Rumi, die leefde in de dertiendeeeuw en niet alleen poëzie schreef,maar ook aan de basis stond van deberoemde ‘wervelende derwisjen’.Hoewel zij het Perzisch niet machtigis, gebruikt Saariaho de teksten inhun oorspronkelijke versie:‘Vertalingen zijn altijd herinterpreta-ties en doen vaak af aan het origi-neel. Bovendien wilde ik werken metde sonoriteiten van een taal die ikniet ken.’ Ze weet niet meer waar enwanneer ze Rumi leerde kennen: ‘Iklees hem al mijn leven lang en waarik ook kom, ik zoek altijd weer naarnieuwe vertalingen. Ik bewonder zijnsterke beelden, die vaak op mysteri-euze wijze verbonden zijn met din-gen die wij allemaal meemaken.’Rumi’s verzen inspireerden haar tezoeken naar muzikale overeenkom-sten en formele oplossingen: ‘Somsneemt het orkest bepaalde ritmischepatronen of gebruikte toonhoogtesover van de stem. Op anderemomenten wordt de spraak ver-vormd en is hij ook voor Perzischsprekende mensen onverstaanbaar.Daarnaast heb ik geluiden van dewind opgenomen en bewerkt. Ik hebeen jaar over het elektronische deelgedaan, het vormt de basis voor de compo-sitie.’ Toch is de opname niet voortdurendhoorbaar: ‘Hij wordt op bepaalde momen-ten ingestart. Omdat dit precies op tijdmoet gebeuren, laat ik dat doen door eenmusicus uit het orkest, zelf regel ik samenmet Jean-Baptiste Barrière via een meng-paneel de klankbalans.’

wiskunde en dansDe zes delen zijn verschillend georkes-treerd. Zo klinken in het openingsdeel,Morning Wind, wervelende bewegingenvan hoge houtblazers, harp en slagwerk enspelen in Walls Closing koperblazers ensolofagot een prominente rol: ‘De ambitus– het bereik van de instrumenten – wordtsteeds kleiner, tot alleen de lage regionenoverblijven, als muren die je insluiten.’ Inhet vijfde deel, Dialogue, splitst Saariahozowel de stem als het orkest in twee con-trasterende klankwerelden: ‘Zo vang ik hetspel van vraag en antwoord muzikaal énsemantisch.’

Terug naar de titel. Circle Map lijkt eendirecte relatie met de Gashouder te sugge-reren, alsof ze een muzikale kaart vandeze ruimte zou uittekenen, maar dit isschijn: ‘Het is een wiskundige term betref-fende een familie van dynamische syste-men, waarvan de roterende bewegingengeanalyseerd kunnen worden. Deze ideeënhebben mij tijdens het componeren geïn-spireerd, net als het snelle draaien van dederwisjen. Het idee van rotatie keert in ver-schillende vormen terug, en mijn helestuk kan opgevat worden als één grotedraaiing.’Maar is die titel werkelijk op geen enkelewijze gerelateerd aan haar kennismakingmet de Gashouder? Saariaho lacht: ‘Latenwe zeggen: misschien!’

P R E L U D I U M - juni/juli 2012 23

<

Sinds het Rotterdams PhilharmonischOrkest en Gidon Kremer in 1995 hier telande haar vioolconcert Graal Theatre intro-duceerden, groeide Kaija Saariaho geleide-lijk uit tot een household name. HetKoninklijk Concertgebouworkest speeldepas in 2008 voor het eerst muziek vanhaar, de Nederlandse première van het cel-loconcert Notes on Light, met haar landge-noot Anssi Karttunen als solist. Na hetconcert repte het NRC van ‘feeërieke klank-tovenarij’, Trouw doopte haar tot ‘deDebussy van onze tijd’.Voor het Holland Festival vroegen het KCOen een aantal andere orkesten haar eennieuwe compositie te schrijven. Deze zal inpremière gaan in de Gashouder, binnenhet thema ‘Out of the Box’, waarmee deAAA-serie (Actueel, Avontuurlijk,Aangrijpend) dit seizoen wordt afgesloten.De afgelopen jaren was er veel discussieover hoe ‘verstard’ de concertpraktijkgeworden is en hoe ingesleten gewoonteskunnen worden doorbroken. Met concertenop ongebruikelijke locaties en rond prikke-lende thema’s hoopt het orkest hierop eenantwoord te formuleren.

stem en orkestAls ik Saariaho in maart spreek via Skype,is zij in New York, waar zij dit seizoencomposer in residence is bij Carnegie Hall.Zij heeft de Gashouder persoonlijk beke-

ken, maar zich bij het componeren nietexpliciet door de ronde vormen laten inspi-reren, de titel Circle Map ten spijt: ‘Ik vindhet een mooi gebouw en heb de bijzondereakoestiek ervaren, maar die is toch weeranders als de zaal is gevuld met mensen.’De koepelvormige ruimte heeft haar even-min verleid tot een ruimtelijke opstelling:‘Mijn stuk moet ook goed klinken in regu-liere concertzalen.’Over het thema ‘Out of the Box’ zegt zij:‘Als kunstenaar acht ik het mijn plichtplatgetreden paden te vermijden, dus ikprobeer in elke compositie nieuwe ant-woorden te vinden op vragen die ik mijzelfstel. Zo’n thema zegt mij daarom nietzoveel, maar Circle Map past wel binnenhet kader: het wordt niet gespeeld in hetmooie Concertgebouw en bovendiengebruik ik naast akoestische instrumentenook elektronica.’Is dit in de gangbare orkestpraktijk inder-daad geen dagelijkse kost, binnen haareigen oeuvre speelt elektronica een groterol: al in 1984 verwerkte ze deze in haareerste orkestwerk, Verblendungen. Saariahowerkte destijds aan het door Pierre Boulezopgerichte Ircam (Institut de recherche etcoordination acoustique/musique) inParijs, waar zij haar fijnzinnige gevoel voorklankkleur verder ontwikkelde.Bouwt zij in Verblendungen uit twee elek-tronisch gemanipuleerde vioolklanken eenheel ‘strijkorkest’, dat in dialoog gaat methet fysieke ensemble, in Circle Map is hetde stem van de Irakese musicus ArshiaCont die zich mengt met de klanken vanakoestische instrumenten. Hij draagt zeskwatrijnen voor van de Perzische dichter

AAA-SERIE

22

‘De Perzische dichter Rumi kiest sterke beelden’, verteltKaija Saariaho over het werk dat zij componeerde voor de‘Out of the Box’-aflevering van de AAA-serie. De verzen vande dichter mengen zich met de stem van het orkest.

Dansende dichtkunstdoor thea derks

‘Ik heb een jaar over hetelektronische deel gedaan, hetvormt de basis voor de compositie’

22 EN 23 JUNI, GASHOUDER- Koninklijk Concertgebouworkest- Susanna Mälkki, dirigent- Saariaho, Rijnvos, Lindberg, Boulez