Download - Hoofdstuk 8 De eenentwintigste eeuw 8.2. Afname aantal ...De dieren die in dit tijdvak voorkomen, zijn dezelfde als die vermeld worden bij het beschrijven van de vroege Middeleeuwen.

Hoofdstuk8Deeenentwintigsteeeuw(2000-2017)

8.1.Landbouwinbeweging

Fryslânblijfteenlandbouwprovincie.Ruim78procentvandeFriesebodemwordtindittijdvakvooragrarischedoeleindengebruikt.Desondanksbrengtdelandbouw,deafgeleidewerkgelegenheiderbijgerekend,maarelfprocentvanhetaantalbanenmetzichmee.DeNoordelijkelandbouwisgoedvoor33.000banen,4,3procentvanhettotaalaantalbaneninNoord-Nederland.Daarstaattegenoverdatongeveerdriekwartvanhetnoordelijkgrondoppervlakeenagrarischefunctieheeft.

DehervormingvanhetEuropeeslandbouwbeleidvanaf2014maaktdewegvrijvoorverdereschaalvergroting.Deplannenbehelzenondermeerhetafschaffenvandemelkquota,deverdereafbouwvandeproductiesubsidiesenenigevergroening.VoorNederlandseboerenisermetingangvan2014jaarlijksbijna100miljoeneurominderbeschikbaardandaarvoor.Deinkomstensteunkandertigtotveertigprocentminderzijn.Vanaf1april2015mogenboereninprincipeonbeperktmelkproduceren.Hetaantalmelkkoeienneemtnadeafschaffingvanhetmelkquotummet121.000stukstoe,hierdoorontstaateenmilieuprobleem.HetRijkstelteenmestquotumin.Uiteindelijkvalthetmee.In2017producerendeNederlandseboeren,alsgevolgvandoorhetRijkgenomenmaatregelen,nietmeerfosfaatdanBrusseltoestaat.Erkomtgeeneindeaandederogatie:hetprivilegedatNederlandheefttenaanzienvandefosfaatproductie.285

8.2.Afnameaantalboeren

In2013teltFryslân5500landbouwbedrijven.86procentzijnmelkveebedrijven(4730),9procentakkerbouwbedrijven(495),2.3.procentvarkenshouderijenenpluimveebedrijven(127)en1,3%tuinbouwbedrijven,inclusiefglastuinbouw.(72)Indesectorisalgeruimetijdesprakevanschaal-enbedrijfsvergroting.Melkveebedrijvenzijngemiddeldgegroeidvan75koeienin1974naar97koeienin2013,degemiddeldemelkproductienamtoemetvijftigprocent.Degemiddeldeomvangvanakkerbouwbedrijvensteegindezelfdeperiodevan35hanaar45ha.Bijnatweederdevandegrondiseigendomvandeondernemers.Bijdeakker-entuinbouwiser,naastdeglastuinbouw,deopengrond-enblijvendeteeltdoordeverbouwvangroenten,bloembollenensiergewassen.Hiertoebehorenookdefruit-enboomkwekerijen.Met110haisdezeteeltbeperkt.HetaantalboerenbedrijveninNoord-Nederlandisvolgenseengrootschaligonderzoekvan'WageningenUniversiteit'indeafgelopentienjaarmet17procentgedaald.DaarvanteltFryslânernog5230.Erissprakevanvergrijzingeneenopvolgingsproblematiek.Indekomendevijftienjaarisdetoekomstvan3500bedrijveninNoord-Nederlandonzeker.VolgenshetonderzoekpresteertdeFrieseboerslechterdanzijncollega'sinGroningenenDrenthe,watbetreftinkomenensolvabiliteit.De'financieel-economischerobuustheid'vandeFriesebedrijveniskwetsbaarder,concluderendeonderzoekers.286F.Koppendenktdathetaantalveeteelt-enakkerbouwbedrijvenzalblijvenafnemen.287

107

8.3.Beterespreidingvandeexport

EurocommissarisPhilHoganconstateerdedatdeEuropeseenNederlandselandbouwdeexportbetermoetspreiden.Deuitvoerisnuteafhankelijkvanenkelegroteafzetlanden.ZoiserheteffectvanhetwegvallenvandeRussischemarktalsgevolgvanembargo's.288DesterkeexportgerichtheidvandeFrieseagrarischesectorschepteenprobleem:delastenvandegeïntensiveerdelandbouwblijvenbinnendeprovincie,deopbrengstenkomenvooreenbelangrijkdeelbuitendeprovincieterecht.VerwachtwordtdatdeFriesepootgoedexportmetzo'nvijfprocent(250miljoenperjaar)nadeBrexitverlorengaat.289

8.4.DairyValley

Geïnspireerddoor'SiliconValley'inCalifornië,beslotendiverseoverheden,hetagrarischonderwijsenondernemersindeagrarischesectordenetwerkorganisatie'DairyValley'opterichten.DezemoetdeFrieseagri-enzuivelsectoropdekaartzettenomdeinternationalehandelinagrarischeproductentebevorderen.290

Afbeelding 121

WethouderHenkDeinum,gedeputeerdeJohannesKramer,DianaKeizerwerkzaambij'VanHallLarenstein',RinseAndringavan'Cowhouse'enRinzeJoustravan'Rinagro'bijdeopeningvande'DairyValley'

8.5.Provinciaalbeleid

DeveleontwikkelingenronddemelkveehouderijwasvoorenkelefractiesinProvincialeStatenaanleidingvanhetCollegeeenlandbouwvisietevragen.Begin2017verscheeneen'Beliedsbrief'waaringesteldwordtdatdeboerenopgrondgebondenbedrijvenoogmoetenhebbenvoordeeconomieèndeecologie.Datwordtdoorhetprovinciaalbestuurgestimuleerddooreenkavelruilregelingeneentransitiefondsdatbijdraagtaaneenduurzamelandbouw.291

8.6.Agrobiodiversiteit

Deintensievelandbouwtrekteenzwarewisselopdeleefgebiedenvanveeldier-enplantensoorten.Overbegrazing,hetgebruikvankunstmestenbestrijdingsmiddelendoeneenaanslagopdebiodiversiteit.Deoplossingwordtgezochtbijeennatuurinclusievelandbouw.Sommigenvindenechterdatlandbouwennatuurnietsamenkunnengaan.Deverscheidenheidvansoortenincombinatiemetdelandbouwwordtaangeduidalsagrobiodiversiteit.Hetbehoudvandemetdelandbouwsamenhangendegenetischebronnenisvolgensdelandelijkuitgebrachtenota'Bronnenvanonsbestaan'eenwezenlijkaspectvanduurzameontwikkeling.292InFryslânbeweegtzichopditterreinhet'PlatformFrieseRassen'.Behalvedatditbijdraagtaandeagrobiodiversiteit,leverendezerassenookeenbijdrageaanhetbehoudvanhetlevendFrieserfgoed.293

8.7.Eenanderelandbouw

Sommigeboerenmakendeeluitvaneenverbredelandbouw.Recreatiebijdeboer,zorgboerderijen,streekproductenbiedenmogelijkhedenvooreigeninkomsten.294

108

Eentamelijkerecenteontwikkelingisdedorps-enstadslandbouw.Jekomthettegenbijschooltuinen,stads-endorpstuinen,eenmoestuintjeineenpark,bijkweekbakkenopeenbinnenplaatsofinleegstaandekassen.295

Afbeelding 122: Dorpslandbouw Zuid-West Fryslân

Eengezondenrelatietussenlandbouwennatuurtreffenweaanbijdebiologischelandbouw.FryslânhadvolgenseenopgavevanSKALeinde20161586gecertificeerdelandbouwbedrijvenen4066niet-landbouwbedrijvenvoorverwerking,import,handelenopslag.296

8.8.DeStreekboer

Omaandegroeiendebehoefteaanlokaalenduurzameproductentevoldoen,wordtindezomervan2015'DeStreekboer'opgericht.Doorboerenenanderevoedselproducentenontwikkeldeproductenworden,nadatzedoordeklantviaInternetbesteldzijn,opverzamelpuntendoordeconsumentopgehaald.'Streekboer'brengtdelokalevoedselproducentindirectcontactmetdeconsument.Zowordtvoldaanaandegroeiendebehoefteaantraceerbaar,veiligenlokaalvoedsel.Wiewilwetenhoedeproductengeteeldworden,kandatbijhetafhalenaandeboervragen.

8.9.Hetvoedselvraagstuk

InstandhoudingenuitbreidingvandeintensieveenindustriëlelandbouwwordtindeFriesestateneneldersverdedigdmethetargumentdathetenbijdraagtaanhetoplossenvanhetwereldwijdevoedselvraagstuk.DeArgentijnMartinCaparrósdenkterandersover:"Erisvoldoendeteetenmaarderijkenwillenhethunnietgeven".HetvoedselvraagstukwordtverergerddoorhetEuropeeslandbouwbeleiddatdeuitvoerenvanWesterseproductenzwaarsubsidieert,waardoordeagrarischeproductieterplekkeindeverdrukkingraakt.297

Onderzoeksinstitutenwetenlandbouwgewassendoorgentechnologiezotemanipuleren,datzemeeropbrengenenresistentwordentegenbepaaldeziektenenonkruidverdelgers.Ditgaatgepaardmethetvestigenvanmonopolieswaardoordeprijsopgedrevenwordt.

8.10.Derdecrisis

JanDouwevanderPloegverwachteinde2008daterzicheenderdecrisisindelandbouwaftekent.In1880werdNoord-Europaoverspoeldmetgoedkopebulkproducten.Geleidelijkreageerdendeboerenhieropdooroverteschakelenopproductenmeteenhogerewaarde(vlees,tuinbouwproducten,zuivel).

109

Detweedegrotelandbouwcrisis,dievandejarendertiguitdevorigeeeuw,vloeidevoortuiteenomvangrijkedalingvandekoopkracht(eengevolgvandebeurskrachvan1929).Ookhieropkomteenantwoord:decreatievaneenlandbouwpolitiekstelseldatgeleidelijkaanwordtuitgebouwdenverbeterd.Aanhetbeginvande21eeeuwtekentzichvolgensVanderPloeggeleidelijkeenderdewereldwijdeagrarischecrisisaf.Goedkopeimportenenkoopkrachtdalingdoenzichnugelijktijdigvoor.Deprijzenzullen,zodenktvanderPloeg,nietalleengaanschommelen(somszelfsheftig),zezullenbovenalaleenlangdurigetrendneerwaartsvertonen.Deboerendieveelgeïnvesteerdhebben,komendaardoorinmoeilijkheden.Voedselimperia(denieuwenetwerkendieproductie,verwerking,distributieenconsumptievanvoedselintoenemendematebeheersen)schroevendeprijzenopendrukkendeprijzendiedeboerenkrijgen.DetopvandeNederlandselandbouwwereldzietdezeproblemenniet,aldusvanderPloeg,enneemtdusgeentegenmaatregelen.Hijnoemtdatverontrustend.298

VanderPloeg'soud-collegaAaltDijkhuizenisnietpessimistischoverdetoekomstvandeboeren.DewereldbevolkinggroeitendeinkomenstoestandvanveelmenseninZuidAmerika,AziëenEuropaverbetert.Datbetekentvolgensdehoogleraareenverdubbelingvandevraag.Erzijnvolopkansenalswedemarktz'nwerklatendoen.Desterkerebedrijvenblijvendanover.Deboermoetz'nafzetcoöperatiesopscherphouden.Dezemoetenveelharderwordenaangepaktenwordenafgerekendopderesultatendiezelatenzien.299

110

SAMENVATTING

FRIESEAGRARIERS,HUNACTIVITEITEN,HUNPRODUCTENENDEDAARBIJBEHORENDEDIER-,NUTSPLANTEN-ENFRUITRASSEN

Hoofdstuk1Vanhetbegintot1000naChristusDeeerstebewonerswordenopdeFriesezandgrondenaangetroffen.Zevoereneengemengdbedrijf,inhetbijzonderveeteelt.Eendeelvanderunderenwordtgehoedindebossenenopdeheide,deoverigenblijvenachterinde(tijdelijke)nederzettingen.Deakkerbouwberustopbrandlandbouw.Degewassenworden,nadatdegrondmetprimitievehakkenomgewoeldis,gezaaidingatenofsleuven.Boerenopdekleigrondendoenhunwerkeerstopdevlakkebodem.Alsdezeeactieverwordt,werpenzeterpenop.Inhetgebiederomheenenopdegrootsteterpenwordtakkerbouwbeoefend.Erisgeenprivaateigendomvandegrond.Delandbevolkingbestaatuitvrijenenonvrijen.Deakkerbouwersmakengebruikvaneentwee-ofdrieslagstelsel.Centraalgelegenhandelsterpenvormenknooppuntenineennetwerkvaninterneenexternehandelsroutes.Indeterpenwordenrestenvanpaarden,runderen,schapen,varkens,geiten,hoendersenhondenaangetroffen.Zadenvandenutsplantentarwe,haver,gerst,rogge,erwten,bonenenvlaswordeneveneensindeterpaardeaangetroffen.Ookwordenzadenvanmelganzevoet,linzen,vlierbessenenhuttentutgevonden.Indezeperiode(tot1000n.Chr.)treffenwegeennoemenswaardigefruitteeltaan.

Hoofdstuk2DelatereMiddeleeuwen(1000-1500)

UitdeFriesevolkswettenkanwordenafgeleiddatertijdensdelatereMiddeleeuwengeenparticuliereigendomis.Welzijneronderdeboerenverdeeldehemrikken,diegemeenschappelijkeigendomzijn.Erzijngeenhorigenenslavenmeer.Frieslandwordtvooreenbelangrijkdeelhetlandvandehuurboeren.Degrondisgrotendeelsinhetbezitvandekloosters,deparochiesendegrondadel.Hetdrieslagstelselwordtnietlangertoegepast.Indelandbouwenbijdeaanlegvandijkenzijnkloosterlingenzeeractief.Zehoudenveeenverbouwenondermeerhaver,waarzebierenhaverbrodenvanmaken.Deagrarischeactiviteitenwordenaangetastdoorhetwatervandezeeenovervloedigeregenval.DestrijdtussenSkierenFetheefteveneenseennadeligeuitwerking.Nuerdijkenwordenaangelegd,behorendeveenstrekenooktotdelandbouwgronden.BinnenFryslânendaarbuitenbestaanzeeruitgebreidehandelsactiviteiten.Exportproductenzijn:hetFrieselaken,huiden,leer,perkamentenwol.Jongeboerenzonentrekkennaarzee.Tengevolgevandetoenemendebevolkingsdichtheidemigrerensommigebewoners.Pogingenomlandsheerlijkemachttevestigenmislukken.Doorboerenvrijheidontstaanautonomeboerenrepubliekjes.Dedierendieindittijdvakvoorkomen,zijndezelfdealsdievermeldwordenbijhetbeschrijvenvandevroegeMiddeleeuwen.Productenuitdezeperiodezijn:vlees,kaas,boter,eieren,honing,wijn,bierenbrood.Behalvedereedsbijdevorigeperiodegenoemdenutsplanten,wordtookraapzaadvermeld.Indekloostertuinenwordennutsplantenenfruithovenaangetroffen,waarovergeengedetailleerdegegevensbekendzijn.

111

Hoofdstuk3Dezestiendeeeuw(1500-1600)

Dezestiendeeeuwisvoordeagrarischebevolkingoverhetalgemeeneenopgaandetijd.Welwordendewerkzaamhedendooroorlogshandelingenenwateroverlastbedreigd.MededoorhetoptredenvanCaspardeRobleswordendewerkzaamhedenaandezeedijkenvoortgezet.Dewaterstaatkundigetoestandvandelanderijenverandertdoorwerkzaamhedenaandezeedijken,droogleggingenbegreppelingvandelanderijen.Wateroverlastzetdekleiboerenertoeaan'kruinigeakkers'aanteleggen.Hetboerenhuisheeftzichontwikkeldtothetlang-ofvakhuis,laterontstaathet'gewoneFriesehuis'.Metuitzonderingvandezandgronden,isdemeerderheidvandeboerengeeneigenaar.Dehuurbestaatuitgeldofagrarischeproducten.Hoewelveelboerengrotehoevenhebben,zijnernietveelboerenarbeiders.Bijdebedrijfsgroottedomineerthetmiddelgrotebedrijf.Nadatzedoorhetprovinciaalbestuuronteigendzijn,komendekloosterbedrijveninhandenvandehuurdersofvannotabelen,diedaar'stemmen'voorhetkunneninnemenvanbelangrijkepositiesaanontlenen.Inhetzeekleigebiedneemtdeakkerbouwtoe.Welblijftdeveehouderijomdiverseredenengehandhaafd.Deopbrengstenvandeakkerbouwbedrijvenzijn,vergelekenmetanderelandbouwgebieden,bijzonderhoog.Indetweedehelftvandezestiendeeeuwwordtwisselbouwtoegepast,waarbijwitteklaverwordtingezaaid.Hetaantalmelkkoeienneemtaanzienlijktoe.Hetmaaienenhooiengebeurtlaatengespreidoverhetjaar.Hierbijwordtrondtrekkendwerkvolkingezet.

Hetlandbouwbedrijfopdezandgrondeniszeerextensief.IndittijdvakwordtdeoudstbekendeafbeeldingvanhetFriesepaardaangetroffen.Derunderenhebbenindittijdvakzeeruiteenlopendekleuren.Zwartbontedierenkomenbijnanietvoor.Schapenwordenvooralbijbedrijvenmetbuitendijkslandenopdezandgrondenaangetroffen.Hettypelandgeitopafbeeldingenuitdittijdvakisnietveranderdbijwatweineerdereperiodenzagen.ErzijnaanwijzingendatookindezestiendeeeuwinFryslânFriesehoendersvoorkomen.Betrekkelijkveelboerenhoudenbijen.Indezeeeuwwordendez.g.zwanenrechtenvastgelegd.Bijdebeschrijvingvandenutsplantenkomenweindittijdvakvoorheteerstwikken,koolzaad,hetmengselgriemmank,hetmengselmasteluyn,hennep,encrodde(herik)tegen.Bovendienwordtereenonderscheidtussenwitteenrodetarweèngroeneengrauweerwtengemaakt.Bijdeboerderijenkomenvolgensdearchiefstukkenindittijdvakappel-,peren-ensomspruimen-enkersenbomenvoor.Bessenwordenvrijwelnietgenoemd.

Hoofdstuk4Dezeventiendeeeuw(1600-1700)

IndezeventiendeeeuwstagneertdeontwikkelingvandeFrieselandbouw.Devraagneemtaf,deprijzendalen,dekostennementoe.Indekleigebiedenwordtgraslandomgezetinbouwland,indeweidegebiedengebeurthetomgekeerde.Het'gewoneFriesehuis'ontwikkeltzichtothetkop-hals-en-romptype.IndedrooggemaakteStaversemerenverschijnendeeerstestelpboerderijen.Doorbedijkingenendroogmakerijenneemtdecultuurgrondtoe.Bijdeverveningvanhet

112

laagveen(deklynlanden)wordtdaarentegencultuurgrondinwaterplassenomgezet.Hetmiddelgroteagrarischebedrijfdomineertnietlanger,erontstaanveelgroteenkleinebedrijven.Demelkgiftopdeweidebedrijvenstijgt.Eenbelangrijkeveranderingindebedrijfsvoeringisdekarnmolen.Deboerengaanhunhooilandenbeterbemesten.Hetprovinciaalbestuurverbiedtdeuitvoervanmest.ZuivelproductenwordenookbuitenFryslânvermarkt.HarlingenenLemmerzijnbelangrijkeuitvoerhavensvoorzuivelproductenofvee.Deconcurrentieophetgebiedvanzuivelneemt(metnamevanuitIerland)toe.Deakkerbouwheefttelijdenvandijkdoorbrakenenzwareregenval.Ingebruikzijndegereedschappenbijdeakkerbouwzijndezichteneenaandezwaregrondaangepasteploeg.Deverbouwvangerstwordtgedeeltelijkdoortarweenpeulvruchtenverdrongen.Hetkoolzaadkomtwegensdehogereopbrengstindeplaatsvanhetraapzaad.Opdezandgrondenvormthetbouwlanddespilvandebedrijfsvoering.Slechtseendeelvandatlandwordtbemestengeploegd.Indelageredelenvindenwehooilanden,waarwisselbouwwordttoegepast.Opdeongecultiveerdegrondenwordthetvee(metnameschapen)geweid.Veelschapen(enrunderenenpaarden)stervenaandeleverbotziekte.Deoverhedennemenmethetoogopdeverbeteringvanhetveebeslagmaatregelenwatbetrefthetdekkenvanmerriesenkoeien.Indittijdvakvindenwedeeerstegegevensoverhet(Friese)melkschaap.BuitendereedseerdergenoemdenutsplantenvermeldteenBildtseinventarisdeaanbouwvan'witteorten'.VanuitdehavenvanHarlingenwordengrovegroentengeëxporteerddieindenabijeomgevingverbouwdworden.

ConcentratiegebiedenvandefruitteeltzijnHetBildtenBerlikum.OokinLeeuwardenverwijzendebronnennaargroente-enfruitteelt.

Hoofdstuk5Deachttiendeeeuw(1700-1800)

Nahetmiddenvandevoorgaandeeeuwstagneertheteconomischendusookhetagrarischgebeuren.Pasna1750,komtereenopleving.Aandeboerenwordenhogebelastingenopgelegd.Omdatdeorganisatievandeverdedigingtegenhetzeewaternadevloedvan1717verbetert,komennadattijdstiptot1825,alszichopnieuwgroteoverstromingenvoordoen,geengrotedijkdoorbrakenmeervoor.Depaalwormtastin1732debeschoeiingvandedijkenaan.Naasthet'gewoneFriesehuis'verschijnenindittijdvaksteedsvakerstelpboerderijen.Deveehoudersmakennuookwerkvanhetbemestenvanhunweilanden.Hetweideseizoeniserglang.Erwordtnutweemaalinhetjaargemaaid.Bijdehooioogstwordenhannekemaaiersofmiereningezet.Doordehogegraanprijzenverwaarlozendeboerenindetweedehelftvande18eeeuwhetbemestenvanhunweilanden.Vanmelkwordtsteedsvakerkanterkaasenbotergemaakt.Metdieboterwordtsomsgeknoeid.Derundveepestdoeteengroteaanslagophetveebeslagvandeboeren.DoordeaanzienlijkesterftealsgevolgvanderunderpestwordtuitDenemarkenzwartbontveeingevoerd.Alsgevolgvandeveepestscheurenveelboerenhunweidegronden.Anderenbouweneennieuweveestapelop.Opdezandgrondenwordtomhetjaarboekweit,roggeenhaververbouwd.

113

Vruchtwisselingopdekleihoudtindatafwisselendkoolzaad,wintergerstenookwelhaverwordtverbouwd.Bijhetdorsenwordtdedorsrolingevoerd.Deboerenlatenhunrunderendoorinferieurestierendekken.DeFrieseStatentrachtenditdoormaatregelenaanbandenteleggen.RuudScheltemavermeldtoverderunderendat"hetoudeFrieseras"roodofroodbonthaarheeft.Depaardendieindittijdvakdevoorkeurhebben,lijkenophetlatereFriesepaardenras.DegrotekleischapenwordenalsFrieseschapenaangeduid.Indittijdvakwordenindeinventarissengeengeitenofbokkengesignaleerd.OnderdebenamingFriesvarkenwordthetNederlandslandvarkeninvrijzuiverevormindeprovincieaangetroffen.Deinventarissenvermeldenkippen,eenden,duiveneneenkonijn.BijkerswinnenindeWoudenboekweit-,opdekleikoolzaadhoning.Deverbouwvanzandrapen,evenalsvanrodeklavervindtingang.Eenvernieuwingindeagrarischesectorisdeverbreidingvandeaardappel-,cichorei-enkoolzaadteelt.Uitarchiefstukkenblijkt,dateropsommigeboerenervenveelfruitbomenvoorkomen.Somswordendeboomgaardenuitgeroeid.Halverwegede18eeeuwverschijntde'Pomoligia'vanJohannHermannKnoop.Daarineenvermeldingvanhetappelras'DoekeMartens'datdenaamwaarschijnlijkdanktaandeFrieseedelmanDoekevanMartena.

Hoofdstuk6Denegentiendeeeuw(1800-1900)

Indeeerstedecenniavandenegentiendeeeuwdoetzichalsgevolgvandeexportvan

Russischegraneneenprijsdalingvoordiein1820haardieptepuntbereikt.In1852wordtde'FrieseMaatschappijvanLandbouw'opgericht.Naeenopgaandetijdontstaatrond1880,alsgevolgvandetoenamevanmetnameAmerikaansegranenendeslechtekwaliteitvandeFrieseboter,eentweedelandbouwcrisis.Indeakkerbouwenbijdezuivelbereidingwordenbelangrijkevernieuwingendoorgevoerd.Inhetlaatstekwartvandenegentiendeeeuwontstaanparticuliereencoöperatievezuivelfabriekenendeeersteinkoop-enafzetcoöperaties.EnkeleparticulierehandelarendragenookhunsteentjebijaanhetverwerkenvanFrieselandbouwproductenzoalsvlas,granenenvlees.Hetinwonendpersoneelvandeboerenindeweidestreekleidteenbetrekkelijkgoedbestaan,delossearbeidersstaanerdaarenookopdekleimindervoor.Zeverrichtenvolgenssommigenslavenarbeid.Eenbescheidenverzetvanhunkanthaaltuiteindelijkweiniguit.Erontstaanverenigingenvanlandarbeiders.Kritiekophetpachtwezenwordtaangewakkerddoorhetabsenteïsmevanveellandheren.Hongersnoodleidttoteenaardappeloproer.Indezeperiodewordtdegrondslagvoordepootaardappelenteeltgelegd.Opdekleigrondenleggengardenierszichtoeopdekleinschaligeteeltvanaardappelenengrovegroenten.Hetweidebedrijfprofiteertvandetoegenomenexportmogelijkheden,totdatdelandbouwcrisesaanheteindevandeeeuwdaareeneindaanmaakt.Onderhetveewoedenmond-enklauwzeerendelongziekte.Alsgevolgvandevraagnaarhoogwaardigveewordthet'FriesRundveestamboek'opgericht.Veelbesterunderenverdwijnennaarhetbuitenland.

114

Demelkgiftneemttoe.Dezuivelfabriekenproducereneenverscheidenheidaankaassoorten.Opdezandgrondenoverheerstdeverbouwvanroggeenboekweit.Daarwordtboterenvarkensvleesgeproduceerd.Ookdetuinbouwsectorprofiteertvandetoenemendeexportmogelijkheden.Metnamekoolenaardappelenwordenuitgevoerd.Berlikum,HetBildt,hetgebiedtenZuidoostenvanLeeuwarden,OpsterlandenSchoterlandontwikkelenzichtotfruitcentra.HetFriesepaardenraswordtbedreigddoordatmenhetkruistmetzwaarderewerkpaarden.Ronddeeeuwwisselingishetnagenoeguitgestorven.In1884wordt"devolmaakteFrieschekoe"geschetst.HetFrieseschaapwordtindittijdvakternauwernoodvandeonderganggered.InhetbeginvandeeeuwishetFriesevarkennogvrijalgemeen,hetwordtnadiengekruistmetEngelserassen,waardoorhetgemakkelijkervetwordt.Opdezandgrondenisdegeit"dekoevandearbeider".Pluimveewordtvooralvooreigengebruikgehouden.Gemiddeldzijnerindittijdvakongeveer15.000bijenkorvenindeprovincie.Erwordenuitheemsetarwe-enroggesoorteningevoerd.SommigeboerenhoudenzichaandeFrieserogge.Zomergerstverliesthetvanwintergerst,omdathetzichmakkelijkerlaatpellenenalsgortminderlanggekookthoeftteworden.Zandhaververliestterrein,zwartehaverwordtbijdeontginningsplaatsenopdezandgrondenverbouwd.Boekweitdoetzichvoornamelijkvooralszandboekweit,opdeopgebrokenheidegrondenwordtveenboekweitgeteeld.Witteengrauweerwtendoenhetgoedindehandel.Paardebonendienenalspaardenvoer,degrotebonen(tuinbonen)wordenalsveevoerenalsmenselijkvoedselgebruikt.Inde

Woudenwordteenverscheidenheidaanstambonenverbouwd.Tropischevettenvervangenderaapoliealsbak-enbraadmiddel.Petroleumkomtindeplaatsvanraapolie,waardoordeproductievanraapzaadverdwijnt.DegeheleeeuwdoorwordeninFryslângrotehoeveelhedencichoreiverbouwd.DeprovincieistijdensdezeeeuwhetbelangrijkstevlasbouwgebiedvanNederland.In1816wordtinFoudgumhetFriesWitbloeivlasgeselecteerd.AanheteindevandeeeuwwordthetFriesevlasdoordebemoeiingenvanVanWelderenRengersvoortaanookinFryslânfabrieksmatigverwerkt.Rond1850wordeninFryslân31aardappelrassenverbouwd.Vlakdaarvoordoetzichvoorheteerstdeaardappelziekte(phytophthora)voor.HetaardappelkweekveldinTzummarumwordtaanheteindvandittijdvakverplaatstnaarSumar,waarK.L.deVriesdeleidingneemt.Eénvandeeerstedoorhemgekweekterassenheet'DeWet'.Vanwegevatbaarheidvoorwratziekte,wordthetgewaardeerderasuiteindelijkvanderassenlijstafgevoerd.Nadeverbouwvanaardappelenzijnkoolrapeneentweedevrucht.Alsgevolgvandedalendegraanprijzenwordthetakkerbouwareaalmetmosterd-,karwei-,kanarie-enblauwmaanzadenuitgebreid.Alsdeimportvansuikeruitdetropischegebiedenafneemt,wordtdesuikerbieteengeheelnieuwgewas.InHetBildtkomenbijdeadellijkehuizenveelfruithovenvoor.DaarwordtookhetbessenrasSintAnnaKorfkeenhetpruimenrasReineVictoriageteeld.OndermeerinBurgumwordengrotehoeveelhedenfruitbomenverhandeld.InAchtkarspelenwordtin1892eenruimehoeveelheidwichtersaangetroffen.

115

Hoofdstuk7Detwintigsteeeuw(1900-2000)

Tijdensdelandbouwcrisisinhetlaatstedeelvandenegentiendeeeuwendedaaropvolgendeperiodevanherstelrakendeontwikkelingenindelandbouwineenstroomversnelling.DeEersteWereldoorlogzorgtvooreenverstoring.Nadieoorlogleidtoverproductietotkrimp.Indeoorlog'40-'45gevolgddoorproductiestimulering.Nadejarenvijftigwordtveellandbouwgrondinbeslaggenomendoorwoningbouw,industrialisatieennatuurterreinen.Erissprakevanintensivering,schaalvergrotingenvoortgaandemechanisatie.Gedurendedegeheleeeuwontstaanindeagrarischesectorveelnieuwe-metnamecoöperatieve-organisatievormen.Depositievandearbeidersiszonuendanzorgelijk.Erisvaakenveelwerkloosheid.Delandbouwcrisisindejarendertigheeftvoorveelboerengrotemaatschappelijkegevolgen.Grondeigenarenenboerendiepachtenhebbensterktegengesteldebelangen.Degrondprijzenstijgenuiteindelijktotgrotehoogte.Indenaoorlogseperiodeneemt-metnamedetuinbouw-eenhogevlucht.Schaalvergrotingeisthaartolbijdecoöperatievezuivelfabrieken.Hetruilverkavelings-instrumentbrengtgroteveranderingenmetzichmee.Nogsteedshebbendeboerenlastvanhoogwater.In1975en1980wordtresp.hetaansluitenvandeagrarischebedrijvenopwaterleidingenkrachtstroomvoltooid.Gevreesdedierziektenwordenlangzaambedwongen.Erdoenzichechterooknieuwevoor.DeKunstmatigeInseminatie(KI)zorgtvoorveeverbeteringenhetvoorkomenvanziektes.Hetlandbouwonderwijswordtkrachtigontwikkeld,uiteindelijkwordtdatallesondergebrachtbijondermeerAOC-Friesland

enbijhethogeragrarischonderwijsVanHall-Larenstein.Gedurendedeeeuwwordtdelandbouwvoorlichtingintensiefopgepakt.Uiteindelijkwordtdezegecentraliseerd.OokbijdecoöperatievezuivelfabriekengaatcentralisatieinderichtingvanéénvrijwelallesomvattendNederlandszuivelbedrijf.Sommigeboerentrachtendoorverbredingvanhunactiviteitenhethoofdbovenwatertehouden.Detegenstellinglandbouwenmilieuroeptconflictenop,diedoorsommigeboeren,vaakgeorganiseerdinAgrarischeNatuurverenigingen,creatiefwordenopgelost.Deresultatenvanagrarischnatuurbeheerbrengeninsommigeopzichtennietwatervanverwachtwordt.Debiologischelandbouwblijftvanbescheidenomvang.HetEuropeesLandbouwbeleidbrengtvoordeFrieseboerenenerzijdsvoordelen,anderzijdsnadelenmetzichmee.HettoekomstbeeldvoordeFrieselandbouwwordtdoorJ.D.vanderPloegalsweinigflorissantbeschouwd.Hijverwachteenderde(landbouw)crisis.HetFriesePaardontwikkeltzichtijdensdittijdvaktoteennietmeerwegtedenkenverschijnsel.DeFries-HollandseZwartbontekrijgteentamelijkstevigebasis,deFrieseRoodbontewordternstigbedreigd.DebeideFrieseschapenrassen,ontwikkelenzich-evenalsdeNederlandselandgeit-totnietlangerbedreigdedierenrassen.HetFrieselandvarkensterftuit.DeFriesehoendershebben,metuitzonderingvanenkelekleurslagen,eenstevigebasis.DeFrieseStabijhounkrijgtvoldoendedraagvlak,hetaantalWetterhounenblijfttebeperkt.DeFrieseWindhondsterftuit.K.L.deVriesbeheertteSumarinopdrachtvandeFrieseMijeenkweekveldvooraardappelen.Hijontwikkeldevelerassen,waarvanalleenhetBintjestandhoudt.

116

DeFrieseMijrichtonderleidingvandr.ir.J.C.DorstinEngelumeenkweekveldin,waarvele-somsnogcourante-nutsplantenrassen,waaronderveleaardappelen,vlassenendetuinboonAdrie,wordenontwikkeld.In1965wordthetkweekveldverplaatstnaarMetslawier.Ookhierontstaanenkelenoggangbareaardappelrassen.Anderekweekbedrijven(ZPC,Hettema,Fobeke.a.)doenerookhethunnetoe.

(Hobby)tuindersontwikkelenofselectereneveneensenkelerassen.Peulvruchten:RodeKrobbe,LeverkleurigeBoon,GrieneNêst,Robyntsje,Akke,KoudumerBoontje,KoudumerBloemkool,KoudumerStamsnijboon,Graddus'Reuzen,Gritney,JanumerPronkboon,ZoeteGrauweerwt,VerbeterdeHeerenveenseWitkiem.Ui-enwortelgewassen:BerlikumerUi,BerlikumerWortel,Westra'sLangeDunneHerfstwortel.BerlikumerWortel,modelBierma.Knolvruchten:Aardappelen:Kike,Blauke,FinkumerGeeltje,Woudgeeltje,FrieseJammen,KindjevanBintje.Blad-ensteelgewassen:Securo,Bezaroet,Lioensens1enLioesens2.Rond1900wordenerinHetBildt,BerlikumeninHuizumbijLeeuwardenveelfruitbomenaangetroffen.Zekomenallevanbuitendeprovincie.

GedurendedittijdvakwordeninFryslânookenkelefruitrassenontwikkeld.Appels:SchoonevanIephof,DokkumerNije,PresentvanFriesland.Pruimen:Bolsward'sBest.Bessen:Silvergieter'sSwarte,SintAnnaKorfke,Stanza.Kiwi:Buitenpost.VandeoppapiervermeldepeerHallemineBonneendepruimDongjumerWittezijngeenexemplarengevonden.

Hoofdstuk15Deeenentwintigsteeeuw(2000-2017)

Delandbouwblijftinbeweging.Hetaantalboerenneemtaf.DeuitgebreideexportvanFrieseagrarischeproductenmaaktdeFrieseeconomieprovincienogsteedsafhankelijkvanontwikkelingenwaarmengreepopheeft.Tochwordteen'DareyValley'opgerichtdiezichtendoelsteltFryslânalslandbouwprovincie(inter)nationaalopdekaarttezetten.Hetprovinciaalbestuurwildooreennatuurinclusievelandbouwdeeconomiemetdeecologieverbinden.Doorsommigenwordtdemogelijkheidvanhetcombinerenvandelandbouwmetdenatuurbetwijfeld.Het'PlatformFrieseRassen'leverteenbijdrageaanhetbehoudvanhetFrieselevenderfgoedendeagrobiodiversiteit.Verbreding,dorps-enstadslandbouwenbiologischelandbouwzijnalternatievenvoordegangbarelandbouw.Hetoplossenvanhetwereldvoedselvraagstukisvolgenssommigeneenvraagstukvanverdeling.JanDouwevanderPloegverwachtindelandbouwnadebeidevoorafgaandecrises(1880enjarendertigtwintigsteeeuw)eenderdeneergang.

117

ILLUSTRATIEVERANTWOORDING

Bijhetgebruikvandeinditcahieropgenomenfoto'sisgeprobeerdallerechthebbendenervaninkennistestellen.Zijbijwieditnietgeluktis,kunnenzichzonodigmethetoppagina2vermeldeadresinverbindingstellen.

Afbeelding1:MolenvanderS.J.(1981)OorsprongengeschiedenisvandeFriezen.Amsterdam,p.32.Afbeelding2:Kooistra,D.enH.Oldenhof(2001).Fryslânsferline.Ljouwert,p.29.Afbeelding3:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952).GeschiedenisvandeFrieseLandbouw.Leeuwarden,p.46.Afbeelding4:Knol,e.a.(2005)ProfessorvanGriffenenhetgeheimvandewierden.Groningen,Veendam.Afbeelding5:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.50.Afbeelding6:Elzinga,G.e.a..(z.j.)FrisiaIllustrata.Leeuwarden,p.248.Afbeelding7:Beijerinck,W.(1929)DesubfosieleplantenrestenindeterpenvanFrieslandenGroningen.Wageningen,plaatXXI.Afbeelding8:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.92.Afbeelding9:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.87.Afbeelding10:IllustratieuiteenineenUtrechtbewaardpsalmboek.Afbeelding11:Kalma,J.J.e.a.(1968)GeschiedenisvanFriesland,Leeuwarden,p.286.Afbeelding12:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.97.Afbeelding13:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.124.Afbeelding14:LeeuwarderCourant,11-9-2008.Afbeelding15:AkkervandenK.J.(1934)VandenmondderoudeMiddelzee,Leeuwarden,p.19.Afbeelding16:Bouma,G.J.A.(1999).HetFriesepaard.Drachtenp.40.Afbeelding17:Kooistra,D.enH.Oldenhof(2001),p.217.Afbeelding18:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.156.

Afbeelding19:Brouwer,J.H.e.a.(1958)EncyclopedievanFriesland.Leeuwarden,p.25.Afbeelding20:AAG-bijdragen15.LandbouwhogeschoolWageningen,p.47.Afbeelding21:Elzinga,G.e.a.(z.j.),p.256.Afbeelding22:Bieleman,J.(2008)BoereninNederland.Amsterdam,p.18.Afbeelding23:Veenman'sAGRARISCHEWinklerprins(1954)deelII,Wageningen,576.Afbeelding24:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.194.Afbeelding25:Jansen,J.(1985).ItFryskemelkskiepLjouwert,p.15.Afbeelding26:MolenvanderS.J.,p.215.Afbeelding27:Faber,D.J.(1973).DrieeeuwenFrieslandII.Drachten,p.622.Afbeelding28:Bieleman,J.(2008),p.172.(EtsvanIdsWiersma).Afbeelding29:Elzenga,G.e.a.(z.j.),p.254.Afbeelding30:SpahrvanderHoekenJ.J.Postma(1952),deelI,p.283.Afbeelding31:Bouma,G.J.A.(1999),p.60.Afbeelding32:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.294.Afbeelding33:FanFryskeGroun,1927.Afbeelding34:Botke,J.(1932).DeGritenijDantumadiel.Dokkum,p.126.Afbeelding35:Naareentekeninguitde18eeeuw.Afbeelding36:Bieleman,J.(2008),p.278.Afbeelding37:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952).GeschiedenisvandeFrieseLandbouwII,Leeuwarden,p.105.Afbeelding38:MuseumWillemvanHarenteHeerenveen.Afbeelding39:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.432.Afbeelding40:Wierma,J.P.(1959).ErfenWereld.Drachten,fotopagina3nap.64.Afbeelding41:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.549.Afbeelding42:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,(1952),p.658.(EtsvanIdsWiersma).Afbeelding43:Bieleman,J.(2008),p.341.Afbeelding44:Strikwerda,R.(1979).EeneeuwFriesstamboekvee.Leeuwarden,p.19.(EtsvanIdsWiersma).

118

Afbeelding45:Blauw,M.E.J.(1995).VanFrieseGriond,Leeuwarden,p.140.Afbeelding46:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.504.Afbeelding47:Bouma,G.J.A.(1949).Pleatseboek:denijeFryskepleats.Amsterdam,p.127.Afbeelding48:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,(1952),p.463. Afbeelding49:Strikwerda,R.(1979),p.82.Afbeelding50:Tresoar,Leeuwarden.Afbeelding51:Tresoar,LeeuwardenAfbeelding52:Terpstra,P.(z.j.).HonderdjaarFrieseLandbouw.Leeuwarden,p.325.Afbeelding53:CollectieTresoarLeeuwarden.Afbeelding54:LeeuwarderCourant,27september1892.Afbeelding55:Strikwerda,R.(1998).Melkweg2000.Leeuwarden,p.203.Afbeelding56:MolenvanderH.(1983),p.88.Afbeelding57:MolenvanderH.(1983),p.102.Afbeelding58:Stegenga,W.(1998).KafenKoren.Leeuwarden,p.59.Afbeelding59:Kielstra,H.enF.(2008).BuorkjeynFryslân.Ljouwert,p.124.Afbeelding60:Efdeë,R.e.a.(z.j.)Alsdedagvangisteren.Waanders/Friesepers,p.381.Afbeelding61:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.474.Afbeelding62:Tjepkema,K.(1986).Hoeboerenhetbolwerken.Leeuwarden,p.55.Afbeelding63:DeNije,Juli/Augustus1981,p.15.(GetekenddoorAndersvanderSloot).Afbeelding64:Smeding,P.(1979),p.73.Afbeelding65:Tjepkema,K.(1986),p.117.Afbeelding66:Bouma,G.J.A.(1944),p.231.Afbeelding67:ProvincieFriesland.Afbeelding68:Terpstra,P.(z.j.),p.360.Afbeelding69:Kielstra,H.enF.(2008),p.42.Afbeelding70:Strikwerda,R.(1979),EeneeuwFriesstamboekvee.Leeuwarden,p.124.Afbeelding71:MolenvanderH.(1983),p.225.Afbeelding72:MolenvanderH.(1983),p.245.Afbeelding73:Ministerievanlandbouw(z.j.)VanvoorbeelddorpnaarStreekverbetering.'sGravenhage,p.22.Afbeelding74:RedactieLeeuwarderCourant(1999).100jaarFriesland.Leeuwarden,p.293.

Afbeelding75:EigenfotoAfbeelding76:StichtingWrâldfrucht.(Foto:JandeBoer).Afbeelding77:RedactieLeeuwarderCourant(1999),p.304.Afbeelding78:RedactieLeeuwarderCourant(1999),p.314.Afbeelding79:VerenigingNoardlikeFryskeWâlden.BoereninBalans,jaargang4,nr.7.Foto:BiancaDomhof.Afbeelding80:BaronesvanHeemstra,M.J./F.C.D.Popken(1961).HetFriesepaard.Amsterdam,p.p.68.Afbeelding81VeeteeltAfbeelding82:Bieleman,J.(2008),p.502.(AquarelvanMarleenFelius)Afbeelding83:CollectieKenniscentrumAfbeelding84:CollectieKenniscentrumAfbeelding85:CollectieKenniscentrumAfbeelding86:CollectieKenniscentrumAfbeelding87:Spyksma,J.(2007)-Fokken,p.27.Afbeelding88:Clason,A.T.(1980)Zeldzamehuisdierrasen.Zutphen,p.159.(TekeningMarleenFelius).Afbeelding89:Oosterhaven,B.e.a.(1992).UsFryskehinnen.Ljouwert,p.133.Afbeelding90aen90b:Overdieren(2003).SpyksmaJ.Overdieren(2003).Afbeelding91:Haakma,K.(1946).Ierappelsykten,-seleksjeen-keuring.Drachten,geenpaginanummer.Afbeelding92:Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke.Leeuwarden,geenpaginanummer.Afbeelding93:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.309.Afbeelding94:Dorst,J.C.(1925).VlascultuurenVlasbewerkinginFriesland.Leeuwarden,p.3.Afbeelding95:Foto:BrianKabbesAfbeelding96:Sterk,H.(1967),geenpaginanummer.Afbeelding97:HogenEsch,J.A.e.a.(1955).NederlandseAardappelatlas.Wageningen.Afbeelding98:Spyksma,J.(2007)-Nutsplanten,p.31.Afbeelding99:Jansma,K.(1987).TweehonderdjaargeschiedenisvandeNederlandseLandbouw.Leeuwarden,p.506.

119

Afbeelding100:Foto:SimonBosmaAfbeelding101:MolenvanderH.(1983),p.114.Afbeelding102:Hogenesch,J.A.e.a.(1955)Afbeelding103:Hogenesch,J.A.e.a.(1955)Afbeelding104:HZPCCompanyProfile.Joure.Afbeelding105:Foto:BrianKabbesAfbeelding106:Foto:PatZijlstraAfbeelding107:Foto:PatZijlstraAfbeelding108:Foto:BrianKabbesAfbeelding109:Foto:BrianKabbesAfbeelding110aen110b:Foto:SimonBosmaAfbeelding111:Hoekstra,P.G.(2005).Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.Afbeelding112:CollectieKenniscentrum.Afbeelding113:Foto:FritsDoornenbalAfbeelding114:Foto:FritsDoornenbalAfbeelding115:Smeding,P.(1979).p.104.Afbeelding116:Foto:SimonBosmaAfbeelding117:Foto:SimonBosmaAfbeelding118:Smeding,P.(1979),p.119.Afbeelding119:Smeding,P.(1979),p.131.Afbeelding120:Visser,T.(z.j.)DeWildeappelsvanSchiermonnikoog,p.17.Afbeelding121:InternetAfbeelding122:RapportDorpslandbouwZuid-WestFryslân

120

REGISTER

Aardappelen37,46,47,88,89,91,94,95Aardappelziekte56Adrie89,97Akke97Appelrassen13,18,39,59BerlikumerUi98Boekweit17,34,36,49,98Bonen1221,30,54,88Cichorei38,55,98,99Citroentje97DoekeMartens38,39,105DokkumerNije105DoperwtFryslân98Duivebonen13,97Duiven36Eenden36Erwten12,21,24,30,54FrieseGeleWoudboon96FrieseBruineWoudboon96FrieseJammen56FrieseKapucijner97FrieseRoodbonte84Fruitbomen31Gardeniers50Geiten23,85Gerst12,13,17,28,30,54,98Goslinga'sRingenet31Graddus'Reuzen97Griemmank21GroteBonen57GrieneNêst97Haver12,17,34,54,98Hennep13,98Herik13,24,98Hoenders12,23,36,53,86Honden86Hop98Huttentut13,98JanumerPronkboon98Kaas49Kersen18KiwiBuitenpost105Klaver36,88,98Kool17,24Koolrapen17,24,98Koolzaad28,30KollumerPronkboon97KoudumerBloemkool97KoudumerBoontje97KoudumerStamsnijboon97LeverkleurigeBoon96Linzen13,97Lioessens1en298Meekrap34

OldambsterWierdeboon97Paarden22,23,30,35,50,83PeulopReis98Raapzaad28,54,98Rapen17,24RinalPaardeboon97Rinox97Robyntsje97RodeKlaver57RodeKrobbe96RoemvanDrachten105RoodbonteFrieseStokboon97Rogge12,17.34,36,49,53,93,98Runderen16,27,35,48,51,83Schapen12,22,23,36,52,84SchoonevanIephof105Sietske97SilvergietersZwarte105SintAnnaKorfke58,103,105Spelt13,98Stambonen54Stanza103,105Suikerbiet57SumarderOorlogstabak98Tabak34Tarwe121,20,23,28,30,53Uien17,24,98Varkens12,22,23,36,52,85VerbeterdeHeerenveenseWitkiem97Vlas12,28,37,55,88,98Wichters59WilhelminaTarwe99Winterkoolzaad98Wintertarwe99Wortelen24ZoeteGrauweErwt98ZoetevanderSchoot105Zomertarwe99Zomerkoolzaad98Zwartbles84

121

122

UITDEPLATFORMREEKSTEBESTELLENPUBLICATIES

1.Werkenaanverscheidenheid:werkzaamhedenvanhetPlatformFrieseRassenenGewassen.Prijs:€3.50

2.DeFrieserassenengewassenengrondeigenaarsPrijs:€2.503.DeFrieserassenengewassenenreceptuur,kookkunstengastronomiePrijs:€2.504.DeFrieserassenengewassenenstreekproductenPrijs:€2.505.DeFrieserassenengewassenenruimtelijkekwaliteitPrijs:€2.506.DeFrieserassenengewassenendenatuurinclusievelandbouwPrijs:€2.507.DeFrieserassenengewassenendestads-endorpslandbouwPrijs:€2.508.DeFrieserassenengewasseneneducatiePrijs:€2.509-11Ineendrietalbrochureswordtverduidelijktomwelkerassenengewassenhetgaatenvoorbeeldengegevenvanwaternualmeegedaanwordt.Prijs:€7.50perstuk

12.IneennaslagwerkwordendeFrieserassenengewassenuitgebreidbeschreven.Prijs:€1013.In2019verschijnteenuitgebreidedocumentatiemettekstenenfoto'svanderassen.Prijs:€15

14.Indepublicatie'Tidenhawwetiden'wordtdeFrieseagrarischegeschiedenisvanafheteerstebegintotdehuidigetijdbeschreven.PertijdvakwordtvermeldwelkeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassenenfruitrassenzichvoordeden.Prijs:€10

15.EenglobalebeschrijvingvandelandbouwgewassencollectievanhetWerkverbandFrieseRassenenGewassen.Prijs:€5

16.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenPrijs:€517.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassen.Prijs:€518.EenglobalebeschrijvingvandeinFryslângesignaleerdeoorspronkelijkebomenenstruiken.Prijs€5

19.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Prijs:€520.HetwinnenvanzadenenknollenvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen.Prijs:€5

21.HetinstandhoudenenvermeerderenvanhetFriesefruitPrijs:€522.Eenintroductievanhetzaadvoordetetelenconsumptiegewassen.Prijs:€2.23.Eenintroductievanhetaantebiedenzaadinzakjesenzakken.Prijs:€2.24.FANFRYSLANSGRUN:RaamplanvooreengebundeldeaanpakvandepraktischeeneconomischetoepassingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassen,fruitrassenenhoutigegewassen.Prijs:€10

BovengenoemdepublicatieskunnenmetvermeldingvandenummerswordenbestelddoorovermakenvandegenoemdebedragenopbanknummerTRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.Afgezienvanhetin2019verschijnendnummer13kanhetgehelepakketdoorovermakingvan€60viahetvermeldebanknummerbesteldworden.Portokosten:€7.50.

Noten

124

1Zie:Hoeksma,H.(1990).HortusNaturalis.Gerkesklooster.

2Deoerosstierfpasrond650uitlangsFriesekust.FrieschDagblad,11-12-2008.

3Hetvoorgaandewerdontleendaan:Kooistra,D.Dekomstvandeeersteboeren.FrieschDagblad,23-6-2007.

4Steehouwer,K.J.(2005).BoerenindeFrieseWouden.Culemborg,p.52

5Steehouwer,K.J.(2005),p.32.

6Ontleendaan:Mak,G.e.a.(2008).VerledenvanNederland.Amsterdam/Antwerpen,p.28.

7Twerda,H.(1986).FanFryslânsferline,p.20.

8MolenvanderS.J.(1981).OorsprongengeschiedenisvandeFriezen.Amsterdam,p.35-36.

9SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952).GeschiedenisvandeFrieselandbouw,Leeuwarden,p.59.

10Huisman,K.(2007).1000jaarFrieseWouden.Zwolle,pp.39-40.

11Visser,M.S.E.(1948).DeFryskeBoertrochdeieuwenhinne.Ljouwert,p.5.

12Boeles,P.C.J.A.(1925).Frieslandtotdeelfdeeeuw.'sGravenhage,p.215.

13Apeldoornvan,L.J.DehistorischeontwikkelingvanhetgrondbezitinFriesland.DeVrijeFries27,pp.202-205.

14Kalma,J.J,e.a.(1968).GeschiedenisvanFriesland,Leeuwarden,p.151.

15Kalma,D.(1935).SkiednisfanFryslân.Dokkum,p.55.

16Kooistra,D.enH.Oldenhof(2001).Fryslânsferline,pp.44-46.

17Molenvander,S.J.(1981),p.51.

18Clason,A.T.(1979).ZeldzameHuisdierrassen,Zutphen,p.34.

19SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.50-51.

20Kalma,D.(1935),p.67.

21Clason,A.T.,(1979),p.35.

22Clason,A.T.(1979),pp.31-36.

23Dekoevandearbeiderheetgeit,Noord-HollandsDagblad,18-7-98.

24Oosterhaven,B.(1992).Fryskehinnen.Ljouwert,p.11.

25Molenvander,S.J.(1981),p.45.

26SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.36-60.

27Kalma,J.J.e.a.(1968).pp.209-210.

28Schepers,M.Gebruiksplanteninhetterpen-enwierdengebiedin:Nieuwhof,A.(red.).VanWierhuizentotAchlum.Jaarverslagenvandeverenigingvoorterpenonderzoek98(2016)

29Beijerinck,W.(1929).DesubfossieleplantenrestenindeterpenvanFrieslandenGroningen.Wageningen,pp.57-58.

30ZeistvanW.PalaeobotanicalstudyofsettlementsitesinthecoastalareasoftheNetherlands.Palaeohistoria16,1974,pp.223-371.

31Körber-GrohneU.(1995).NutzpflanzeninDeutschland.Stuttgart,pp.389-369.

32Smeding,P.(1979).DeFrysketúnbou.Ljouwert,p.114.

33Blink,H.(1902).GeschiedenisvandenBoerestandendenLandbouwinNederland.Groningen,p.162.

34Spahr,J.J.enO.Postma(1952),pp.60-69.

35OntleendaanVisser,M.S.E.(1948),pp.27-30.

36SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.69-74

37Twerda,H.(1968),p.86.

38Twerda,H.(1968),p.16.

39SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,p.57.


125

41Kooistra,D.GeenhandelzonderFriezen,FrieschDagblad,21-7-2007.

42Kalma,J.J.e.a.(1968),p.207.

43Zie:SlichervanBath,B.H.(1948).Boerenvrijheid.Groningen.

44Mak,G.e.a.,2008,pp.95-102.


46SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.85-94

47Smeding,P.(1979).DeFrysketúnbou.Ljouwert,p.47.

48Hoeksma,H.(1990).HortusNaturalis.Gerkesklooster,p.9.

49Wijngaarden,T.ItûntsteanfandetúnbouteBerltsum.Santema,O.enY.N.Ypma(1972).SkiednisfanMenameradiel.Ljouwert,p.153.

50Wijngaarden,T.,p.152.

51Sipma,P.OudeFrieseOorkondenI,p.197.

52Smeding,P.(1979),p.98.

53Bieleman,J.(2008).BoereninNederland:geschiedenisvandelandbouw1500-2000.Amsterdam,pp.47-49.

54BielemanJ.(2008),pp.49-54.

55MolenvanderS.J.(1981),p.176-178.




59Steensma,R.(1970).HetkloosterThaborbijSneekenzijnnagelatengeschriften.Leeuwarden,p.48.

60Blink,H.(1902),p.436.

61Blink,H.(1902),pp.246-247.

62Visser,M.S.E.(1947),p.30enp.48.

63Bieleman,J.(2008),p.57.

64Faber,J.A.(1973).DrieeeuwenFriesland.Leeuwarden,p.200.

65Bieleman,J.(2008),pp.57-64.

66SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),p.123.

67ZievooreenbeschrijvingenanalysevanditRekenboek:B.H.SlichervanBath(1956).HetRekenboekvanRienkHemmemahistorischbeschouwd.InEstrikken,nr.XIV.FryskYnstitútRyksuniversiteitGrins.

68SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.113.

69PloegvanderJ.D.(1999).Devirtueleboer.Assen,p.65.

70SpahrvanderHoek,J.J.enY.N.Ypma(1978).Tietjerksteradeel:bydragetadesosialeskiednisfandeWâlden.Leeuwarden,p.88.

71Bouma,G.J.A.e.a.(1999).'HetFriesepaard'.Drachten,p.40.

72Clason,A.T.(1980),p.134.


74SlichervanBath,B.H.(1956),p.XXXIII.

75SpahrvanderHoek,J.J.(1952),pp.114-115.

76Boink,G.e.a.(2007).JubileumboekLandelijkeFokkersclubNederlandselandgeit1982-2007.Marum,p.7.


78Oosterhaven,B.(eindred.).(1992).Fryskehinnen.Ljouwert,p.12.


80Zanderinck,R.Eend,gansenzwaaninNederland.Avicultura,11ejr.1997,no4.Zieook:T.G.deVries(1959).Itboekfandeswan.Drachten.



126

83Benificiaalboek.

84VermeldbijSmeding,P.(1979),p.109.

85VermeldbijSmeding,P.(1979),p.115.





90Bieleman,J.(2008),p.222.

91Faber,J.A.DeoligarchiseringvanFrieslandindetweedehelftvandezeventiendeeeuw.In:A.A.G.bijdragennr15.Wageningen,1970,pp.39-65.

92DijkvanH.EenkloosteruithetBrabants-Hollandserivierengebied.A.A.G.bijdragen,nr.15,1970,p.34.



95Bieleman,J.(2008),p.219.


97Bieleman,J.(2008),pp.152-153.

98Bieleman,J.(2008),pp.60-61.

99Bieleman,J.(2008),p.107.

100Bieleman,J.(2008),pp.97-103.

101JanszDirck(1993).HetaantekeningenboekvanDirckJansz.Hilversum,1993.


103Faber,S.J.(1973),p.178.

104GeciteerdbijSmeding,P.(1979),p.48.

105JanszDirck,1993,pp.43-44.

106Smeding,P.(1979),pp.102-103.

107Smeding,P.(1979),p.109.

108Waringa,N.J.(1952).FryskePlantlore.Leeuwarden,p.140.

109Bieleman,J.(2008),p.49.

110Faber,S.J.(1973),p.207.

111Bieleman,J.(2008),pp.139-143.

112Faber,S.J.(1973),p.145.

113SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952)I,p.177.


115Faber,S.J.(1973),p.154.


117SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,p.188.



120Bieleman,J.(2008),p.221.



123Blink,H.(1902),p.82.

124Bieleman,J.(2008),p.212.

125SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma.(1952),pp.214-257.


127SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.257-270.


129Bouma,G.J.A.,e.a.(1999).HetFriesepaard.Drachten,p.60.

130SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.285-290.

127

131SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,pp.291-292.


133Bieleman,J.(2008),p.174.

134Santema,O.(1972).SkiednisfanMenameradiel.Leeuwarden,p.333.

135Bieleman,J.(2008),p.176.

136Oliemans,W.H.(1988).Hetbroodvandearmen.'sGravenhage,pp.242-243.

137Oliemans,W.H.(1988),p.239-241.

138Hoppenbrouwers,P.C.M.e.a.(1986).AgrarischegeschiedenisvanNederland.'sGravenhage,p.73.

139Bieleman,J.(2008),p.177.

140Bieleman,J.(2008),pp.178-179.

141Smeding,P.(1979),pp.112-113.

142Smeding,P.(1979),p.99.

143InhetFriesopgetekenddoorPh.Breuker.SomszijndeFriesebenamingenletterlijkvertaald.

144Bieleman,J.(2008),pp.271-279.

145Terpstra,P.(z.j.).HonderdjaarFrieseLandbouw.Leeuwarden,p.225.

146Bieleman,J.(2008),pp.279-280.

147Terpstra,P.(z.j.),pp.177-180.

148Bieleman,J.(2008),pp.279-287.

149Bieleman,J.(2008),pp.330-332.

150Bieleman,J.(2008),pp.285-287.

151JansmaK.enM.Schroor(1987).TweehonderdjaargeschiedenisvandeNederlandseLandbouw,Leeuwarden,p.78.

152SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,pp.520-547.

153Santema,O.(1972).SkiednisfanMenameradiel.Leeuwarden,p.192.


155Terpstra,P.(z.j.)HonderdjaarFrieseLandbouw.Leeuwarden,pp.153-154.


157Bokma,H.(2008).1000jaarFrieseWouden,deel9.Zwolle,p.42.

158Klaver,I.(1974).HerinneringenvaneenFrieselandarbeider.Nijmegen.


160Blauw,M.J.E.(1956).VanFriesegrond:agrarischeeigendoms-engebruiksverhoudingenendeontwikkelingenindeFrieselandbouwindenegentiendeeeuw.Leeuwarden,pp.22-44.

161Blauw,M.J.E.1995,p.101.

162Durksz,L.(1992).Alsdedagvangisteren.Zwolle,p.108.

163Hellema,D.(1978),p.146.


165Blauw,M.J.E.1995,pp.101-102.

166Bieleman,J.(2008),333-341.

167SpahrvanderHoek,J.J.enY.N.Ypma(1978),p.88.

168Hellema,D.(1978).KroniekvaneenFrieseBoer.Franeker,p.74.

169Ploegv.d.J.D.(1999),pp.79-80.

170Hellema,D.(1978),p.427.

171Terpstra,K.(2002).EenreceptenboekvanRuurdWartena(1798-1875).Grou,p.4.

172Hellema,D.(1978),p.385.

173Bieleman,J.(2008),pp.375-385.

174Huisman,K.(2007).1000jaarFrieseWouden,deel1.Zwolle,pp.73-81.


176Bieleman,J.(2008),pp.398-424.

128

177Zie:Smeding,P.(1979),pp.98-136.

178Allershof,E.(1881).LandhuishoudkundigebeschrijvingderKantonsBergumenBeetsterzwaagindeprovincieFriesland.Haarlem,p.121.


180Hellema,D.(1978),p.81.

181SpahrvanderHoek,J.J,.enO.Postma,pp.454-459.

182Strikwerda,R.(1993).Alsdedagvangisteren.Zwolle,pp.367-368.

183Allershof,E.(1881),p.122.

184Allershof,E.(1881),p.123.

185Jansen,J.(1985).ItFryskemelkskiep.Ljouwert,pp.20-29.

186Allershof,E,(1881),p.125.

187Hoogeveen,F.(1947).UsFryskeHinnen.Drachten,p.5

188Hellema,W.(1978),p.226.

189Dooper,W.(1997).DeStabij:Bijkeinalleopzichten.Sneek,p.13endezelfde(2005).DeWetterhoun:eeneigenzinnigfenomeen.Sneek,p.

190Allershof,E.(1881),p.132.

191Hellema,D.(1978),p.421.


193Bokma,H.(2008).1000jaarFrieseWouden,deel9.Zwolle,p.24.

194SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.621-637

195HetrapportwordtbewaardinhetNed.Economisch-HistorischArchiefte'sGravenhage.

196Nouta,R.(z.j.).Vanvlas,linnenenhistorie.Dokkum,p.11.

197Wiersma,J.P.(1955).Th.M.Th.VanWelderenBaronRengers:eengrootNederlander.'sGravenhage,pp.75-78.

198VeenvanderW.K.(1958).UitdegeschiedenisvandegrietenijFerwerderadeel.Leeuwarden,p.38.

199Uilkens,T.F.(1855)GrootWarmoeziershandboek,Arnhem,pp.17-22.

200Smeding,P.(1979),p.61.

201AkkervandenK.J.(1934).VandenmondderOudeMiddelzee.Leeuwarden,pp.145-146.

202Hellema,D.(1978),p.348.

203Haakma,K.(1946).Ierappelsykten,-seleksjeen-keuring.Drachten,p.65.

204SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma.(1952),p.647.

205Blauw,M.J.E.1995,p.127.

20630eBeschrijvenderassenlijstvoorlandbouwgewassen(1955),p.39.

207Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke,p.29.

208Bieleman,J.(2008),pp.345-347.

209Hellema,D.(1978),p.257.

210Hellema,D.(1978),p.330.

211Allershof,E.(1881),pp.76-99.

212Allershof,E.(1881),pp.97-98.

213Allershof,E.(1881),p.98.

214Bieleman,J.(2008),pp.282-290.

215Bieleman,J.(2008),pp.294-296.

216MolenvanderH.(1983),p.98.

217Arcadis(2003).ActualiseringLandbouwverkenningFryslân,p.5.

218ProvinsjeFryslân(1998).Frieselandbouwincijfers.Leeuwarden,p.8.

219Arcadis,p.8.

220Arcadis,p.5.

221MolenvanderH.(1983).GeschiedenisvandeFrieselandbouw1945-1980.Leeuwarden,pp.14-15enpp.58-59.

129

222StuurgroepAgrarischOntwikkelingsplan.(1994).Werkenaankwaliteit.Leeuwarden,p.3.

223Bieleman,J.(2008),pp.325-333.

224Durksz,L.(1992),p.115.

225Bieleman,J.(2008),p.473.

226VriesdeJ.(z.j.)SabuorkedeCAF.Leeuwarden.


228LeeuwarderCourant,26-11-2008.


230Strikwerda,R.(1993),p.382.


232MolenvanderH.(1983),p.45.

233Lei/dlo-Arcadis(z.j.).LandbouwverkenningFryslân,p.17.

234Lei-dlo/Arcadis,LandbouwverkenningFryslân,p.17.


236Durksz,L.(1992),p.118.

237Durksz,L.(1992),p.119.

238Smeding,P.(1979),pp.60-97.

239Bieleman,J.(2008),pp.461-467.

240ProvincieFryslân(1998).Frieselandbouwincijfers.Leeuwarden,p.2.

241DevoorgaandecijferswerdenontleendaanTerpstra,P.(z.j.)enMolenvanderH.(1983).

242Arcadis,p.7.

243Arcadis,p.6.

244G.J.A.Bouma(1949).Pleatseboek:denijeFryskepleats.Amsterdam.

245G.HerremaGlazenpoterbewaarplaatseninFryslân.Afro,BoerderijenstichtingFryslânenFriesLandbouwmuseum.

246Bieleman,J.(2008),pp.476-470.

247Bieleman,J.(2008),p.468.

248Arcadis,pp.18-19.

249MolenvanderH.(1983),pp.173-180.

250Arcadis,pp.16-17.

251MondelingemededelingD.Endendijk.

252Molenvander,H.(1983),pp.224-241.


254Spyksma,J.(2001).Itspulfanweardenenbelangen.Sumar,p.98.

255Tjepkema,K.(1986).Hoeboerenhetbolwerken.Leeuwarden,pp.253-255.

256Zievoorhetvoorgaande:Spyksma,J.(2001),pp.94-106.

257Durks,L.(1992),p.121.

258BroekhuizenvanK.e.a.(1997).Atlasvanhetvernieuwendplatteland.Doetinchem,pp.229-234.

259Bieleman,J.(2008),pp.478-479.

260Arcadis,p.21.

261ProvincieFryslân(1999).Ontwerp-Milieubeleidsplan2000-2003,p.2uitdeinleiding.

262FrieschDagblad,8-10-2008.

263NoardlikeFryskeWâlden.(2007).Boereninbalans.Drachten.

264RedactieLeeuwarderCourant(1999),pp.310-311.

265Kooistra,Y.(2001).DebiologischelandbouwinFryslân.

266Bieleman,J.(2008),pp.475-478.

267PloegvanderJ.D.(1999),pp.418-419.

268Clason,A.T.(1979),p.165.

269Detekstvandezeparagraafwerdontleendaan:Spyksma,J.(2007).HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierrassen.Sumar.

270Zanderink,R.DeverdwijningvandeFriesewindhond.Zeldzaamhuisdier,februari2009,pp.14-15.

130

271Terpstra,P.(z.j.)pp.171-172.


273Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke.Leeuwarden,pp.25-30.

274Sterk,H.(1967),pp.34-55.

275Zeven,A.C.(1990).FourhundredyearsofcultivationofDutchwhitecloverlandraces.KluwerAcademicPublishers.

276SterkH.(1967),pp.56-64.

277MolenvanderH.,(1983),pp.120-121.


279Smeding,P.(1979),p.65.

280JongdeC.(z.j.)DeboerenstandopheteilandAmeland.DirectievandeLandbouw,p.14.

281Hetvoorgaandewerdontleendaan:Hoekstra,P.G.(2005).Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.St.Jacobiparochie.

282Smeding,P.(1979),pp.115-119.

283HetvoorgaandewerdontleendaanSmeding,P,pp.98-117.

284HetvoorgaandewerdontleendaanSmeding,P.(1979),pp.98-124.

285Mestoverschotisweerondercontrole.FrieschDagblad,19-8-2017

286Meulenvander,A.D.Frieseboerpresteertslechter.LeeuwarderCourant,3-5-2017.

287Koppen,H.Frieslandvandaag.Leeuwarden,p.151

288Talsma,S.Delandbouwsectoristeafhankelijkvanenkelegroteafzetlanden.FrieschDagblad,23-12-2016

289Halbersma,P.FriesepootgoedexportgaatverlorennaBrexit.FrieschDagblad,23-6-16

290Bokma,H.Leeuwardenweereenbeetjelandbouwstad.FrieschDagblad,2-12-2016

291Kramerwilevenwichtlandbouwenecologie.FrieschDagblad,10-5-2017

292MinisterievanLNV.Bronnenvanonsbestaan.'sGravenhage

293WerkverbandFrieserassen.Werkenaanverscheidenheid.Sumar.

294Hilhorst,R.enH.Raemaekers.Kansenvoorverbredendeboeren.GreenValley.

295Klein,T.Gratisvoedseloogstenindestad.FrieschDagblad,5-12-2014

296Halbersma,P.DertigFriesebiobedrijvenerbijin2016.FrieschDagblad,5-8-2016

297Somers,M.Hongerrechtindegapendemuilkijken.NRC,26-6-2015

298FrieschDagblad,26-11-2008

299FrieschDagblad,3-4-2009.

www.onzestabyhoun.nl

www.dwvn.nl

www.friesehoenderclub.nl

www.nzs.nl

www.fruitynfryslan.nl

www.roodbontfriesvee.nl

www.nvsw.nl

www.werkverband-frieserassen.nl

www.landgeit.nl

www.melkschapen.nl

www.frieshollands.nl

www.szh.nl

www.zeldzamerassen.nl/zwartbles-fokkersgroep

Platform Friese Rassen en Gewassen

www.herbariumfrisicum.nl www.vriendenvanhetoudefruit.nl

Voor €12,50 abonnementsgeld in het jaar blijft u door het tijdschrift OER op de hoogte van wat er zich afspeelt bij het Platform Friese Rassen en Gewassen. Banknummer: NL 16 TRIO 0197 646 174 t.n.v. Werkverband Friese Rassen.