschrift over Zoetwaterwieren in Drentse heideplassen. Aan de weg van Spier naar Wijster (voorbij de ijsbaan) begon hij Het Biologisch Station dat later onderdeel werd van de Landbouwhogeschool Wageningen. Het instituut is inmiddels gesloten. Willem Beijerinck was een man met gezag. Samen met Jac. P. Thijsse wist hij de Vereniging Natuurmomenten te overtuigen het Dwingelderveld aan te kopen. Dr. Beijerinck was één van de bestuursleden van het eerste uur van Stichting Het Drentse Landschap.

2 Eén van de meest opmerkelijke ‘zomergasten’ van de ijsbaan van Wijster is de Moerassprinkhaan. Door het verdwijnen van veel natte milieus is het insect zo zeldzaam dat hij op de Rode lijst met kwetsbare soorten gezet is. U zult hem bij de ijsbaan eerder horen dan zien. Hun geluid doet nog het meest denken aan het tikken van schrikdraad rond een weiland. Wie de Moerassprinkhaan te zien krijgt, herkent hem aan zijn felrood gekleurde dijen.

3 Heideblauwtjes stellen hoge eisen aan hun omgeving. Ze leven op de overgang van natte en droge heide waar ze vlak bij elkaar gras, Dophei en Struikhei kunnen vinden. Het heideveldje waar u tijdens de wandeling over komt, is zo’n plek. Heideblauwtjes zetten hun eitjes het liefst af op Struikhei, want daar zijn hun rupsen gek op. Heideblauwtjes leven in kolonies. Tegen de avond ziet u ze in grote groepen rondvliegen waarna ze gaan slapen in pollen Pijpenstrootje.

3

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

foto

: Arc

hief

HD

L

Uitneembaar routekaartje in dit nummer.Ook te downloaden op www.drentslandschap.nl

1

2

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

foto

: Han

s D

ekke

r

foto

: Han

s D

ekke

r

25

Het Stroetenveld

Het beekdalreservaat Stroeten nabij Zweeloo is een van de meest aantrekkelijke land-

schapsparels in het bezit van Stichting Het Drentse Landschap. Al vanaf 1969 wordt

getracht dit kleinschalige landschap te verwerven en van een goede inrichting te voor-

zien. Met de verwerving en de inrichting van het Stroetenveld is het herstel van dit

oude cultuurlandschap vrijwel afgerond.

E r i c v a n d e r B i l t *

Het is geen wonder dat er rond het Stroetenveld al vanaf de midden-steen-tijd mensen wonen. In heel Drenthe vinden we esdorpen zoals Zweeloo die gelegen zijn op hoge plaatsen in het landschap. Vaak lagen ze niet ver af van een heldere, stromende beek, zoals de Westerstroom was. Deze esdorpen werden ook omgeven door golvende essen. Ook bij Zweeloo zie je dat nog goed.Op de Zuides tegenover het kerkje werd in 1952 een rijengrafveld gevon-den met meer dan honderd graven uit de periode van 400 tot 800 na Christus. De tijd vlak voor het chris-tendom hier haar intrede deed. In één van de graven lag een vrouw begraven, vergezeld van uitzonderlijk rijke graf-giften. Niet verwonderlijk wordt zij nu als de ‘Prinses van Zweeloo’ herinnerd. De prachtige romaanse kerk van Zweeloo werd halverwege de 13e eeuw op de resten van een waarschijn-lijk 12e eeuwse houten voorganger gebouwd. De geschiedenis leeft dus volop in dit landschap. Ook in letterlij-ke zin, omdat het beekje in de Stroeten al in 1534 als grens tussen de boermar-ken van Zweeloo en Benneveld werd vermeld.

Het landschapZo’n 150 jaar geleden lagen Zweeloo, het beekdal van de Aalder- en Westerstroom en haar welvende essen, als een eiland in een immens en soms troosteloos heideveld. Na de verdeling van de marken werd de heide geleide-lijk ontgonnen tot er rond de dertiger jaren van de vorige eeuw vrijwel niets meer van over was.

Tussen 1850 en 1900 werden de groenlanden in de Stroeten ontgon-nen. Een stroet is een vochtige slenk in de heide waarlangs water oppervlak-kig afstroomt. Het vormt meestal de bovenloop van een beekje en was van-wege de relatieve vruchtbaarheid veelal het eerste stukje in de heide dat tot cultuurgrond ontgonnen werd.Het streefbeeld van Het Drentse

Landschap voor het landschap in de Stroeten is gebaseerd op de landschap-pelijke situatie rond 1900. Behoud en ontwikkeling van het beekdalletje van de Stroeten met haar talloze landschaps- elementen, de essen, de zandwegen maar ook het deels schrale flankgebied van het oostelijk gelegen Stroetenveld erlangs vormt ons doel. Juist vanaf de flank van het Stroetenveld stroomt

foto

: Ber

til Z

oer

Topografie ca 1900

27Terreinbeschrijving

water naar het beekdalletje. Dit deel-gebied vormt dan ook een essentieel onderdeel van ons streefbeeld.

De verwervingHet behoud van de Stroeten is vooral te danken aan de vroegere burge-meester van Zweeloo, de heer Hugo Greebe. In de jaren zestig was hij tevens bestuurslid van Het Drentse Landschap. Hij was zeer bezorgd over de prachtige orchideeën in de Stroeten die mogelijk door de zegeningen van de moderne landbouw zouden verdwijnen. In die tijd was de aan-wezigheid van orchideeën overigens geen enkele reden om een gebied als natuurreservaat aan te wijzen. Ze kwa-men immers nog overal voor. Door zijn aandringen werden uiteindelijk in

1969 de eerste 5 hectaren verworven. Gevolgd door vele andere. Pas met de verwerving van bijna 30 ha in het Stroetenveld in 2004, kon het reservaat afgerond worden.

OrchideeënweeldeIn een paar perceeltjes groeide toen-tertijd een weelde aan Brede orchis en Rietorchis. Hoewel een op verschra-ling gericht beheer van maaien en afvoeren en het dempen van sloten om de boel te vernatten, consequent werd toegepast, bleven de orchideeën in aantal afnemen. Pas na uitgebreid hydrologisch onderzoek omstreeks 1990 kwam de aap uit de mouw. Het hele gebied rond de orchideeënweide werd zo sterk door sloten gedraineerd en was zo belast met meststoffen vanuit de landbouw dat de groeiomstandig-heden voor de orchideeën voortdu-rend verslechterden. In samenspraak met de Provincie Drenthe en met dank aan de landinrichtingscommis-sie van de Ruilverkaveling Mars- en Westerstroom werd er, na veel heen en weer gepraat, besloten om het hele oostelijke inzijggebied genaamd het Stroetenveld te verwerven. Dit zou tot heischraal natuurgebied worden omge-vormd.

Ook kon in 2007 met steun van de ruilverkaveling de beek weer meande-rend gemaakt worden. Door een drem-pel in de beek te maken vlakbij de weg van Zweeloo naar Benneveld, werd het dal ook sterk vernat.

Nieuwe inrichtingDe inzet voor het Stroetenveld was om het weer een functie te geven als schraal en open inzijggebied voor het beekdal. En wel met name om de kwel naar de orchideeënweide te ver-sterken. Die kwel vormt namelijk de bestaansbasis voor deze prachtige plan-ten. De resultaten van grondboringen en hoogtemetingen deden besluiten om een drietal vroeger geëgaliseerde laagten weer te ontgraven. De uitko-mende grond werd deels op bestaande dekzandkoppen opgebracht en met schraal zand afgedekt. Alle watergan-gen in het Stroetenveld daarnaast zijn gedempt. Het meest zuidelijke gebied werd, na het opbrengen van de rijkste delen van de afgegraven bouwvoor, bebost. De voorwaarde van een geslo-ten grondbalans maakte die ingreep noodzakelijk. In totaal is ca 20.000 m3 grond verzet. Het bos meet zo’n 3,3 ha met soorten als Eik, Berk, Grove den, Linde, Europese vogelkers, Beuk,

foto

: Ber

til Z

oer

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Gevlekte orchis >

Weidebeekjuffer >>

maart 2007

28 Terreinbeschrijving

Grauwe wilg, Meidoorn, Sleedoorn en Lijsterbes. Het plan werd opge-steld door Arcadis en na aanbesteding uitgevoerd door aannemersbedrijf Hoornstra BV uit Nieuw-Buinen.Het project kwam tot stand met inrichtingsmiddelen uit de Provinciale Subsidieregeling Natuur. Door extra subsidie vanuit het Prins Bernhard Cultuurfonds en wel specifiek via het Röpcke-Wynia Fonds, konden een aantal extra inrichtingsingrepen worden gerealiseerd die niet via de reguliere subsidies gefinancierd konden worden. Ons past veel dank hiervoor.

Flora en faunaDe Stroeten is een juweel van een Drents cultuurlandschap. Veel soorten planten en dieren zijn gebonden aan

een extensief beheer zoals boeren dat al eeuwen uitvoerden. In de beek vin-den we nog steeds kwelindicatoren zoals Waterviolier en Holpijp naast bijvoorbeeld Waterranonkel. In 1998 werd zelfs de Drijvende waterweeg-bree gevonden door vrijwilligers van de KNNV Zuidoost Drenthe. Vroeger een algemene soort die nu zeer sterk achteruit is gegaan en alleen nog wordt gevonden in zwakstromende schone wateren.In de vochtige graslanden waar in het verleden nog op grote schaal het oranjerode ijzeroer werd gewonnen als typisch Drentse vorm van ertswinning, vinden we een keur van prachtige planten. Naast genoemde orchissen ook Dotterbloem, Sterzegge, Echte koekoeksbloem, Biezeknoppen, Kale jonker, Kruipend zenegroen, Valeriaan en Snavelzegge.Maar liefst 10 soorten libellen bevin-den zich in het gebied. Met de meest exotische namen zoals Blauwe breed-scheenjuffer, Grote roodoogjuffer, Azuurjuffer, Vuurjuffer, Lantaarntje, Platbuik, Viervlek, Glassnijder, Zwarte- en Steenrode heidelibel. Prachtig! Voor zangvogels is het landschap een klein paradijs. Grasmussen, Tuinfluiters, Boompiepers vertoeven er graag maar

ook een Rode Lijst soort als Geelgors komt er in grote aantallen voor.

Na 40 jaar onverdroten inzet is Stichting Het Drentse Landschap er met steun van velen in geslaagd het kleinschalige beekdallandschap van de Stroeten geheel te herstellen en ade-quaat in te richten. De Stroeten zijn daarmee klaar voor een flitsende toe-komst...

NB. Wandelroute 30 van Het Drentse Landschap gaat door de Stroeten. U kunt de route gratis downloaden op de website van de stichting: www.drentslandschap/eropuit/wandelroutes.

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap.

foto

: Ber

til Z

oer

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

mei 2009

De een gaat liever een

blokje om als hij een koppeltje hoog-

landers op zijn pad ziet, een ander zal er juist op af

willen gaan om die wollige lobbes-sen even over de kop te aaien. Beide acties zijn niet nodig. Hoe imposant hooglanders met hun vervaarlijke horens ook zijn, je kunt er rustig langs lopen. Maar ze aaien of - erger nog – van je boterhammetje laten meegenie-ten, moet je niet doen. Het zijn geen huisdieren, al zijn ze voor mensen nog zo aardig. Problemen kun je krijgen als je een hond bij je hebt, of als je tussen moeder en kalf loopt.Hoewel ze nog maar sinds de tachtiger jaren in ons land zijn, zijn ze al bijna niet meer weg te denken. Niet alleen in natuurterreinen kom je ze tegen, ook vele ‘hobbyboeren’ hebben er een paar lopen. Het Drentse Landschap kocht in 1987 in Schotland 33 stuks, waarvan 20 voor de stichting zelf en de overige voor collega-natuurbeheerders. Ze waren bedoeld om mee te helpen bij het beheer van heidevelden en beekdalen. Om deze cultuurland-schappen in stand te houden en niet tot bos te laten verworden, moet er begraasd worden. Al sinds de middel-eeuwen worden daarvoor schapen en runderen ingezet, maar omdat we in de strijd tegen vermesting verschra-ling nastreven, zijn onze hedendaagse landbouwrunderen daarvoor niet geschikt. Met alleen schapen red je het niet. Er moet een grazer bij voor het robuustere werk die de grassen, zoals Pijpenstrootje, en jonge boomopslag stevig aanpakt. De Schotse hooglander blijkt bij uit-stek hiervoor geschikt. Van origine levend in ruig, schraal begroeid terrein doet hij precies wat we ervan ver-wachtten. Bijkomende voordelen zijn dat hij het hele jaar buiten kan blijven, makkelijk afkalft en weinig veteri-

Schotse hooglander

Effectief en goedkoop beheermiddel

foto

: Rut

ger

van

Ham

ersv

elt

J o a n D . D . H o f m a n *

Wegens groot succes gaan we dit jaar uw inzet bij het werven van nieuwe begunstigers opnieuw belonen met een prachtige ets van beeldend kunstenaar Han van Hagen. Dit keer is het thema ‘Pubers van het Drentse landschap’. Zelf schreef hij over deze jonge dieren:

De pubers van het Drentse landschap.Je kent ze wel. Pubers in de wei.Schoonebeker heideschapen, Schotse hooglanders, Limousins en Drentse heideschapen.Barstend van de energie lopen ze de volwassen viervoeters voor de voeten.Buitelen over elkaar, delen kopstoten uit. Bewegen zo onhandig, struikelen over eigen poten.Drinken nog immer verse melk uit moeders tap.Kijken welbewust de wereld in.Wie doet me wat?

De tweede ets die u kunt ontvangen als u een nieuwe begunstiger werft is de jonge Schotse hooglander. De ets heeft een afmeting van 160 mm x 110 mm en wordt in een A4 passepartout afgeleverd.

Gratis ets van Han van Hagen

Werf een begunstiger voor Het Drentse Landschap

naire zorg behoeft en dus een relatief goedkoop beheermiddel is. Aan de verschraling dragen ze niet bij, maar ze zorgen wel voor een open, parkachtige structuur van het landschap met stru-welen, bosjes en solitaire bomen. Op voedselrijke gronden met een eiwitrij-ke begroeiing raakt zijn spijsvertering totaal van streek.In de terreinen van Het Drentse Landschap lopen ongeveer 250 hoog-landers. Omdat nauwkeurig gekeken wordt hoeveel dieren er in een bepaald terrein nodig zijn, kan de gehele jaar-lijkse aanwas niet in de eigen terrei-nen worden geplaatst. Een deel wordt verkocht voor beheerwerk elders, de rest belandt als biologisch vlees op de markt.

* Drs. J.D.D. Hofman is redacteur van Het Drentse Landschap.

Alvast heel hartelijk dank voor uw hulp!

Uw hulp bij het behoud van de Drentse natuur en cultuur is hard nodig. Maak daarom uw familieleden, vrienden en kennissen voor slechts € 17,50 per jaar begunstiger van Het Drentse Landschap. Vul de cadeaubon in dit kwartaalblad vandaag nog in en ontvang snel de eerste prachtige ets.

Blauwe brigade laat Gentiaanbl auwtjes vliegen

M a r g r e e t v a n d e r V a l k *

Het Gentiaanblauwtje is een mooie blauwe heidevlinder die heel speci-fieke omstandigheden nodig heeft om zich te ontwikkelen. Hij heeft Klokjesgentianen nodig waarop de eitjes afgezet kunnen worden en knoopmieren die de poppen van het Gentiaanblauwtje verzorgen. De vrijwilligers van de Blauwe Brigade plaggen stroken heide op plekken die tevoren geselecteerd zijn door vlin-derdeskundige Jelle de Vries van de Vlinderstichting afdeling Drenthe. Dit gebeurt uiteraard in goed overleg met de terreinbeheerders. Geplagd wordt op terreinen van Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en Het Drentse Landschap. Het materiaal om te plag-gen wordt door Landschapsbeheer Drenthe geleverd.Bij zijn zoektocht naar kansrijke plek-ken wordt gelet op de leefomstan-digheden van het Gentiaanblauwtje. Belangrijk is dan de aanwezigheid van Klokjesgentianen in de omgeving en de kans voor knoopmieren om zich te vestigen. In het terrein worden ver-volgens markeringspaaltjes uitgezet waarbinnen geplagd kan worden. Vier keer per jaar - buiten het broedseizoen - trekt de groep er een ochtend op uit

om steeds 4 stroken van 2 meter breed en gemiddeld 10 meter lang te plaggen. Dit gebeurt handmatig. Door oefening krijgt ieder de slag te pakken om niet te dikke plaggen te maken: dit is niet alleen efficiënter maar ook gunstiger. Op de stroken die aldus gemaakt wor-den, kunnen Klokjesgentianen ontkie-men. Van de uitbreiding van het areaal aan Klokjesgentianen profiteert het Gentiaanblauwtje. De vlinder kan nu op meer plekken haar eitjes afzetten. In de loop van de 5 jaar van het bestaan heeft de Blauwe Brigade van Westerveld een gebied ter grootte van een kwart van een voetbalveld geplagd! Ook Adders en Levendbarende hage-dissen profiteren: van het plagmateriaal worden stapeltjes gemaakt waar zij zich kunnen opwarmen.Grootste motivatie voor de vrijwil-ligers om hier mee door te gaan is het jaarlijks zien vliegen van de prachtige Gentiaanblauwtjes...

* M. van der Valk is vrij-williger van Het Drentse Landschap en coördinator Blauwe Brigade Westerveld.

De Blauwe Brigade van Westerveld is een groep van 12 enthousiaste

vrijwilligers die Gentiaanblauwtjes in deze regio een handje helpen

bij het vergroten van hun leefgebied. Bijvoorbeeld door jaarlijks

stukken heide te plaggen. De ingrepen lijken succes te hebben.

foto

: Gee

rt d

e Vr

ies

32 Vrijwilligerswerk

Blauwe brigade laat Gentiaanbl auwtjes vliegen

De Nationale Postcode Loterij is

de grootste Goede Doelen Loterij

van Nederland. Afgelopen jaar

keerde zij ruim 200 miljoen euro

uit aan meer dan 50 organisaties

die zich inzetten voor de bescher-

ming van mens en natuur. Ook de

twaalf Provinciale Landschappen

delen mee in de opbrengst van de

loterij. Hiermee kunnen ze veel

extra’s doen voor de natuur in uw

provincie.

Natuur een kans, maar u ook. Door

mee te doen met de Postcode

Loterij maakt u elke maand kans

op duizenden prijzen. Bovendien

steunt u met uw lot de projecten

van Het Drentse Landschap. Pak

die kans en geef zo de natuur en

cultuur in Nederland extra steun.

Bel (0900) 300 1500 voor meer

informatie.

U een kans –

Zij een kans

foto

: Ron

Soe

nvel

d

Foto

’s G

eert

de

Vrie

s

Klein warkruid is een eenjarige plant. De eerste dagen heeft hij kleine kiem-blaadjes waarmee hij in zijn eigen onderhoud kan voorzien. Maar weldra zoekt hij het hogerop. Met ranken fabriceert hij een soort lasso waar-mee hij rondslingerende bewegingen maakt. In een kwartier kan zo’n lasso een volledig rondje draaien. Op deze manier hoopt hij een mals struikhei-takje te strikken. Vervolgens boort hij zijn wortels in het slachtoffer en steelt het voedsel. Zodra het Klein warkruid zeker weet dat zijn inkomsten door diefstal zijn gegarandeerd, vervalt zijn contact met de bodem en vanaf dat moment is hij volledig afhankelijk van zijn gastheer.

De echte minimaStruikhei houdt van voedselarme grond. Geen enkele plant kan echter alleen van water en lucht leven. Een plant heeft voedsel nodig zoals stikstof. In een voedselarme wereld kunnen alleen maar de echte minima overle-ven. Die moeten voor extra inkomsten wat bij snabbelen. Zo werkt Struikhei samen met een schimmel die in staat is uit het moeilijk verteerbare strooisel nog wat stikstof te halen. In ruil voor deze inkomsten krijgt de schimmel van de Struikhei suikers. Bremsoorten heb-ben knolletjes aan hun wortels waar-mee ze stikstof uit de lucht kunnen omzetten in voedingsstoffen. Dat is een vaardigheid die voor weinig planten is weggelegd.Planten staan niet op willekeurige manier verspreid in een biotoop. Zo groeit een Madeliefje graag samen met Brede weegbree. Een Dotterbloem

Klein warkruidKlein warkruid wordt ook wel Duivelsnaaigaren genoemd. De talloze

draadvormige roodachtige kale stengels lijken net op een kluwen

naaigaren. In Drenthe leeft deze parasiet vooral op Struikhei. Elders

parasiteert hij ook wel op klaver. Vroeger was het leven overzichte-

lijk: het goede kwam van God en het kwade kwam van de duivel.

Klaver was vroeger een zegenrijk gewas. Een parasiet die zoveel

goeds teniet deed, moest wel het werk van de duivel zijn…

G e e r t d e V r i e s *

34 Flora

Foto

’s: G

eert

de

Vrie

s

en een Brede orchis hebben vaak dezelfde standplaats. Planten die vaak in een vaste combinatie in elkaars nabijheid leven noemen we plantenge-meenschappen. Zo behoort het Klein warkruid tot de plantengemeenschap van de Struikhei en Stekelbrem. Een plantengemeenschap wordt meestal naar een of twee kenmerkende soorten genoemd.

Kritische soortDe aanwezigheid van bepaalde plan-tengemeenschappen wordt onder meer bepaald door het klimaat, de bodemei-genschappen en de waterhuishouding. Klein warkruid wil in principe overal wel groeien. Alleen in het bos zul je hem niet tegenkomen omdat hij niet tegen schaduw kan. Dus alle bosvege-taties vallen af. Een voedselarme akker dan? Daar komt geen Struikhei voor want een overjarige plant kan niet tegen ploegen en zonder Struikhei geen Klein warkruid. Alle bodems die regelmatig worden bewerkt zijn dus ook niet geschikt. Kleigrond dan? Deze is veel te voedselrijk. Daar kan Struikhei absoluut niet tegen. Kortom, Klein warkruid is in Drenthe beperkt tot de heidevelden. Dopheivelden val-

len af omdat hij niet tegen nattigheid kan. Eindelijk komen we dan in de buurt van de combinatie van planten waar Klein warkruid een kenmerkende soort van is: de struikheivelden. Lang niet elk heideveld is echter geschikt. In heideveld zonder kale plekken kan het warkruid niet ontkiemen. Een oud heideveld valt af omdat de jonge planten in de lucht kunnen zwaaien zoveel als ze willen, ze bereiken echter nooit de eiwitrijke takjes die hoog in de plant zitten. In de plantengemeen-schap van Struikhei en Stekelbrem is Struikhei dominant, aangevuld met kenmerkende soorten zoals Klein war-kruid, Stekelbrem en Kruipbrem. Tot de zestiger jaren van de vorige eeuw was deze plantencombinatie algemeen op de droge zandgronden. Nu is deze combinatie zeldzaam geworden. Klein warkruid groeit onder meer nog op het Hijkerveld.

ToekomstKlein warkruid, Kruip- en Stekelbrem kunnen door hun specialisatie in een voedselarme wereld leven die onge-schikt is voor planten die veel voedsel nodig hebben. Helaas door vermes-

tende stoffen daalt een onzichtbare regen van stikstof neer op vele hei-develden. Grassoorten zoals Bochtige smele kunnen dankzij die vermestende stoffen nu wel in heidevelden groeien. Ze overwoekeren het Klein warkruid en andere specialisten. Het is bekend welke landbouwbedrijven in welke hoeveelheden vermestende stoffen uit-stoten. Overheden zijn in overleg met de natuur- en de landbouwsector om te kijken wat er met die landbouw-bedrijven moet gebeuren die dichtbij voedselarme natuurreservaten gelegen zijn. De natuurbeheerders hebben een inspanningsverplichting van de over-heid om de kenmerkende plantenge-meenschappen van de voedselarme wereld te beschermen. Met de huidige stikstofdepositie is dat niet haalbaar. De echte minima horen op een houtje te bijten en hebben niets aan een uitke-ring van drie keer modaal.

* G.W. de Vries is projectleider bij het IVN Consulentschap Drenthe en zit in de weten-schappelijke adviescommissie van Het Drentse Landschap.

35Flora

Stekelbrem

Nieuw boek over Drentse kerken

do 7 juli 09.45 – 17.30 uurTour des Cimetières: Kop van Drenthe

Deze bustocht brengt u langs de mooiste en bijzonderste kerken en begraafplaatsen in de kop van Drenthe. Zo komt u onder andere in Assen, Veenhuizen en de mooie

dorpskerk in Vries. Na de lunch bezoekt u bijzondere locaties in de omgeving van Eelde en Paterswolde. Enthousiaste gidsen hebben u veel te vertellen tijdens deze tocht. Kosten: € 39,50 p.p. (incl. bustocht, koffie/thee en lunch). Opgave is

noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552.Startlocatie: NS-station Assen (Groningen is ook mogelijk).

augustus op wo en za 13.00 – 16.00 uur Synagoge Zuidlaren

In de maand augustus is de synagoge op woensdag- én zaterdagmiddag open voor publiek. Er is een deskundige aanwezig die u meer kan vertellen over deze

bijzondere synagoge.Locatie: Synagoge, Zuiderstraat 1, 9471 KJ Zuidlaren.

di 30 augustus 09.30 – 18.00 uurTour des Cimetières: Zuidwest Drenthe

Deze bustocht brengt u langs bijzondere kerken en begraafplaatsen in de omgeving van Meppel. Zo komt u ondermeer in Meppel, Ruinerwold en Havelte. Tussen de

middag wordt er gezamenlijk geluncht. Kosten: € 42,50 p.p. (incl. bustocht, koffie/thee en lunch). Opgave is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of

0592-313552.Startlocatie: NS-station Meppel (Assen is ook mogelijk).

Stichting Oude Drentse Kerken biedt ook voor 2011 weer een aantal zogenaamde Tour des Cimetières aan. Deze busreizen langs de meest

karakteristieke begraafplaatsen, grafheuvels, hunebedden en kerken van Drenthe mogen zich al jaren verheugen in een grote belangstelling.

Dit jaar hebben we weer een nieuwe tocht in de omgeving van Meppel uitgezet. Boek uw busreis op tijd zodat u zeker bent van een plaats.

Het boek ‘Drentse kerken’ kost € 29,95.

Voor begunstigers van Het Drentse

Landschap geldt een aanbieding van

€ 24,95 tot 1 juli 2011. Het boek kan

besteld worden bij Van Gorcum,

verkoop@vangorcum.nl

of telefoon (0592) 37 95 55.

Het boek is ook verkrijgbaar

bij een erkende boekhandel.

ISBN: 978-90-232-4781-4

Bruins

Ebelina Bruins

De Drentse kerken vormen opvallende elementen in het Drentse landschap.

Eeuwenoude bouwwerken, elk met een eigen fascinerende geschiedenis.

In dit overzichtswerk geven de oude kerken in Drenthe hun verborgen geheimen

prijs. De geschiedenis van de kerk wordt uitgebreid verhaald waarbij anekdotes

en bijzondere aspecten worden uitgelicht. De rijke illustraties in full colour

ondersteunen de tekst en maken het boek aantrekkelijk voor iedereen die de

Drentse kerken een warm hart toedraagt.

Ebelina Bruins reisde de hele wereld over maar ging uiteindelijk terug naar haar

Drentse roots. De vele ervaringen en indrukken resulteerden in eerdere uitgaven

zoals Tien Drentsche volksverhalen (1990), Het Roggewievie (1993), De Boerhoorn

(1996), Drenthe in Beelden (2000) Kringels in de Rogge (2002).

789023 2478149

Drentse Kerken omslag4.indd 1

13-05-11 09:01

36 Stichting Oude Drentse Kerken

“Tussen hoge bomen en lage boerderijen staat de gedeeltelijk uit

tufsteen opgetrokken romaanse kerk aan de brink van Anloo. Het

terrein om de kerk is ommuurd. Een kerkpad slingert zich tussen het

hoge gras waar vroeger de grafstenen stonden. Dit is een eeuwen-

oude plek midden in Drenthe, te midden van grafheuvels, hunebed-

den en oude karrensporen, die herinneringen oproepen aan een ver

verleden.”

Zo begint de tekst in het boek ‘Drentse kerken’ over de oudste kerk (met die van Vries) van Drenthe. Dit boek verscheen in mei bij Koninklijke Van Gorcum BV. Bij het tot stand komen is nauw samen-gewerkt met de Stichting Oude Drentse Kerken. Al in 1139 wordt de Magnuskerk van Anloo vermeld. Deze kerk is ook een

van de weinige kerken waarvan het tuf-stenen schipgedeelte bewaard is geble-ven. In de 14e en 15e eeuw zijn veel van de tufstenen kerken vervangen door bakstenen gebouwen in gotische stijl. Deze kerken kenmerken zich zowel aan de buitenkant als in het interieur door soberheid. Deze soberheid past bijzonder goed bij het verstilde Drentse landschap.

Van Anloo tot ZorgvliedE l l e n G o m m e r s *

Veel kerken in Drenthe zijn verloren gegaan; soms door oorlogen, verande-ringen in geloofsopvattingen of door verval. De laatste jaren zijn het vooral veel kleine kerkjes die worden afge-broken omdat ze niet meer worden gebruikt als kerk. Maar ook een aantal grote monumentale kerken dreigen de religieuze functie te verliezen en daardoor leeg komen te staan. Toen in de 70-er jaren de kerk van Odoorn dringend aan restauratie toe was, is de kerk verkocht aan de gemeente voor ƒ 1,- met als voorwaarde dat de kerk beschikbaar bleef voor zondags-, rouw- en trouwdiensten. Het gebouw kreeg een multifunctioneel karakter. Op deze manier kunnen de kerken als bakens in het landschap en als getuigen van de historie behouden blijven.

Uitgeverij Van Gorcum kreeg van Ebelina Bruins een manuscript over de belangrijkste Drentse kerken. Samen met Stichting Oude Drentse Kerken werd gewerkt aan de uitgave van dit boek. Naast een beschrijving van de geschiedenis van tientallen kerken staat de uitgave ook boordevol met weetjes over de gebouwen zelf en kerkrituelen en gebruiken. Een mooi naslagwerk voor wie het religieus erfgoed een warm hart toedraagt.

*E. Gommers is uitgever bij Koninklijke Van Gorcum BV.

Bruins

Ebelina Bruins

De Drentse kerken vormen opvallende elementen in het Drentse landschap.

Eeuwenoude bouwwerken, elk met een eigen fascinerende geschiedenis.

In dit overzichtswerk geven de oude kerken in Drenthe hun verborgen geheimen

prijs. De geschiedenis van de kerk wordt uitgebreid verhaald waarbij anekdotes

en bijzondere aspecten worden uitgelicht. De rijke illustraties in full colour

ondersteunen de tekst en maken het boek aantrekkelijk voor iedereen die de

Drentse kerken een warm hart toedraagt.

Ebelina Bruins reisde de hele wereld over maar ging uiteindelijk terug naar haar

Drentse roots. De vele ervaringen en indrukken resulteerden in eerdere uitgaven

zoals Tien Drentsche volksverhalen (1990), Het Roggewievie (1993), De Boerhoorn

(1996), Drenthe in Beelden (2000) Kringels in de Rogge (2002).

789023 2478149

Drentse Kerken omslag4.indd 1

13-05-11 09:01

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van Stichting Oude Drentse KerkenFo

to: H

ans

Dek

ker

37Stichting Oude Drentse Kerken

KortwegMet de Bevers langs de Hunze en rond het Zuidlaardermeer gaat het goed. In 2010 werden de eerste jongen waargeno-men langs de Hunze. Recent gemaakte foto’s die gemaakt zijn met een wildcamera laten zien dat er zeer waarschijnlijk ook op een tweede plek vorig jaar al één of meer jongen geboren zijn. De betreffende beverburcht is vanwege lastige bereikbaarheid moeilijk te observeren. Een camera die automatisch foto’s maakt zodra hij beweging detecteert, biedt in zo’n geval uitkomst. Op de foto’s van de automatische camera die enkele nachten bij een beverburcht heeft gehan-gen staat in ieder geval één bever van duidelijk kleiner formaat. Vrijwel zeker een jong van vorig voorjaar. Momen-teel zwemmen er minimaal 21 Bevers rond in Drenthe en Groningen. De meeste dieren zitten nog altijd in de directe omgeving van het uitzetgebied. Eén dier is de stad Groningen al gepasseerd en via het Reit-diep richting Ezinge getrokken. Ook zwemmen er momenteel twee exemplaren rond in de Drentse Aa. Het dier dat daar vorig jaar al op eigen kracht heen is getrokken vanuit het Zuidlaardermeer, heeft onder-tussen gezelschap gekregen van een uitgezette Bever uit de Biesbosch.

1-HunzedalNaast de vertrouwde papieren Knapzakroutes is van een aantal routes sinds kort ook een digitale variant beschikbaar: de Knapzakroute-applicatie, een primeur voor wandelend Drenthe! Een applicatie, kort-weg app genoemd, is een programma voor op de mobiele telefoon waarmee informatie kan worden opgevraagd.

De Knapzak-app geeft een overzicht van alle beschikbare Knapzakroutes met specifieke gegevens per route (afstand, begaanbaarheid paden, startpunten met GPS-codes, bereikbaarheid). In de fotogalerij is van elke route een aantal beelden opgenomen waardoor de bezitter alvast een voorproefje krijgt van de wandeling. De applicatie bevat ook het Knapzak-ABC, een overzicht van de meest voorkomende begrippen die de wandelaar tijdens een wandeling door het Drentse landschap kan tegenkomen. Met de Knapzak-app is ook een complete Knapzakroute te lopen. De app navigeert de wandelaar door het Drentse landschap.Bij aanschaf van de Knapzak-app ontvangt de besteller de Knapzakroute Gasteren. Hiermee kan meteen worden gewandeld! Op de overzichts-kaart van de route wordt aangegeven waar de wandelaar zich bevindt. Onderweg wordt gewezen op bijzondere details in het landschap en wordt de geschiedenis van het dorp Gasteren verteld. Tijd voor een hapje en drankje? De app toont de dichtstbijzijnde horecagelegen-heid. Het gebruikte navigatiesysteem volgt de wandelaar ook buiten de Knapzakroute waardoor verdwalen bijna onmogelijk wordt…

Hoe te bestellen?Om te kunnen wandelen met de Knapzak-app is een iPhone of een Android telefoon nodig. Met deze telefoons is de app te downloaden in respectievelijk de Appstore of bij de Google Apps Marketplace. De basis app met de complete route Gasteren kost € 3,99. Deze app is met nieuwe wandelingen uit te breiden. Verkrijgbaar zijn nu de routes Ansen-Ruinen, Veenhuizen en Oosterhesselen-Zweeloo. Deze routes kosten € 2,39 per route. Het is de bedoeling om de komende jaren alle routes via de applicatie beschikbaar te stellen. Kijk voor meer informatie op www.knapzakroutes.nl.

Gratis Knapzakroute-app voor uw iPhone:

Meld u nu aan voor de Knapzakroute-nieuwsbrief via info@knapzakroutes.nl en maak kans op een gratis Knapzakroute-app voor de iPhone.

Knapzakroutes per telefoon: nooit meer verdwalen!

foto

: Joh

an V

os

In het ven Stijfveen bij het beekdalreservaat Hondstong werd enkele jaren geleden een Adder waargenomen. Gezien de geringe omvang en de geïsoleerde ligging van dit ven werd getwijfeld of hier sprake kon zijn van een levensvatbare populatie. Tijdens een gerichte zoekactie dit voorjaar werden tientallen dieren van verschil-lende leeftijden aangetroffen. De dieren planten zich kenne-lijk nog altijd voort in dit ter-rein. Met een omvang van nog geen 10 hectare biedt de plek echter te weinig ruimte voor de Adders om op langere ter-mijn te overleven. Het Stijfveen ligt nu zo’n 70 jaar geïsoleerd in, voor Adders ongeschikt, landbouwgebied. Een Adder is een voorbeeld van een soort die afhankelijk is van goede ecologische verbindingen tus-sen natuurgebieden. Iets wat voor deze plek en al helemaal bij het huidige beleid om de Ecologische Hoofdstructuur stop te zetten, geen haalbare zaak meer lijkt te zijn.

In het gebied Pesserma ter hoogte van Stuifzand werden dit voorjaar voor het eerst Dot-terbloemen aangetroffen. De Dotters vormen samen met de aanwezige Holpijp en de kwel-vliezen op het water duidelijke aanwijzingen dat er een goede ontwikkeling van bijzondere moerasvegetaties ingezet is. Het gebied Pesserma is in 2006 ingericht als waterbergings- en natuurgebied. Behalve voor moerasplanten is het gebied ook aantrekkelijk voor moeras- en watergebonden broedvogels zoals Kwartelkoning, Tureluur, Slobeend en Zomertaling. Momenteel wordt er gewerkt aan plannen om de hydrologie en de natuurlijke relaties met de omgeving in het gebied nog wat verder te versterken.

nomen. Momenteel wordt nog onderzocht in hoeverre er sprake is van succesvolle voortplanting in het Hijker-veld. Rugstreeppadden zijn kleine en vrij zeldzaam voor-komende padjes die op warme zomeravonden een ver dragend ratelend geluid laten horen. De laatste jaren nemen de padjes geleidelijk in aantal toe in mid-den Drenthe.

Op het Hijkerveld neemt de Grauwe klauwier geleidelijk in aantal toe. Vorig seizoen werden er drie paartjes gesignaleerd waarvan in ieder geval twee een stel jongen grootbracht. Ook dit jaar zijn er al weer Grauwe klauwieren gesignaleerd in het veld. Nieuw voor het Hij-kerveld is het voorkomen van Rugstreeppadden. Vorige zomer werden er voor het eerst twee roepende mannetjes waarge-

4-Hijkerveld

Grauwe klauwier

2-Hondstong 3-Oude Diep

ASSEN

EMMEN

HOOGEVEEN

MEPPEL

2

4

3

1

1

39Berichten

foto

: Han

na S

chip

per

Diversen

Omstreeks dezelfde tijd werd duidelijk dat Veenhuizen nu definitief op de lijst van objec-ten en gebieden staat die in aanmerking kunnen komen tot Unesco Werelderfgoed te wor-den benoemd. De restauraties van het Vervenershuis Valther-mond, de boerderij Egberts Lent bij Nieuw-Annerveen en de Mulderij te Gieterveen, lopen naar hun einde. Ons nieuwe vakantiehuis Ghysselte is gerenoveerd. De renovatie Rheebruggen 10 loopt. Plan-nen voor de Drenthehof in Orvelte, de hervormde kerk te Bovensmilde en voor de boerderij Ter Hansouwe te Peize, worden momenteel opgesteld. De restauratie van Keuterij de Kiefte bij De Reest is reeds aanbesteed. Al met al een gigantische reeks projecten die binnenkort nog uitgebreid wordt, aangezien het erop lijkt dat het laatste stuk financie-ring voor de restauratie van de boerderij Eesinge tot hospice door de Provincie Drenthe en de Gemeente Meppel rond is gekomen.

Hunebed D2 Zowel de Gemeente Noorden-veld als de Herinrichtingscom-missie Roden-Norg hebben beiden ruim € 7.000,-- toege-zegd om hunebed D2 gelegen te Westervelde, landschappelijk beter in te passen.Het hunebed komt wat ruimer te liggen en er zal een land-schapsplan worden uitgevoerd.

Opknappen van de 3 Drentse schansenMet een bijdrage van € 21.000,-- van het Prins Bern-hard Cultuurfonds kan Het Drentse Landschap nu ook het achterstallig onderhoud bij de Emmerschans en de Katshaar-schans oppakken. De bijdrage is afkomstig van 2 fondsen op naam. Te weten het Ger Jansen Fonds en het Pfältzer-Birnie Fonds. Het Drentse Landschap heeft hier al eerder gebruik van mogen maken en is het Prins Bernhard Cultuurfonds zeer erkentelijk voor haar steun. Inmiddels is het werk bij de Zwartendijksterschans bij Een al gestart.

GebouwenDe sector Gebouwen moet alle zeilen bijzetten om alle lopende projecten een beetje de baas te kunnen. Het is dan ook niet niets wat er allemaal speelt. Op 12 april is de restauratie van Klein Soestdijk in Veenhuizen formeel afgerond. Het prach-tige pand werd door de heer Pieter van Vollenhoven officieel in gebruik gesteld.

Legaten en schenkingenOnze stichting heeft ruim anderhalf hectare cultuurland en een stuk bos in Havelte gelegateerd gekregen. De gron-den liggen nabij het Uffelter Binnenveld dat in eigendom van de stichting is. De stichting is zeer dankbaar voor deze uitermate gulle ondersteuning van ons werk. Ze zal zich inzet-ten om dit karakteristieke stuk-je Drenthe voor de toekomst te bewaren.Voor 2 personen werd een vijfjarige periodieke schen-kingsakte opgemaakt, een van € 50,-- en een van € 1.000,--. We willen de gevers hiervan heel hartelijk danken.

WebwinkelOp de website van Het Drentse Landschap bevindt zich sinds kort een webwinkel. Hier vindt u boeken, wandel- en fietsrou-tes, kleding en leuke cadeautjes voor kinderen. Speciaal voor begunstigers hebben we in juli, augustus en september een actie waarbij u geen verzend-kosten hoeft te betalen voor uw bestelling. Kijk snel op www.drentslandschap.nl voor al onze aanbiedingen.

Gemeentelijke SchoonebekersDe Gemeente Westerveld heeft Het Drentse Landschap gevraagd om het weiland naast het gemeentehuis te Diever ’s zomers door een aantal Schoonebekers te laten begrazen. De stichting is daar met plezier op ingegaan, niet alleen vanwege de bestaande brede samenwerking met de Gemeente Westerveld in het Nationale Park Drents-Friese Wold en het Archeologisch Centrum Schultehuis. Het biedt tevens een kans om de belangrijke rol die dit oude Drentse ras speelt bij het hei-debeheer, zoals op het Dol-dersummerveld, naar voren te brengen.

40

Schoonebekers

de context van stedelijk wonen, lijkt de mening van Groeneveld te bevestigen. De belangrijkste onderzoeks-conclusies luidden kort samen-gevat als volgt. Jongeren hebben duidelijk geen voorkeur voor grootschalige nieuwbouw-wijken. Moderne architectuur wordt niet snel als aantrekkelijk beschouwd. Men heeft juist een voorkeur voor traditionele architectuur met traditionele bouwmaterialen. De architec-tuur moet worden aangepast aan de omgeving, hetgeen betekent dat contrast minder gewaardeerd wordt. Variatie, identiteit en groen worden op prijs gesteld.Beide onderzoeken bevestigen de niet zelden door architec-

alleen nog samen met moderne vormgeving. Dat heeft op veel plaatsen geresulteerd in chaoti-sche stadsbeelden waar oud en nieuw soms slecht combineren en elkaar zeker niet versterken. Deze ontwikkeling zou in stand gehouden worden door de eigen kaste van architecten zoals die vertegenwoordigd is in welstandscommissies. In zijn ogen wordt het tijd voor de burger om bezwaar te maken tegen het voortdurend lelijker maken van onze steden door onverzoenbare contrasten en chaos. Hij gebruikt ook het Forum te Groningen als spre-kend voorbeeld. Het onderzoek van het Bouwfonds naar de woonwensen van toekomstige bewoners, namelijk jongeren in

De stad van de toekomstRecent verschenen een tweetal interessante artikelen over nieuwe woonmilieus. Het eerste betrof een studie van Abel Groenewold over moderne architectuur waar-over op 25 maart een artikel in het Dagblad van het Noorden verscheen. Het tweede stuk betrof een onderzoek naar stedelijke woonmilieus in het NAW-dossier van maart 2011, uitgegeven door Bouwfonds Ontwikkeling. Abel Groene-wold stelt dat modern bouwen door velen vaak als lelijk wordt ervaren. In de opleiding van architecten werd na de Tweede Wereldoorlog het traditionele bouwen overboord gezet. Voor-uitgang hing naar zijn zeggen

ten verfoeide waardering voor traditionele soms zelfs histori-serende bouw. Denk maar aan de op de Amsterdamse School gelijkende nieuwbouw van tegenwoordig. Het zou archi-tecten, beleidsmakers en ont-wikkelaars sieren meer dan ooit met de wensen van de burger rekening te houden. Met als resultaat meer ruimtelijke kwa-liteit en een prettiger stedelijk woon- en leefklimaat.

foto

: Han

s D

ekke

r

41Berichten

Hunebed Westervelde

foto

: Joo

p va

n de

Mer

bel

Diversen

ammoniakreductie te realiseren. Door de geboden ontwikkel-ruimte kunnen bedrijven dan makkelijker investeren in een verbetering van hun produc-tiemethoden, gericht op het verlagen van de milieudruk. Op 15 maart werd het Groenma-nifest aan de Commissaris van de Koningin J. Tichelaar en de beide verantwoordelijke gede-puteerden T. Klip en R. Mun-niksma aangeboden.Het heeft ons als sector plezier gedaan dat vrijwel alle fracties in de Drentse staten het mani-fest omarmden. Later werd er ook in het programma van het nieuwe PvdA-VVD college in positieve zin aan gerefereerd. Het doet in deze benauwde tijden goed dat het in Drenthe nog steeds mogelijk is om op

vingskwaliteit in een vitaal plat-teland. Vanuit de noodzaak tot bezuinigen hebben de NMFD en de TBO’s onder ogen moe-ten zien dat de EHS kleiner zal worden dan eerder voorzien. Er kan mogelijk niet 18.000 ha nieuwe natuur worden gereali-seerd maar 15.500 ha. Deels te realiseren voor 2018, deels ook daarna. Het streven is er wel op gericht het Hunzeproject als onderdeel van de Natte As feitelijk ook behorend tot de te schrappen robuuste verbin-dingszones, wel te realiseren. De landbouw wordt vanuit het ammoniakdossier ruimte geboden om zelfs onder een tijdelijke verhoging van de depositie, de komende 6 jaar via eigen inzichten en werk-praktijken een substantiële

landbouw en natuur leiden. Maar niet in Drenthe. De LTO heeft zich nadrukkelijk uitge-sproken de afspraken t.a.v. de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) op hoofdlijn te handha-ven en zich samen met NMFD, de terreinbeherende organisa-ties (TBO’s) Het Drentse Land-schap, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer sterk te maken voor een vitaal platteland. De genoemde organisaties zijn dan ook een Groenmanifest over-eengekomen met als inzet te blijven investeren in een vitaal platteland. Het gezamenlijke doel is ont-wikkelingsruimte voor een robuuste en duurzame land-bouw te koppelen aan hoge biodiversiteit, een goed func-tionerende EHS en leefomge-

Groenmanifest van DrentheHet zal u mogelijk niet ont-gaan zijn dat de natuursector in zwaar weer verkeert. Het kabi-net heeft de Robuuste Ecolo-gische Verbindingen geschrapt, grondaankopen voor natuur stilgelegd en gaat draconisch bezuinigen op het beheer. De staatssecretaris is nadrukkelijk voorstander van versoepeling van regels die tot doel hadden de natuur te beschermen en wil met name de landbouw en particulier natuurbeheer bevor-deren ten koste van terreinbe-heerders zoals onze stichting. De positie van de landbouw is daardoor beleidsmatig veel sterker dan onder het vorige kabinet. Overal om ons heen zien we dat deze nieuwe ver-houdingen tot polarisatie tussen

foto

: Han

s C

olpa

Bever

42 Berichten

baarste hoogveengebieden van ons land, de reden om bezwaar te maken tegen de voortdu-rend groeiende geluidsoverlast. Mede op ons verzoek heeft de Provincie Drenthe het initia-tief genomen om een laatste poging te wagen partijen tot een consensus te verleiden. Om te ontsnappen aan de eindeloze juridische procedures zoals die speelden. Uiteindelijk is er ook een vergelijk uitgerold waarbij er sprake is van een reëel ont-wikkelingsperspectief voor het circuit en andere activiteiten. Deze leiden in eerste instantie mogelijk opnieuw tot enige groei van de geluidsoverlast. Betrokken overheden hebben echter toegezegd de komende jaren ernaar te streven op tal van manieren de overlast terug

TT convenantOp 16 februari werd door vrijwel alle betrokken par-tijen waaronder de Stichting Het Drentse Landschap en de Natuur- en Milieufederatie Drenthe (NMFD) het TT-convenant ondertekend. Zoals u weet, is al vele jaren sprake van tegenstellingen tussen par-tijen die kiezen voor verdere ontwikkeling van activiteiten op en om het circuit van Assen en hen die zich storen aan de voortdurend groeiende geluids-overlast. Die overigens ook mede door het schietterrein en de A28 veroorzaakt wordt. Voor Het Drentse Landschap en de NMFD vormden de nadelen van deze ontwikkelingen voor het Natura2000 gebied het Witterveld, een van de kost-

Statenverkiezingen 2 maart In de aanloop naar de Staten-verkiezingen heeft Het Drentse Landschap als onderdeel van de Groene Sector veel geïn-vesteerd in de relatie met de politieke partijen, onder andere via de activiteit Warm Lopen voor de natuur. Ook onze inzet om samen met de georgani-seerde landbouw (LTO) via het sluiten van een Groenmanifest overeenstemming over de Ecologische Hoofdstructuur te verkrijgen, past daarin. Opvallend was de uitslag van de Statenverkiezingen, waar-bij in tegenstelling tot de rest van Nederland alleen in de drie noordelijke provincies de PvdA het grootste bleef, direct gevolgd door de VVD die lan-delijk gezien de grootste winst boekte. Inmiddels is er door genoemde partijen in Drenthe een nieuw college gevormd.De stichting is blij met het feit dat gedeputeerde Rein Mun-niksma zijn oude portefeuille, enigszins uitgebreid, heeft behouden. Wij zien uit naar samenwerking met het college met de ons vertrouwde gezich-ten van Tanja Klip, Henk Brink en Ard van der Tuuk. Gemeten aan de inhoud van het col-legeprogramma hopen we op, ondanks de sombere tijden, een constructieve en inhoudelijke samenwerking. Leidend tot een mooier en beter Drenthe.

te dringen. Een van de meer prikkelende oplossingen zou het realiseren van een 60 meter hoge berg kunnen zijn. Met het tekenen van het convenant komt een einde aan een naar en jarenlang slepend conflict tussen Het Drentse Landschap, NMFD, Provincie Drenthe, Gemeente Assen en het TT-circuit.

foto

: Jaa

p de

Vrie

s

Het Witterveld

een collegiale en inhoudelijke wijze tussen twee tegengestelde belangen een voor de samen-leving werkbaar compromis te sluiten.

Groene vakantiegidsECEAT, het Europees Centrum voor Eco- en Agrotoerisme heeft een nieuwe Groene Vakantiegids voor Nederland, België en Luxemburg uitge-bracht. Vakantiegangers kunnen met de gids een keuze maken uit 250 prachtige logeer- en kampeeradressen op het plat-teland van de Lage Landen: van biologische of traditionele boe-renhoeve tot milieuvriendelijk kampeerterrein, landgoed, kasteel of ecologische Bed & Breakfast. Groene Vakantie-gids Benelux onderscheidt zich door het authentieke en milieuvriendelijke karakter van het accommodatieaan-bod van andere reisgidsen. De unieke vakantiestekjes liggen in of nabij nationale parken, beschermde stads- en dorpsge-zichten en maken veelal deel uit van onze rijkdom aan cul-tuurhistorisch erfgoed.De gids is in alle ANWB-win-kels, reisboekhandels, natuur-voedingswinkels en boerderij-winkels te koop.

Korting op kaarten Drentse bluesoperaDe Drentse Bluesopera is een grootschalig muziektheaterspek-takel dat in de maanden juli en augustus 2011 gespeeld wordt in de openlucht aan de voet van de Hondsrug bij Gieten. Drenthe heeft van oudsher iets met de blues. Drenthe is de bakermat van bluesicoon Harry Muskee (Cuby and the Blizzards) en ook Daniël Lohues

(Skik) heeft er zijn roots. Als muziek van het platteland leent de blues zich perfect voor een opera waarin het gevoel en de drijfveren van de van oorsprong boerenbevolking centraal staan.De Drentse Bluesopera gaat over het dilemma waar veel jonge boeren tegenwoordig voor staan. Ga je het bedrijf van je ouders voortzetten of geef je er – moe van regelgeving en dwang tot grootschaligheid – de brui aan? Door het dalende aantal boeren verandert Drenthe wezenlijk van karakter. Drenthe wordt steeds meer een recreatiepark of erger nog: een bejaardenoord! De Drentse Bluesopera brengt deze actuele thematiek als een vrolijke satire voor het voetlicht.De opera is door de Peer Group gemaakt ter gelegenheid van ‘Aa en Hunze, Cultuurgemeente van Drenthe’ Ze werkt hierbij samen met streektaalinstituut Huus van de Taol en de de Drentse Bluesopera.

Speeldata: 27 juli t/m 21 augus-tus 2011, aanvang 20.30 uur (wo t/m za) en 14.00 uur (zo)Begunstigers van Het Drentse Landschap ontvangen € 2,50 korting op de toegangsprijs van € 24,50. Kaarten kunnen besteld worden op de website www.dedrentsebluesopera.nl. U kunt gebruik maken van actiecode DRLS2011 (maximaal twee kortingskaarten per lid-maatschap).

Boek over Drentse schilder HafkenscheidDe Drentse schilder Alfred Hafkenscheid is dit jaar 75 jaar geworden. Ter gelegen-heid hiervan heeft een aantal particuliere liefhebbers van zijn werk een fraai geïllustreerd boek samengesteld over zijn leven en werk. Alfred Hafkenscheid neemt al bijna veertig jaar een bij-zondere plaats in onder de beeldende kunstenaars in Noord-Nederland. Als geres-pecteerd lid van het Drents Schildersgenootschap heeft hij aan veel exposities deel-genomen. Al zijn schilderijen stralen eenzelfde weemoedige en vervreemdende sfeer uit, die de aandacht van de beschouwer

onmiddellijk trekt. Zie www.hafkenscheid.nl Het boek dat verschijnt over zijn leven en werk kost € 29,95 en is vanaf 25 juni verkrijgbaar in veel boek-handels. Lezers van het kwartaalblad kunnen het boek met korting bestellen, namelijk voor € 25,-. Als u vóór 1 juli 2011 een mail stuurt naar info@hafkenscheid.nl onder vermelding van “Aanbieding Drents Landschap” ontvangt u per omgaande een mail met nadere informatie over betaal-wijze en levering. Na 1 juli 2011 vervalt deze aanbieding.

Alfred Hafkenscheid – Kerk te Anloo 1972

foto

: Rijk

sdie

nst

voor

het

Cul

ture

el E

rfgo

ed, R

ijsw

ijk

44 Berichten

Mecenassen schenken 2 beelden aan Beeldenpark De HavixhorstVoorzitter baron G. de Vos van Steenwijk van Stichting Beel-denpark De Havixhorst in De Wijk heeft op 9 maart j.l. 2 beelden in ontvangst mogen nemen. Het beeld David/zelfportret van Caspar Berger is geschonken door de heer Jan-Geert de Boer. Het tweede beeld, het Bokje op ei van Iris Le Rütte is geschonken door de Stichting C. en W. de Boer op voordacht van mevrouw De Boer-Otten. Deze majes-tueuze schenkingen zijn een mooi voorbeeld van modern mecenaat. De beelden waren onderdeel van de succesvolle tentoonstelling Mythe en Loof-hout die tot afgelopen maart in het beeldenpark te bewonderen was. Zoals bekend, is de Stich-ting Beeldenpark De Havix-horst op initiatief van Het Drentse Landschap opgericht met onder meer als doel de toegankelijkheid van het gelijk-namige landgoed te vergroten. Het landgoed is sinds 1984 in beheer bij onze stichting.

foto

: Gee

rt d

e Vr

ies

Vlees van het landschapDe voorbereidingen voor de vleesactie van het seizoen 2011 zijn gestart. Het gaat hier om de verkoop van runde-ren (Limousin en Schotse hooglander) en schapen die niet meer voor het beheer kunnen worden ingezet. Dit levert een gevarieerd assortiment biologisch vlees op dat we u als begunstiger van onze stichting kunnen aanbieden. Dit jaar hebben we een nieuw product, namelijk ossen-worst. Dit is een gekruide worst van 250 gram die gemaakt is van gemalen rundvlees van het Schotse hooglandrund. Het worstje is heerlijk bij de borrel of op een broodje. Nieuw is ook de gehaktsteak. Deze Drents gekruide steak is gemakkelijk en snel te bereiden en bovendien heerlijk van smaak. Ook dit vlees is afkomstig van het Schotse hoog-landrund.U kunt uw bestelling doorgeven via de bestelbon uit het kwartaalblad. Wij ontvangen deze graag vóór 1 september 2011 terug. De aflevering van de bestellingen start in september op volgorde van binnenkomst en loopt door tot december, uitzonderingen daargelaten. Veelal zijn er ook buiten deze periode diepvriespakketten beschikbaar.Voor meer informatie kunt u ook terecht op onze website:www.drentslandschap.nl /natuur en landschap/grazers/vleesverkoop. Ook kunt u zich wenden tot Aaltje Stroetinga van de beheeradministratie, 0592-30 41 35.

Ruim 30 jaar geleden verhuisden wij naar het Noord-Drentse

dorp Een. Naar een plek gelegen langs het beekdal van het

Groote Diep; een bovenloop van het Peizerdiep. Tijdens de

eerste warme voorjaarsavonden zoals we die dit jaar ook rond

Pasen konden genieten, vulde in die tijd de schemering zich

met een keur aan geluiden. Kievieten, Grutto’s, Scholeksters,

Tureluurs en het bizarre geluid van de Watersnip kon je in veel-

voud horen. Inmiddels zijn de nachten doodstil geworden. Ook

het Paapje, de verloren Patrijs, de Geelgors of de groep Regen-

wulpen die nog jarenlang bij het vroegere ven bivakkeerden, ze

komen niet meer langs. Of dat nu komt door de grootschalige

landbouw, de verschraling van gronden door terreinbeheer-

ders of mogelijk toegenomen predatiedruk, maakt niet veel

uit. Maar het feit ligt er wel. Dertig jaar geleden groeiden er

op talloze plaatsen Grasklokjes en Zandblauwtjes in de weg-

berm; ze zijn verdwenen. Waar zijn de zwermen Kokmeeuwen

achter de ploegende boer gebleven, de talrijke Huismussen en

Spreeuwen rond onze huizen. Dit voorjaar misten we zelfs de

bijen, tot voor kort gewoonlijk druk zoemend rond de bloei-

ende Sneeuwklokjes en Krokussen. Volgens de imkers sterft

momenteel zo’n 30 tot 80% van hun bijenvolken. Zij wijten

het aan een nieuw geïntroduceerd landbouwgif, maar de des-

kundigen uit Wageningen zijn er nog niet over uit. In de dagen

rond Pasen heb ik zo’n 150 km door Drenthe gefietst. Buiten

een paar Kievieten en Scholeksters en een zeldzame jodelende

Wulp was het voorjaar doodstil. Zelfs de Veldleeuwerik zwijgt

tegenwoordig, terwijl zo’n 55 miljoen euro, meer dan de helft

Een stille Drentse lenteEric van der Bilt

Scholekster (foto: Joop van de Merbel)Grasklokje (foto: Geert de Vries)

van alle beheersubsidies, aan agrarisch natuurbeheer wordt

besteed.

Drenthe is nog steeds prachtig en je kunt niet ontkennen dat

de boeren met klasse hun velden bewerken. Het ligt er prachtig

bij. Maar die stilte voelt als een enorm verlies aan stoffering

van onze leefwereld. Natuurlijk zijn er ook positieve zaken

te melden: de bosvogels doen het goed, de ganzen zijn weer

terug, maar toch.

Groeiende zorg

Al eerder is er aandacht gevraagd voor de werkelijk draco-

nische bezuinigingen op de natuur door dit kabinet. Gezien

zijn uitlatingen kunnen we zelfs stellen dat we geen staats-

secretaris voor natuur maar een staatssecretaris tegen de

natuur hebben. De weerstand tegen dit beleid groeit.

Recentelijk hebben zo’n 80 hoogleraren hun zorgen over het

kabinetsbeleid uitgesproken. Zij missen elke visie van de

regering op het natuurbeleid en spreken over disproportionele

bezuinigingen op natuur. Het Planbureau voor de Leefomge-

ving heeft in een rapport onderstreept dat er maar weinig

juridische ruimte bestaat om N2000 gebieden hun status te

ontnemen zoals de staatssecretaris voorstelt. Vanuit de Euro-

pese Commissie wordt Nederland al gemaand haar verplichtin-

gen op het punt van N2000 en het behoud van biodiversiteit na

te komen. Ook daar groeien de zorgen. Een sterk en weerbaar

initiatief vormt de heroprichting van de Stichting Das en Boom

door Jaap Dirkmaat. Met als motief om met steun van burgers

en instellingen via een juridische procedure het kabinet te

dwingen om aan haar verplichtingen t.a.v. de natuur te vol-

doen. Men kan dit prima initiatief steunen door natuurrechten

te kopen. De daarmee verworven middelen zullen worden

ingezet om de kostbare juridische procedure te bekostigen.

(www.dasenboom.nl en www.rechtopnatuur.nl). Het Drentse

Landschap steunt dit initiatief. Hopelijk zullen De12Landschap-

pen zich hier ook achter stellen. De recente ontwikkelingen

waarbij het Rijk zich nauwelijks meer bekommert om de Neder-

landse natuur, maakt onze afhankelijkheid van onze achterban

en de inzet van onze regionale overheid belangrijker dan ooit.

Wij hopen op een goede samenwerking met de Provincie

Drenthe om het belang van de natuur de plaats te geven die

het toekomt.

Tevens rekenen wij op uw steun bij de strijd die komen gaat.

Wie anders dan een Stichting Het Drentse Landschap en de

Drentse burgers moeten opkomen voor alles wat weerloos is.

*Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed.

Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen

• Stichting Oude Drentse Kerken

• Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds

• NATIONALE POSTCODE LOTERIj Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur• VSBfonds Groningen - www.vsbfonds.nl Zet zich in voor de kwaliteit van de Nederlandse samenleving• PBCF Amsterdam - www.prinsbernhardcultuurfonds.nl Voor cultuur en natuurbehoud in Nederland• jMFonds Groningen - www.jmfonds.nl Levert bijdragen aan maatschappelijke ontwikkelingen• Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, weg- en waterbouw• Bouwbedrijf H. POORTMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw• GRONTMIj DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau• ORANjEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau• ATTERO Wijster (088) 550 10 00 Energiek met milieu – Terugwinning grondstoffen en productie

duurzame energie uit afvalstromen.• NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij• Havesathe ‘DE HAVIxHORST’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant• NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait...• Buro HOLLEMA Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT• ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie)• QUERCUS/KRINKELS bv Gasselte (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg• N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water• KONINKLIjKE VAN GORCUM BV Assen (0592) 37 95 55 Uitgeverij/grafisch bedrijf • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling• HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Groningen (050) 597 39 59 Uw installatie in goede handen!

• DE ROO DRENTE BV Bedum (050) 301 25 00 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen• BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies• ARCHITECTEN MEPPEL Meppel (0522) 25 57 96• CONCORDIA BOUWMATERIALENHANDEL Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel• OOSTERHUIS BV Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk• WOONCONCEPT Meppel (0800) 61 62 Meer dan wonen• ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl• WARENHUIS VANDERVEEN (ASSEN) Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis• ELTON BV Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen• MUELLER SALES Assen (0592) 36 16 00 Totaalconcept in Melkkoeling• VAN LIERE GRAFISCH BEDRIjF BV Emmen (0591) 611 099 Uw partner in communicatie• VNO NCW NOORD Groningen (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden• ENSING SCHILDERS Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen• VANDERSALM Bouwkundig ontwerp- en adviesburo Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie• DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31• FIETEN & ROOS BV Hoogeveen (0528) 230 990 inbraak- en brandbeveiliging - camerasystemen - pc netwerken - toegangscontrole• BUREAU B+O ARCHITECTEN BV Meppel (0522) 246 625• DE BONTE WEVER ASSEN 0592 - 356 000 / www.debontewever.nl Het meest complete all-in hotel van Nederland!• ExxENTA B.V. Assen (0592) 370 510 Meetbaar rendement van organisatie tot communicatie• ORANjA marketing communicatie reclame Meppel (0522) 26 20 95 Verbinden vanuit de essentie: www.oranja.nl• BOUWBEDRIjF MOES v.o.f. Dwingeloo (0521) 59 12 95

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van: