Hoofdstuk 8 De eenentwintigste eeuw 8.2. Afname aantal ...De dieren die in dit tijdvak voorkomen,...
Transcript of Hoofdstuk 8 De eenentwintigste eeuw 8.2. Afname aantal ...De dieren die in dit tijdvak voorkomen,...
Hoofdstuk8Deeenentwintigsteeeuw(2000-2017)
8.1.Landbouwinbeweging
Fryslânblijfteenlandbouwprovincie.Ruim78procentvandeFriesebodemwordtindittijdvakvooragrarischedoeleindengebruikt.Desondanksbrengtdelandbouw,deafgeleidewerkgelegenheiderbijgerekend,maarelfprocentvanhetaantalbanenmetzichmee.DeNoordelijkelandbouwisgoedvoor33.000banen,4,3procentvanhettotaalaantalbaneninNoord-Nederland.Daarstaattegenoverdatongeveerdriekwartvanhetnoordelijkgrondoppervlakeenagrarischefunctieheeft.
DehervormingvanhetEuropeeslandbouwbeleidvanaf2014maaktdewegvrijvoorverdereschaalvergroting.Deplannenbehelzenondermeerhetafschaffenvandemelkquota,deverdereafbouwvandeproductiesubsidiesenenigevergroening.VoorNederlandseboerenisermetingangvan2014jaarlijksbijna100miljoeneurominderbeschikbaardandaarvoor.Deinkomstensteunkandertigtotveertigprocentminderzijn.Vanaf1april2015mogenboereninprincipeonbeperktmelkproduceren.Hetaantalmelkkoeienneemtnadeafschaffingvanhetmelkquotummet121.000stukstoe,hierdoorontstaateenmilieuprobleem.HetRijkstelteenmestquotumin.Uiteindelijkvalthetmee.In2017producerendeNederlandseboeren,alsgevolgvandoorhetRijkgenomenmaatregelen,nietmeerfosfaatdanBrusseltoestaat.Erkomtgeeneindeaandederogatie:hetprivilegedatNederlandheefttenaanzienvandefosfaatproductie.285
8.2.Afnameaantalboeren
In2013teltFryslân5500landbouwbedrijven.86procentzijnmelkveebedrijven(4730),9procentakkerbouwbedrijven(495),2.3.procentvarkenshouderijenenpluimveebedrijven(127)en1,3%tuinbouwbedrijven,inclusiefglastuinbouw.(72)Indesectorisalgeruimetijdesprakevanschaal-enbedrijfsvergroting.Melkveebedrijvenzijngemiddeldgegroeidvan75koeienin1974naar97koeienin2013,degemiddeldemelkproductienamtoemetvijftigprocent.Degemiddeldeomvangvanakkerbouwbedrijvensteegindezelfdeperiodevan35hanaar45ha.Bijnatweederdevandegrondiseigendomvandeondernemers.Bijdeakker-entuinbouwiser,naastdeglastuinbouw,deopengrond-enblijvendeteeltdoordeverbouwvangroenten,bloembollenensiergewassen.Hiertoebehorenookdefruit-enboomkwekerijen.Met110haisdezeteeltbeperkt.HetaantalboerenbedrijveninNoord-Nederlandisvolgenseengrootschaligonderzoekvan'WageningenUniversiteit'indeafgelopentienjaarmet17procentgedaald.DaarvanteltFryslânernog5230.Erissprakevanvergrijzingeneenopvolgingsproblematiek.Indekomendevijftienjaarisdetoekomstvan3500bedrijveninNoord-Nederlandonzeker.VolgenshetonderzoekpresteertdeFrieseboerslechterdanzijncollega'sinGroningenenDrenthe,watbetreftinkomenensolvabiliteit.De'financieel-economischerobuustheid'vandeFriesebedrijveniskwetsbaarder,concluderendeonderzoekers.286F.Koppendenktdathetaantalveeteelt-enakkerbouwbedrijvenzalblijvenafnemen.287
107
8.3.Beterespreidingvandeexport
EurocommissarisPhilHoganconstateerdedatdeEuropeseenNederlandselandbouwdeexportbetermoetspreiden.Deuitvoerisnuteafhankelijkvanenkelegroteafzetlanden.ZoiserheteffectvanhetwegvallenvandeRussischemarktalsgevolgvanembargo's.288DesterkeexportgerichtheidvandeFrieseagrarischesectorschepteenprobleem:delastenvandegeïntensiveerdelandbouwblijvenbinnendeprovincie,deopbrengstenkomenvooreenbelangrijkdeelbuitendeprovincieterecht.VerwachtwordtdatdeFriesepootgoedexportmetzo'nvijfprocent(250miljoenperjaar)nadeBrexitverlorengaat.289
8.4.DairyValley
Geïnspireerddoor'SiliconValley'inCalifornië,beslotendiverseoverheden,hetagrarischonderwijsenondernemersindeagrarischesectordenetwerkorganisatie'DairyValley'opterichten.DezemoetdeFrieseagri-enzuivelsectoropdekaartzettenomdeinternationalehandelinagrarischeproductentebevorderen.290
Afbeelding 121
WethouderHenkDeinum,gedeputeerdeJohannesKramer,DianaKeizerwerkzaambij'VanHallLarenstein',RinseAndringavan'Cowhouse'enRinzeJoustravan'Rinagro'bijdeopeningvande'DairyValley'
8.5.Provinciaalbeleid
DeveleontwikkelingenronddemelkveehouderijwasvoorenkelefractiesinProvincialeStatenaanleidingvanhetCollegeeenlandbouwvisietevragen.Begin2017verscheeneen'Beliedsbrief'waaringesteldwordtdatdeboerenopgrondgebondenbedrijvenoogmoetenhebbenvoordeeconomieèndeecologie.Datwordtdoorhetprovinciaalbestuurgestimuleerddooreenkavelruilregelingeneentransitiefondsdatbijdraagtaaneenduurzamelandbouw.291
8.6.Agrobiodiversiteit
Deintensievelandbouwtrekteenzwarewisselopdeleefgebiedenvanveeldier-enplantensoorten.Overbegrazing,hetgebruikvankunstmestenbestrijdingsmiddelendoeneenaanslagopdebiodiversiteit.Deoplossingwordtgezochtbijeennatuurinclusievelandbouw.Sommigenvindenechterdatlandbouwennatuurnietsamenkunnengaan.Deverscheidenheidvansoortenincombinatiemetdelandbouwwordtaangeduidalsagrobiodiversiteit.Hetbehoudvandemetdelandbouwsamenhangendegenetischebronnenisvolgensdelandelijkuitgebrachtenota'Bronnenvanonsbestaan'eenwezenlijkaspectvanduurzameontwikkeling.292InFryslânbeweegtzichopditterreinhet'PlatformFrieseRassen'.Behalvedatditbijdraagtaandeagrobiodiversiteit,leverendezerassenookeenbijdrageaanhetbehoudvanhetlevendFrieserfgoed.293
8.7.Eenanderelandbouw
Sommigeboerenmakendeeluitvaneenverbredelandbouw.Recreatiebijdeboer,zorgboerderijen,streekproductenbiedenmogelijkhedenvooreigeninkomsten.294
108
Eentamelijkerecenteontwikkelingisdedorps-enstadslandbouw.Jekomthettegenbijschooltuinen,stads-endorpstuinen,eenmoestuintjeineenpark,bijkweekbakkenopeenbinnenplaatsofinleegstaandekassen.295
Afbeelding 122: Dorpslandbouw Zuid-West Fryslân
Eengezondenrelatietussenlandbouwennatuurtreffenweaanbijdebiologischelandbouw.FryslânhadvolgenseenopgavevanSKALeinde20161586gecertificeerdelandbouwbedrijvenen4066niet-landbouwbedrijvenvoorverwerking,import,handelenopslag.296
8.8.DeStreekboer
Omaandegroeiendebehoefteaanlokaalenduurzameproductentevoldoen,wordtindezomervan2015'DeStreekboer'opgericht.Doorboerenenanderevoedselproducentenontwikkeldeproductenworden,nadatzedoordeklantviaInternetbesteldzijn,opverzamelpuntendoordeconsumentopgehaald.'Streekboer'brengtdelokalevoedselproducentindirectcontactmetdeconsument.Zowordtvoldaanaandegroeiendebehoefteaantraceerbaar,veiligenlokaalvoedsel.Wiewilwetenhoedeproductengeteeldworden,kandatbijhetafhalenaandeboervragen.
8.9.Hetvoedselvraagstuk
InstandhoudingenuitbreidingvandeintensieveenindustriëlelandbouwwordtindeFriesestateneneldersverdedigdmethetargumentdathetenbijdraagtaanhetoplossenvanhetwereldwijdevoedselvraagstuk.DeArgentijnMartinCaparrósdenkterandersover:"Erisvoldoendeteetenmaarderijkenwillenhethunnietgeven".HetvoedselvraagstukwordtverergerddoorhetEuropeeslandbouwbeleiddatdeuitvoerenvanWesterseproductenzwaarsubsidieert,waardoordeagrarischeproductieterplekkeindeverdrukkingraakt.297
Onderzoeksinstitutenwetenlandbouwgewassendoorgentechnologiezotemanipuleren,datzemeeropbrengenenresistentwordentegenbepaaldeziektenenonkruidverdelgers.Ditgaatgepaardmethetvestigenvanmonopolieswaardoordeprijsopgedrevenwordt.
8.10.Derdecrisis
JanDouwevanderPloegverwachteinde2008daterzicheenderdecrisisindelandbouwaftekent.In1880werdNoord-Europaoverspoeldmetgoedkopebulkproducten.Geleidelijkreageerdendeboerenhieropdooroverteschakelenopproductenmeteenhogerewaarde(vlees,tuinbouwproducten,zuivel).
109
Detweedegrotelandbouwcrisis,dievandejarendertiguitdevorigeeeuw,vloeidevoortuiteenomvangrijkedalingvandekoopkracht(eengevolgvandebeurskrachvan1929).Ookhieropkomteenantwoord:decreatievaneenlandbouwpolitiekstelseldatgeleidelijkaanwordtuitgebouwdenverbeterd.Aanhetbeginvande21eeeuwtekentzichvolgensVanderPloeggeleidelijkeenderdewereldwijdeagrarischecrisisaf.Goedkopeimportenenkoopkrachtdalingdoenzichnugelijktijdigvoor.Deprijzenzullen,zodenktvanderPloeg,nietalleengaanschommelen(somszelfsheftig),zezullenbovenalaleenlangdurigetrendneerwaartsvertonen.Deboerendieveelgeïnvesteerdhebben,komendaardoorinmoeilijkheden.Voedselimperia(denieuwenetwerkendieproductie,verwerking,distributieenconsumptievanvoedselintoenemendematebeheersen)schroevendeprijzenopendrukkendeprijzendiedeboerenkrijgen.DetopvandeNederlandselandbouwwereldzietdezeproblemenniet,aldusvanderPloeg,enneemtdusgeentegenmaatregelen.Hijnoemtdatverontrustend.298
VanderPloeg'soud-collegaAaltDijkhuizenisnietpessimistischoverdetoekomstvandeboeren.DewereldbevolkinggroeitendeinkomenstoestandvanveelmenseninZuidAmerika,AziëenEuropaverbetert.Datbetekentvolgensdehoogleraareenverdubbelingvandevraag.Erzijnvolopkansenalswedemarktz'nwerklatendoen.Desterkerebedrijvenblijvendanover.Deboermoetz'nafzetcoöperatiesopscherphouden.Dezemoetenveelharderwordenaangepaktenwordenafgerekendopderesultatendiezelatenzien.299
110
SAMENVATTING
FRIESEAGRARIERS,HUNACTIVITEITEN,HUNPRODUCTENENDEDAARBIJBEHORENDEDIER-,NUTSPLANTEN-ENFRUITRASSEN
Hoofdstuk1Vanhetbegintot1000naChristusDeeerstebewonerswordenopdeFriesezandgrondenaangetroffen.Zevoereneengemengdbedrijf,inhetbijzonderveeteelt.Eendeelvanderunderenwordtgehoedindebossenenopdeheide,deoverigenblijvenachterinde(tijdelijke)nederzettingen.Deakkerbouwberustopbrandlandbouw.Degewassenworden,nadatdegrondmetprimitievehakkenomgewoeldis,gezaaidingatenofsleuven.Boerenopdekleigrondendoenhunwerkeerstopdevlakkebodem.Alsdezeeactieverwordt,werpenzeterpenop.Inhetgebiederomheenenopdegrootsteterpenwordtakkerbouwbeoefend.Erisgeenprivaateigendomvandegrond.Delandbevolkingbestaatuitvrijenenonvrijen.Deakkerbouwersmakengebruikvaneentwee-ofdrieslagstelsel.Centraalgelegenhandelsterpenvormenknooppuntenineennetwerkvaninterneenexternehandelsroutes.Indeterpenwordenrestenvanpaarden,runderen,schapen,varkens,geiten,hoendersenhondenaangetroffen.Zadenvandenutsplantentarwe,haver,gerst,rogge,erwten,bonenenvlaswordeneveneensindeterpaardeaangetroffen.Ookwordenzadenvanmelganzevoet,linzen,vlierbessenenhuttentutgevonden.Indezeperiode(tot1000n.Chr.)treffenwegeennoemenswaardigefruitteeltaan.
Hoofdstuk2DelatereMiddeleeuwen(1000-1500)
UitdeFriesevolkswettenkanwordenafgeleiddatertijdensdelatereMiddeleeuwengeenparticuliereigendomis.Welzijneronderdeboerenverdeeldehemrikken,diegemeenschappelijkeigendomzijn.Erzijngeenhorigenenslavenmeer.Frieslandwordtvooreenbelangrijkdeelhetlandvandehuurboeren.Degrondisgrotendeelsinhetbezitvandekloosters,deparochiesendegrondadel.Hetdrieslagstelselwordtnietlangertoegepast.Indelandbouwenbijdeaanlegvandijkenzijnkloosterlingenzeeractief.Zehoudenveeenverbouwenondermeerhaver,waarzebierenhaverbrodenvanmaken.Deagrarischeactiviteitenwordenaangetastdoorhetwatervandezeeenovervloedigeregenval.DestrijdtussenSkierenFetheefteveneenseennadeligeuitwerking.Nuerdijkenwordenaangelegd,behorendeveenstrekenooktotdelandbouwgronden.BinnenFryslânendaarbuitenbestaanzeeruitgebreidehandelsactiviteiten.Exportproductenzijn:hetFrieselaken,huiden,leer,perkamentenwol.Jongeboerenzonentrekkennaarzee.Tengevolgevandetoenemendebevolkingsdichtheidemigrerensommigebewoners.Pogingenomlandsheerlijkemachttevestigenmislukken.Doorboerenvrijheidontstaanautonomeboerenrepubliekjes.Dedierendieindittijdvakvoorkomen,zijndezelfdealsdievermeldwordenbijhetbeschrijvenvandevroegeMiddeleeuwen.Productenuitdezeperiodezijn:vlees,kaas,boter,eieren,honing,wijn,bierenbrood.Behalvedereedsbijdevorigeperiodegenoemdenutsplanten,wordtookraapzaadvermeld.Indekloostertuinenwordennutsplantenenfruithovenaangetroffen,waarovergeengedetailleerdegegevensbekendzijn.
111
Hoofdstuk3Dezestiendeeeuw(1500-1600)
Dezestiendeeeuwisvoordeagrarischebevolkingoverhetalgemeeneenopgaandetijd.Welwordendewerkzaamhedendooroorlogshandelingenenwateroverlastbedreigd.MededoorhetoptredenvanCaspardeRobleswordendewerkzaamhedenaandezeedijkenvoortgezet.Dewaterstaatkundigetoestandvandelanderijenverandertdoorwerkzaamhedenaandezeedijken,droogleggingenbegreppelingvandelanderijen.Wateroverlastzetdekleiboerenertoeaan'kruinigeakkers'aanteleggen.Hetboerenhuisheeftzichontwikkeldtothetlang-ofvakhuis,laterontstaathet'gewoneFriesehuis'.Metuitzonderingvandezandgronden,isdemeerderheidvandeboerengeeneigenaar.Dehuurbestaatuitgeldofagrarischeproducten.Hoewelveelboerengrotehoevenhebben,zijnernietveelboerenarbeiders.Bijdebedrijfsgroottedomineerthetmiddelgrotebedrijf.Nadatzedoorhetprovinciaalbestuuronteigendzijn,komendekloosterbedrijveninhandenvandehuurdersofvannotabelen,diedaar'stemmen'voorhetkunneninnemenvanbelangrijkepositiesaanontlenen.Inhetzeekleigebiedneemtdeakkerbouwtoe.Welblijftdeveehouderijomdiverseredenengehandhaafd.Deopbrengstenvandeakkerbouwbedrijvenzijn,vergelekenmetanderelandbouwgebieden,bijzonderhoog.Indetweedehelftvandezestiendeeeuwwordtwisselbouwtoegepast,waarbijwitteklaverwordtingezaaid.Hetaantalmelkkoeienneemtaanzienlijktoe.Hetmaaienenhooiengebeurtlaatengespreidoverhetjaar.Hierbijwordtrondtrekkendwerkvolkingezet.
Hetlandbouwbedrijfopdezandgrondeniszeerextensief.IndittijdvakwordtdeoudstbekendeafbeeldingvanhetFriesepaardaangetroffen.Derunderenhebbenindittijdvakzeeruiteenlopendekleuren.Zwartbontedierenkomenbijnanietvoor.Schapenwordenvooralbijbedrijvenmetbuitendijkslandenopdezandgrondenaangetroffen.Hettypelandgeitopafbeeldingenuitdittijdvakisnietveranderdbijwatweineerdereperiodenzagen.ErzijnaanwijzingendatookindezestiendeeeuwinFryslânFriesehoendersvoorkomen.Betrekkelijkveelboerenhoudenbijen.Indezeeeuwwordendez.g.zwanenrechtenvastgelegd.Bijdebeschrijvingvandenutsplantenkomenweindittijdvakvoorheteerstwikken,koolzaad,hetmengselgriemmank,hetmengselmasteluyn,hennep,encrodde(herik)tegen.Bovendienwordtereenonderscheidtussenwitteenrodetarweèngroeneengrauweerwtengemaakt.Bijdeboerderijenkomenvolgensdearchiefstukkenindittijdvakappel-,peren-ensomspruimen-enkersenbomenvoor.Bessenwordenvrijwelnietgenoemd.
Hoofdstuk4Dezeventiendeeeuw(1600-1700)
IndezeventiendeeeuwstagneertdeontwikkelingvandeFrieselandbouw.Devraagneemtaf,deprijzendalen,dekostennementoe.Indekleigebiedenwordtgraslandomgezetinbouwland,indeweidegebiedengebeurthetomgekeerde.Het'gewoneFriesehuis'ontwikkeltzichtothetkop-hals-en-romptype.IndedrooggemaakteStaversemerenverschijnendeeerstestelpboerderijen.Doorbedijkingenendroogmakerijenneemtdecultuurgrondtoe.Bijdeverveningvanhet
112
laagveen(deklynlanden)wordtdaarentegencultuurgrondinwaterplassenomgezet.Hetmiddelgroteagrarischebedrijfdomineertnietlanger,erontstaanveelgroteenkleinebedrijven.Demelkgiftopdeweidebedrijvenstijgt.Eenbelangrijkeveranderingindebedrijfsvoeringisdekarnmolen.Deboerengaanhunhooilandenbeterbemesten.Hetprovinciaalbestuurverbiedtdeuitvoervanmest.ZuivelproductenwordenookbuitenFryslânvermarkt.HarlingenenLemmerzijnbelangrijkeuitvoerhavensvoorzuivelproductenofvee.Deconcurrentieophetgebiedvanzuivelneemt(metnamevanuitIerland)toe.Deakkerbouwheefttelijdenvandijkdoorbrakenenzwareregenval.Ingebruikzijndegereedschappenbijdeakkerbouwzijndezichteneenaandezwaregrondaangepasteploeg.Deverbouwvangerstwordtgedeeltelijkdoortarweenpeulvruchtenverdrongen.Hetkoolzaadkomtwegensdehogereopbrengstindeplaatsvanhetraapzaad.Opdezandgrondenvormthetbouwlanddespilvandebedrijfsvoering.Slechtseendeelvandatlandwordtbemestengeploegd.Indelageredelenvindenwehooilanden,waarwisselbouwwordttoegepast.Opdeongecultiveerdegrondenwordthetvee(metnameschapen)geweid.Veelschapen(enrunderenenpaarden)stervenaandeleverbotziekte.Deoverhedennemenmethetoogopdeverbeteringvanhetveebeslagmaatregelenwatbetrefthetdekkenvanmerriesenkoeien.Indittijdvakvindenwedeeerstegegevensoverhet(Friese)melkschaap.BuitendereedseerdergenoemdenutsplantenvermeldteenBildtseinventarisdeaanbouwvan'witteorten'.VanuitdehavenvanHarlingenwordengrovegroentengeëxporteerddieindenabijeomgevingverbouwdworden.
ConcentratiegebiedenvandefruitteeltzijnHetBildtenBerlikum.OokinLeeuwardenverwijzendebronnennaargroente-enfruitteelt.
Hoofdstuk5Deachttiendeeeuw(1700-1800)
Nahetmiddenvandevoorgaandeeeuwstagneertheteconomischendusookhetagrarischgebeuren.Pasna1750,komtereenopleving.Aandeboerenwordenhogebelastingenopgelegd.Omdatdeorganisatievandeverdedigingtegenhetzeewaternadevloedvan1717verbetert,komennadattijdstiptot1825,alszichopnieuwgroteoverstromingenvoordoen,geengrotedijkdoorbrakenmeervoor.Depaalwormtastin1732debeschoeiingvandedijkenaan.Naasthet'gewoneFriesehuis'verschijnenindittijdvaksteedsvakerstelpboerderijen.Deveehoudersmakennuookwerkvanhetbemestenvanhunweilanden.Hetweideseizoeniserglang.Erwordtnutweemaalinhetjaargemaaid.Bijdehooioogstwordenhannekemaaiersofmiereningezet.Doordehogegraanprijzenverwaarlozendeboerenindetweedehelftvande18eeeuwhetbemestenvanhunweilanden.Vanmelkwordtsteedsvakerkanterkaasenbotergemaakt.Metdieboterwordtsomsgeknoeid.Derundveepestdoeteengroteaanslagophetveebeslagvandeboeren.DoordeaanzienlijkesterftealsgevolgvanderunderpestwordtuitDenemarkenzwartbontveeingevoerd.Alsgevolgvandeveepestscheurenveelboerenhunweidegronden.Anderenbouweneennieuweveestapelop.Opdezandgrondenwordtomhetjaarboekweit,roggeenhaververbouwd.
113
Vruchtwisselingopdekleihoudtindatafwisselendkoolzaad,wintergerstenookwelhaverwordtverbouwd.Bijhetdorsenwordtdedorsrolingevoerd.Deboerenlatenhunrunderendoorinferieurestierendekken.DeFrieseStatentrachtenditdoormaatregelenaanbandenteleggen.RuudScheltemavermeldtoverderunderendat"hetoudeFrieseras"roodofroodbonthaarheeft.Depaardendieindittijdvakdevoorkeurhebben,lijkenophetlatereFriesepaardenras.DegrotekleischapenwordenalsFrieseschapenaangeduid.Indittijdvakwordenindeinventarissengeengeitenofbokkengesignaleerd.OnderdebenamingFriesvarkenwordthetNederlandslandvarkeninvrijzuiverevormindeprovincieaangetroffen.Deinventarissenvermeldenkippen,eenden,duiveneneenkonijn.BijkerswinnenindeWoudenboekweit-,opdekleikoolzaadhoning.Deverbouwvanzandrapen,evenalsvanrodeklavervindtingang.Eenvernieuwingindeagrarischesectorisdeverbreidingvandeaardappel-,cichorei-enkoolzaadteelt.Uitarchiefstukkenblijkt,dateropsommigeboerenervenveelfruitbomenvoorkomen.Somswordendeboomgaardenuitgeroeid.Halverwegede18eeeuwverschijntde'Pomoligia'vanJohannHermannKnoop.Daarineenvermeldingvanhetappelras'DoekeMartens'datdenaamwaarschijnlijkdanktaandeFrieseedelmanDoekevanMartena.
Hoofdstuk6Denegentiendeeeuw(1800-1900)
Indeeerstedecenniavandenegentiendeeeuwdoetzichalsgevolgvandeexportvan
Russischegraneneenprijsdalingvoordiein1820haardieptepuntbereikt.In1852wordtde'FrieseMaatschappijvanLandbouw'opgericht.Naeenopgaandetijdontstaatrond1880,alsgevolgvandetoenamevanmetnameAmerikaansegranenendeslechtekwaliteitvandeFrieseboter,eentweedelandbouwcrisis.Indeakkerbouwenbijdezuivelbereidingwordenbelangrijkevernieuwingendoorgevoerd.Inhetlaatstekwartvandenegentiendeeeuwontstaanparticuliereencoöperatievezuivelfabriekenendeeersteinkoop-enafzetcoöperaties.EnkeleparticulierehandelarendragenookhunsteentjebijaanhetverwerkenvanFrieselandbouwproductenzoalsvlas,granenenvlees.Hetinwonendpersoneelvandeboerenindeweidestreekleidteenbetrekkelijkgoedbestaan,delossearbeidersstaanerdaarenookopdekleimindervoor.Zeverrichtenvolgenssommigenslavenarbeid.Eenbescheidenverzetvanhunkanthaaltuiteindelijkweiniguit.Erontstaanverenigingenvanlandarbeiders.Kritiekophetpachtwezenwordtaangewakkerddoorhetabsenteïsmevanveellandheren.Hongersnoodleidttoteenaardappeloproer.Indezeperiodewordtdegrondslagvoordepootaardappelenteeltgelegd.Opdekleigrondenleggengardenierszichtoeopdekleinschaligeteeltvanaardappelenengrovegroenten.Hetweidebedrijfprofiteertvandetoegenomenexportmogelijkheden,totdatdelandbouwcrisesaanheteindevandeeeuwdaareeneindaanmaakt.Onderhetveewoedenmond-enklauwzeerendelongziekte.Alsgevolgvandevraagnaarhoogwaardigveewordthet'FriesRundveestamboek'opgericht.Veelbesterunderenverdwijnennaarhetbuitenland.
114
Demelkgiftneemttoe.Dezuivelfabriekenproducereneenverscheidenheidaankaassoorten.Opdezandgrondenoverheerstdeverbouwvanroggeenboekweit.Daarwordtboterenvarkensvleesgeproduceerd.Ookdetuinbouwsectorprofiteertvandetoenemendeexportmogelijkheden.Metnamekoolenaardappelenwordenuitgevoerd.Berlikum,HetBildt,hetgebiedtenZuidoostenvanLeeuwarden,OpsterlandenSchoterlandontwikkelenzichtotfruitcentra.HetFriesepaardenraswordtbedreigddoordatmenhetkruistmetzwaarderewerkpaarden.Ronddeeeuwwisselingishetnagenoeguitgestorven.In1884wordt"devolmaakteFrieschekoe"geschetst.HetFrieseschaapwordtindittijdvakternauwernoodvandeonderganggered.InhetbeginvandeeeuwishetFriesevarkennogvrijalgemeen,hetwordtnadiengekruistmetEngelserassen,waardoorhetgemakkelijkervetwordt.Opdezandgrondenisdegeit"dekoevandearbeider".Pluimveewordtvooralvooreigengebruikgehouden.Gemiddeldzijnerindittijdvakongeveer15.000bijenkorvenindeprovincie.Erwordenuitheemsetarwe-enroggesoorteningevoerd.SommigeboerenhoudenzichaandeFrieserogge.Zomergerstverliesthetvanwintergerst,omdathetzichmakkelijkerlaatpellenenalsgortminderlanggekookthoeftteworden.Zandhaververliestterrein,zwartehaverwordtbijdeontginningsplaatsenopdezandgrondenverbouwd.Boekweitdoetzichvoornamelijkvooralszandboekweit,opdeopgebrokenheidegrondenwordtveenboekweitgeteeld.Witteengrauweerwtendoenhetgoedindehandel.Paardebonendienenalspaardenvoer,degrotebonen(tuinbonen)wordenalsveevoerenalsmenselijkvoedselgebruikt.Inde
Woudenwordteenverscheidenheidaanstambonenverbouwd.Tropischevettenvervangenderaapoliealsbak-enbraadmiddel.Petroleumkomtindeplaatsvanraapolie,waardoordeproductievanraapzaadverdwijnt.DegeheleeeuwdoorwordeninFryslângrotehoeveelhedencichoreiverbouwd.DeprovincieistijdensdezeeeuwhetbelangrijkstevlasbouwgebiedvanNederland.In1816wordtinFoudgumhetFriesWitbloeivlasgeselecteerd.AanheteindevandeeeuwwordthetFriesevlasdoordebemoeiingenvanVanWelderenRengersvoortaanookinFryslânfabrieksmatigverwerkt.Rond1850wordeninFryslân31aardappelrassenverbouwd.Vlakdaarvoordoetzichvoorheteerstdeaardappelziekte(phytophthora)voor.HetaardappelkweekveldinTzummarumwordtaanheteindvandittijdvakverplaatstnaarSumar,waarK.L.deVriesdeleidingneemt.Eénvandeeerstedoorhemgekweekterassenheet'DeWet'.Vanwegevatbaarheidvoorwratziekte,wordthetgewaardeerderasuiteindelijkvanderassenlijstafgevoerd.Nadeverbouwvanaardappelenzijnkoolrapeneentweedevrucht.Alsgevolgvandedalendegraanprijzenwordthetakkerbouwareaalmetmosterd-,karwei-,kanarie-enblauwmaanzadenuitgebreid.Alsdeimportvansuikeruitdetropischegebiedenafneemt,wordtdesuikerbieteengeheelnieuwgewas.InHetBildtkomenbijdeadellijkehuizenveelfruithovenvoor.DaarwordtookhetbessenrasSintAnnaKorfkeenhetpruimenrasReineVictoriageteeld.OndermeerinBurgumwordengrotehoeveelhedenfruitbomenverhandeld.InAchtkarspelenwordtin1892eenruimehoeveelheidwichtersaangetroffen.
115
Hoofdstuk7Detwintigsteeeuw(1900-2000)
Tijdensdelandbouwcrisisinhetlaatstedeelvandenegentiendeeeuwendedaaropvolgendeperiodevanherstelrakendeontwikkelingenindelandbouwineenstroomversnelling.DeEersteWereldoorlogzorgtvooreenverstoring.Nadieoorlogleidtoverproductietotkrimp.Indeoorlog'40-'45gevolgddoorproductiestimulering.Nadejarenvijftigwordtveellandbouwgrondinbeslaggenomendoorwoningbouw,industrialisatieennatuurterreinen.Erissprakevanintensivering,schaalvergrotingenvoortgaandemechanisatie.Gedurendedegeheleeeuwontstaanindeagrarischesectorveelnieuwe-metnamecoöperatieve-organisatievormen.Depositievandearbeidersiszonuendanzorgelijk.Erisvaakenveelwerkloosheid.Delandbouwcrisisindejarendertigheeftvoorveelboerengrotemaatschappelijkegevolgen.Grondeigenarenenboerendiepachtenhebbensterktegengesteldebelangen.Degrondprijzenstijgenuiteindelijktotgrotehoogte.Indenaoorlogseperiodeneemt-metnamedetuinbouw-eenhogevlucht.Schaalvergrotingeisthaartolbijdecoöperatievezuivelfabrieken.Hetruilverkavelings-instrumentbrengtgroteveranderingenmetzichmee.Nogsteedshebbendeboerenlastvanhoogwater.In1975en1980wordtresp.hetaansluitenvandeagrarischebedrijvenopwaterleidingenkrachtstroomvoltooid.Gevreesdedierziektenwordenlangzaambedwongen.Erdoenzichechterooknieuwevoor.DeKunstmatigeInseminatie(KI)zorgtvoorveeverbeteringenhetvoorkomenvanziektes.Hetlandbouwonderwijswordtkrachtigontwikkeld,uiteindelijkwordtdatallesondergebrachtbijondermeerAOC-Friesland
enbijhethogeragrarischonderwijsVanHall-Larenstein.Gedurendedeeeuwwordtdelandbouwvoorlichtingintensiefopgepakt.Uiteindelijkwordtdezegecentraliseerd.OokbijdecoöperatievezuivelfabriekengaatcentralisatieinderichtingvanéénvrijwelallesomvattendNederlandszuivelbedrijf.Sommigeboerentrachtendoorverbredingvanhunactiviteitenhethoofdbovenwatertehouden.Detegenstellinglandbouwenmilieuroeptconflictenop,diedoorsommigeboeren,vaakgeorganiseerdinAgrarischeNatuurverenigingen,creatiefwordenopgelost.Deresultatenvanagrarischnatuurbeheerbrengeninsommigeopzichtennietwatervanverwachtwordt.Debiologischelandbouwblijftvanbescheidenomvang.HetEuropeesLandbouwbeleidbrengtvoordeFrieseboerenenerzijdsvoordelen,anderzijdsnadelenmetzichmee.HettoekomstbeeldvoordeFrieselandbouwwordtdoorJ.D.vanderPloegalsweinigflorissantbeschouwd.Hijverwachteenderde(landbouw)crisis.HetFriesePaardontwikkeltzichtijdensdittijdvaktoteennietmeerwegtedenkenverschijnsel.DeFries-HollandseZwartbontekrijgteentamelijkstevigebasis,deFrieseRoodbontewordternstigbedreigd.DebeideFrieseschapenrassen,ontwikkelenzich-evenalsdeNederlandselandgeit-totnietlangerbedreigdedierenrassen.HetFrieselandvarkensterftuit.DeFriesehoendershebben,metuitzonderingvanenkelekleurslagen,eenstevigebasis.DeFrieseStabijhounkrijgtvoldoendedraagvlak,hetaantalWetterhounenblijfttebeperkt.DeFrieseWindhondsterftuit.K.L.deVriesbeheertteSumarinopdrachtvandeFrieseMijeenkweekveldvooraardappelen.Hijontwikkeldevelerassen,waarvanalleenhetBintjestandhoudt.
116
DeFrieseMijrichtonderleidingvandr.ir.J.C.DorstinEngelumeenkweekveldin,waarvele-somsnogcourante-nutsplantenrassen,waaronderveleaardappelen,vlassenendetuinboonAdrie,wordenontwikkeld.In1965wordthetkweekveldverplaatstnaarMetslawier.Ookhierontstaanenkelenoggangbareaardappelrassen.Anderekweekbedrijven(ZPC,Hettema,Fobeke.a.)doenerookhethunnetoe.
(Hobby)tuindersontwikkelenofselectereneveneensenkelerassen.Peulvruchten:RodeKrobbe,LeverkleurigeBoon,GrieneNêst,Robyntsje,Akke,KoudumerBoontje,KoudumerBloemkool,KoudumerStamsnijboon,Graddus'Reuzen,Gritney,JanumerPronkboon,ZoeteGrauweerwt,VerbeterdeHeerenveenseWitkiem.Ui-enwortelgewassen:BerlikumerUi,BerlikumerWortel,Westra'sLangeDunneHerfstwortel.BerlikumerWortel,modelBierma.Knolvruchten:Aardappelen:Kike,Blauke,FinkumerGeeltje,Woudgeeltje,FrieseJammen,KindjevanBintje.Blad-ensteelgewassen:Securo,Bezaroet,Lioensens1enLioesens2.Rond1900wordenerinHetBildt,BerlikumeninHuizumbijLeeuwardenveelfruitbomenaangetroffen.Zekomenallevanbuitendeprovincie.
GedurendedittijdvakwordeninFryslânookenkelefruitrassenontwikkeld.Appels:SchoonevanIephof,DokkumerNije,PresentvanFriesland.Pruimen:Bolsward'sBest.Bessen:Silvergieter'sSwarte,SintAnnaKorfke,Stanza.Kiwi:Buitenpost.VandeoppapiervermeldepeerHallemineBonneendepruimDongjumerWittezijngeenexemplarengevonden.
Hoofdstuk15Deeenentwintigsteeeuw(2000-2017)
Delandbouwblijftinbeweging.Hetaantalboerenneemtaf.DeuitgebreideexportvanFrieseagrarischeproductenmaaktdeFrieseeconomieprovincienogsteedsafhankelijkvanontwikkelingenwaarmengreepopheeft.Tochwordteen'DareyValley'opgerichtdiezichtendoelsteltFryslânalslandbouwprovincie(inter)nationaalopdekaarttezetten.Hetprovinciaalbestuurwildooreennatuurinclusievelandbouwdeeconomiemetdeecologieverbinden.Doorsommigenwordtdemogelijkheidvanhetcombinerenvandelandbouwmetdenatuurbetwijfeld.Het'PlatformFrieseRassen'leverteenbijdrageaanhetbehoudvanhetFrieselevenderfgoedendeagrobiodiversiteit.Verbreding,dorps-enstadslandbouwenbiologischelandbouwzijnalternatievenvoordegangbarelandbouw.Hetoplossenvanhetwereldvoedselvraagstukisvolgenssommigeneenvraagstukvanverdeling.JanDouwevanderPloegverwachtindelandbouwnadebeidevoorafgaandecrises(1880enjarendertigtwintigsteeeuw)eenderdeneergang.
117
ILLUSTRATIEVERANTWOORDING
Bijhetgebruikvandeinditcahieropgenomenfoto'sisgeprobeerdallerechthebbendenervaninkennistestellen.Zijbijwieditnietgeluktis,kunnenzichzonodigmethetoppagina2vermeldeadresinverbindingstellen.
Afbeelding1:MolenvanderS.J.(1981)OorsprongengeschiedenisvandeFriezen.Amsterdam,p.32.Afbeelding2:Kooistra,D.enH.Oldenhof(2001).Fryslânsferline.Ljouwert,p.29.Afbeelding3:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952).GeschiedenisvandeFrieseLandbouw.Leeuwarden,p.46.Afbeelding4:Knol,e.a.(2005)ProfessorvanGriffenenhetgeheimvandewierden.Groningen,Veendam.Afbeelding5:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.50.Afbeelding6:Elzinga,G.e.a..(z.j.)FrisiaIllustrata.Leeuwarden,p.248.Afbeelding7:Beijerinck,W.(1929)DesubfosieleplantenrestenindeterpenvanFrieslandenGroningen.Wageningen,plaatXXI.Afbeelding8:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.92.Afbeelding9:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.87.Afbeelding10:IllustratieuiteenineenUtrechtbewaardpsalmboek.Afbeelding11:Kalma,J.J.e.a.(1968)GeschiedenisvanFriesland,Leeuwarden,p.286.Afbeelding12:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.97.Afbeelding13:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.124.Afbeelding14:LeeuwarderCourant,11-9-2008.Afbeelding15:AkkervandenK.J.(1934)VandenmondderoudeMiddelzee,Leeuwarden,p.19.Afbeelding16:Bouma,G.J.A.(1999).HetFriesepaard.Drachtenp.40.Afbeelding17:Kooistra,D.enH.Oldenhof(2001),p.217.Afbeelding18:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.156.
Afbeelding19:Brouwer,J.H.e.a.(1958)EncyclopedievanFriesland.Leeuwarden,p.25.Afbeelding20:AAG-bijdragen15.LandbouwhogeschoolWageningen,p.47.Afbeelding21:Elzinga,G.e.a.(z.j.),p.256.Afbeelding22:Bieleman,J.(2008)BoereninNederland.Amsterdam,p.18.Afbeelding23:Veenman'sAGRARISCHEWinklerprins(1954)deelII,Wageningen,576.Afbeelding24:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.194.Afbeelding25:Jansen,J.(1985).ItFryskemelkskiepLjouwert,p.15.Afbeelding26:MolenvanderS.J.,p.215.Afbeelding27:Faber,D.J.(1973).DrieeeuwenFrieslandII.Drachten,p.622.Afbeelding28:Bieleman,J.(2008),p.172.(EtsvanIdsWiersma).Afbeelding29:Elzenga,G.e.a.(z.j.),p.254.Afbeelding30:SpahrvanderHoekenJ.J.Postma(1952),deelI,p.283.Afbeelding31:Bouma,G.J.A.(1999),p.60.Afbeelding32:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.294.Afbeelding33:FanFryskeGroun,1927.Afbeelding34:Botke,J.(1932).DeGritenijDantumadiel.Dokkum,p.126.Afbeelding35:Naareentekeninguitde18eeeuw.Afbeelding36:Bieleman,J.(2008),p.278.Afbeelding37:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952).GeschiedenisvandeFrieseLandbouwII,Leeuwarden,p.105.Afbeelding38:MuseumWillemvanHarenteHeerenveen.Afbeelding39:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.432.Afbeelding40:Wierma,J.P.(1959).ErfenWereld.Drachten,fotopagina3nap.64.Afbeelding41:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.549.Afbeelding42:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,(1952),p.658.(EtsvanIdsWiersma).Afbeelding43:Bieleman,J.(2008),p.341.Afbeelding44:Strikwerda,R.(1979).EeneeuwFriesstamboekvee.Leeuwarden,p.19.(EtsvanIdsWiersma).
118
Afbeelding45:Blauw,M.E.J.(1995).VanFrieseGriond,Leeuwarden,p.140.Afbeelding46:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.504.Afbeelding47:Bouma,G.J.A.(1949).Pleatseboek:denijeFryskepleats.Amsterdam,p.127.Afbeelding48:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,(1952),p.463. Afbeelding49:Strikwerda,R.(1979),p.82.Afbeelding50:Tresoar,Leeuwarden.Afbeelding51:Tresoar,LeeuwardenAfbeelding52:Terpstra,P.(z.j.).HonderdjaarFrieseLandbouw.Leeuwarden,p.325.Afbeelding53:CollectieTresoarLeeuwarden.Afbeelding54:LeeuwarderCourant,27september1892.Afbeelding55:Strikwerda,R.(1998).Melkweg2000.Leeuwarden,p.203.Afbeelding56:MolenvanderH.(1983),p.88.Afbeelding57:MolenvanderH.(1983),p.102.Afbeelding58:Stegenga,W.(1998).KafenKoren.Leeuwarden,p.59.Afbeelding59:Kielstra,H.enF.(2008).BuorkjeynFryslân.Ljouwert,p.124.Afbeelding60:Efdeë,R.e.a.(z.j.)Alsdedagvangisteren.Waanders/Friesepers,p.381.Afbeelding61:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.474.Afbeelding62:Tjepkema,K.(1986).Hoeboerenhetbolwerken.Leeuwarden,p.55.Afbeelding63:DeNije,Juli/Augustus1981,p.15.(GetekenddoorAndersvanderSloot).Afbeelding64:Smeding,P.(1979),p.73.Afbeelding65:Tjepkema,K.(1986),p.117.Afbeelding66:Bouma,G.J.A.(1944),p.231.Afbeelding67:ProvincieFriesland.Afbeelding68:Terpstra,P.(z.j.),p.360.Afbeelding69:Kielstra,H.enF.(2008),p.42.Afbeelding70:Strikwerda,R.(1979),EeneeuwFriesstamboekvee.Leeuwarden,p.124.Afbeelding71:MolenvanderH.(1983),p.225.Afbeelding72:MolenvanderH.(1983),p.245.Afbeelding73:Ministerievanlandbouw(z.j.)VanvoorbeelddorpnaarStreekverbetering.'sGravenhage,p.22.Afbeelding74:RedactieLeeuwarderCourant(1999).100jaarFriesland.Leeuwarden,p.293.
Afbeelding75:EigenfotoAfbeelding76:StichtingWrâldfrucht.(Foto:JandeBoer).Afbeelding77:RedactieLeeuwarderCourant(1999),p.304.Afbeelding78:RedactieLeeuwarderCourant(1999),p.314.Afbeelding79:VerenigingNoardlikeFryskeWâlden.BoereninBalans,jaargang4,nr.7.Foto:BiancaDomhof.Afbeelding80:BaronesvanHeemstra,M.J./F.C.D.Popken(1961).HetFriesepaard.Amsterdam,p.p.68.Afbeelding81VeeteeltAfbeelding82:Bieleman,J.(2008),p.502.(AquarelvanMarleenFelius)Afbeelding83:CollectieKenniscentrumAfbeelding84:CollectieKenniscentrumAfbeelding85:CollectieKenniscentrumAfbeelding86:CollectieKenniscentrumAfbeelding87:Spyksma,J.(2007)-Fokken,p.27.Afbeelding88:Clason,A.T.(1980)Zeldzamehuisdierrasen.Zutphen,p.159.(TekeningMarleenFelius).Afbeelding89:Oosterhaven,B.e.a.(1992).UsFryskehinnen.Ljouwert,p.133.Afbeelding90aen90b:Overdieren(2003).SpyksmaJ.Overdieren(2003).Afbeelding91:Haakma,K.(1946).Ierappelsykten,-seleksjeen-keuring.Drachten,geenpaginanummer.Afbeelding92:Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke.Leeuwarden,geenpaginanummer.Afbeelding93:SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.309.Afbeelding94:Dorst,J.C.(1925).VlascultuurenVlasbewerkinginFriesland.Leeuwarden,p.3.Afbeelding95:Foto:BrianKabbesAfbeelding96:Sterk,H.(1967),geenpaginanummer.Afbeelding97:HogenEsch,J.A.e.a.(1955).NederlandseAardappelatlas.Wageningen.Afbeelding98:Spyksma,J.(2007)-Nutsplanten,p.31.Afbeelding99:Jansma,K.(1987).TweehonderdjaargeschiedenisvandeNederlandseLandbouw.Leeuwarden,p.506.
119
Afbeelding100:Foto:SimonBosmaAfbeelding101:MolenvanderH.(1983),p.114.Afbeelding102:Hogenesch,J.A.e.a.(1955)Afbeelding103:Hogenesch,J.A.e.a.(1955)Afbeelding104:HZPCCompanyProfile.Joure.Afbeelding105:Foto:BrianKabbesAfbeelding106:Foto:PatZijlstraAfbeelding107:Foto:PatZijlstraAfbeelding108:Foto:BrianKabbesAfbeelding109:Foto:BrianKabbesAfbeelding110aen110b:Foto:SimonBosmaAfbeelding111:Hoekstra,P.G.(2005).Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.Afbeelding112:CollectieKenniscentrum.Afbeelding113:Foto:FritsDoornenbalAfbeelding114:Foto:FritsDoornenbalAfbeelding115:Smeding,P.(1979).p.104.Afbeelding116:Foto:SimonBosmaAfbeelding117:Foto:SimonBosmaAfbeelding118:Smeding,P.(1979),p.119.Afbeelding119:Smeding,P.(1979),p.131.Afbeelding120:Visser,T.(z.j.)DeWildeappelsvanSchiermonnikoog,p.17.Afbeelding121:InternetAfbeelding122:RapportDorpslandbouwZuid-WestFryslân
120
REGISTER
Aardappelen37,46,47,88,89,91,94,95Aardappelziekte56Adrie89,97Akke97Appelrassen13,18,39,59BerlikumerUi98Boekweit17,34,36,49,98Bonen1221,30,54,88Cichorei38,55,98,99Citroentje97DoekeMartens38,39,105DokkumerNije105DoperwtFryslân98Duivebonen13,97Duiven36Eenden36Erwten12,21,24,30,54FrieseGeleWoudboon96FrieseBruineWoudboon96FrieseJammen56FrieseKapucijner97FrieseRoodbonte84Fruitbomen31Gardeniers50Geiten23,85Gerst12,13,17,28,30,54,98Goslinga'sRingenet31Graddus'Reuzen97Griemmank21GroteBonen57GrieneNêst97Haver12,17,34,54,98Hennep13,98Herik13,24,98Hoenders12,23,36,53,86Honden86Hop98Huttentut13,98JanumerPronkboon98Kaas49Kersen18KiwiBuitenpost105Klaver36,88,98Kool17,24Koolrapen17,24,98Koolzaad28,30KollumerPronkboon97KoudumerBloemkool97KoudumerBoontje97KoudumerStamsnijboon97LeverkleurigeBoon96Linzen13,97Lioessens1en298Meekrap34
OldambsterWierdeboon97Paarden22,23,30,35,50,83PeulopReis98Raapzaad28,54,98Rapen17,24RinalPaardeboon97Rinox97Robyntsje97RodeKlaver57RodeKrobbe96RoemvanDrachten105RoodbonteFrieseStokboon97Rogge12,17.34,36,49,53,93,98Runderen16,27,35,48,51,83Schapen12,22,23,36,52,84SchoonevanIephof105Sietske97SilvergietersZwarte105SintAnnaKorfke58,103,105Spelt13,98Stambonen54Stanza103,105Suikerbiet57SumarderOorlogstabak98Tabak34Tarwe121,20,23,28,30,53Uien17,24,98Varkens12,22,23,36,52,85VerbeterdeHeerenveenseWitkiem97Vlas12,28,37,55,88,98Wichters59WilhelminaTarwe99Winterkoolzaad98Wintertarwe99Wortelen24ZoeteGrauweErwt98ZoetevanderSchoot105Zomertarwe99Zomerkoolzaad98Zwartbles84
121
122
UITDEPLATFORMREEKSTEBESTELLENPUBLICATIES
1.Werkenaanverscheidenheid:werkzaamhedenvanhetPlatformFrieseRassenenGewassen.Prijs:€3.50
2.DeFrieserassenengewassenengrondeigenaarsPrijs:€2.503.DeFrieserassenengewassenenreceptuur,kookkunstengastronomiePrijs:€2.504.DeFrieserassenengewassenenstreekproductenPrijs:€2.505.DeFrieserassenengewassenenruimtelijkekwaliteitPrijs:€2.506.DeFrieserassenengewassenendenatuurinclusievelandbouwPrijs:€2.507.DeFrieserassenengewassenendestads-endorpslandbouwPrijs:€2.508.DeFrieserassenengewasseneneducatiePrijs:€2.509-11Ineendrietalbrochureswordtverduidelijktomwelkerassenengewassenhetgaatenvoorbeeldengegevenvanwaternualmeegedaanwordt.Prijs:€7.50perstuk
12.IneennaslagwerkwordendeFrieserassenengewassenuitgebreidbeschreven.Prijs:€1013.In2019verschijnteenuitgebreidedocumentatiemettekstenenfoto'svanderassen.Prijs:€15
14.Indepublicatie'Tidenhawwetiden'wordtdeFrieseagrarischegeschiedenisvanafheteerstebegintotdehuidigetijdbeschreven.PertijdvakwordtvermeldwelkeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassenenfruitrassenzichvoordeden.Prijs:€10
15.EenglobalebeschrijvingvandelandbouwgewassencollectievanhetWerkverbandFrieseRassenenGewassen.Prijs:€5
16.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenPrijs:€517.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassen.Prijs:€518.EenglobalebeschrijvingvandeinFryslângesignaleerdeoorspronkelijkebomenenstruiken.Prijs€5
19.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Prijs:€520.HetwinnenvanzadenenknollenvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen.Prijs:€5
21.HetinstandhoudenenvermeerderenvanhetFriesefruitPrijs:€522.Eenintroductievanhetzaadvoordetetelenconsumptiegewassen.Prijs:€2.23.Eenintroductievanhetaantebiedenzaadinzakjesenzakken.Prijs:€2.24.FANFRYSLANSGRUN:RaamplanvooreengebundeldeaanpakvandepraktischeeneconomischetoepassingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassen,fruitrassenenhoutigegewassen.Prijs:€10
BovengenoemdepublicatieskunnenmetvermeldingvandenummerswordenbestelddoorovermakenvandegenoemdebedragenopbanknummerTRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.Afgezienvanhetin2019verschijnendnummer13kanhetgehelepakketdoorovermakingvan€60viahetvermeldebanknummerbesteldworden.Portokosten:€7.50.
123
Noten
124
1Zie:Hoeksma,H.(1990).HortusNaturalis.Gerkesklooster.
2Deoerosstierfpasrond650uitlangsFriesekust.FrieschDagblad,11-12-2008.
3Hetvoorgaandewerdontleendaan:Kooistra,D.Dekomstvandeeersteboeren.FrieschDagblad,23-6-2007.
4Steehouwer,K.J.(2005).BoerenindeFrieseWouden.Culemborg,p.52
5Steehouwer,K.J.(2005),p.32.
6Ontleendaan:Mak,G.e.a.(2008).VerledenvanNederland.Amsterdam/Antwerpen,p.28.
7Twerda,H.(1986).FanFryslânsferline,p.20.
8MolenvanderS.J.(1981).OorsprongengeschiedenisvandeFriezen.Amsterdam,p.35-36.
9SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952).GeschiedenisvandeFrieselandbouw,Leeuwarden,p.59.
10Huisman,K.(2007).1000jaarFrieseWouden.Zwolle,pp.39-40.
11Visser,M.S.E.(1948).DeFryskeBoertrochdeieuwenhinne.Ljouwert,p.5.
12Boeles,P.C.J.A.(1925).Frieslandtotdeelfdeeeuw.'sGravenhage,p.215.
13Apeldoornvan,L.J.DehistorischeontwikkelingvanhetgrondbezitinFriesland.DeVrijeFries27,pp.202-205.
14Kalma,J.J,e.a.(1968).GeschiedenisvanFriesland,Leeuwarden,p.151.
15Kalma,D.(1935).SkiednisfanFryslân.Dokkum,p.55.
16Kooistra,D.enH.Oldenhof(2001).Fryslânsferline,pp.44-46.
17Molenvander,S.J.(1981),p.51.
18Clason,A.T.(1979).ZeldzameHuisdierrassen,Zutphen,p.34.
19SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.50-51.
20Kalma,D.(1935),p.67.
21Clason,A.T.,(1979),p.35.
22Clason,A.T.(1979),pp.31-36.
23Dekoevandearbeiderheetgeit,Noord-HollandsDagblad,18-7-98.
24Oosterhaven,B.(1992).Fryskehinnen.Ljouwert,p.11.
25Molenvander,S.J.(1981),p.45.
26SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.36-60.
27Kalma,J.J.e.a.(1968).pp.209-210.
28Schepers,M.Gebruiksplanteninhetterpen-enwierdengebiedin:Nieuwhof,A.(red.).VanWierhuizentotAchlum.Jaarverslagenvandeverenigingvoorterpenonderzoek98(2016)
29Beijerinck,W.(1929).DesubfossieleplantenrestenindeterpenvanFrieslandenGroningen.Wageningen,pp.57-58.
30ZeistvanW.PalaeobotanicalstudyofsettlementsitesinthecoastalareasoftheNetherlands.Palaeohistoria16,1974,pp.223-371.
31Körber-GrohneU.(1995).NutzpflanzeninDeutschland.Stuttgart,pp.389-369.
32Smeding,P.(1979).DeFrysketúnbou.Ljouwert,p.114.
33Blink,H.(1902).GeschiedenisvandenBoerestandendenLandbouwinNederland.Groningen,p.162.
34Spahr,J.J.enO.Postma(1952),pp.60-69.
35OntleendaanVisser,M.S.E.(1948),pp.27-30.
36SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.69-74
37Twerda,H.(1968),p.86.
38Twerda,H.(1968),p.16.
39SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,p.57.
40SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.76-79.
125
41Kooistra,D.GeenhandelzonderFriezen,FrieschDagblad,21-7-2007.
42Kalma,J.J.e.a.(1968),p.207.
43Zie:SlichervanBath,B.H.(1948).Boerenvrijheid.Groningen.
44Mak,G.e.a.,2008,pp.95-102.
45SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.82-83.
46SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.85-94
47Smeding,P.(1979).DeFrysketúnbou.Ljouwert,p.47.
48Hoeksma,H.(1990).HortusNaturalis.Gerkesklooster,p.9.
49Wijngaarden,T.ItûntsteanfandetúnbouteBerltsum.Santema,O.enY.N.Ypma(1972).SkiednisfanMenameradiel.Ljouwert,p.153.
50Wijngaarden,T.,p.152.
51Sipma,P.OudeFrieseOorkondenI,p.197.
52Smeding,P.(1979),p.98.
53Bieleman,J.(2008).BoereninNederland:geschiedenisvandelandbouw1500-2000.Amsterdam,pp.47-49.
54BielemanJ.(2008),pp.49-54.
55MolenvanderS.J.(1981),p.176-178.
56SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.95-96.
57SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.99-100.
58SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.101-103.
59Steensma,R.(1970).HetkloosterThaborbijSneekenzijnnagelatengeschriften.Leeuwarden,p.48.
60Blink,H.(1902),p.436.
61Blink,H.(1902),pp.246-247.
62Visser,M.S.E.(1947),p.30enp.48.
63Bieleman,J.(2008),p.57.
64Faber,J.A.(1973).DrieeeuwenFriesland.Leeuwarden,p.200.
65Bieleman,J.(2008),pp.57-64.
66SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),p.123.
67ZievooreenbeschrijvingenanalysevanditRekenboek:B.H.SlichervanBath(1956).HetRekenboekvanRienkHemmemahistorischbeschouwd.InEstrikken,nr.XIV.FryskYnstitútRyksuniversiteitGrins.
68SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.113.
69PloegvanderJ.D.(1999).Devirtueleboer.Assen,p.65.
70SpahrvanderHoek,J.J.enY.N.Ypma(1978).Tietjerksteradeel:bydragetadesosialeskiednisfandeWâlden.Leeuwarden,p.88.
71Bouma,G.J.A.e.a.(1999).'HetFriesepaard'.Drachten,p.40.
72Clason,A.T.(1980),p.134.
73SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.114.
74SlichervanBath,B.H.(1956),p.XXXIII.
75SpahrvanderHoek,J.J.(1952),pp.114-115.
76Boink,G.e.a.(2007).JubileumboekLandelijkeFokkersclubNederlandselandgeit1982-2007.Marum,p.7.
77SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),p.113.
78Oosterhaven,B.(eindred.).(1992).Fryskehinnen.Ljouwert,p.12.
79SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.121.
80Zanderinck,R.Eend,gansenzwaaninNederland.Avicultura,11ejr.1997,no4.Zieook:T.G.deVries(1959).Itboekfandeswan.Drachten.
81SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.122.
82SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),p.123.
126
83Benificiaalboek.
84VermeldbijSmeding,P.(1979),p.109.
85VermeldbijSmeding,P.(1979),p.115.
86Bieleman,J.(2008),p.29.
87Bieleman,J.(2008),p.59.
88SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.156-158.
89SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.159.
90Bieleman,J.(2008),p.222.
91Faber,J.A.DeoligarchiseringvanFrieslandindetweedehelftvandezeventiendeeeuw.In:A.A.G.bijdragennr15.Wageningen,1970,pp.39-65.
92DijkvanH.EenkloosteruithetBrabants-Hollandserivierengebied.A.A.G.bijdragen,nr.15,1970,p.34.
93Bieleman,J.(2008),p.87.
94SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.164.
95Bieleman,J.(2008),p.219.
96SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.160.
97Bieleman,J.(2008),pp.152-153.
98Bieleman,J.(2008),pp.60-61.
99Bieleman,J.(2008),p.107.
100Bieleman,J.(2008),pp.97-103.
101JanszDirck(1993).HetaantekeningenboekvanDirckJansz.Hilversum,1993.
102SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1962),p.166.
103Faber,S.J.(1973),p.178.
104GeciteerdbijSmeding,P.(1979),p.48.
105JanszDirck,1993,pp.43-44.
106Smeding,P.(1979),pp.102-103.
107Smeding,P.(1979),p.109.
108Waringa,N.J.(1952).FryskePlantlore.Leeuwarden,p.140.
109Bieleman,J.(2008),p.49.
110Faber,S.J.(1973),p.207.
111Bieleman,J.(2008),pp.139-143.
112Faber,S.J.(1973),p.145.
113SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952)I,p.177.
114SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.197-198.
115Faber,S.J.(1973),p.154.
116SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.198.
117SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,p.188.
118SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(2005),pp.198-201.
119SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.204.
120Bieleman,J.(2008),p.221.
121SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.204-206.
122SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.209-214.
123Blink,H.(1902),p.82.
124Bieleman,J.(2008),p.212.
125SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma.(1952),pp.214-257.
126SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.295-304.
127SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.257-270.
128SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.279-285.
129Bouma,G.J.A.,e.a.(1999).HetFriesepaard.Drachten,p.60.
130SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.285-290.
127
131SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,pp.291-292.
132SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.293-294.
133Bieleman,J.(2008),p.174.
134Santema,O.(1972).SkiednisfanMenameradiel.Leeuwarden,p.333.
135Bieleman,J.(2008),p.176.
136Oliemans,W.H.(1988).Hetbroodvandearmen.'sGravenhage,pp.242-243.
137Oliemans,W.H.(1988),p.239-241.
138Hoppenbrouwers,P.C.M.e.a.(1986).AgrarischegeschiedenisvanNederland.'sGravenhage,p.73.
139Bieleman,J.(2008),p.177.
140Bieleman,J.(2008),pp.178-179.
141Smeding,P.(1979),pp.112-113.
142Smeding,P.(1979),p.99.
143InhetFriesopgetekenddoorPh.Breuker.SomszijndeFriesebenamingenletterlijkvertaald.
144Bieleman,J.(2008),pp.271-279.
145Terpstra,P.(z.j.).HonderdjaarFrieseLandbouw.Leeuwarden,p.225.
146Bieleman,J.(2008),pp.279-280.
147Terpstra,P.(z.j.),pp.177-180.
148Bieleman,J.(2008),pp.279-287.
149Bieleman,J.(2008),pp.330-332.
150Bieleman,J.(2008),pp.285-287.
151JansmaK.enM.Schroor(1987).TweehonderdjaargeschiedenisvandeNederlandseLandbouw,Leeuwarden,p.78.
152SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma,pp.520-547.
153Santema,O.(1972).SkiednisfanMenameradiel.Leeuwarden,p.192.
154SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),p.548.
155Terpstra,P.(z.j.)HonderdjaarFrieseLandbouw.Leeuwarden,pp.153-154.
156SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.656-666.
157Bokma,H.(2008).1000jaarFrieseWouden,deel9.Zwolle,p.42.
158Klaver,I.(1974).HerinneringenvaneenFrieselandarbeider.Nijmegen.
159SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.656-666.
160Blauw,M.J.E.(1956).VanFriesegrond:agrarischeeigendoms-engebruiksverhoudingenendeontwikkelingenindeFrieselandbouwindenegentiendeeeuw.Leeuwarden,pp.22-44.
161Blauw,M.J.E.1995,p.101.
162Durksz,L.(1992).Alsdedagvangisteren.Zwolle,p.108.
163Hellema,D.(1978),p.146.
164SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.666-684.
165Blauw,M.J.E.1995,pp.101-102.
166Bieleman,J.(2008),333-341.
167SpahrvanderHoek,J.J.enY.N.Ypma(1978),p.88.
168Hellema,D.(1978).KroniekvaneenFrieseBoer.Franeker,p.74.
169Ploegv.d.J.D.(1999),pp.79-80.
170Hellema,D.(1978),p.427.
171Terpstra,K.(2002).EenreceptenboekvanRuurdWartena(1798-1875).Grou,p.4.
172Hellema,D.(1978),p.385.
173Bieleman,J.(2008),pp.375-385.
174Huisman,K.(2007).1000jaarFrieseWouden,deel1.Zwolle,pp.73-81.
175SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),p.384.
176Bieleman,J.(2008),pp.398-424.
128
177Zie:Smeding,P.(1979),pp.98-136.
178Allershof,E.(1881).LandhuishoudkundigebeschrijvingderKantonsBergumenBeetsterzwaagindeprovincieFriesland.Haarlem,p.121.
179SpahrvanderHoekJ.J.enO.Postma(1952),pp.585-597.
180Hellema,D.(1978),p.81.
181SpahrvanderHoek,J.J,.enO.Postma,pp.454-459.
182Strikwerda,R.(1993).Alsdedagvangisteren.Zwolle,pp.367-368.
183Allershof,E.(1881),p.122.
184Allershof,E.(1881),p.123.
185Jansen,J.(1985).ItFryskemelkskiep.Ljouwert,pp.20-29.
186Allershof,E,(1881),p.125.
187Hoogeveen,F.(1947).UsFryskeHinnen.Drachten,p.5
188Hellema,W.(1978),p.226.
189Dooper,W.(1997).DeStabij:Bijkeinalleopzichten.Sneek,p.13endezelfde(2005).DeWetterhoun:eeneigenzinnigfenomeen.Sneek,p.
190Allershof,E.(1881),p.132.
191Hellema,D.(1978),p.421.
192SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.621-636.
193Bokma,H.(2008).1000jaarFrieseWouden,deel9.Zwolle,p.24.
194SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952),pp.621-637
195HetrapportwordtbewaardinhetNed.Economisch-HistorischArchiefte'sGravenhage.
196Nouta,R.(z.j.).Vanvlas,linnenenhistorie.Dokkum,p.11.
197Wiersma,J.P.(1955).Th.M.Th.VanWelderenBaronRengers:eengrootNederlander.'sGravenhage,pp.75-78.
198VeenvanderW.K.(1958).UitdegeschiedenisvandegrietenijFerwerderadeel.Leeuwarden,p.38.
199Uilkens,T.F.(1855)GrootWarmoeziershandboek,Arnhem,pp.17-22.
200Smeding,P.(1979),p.61.
201AkkervandenK.J.(1934).VandenmondderOudeMiddelzee.Leeuwarden,pp.145-146.
202Hellema,D.(1978),p.348.
203Haakma,K.(1946).Ierappelsykten,-seleksjeen-keuring.Drachten,p.65.
204SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma.(1952),p.647.
205Blauw,M.J.E.1995,p.127.
20630eBeschrijvenderassenlijstvoorlandbouwgewassen(1955),p.39.
207Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke,p.29.
208Bieleman,J.(2008),pp.345-347.
209Hellema,D.(1978),p.257.
210Hellema,D.(1978),p.330.
211Allershof,E.(1881),pp.76-99.
212Allershof,E.(1881),pp.97-98.
213Allershof,E.(1881),p.98.
214Bieleman,J.(2008),pp.282-290.
215Bieleman,J.(2008),pp.294-296.
216MolenvanderH.(1983),p.98.
217Arcadis(2003).ActualiseringLandbouwverkenningFryslân,p.5.
218ProvinsjeFryslân(1998).Frieselandbouwincijfers.Leeuwarden,p.8.
219Arcadis,p.8.
220Arcadis,p.5.
221MolenvanderH.(1983).GeschiedenisvandeFrieselandbouw1945-1980.Leeuwarden,pp.14-15enpp.58-59.
129
222StuurgroepAgrarischOntwikkelingsplan.(1994).Werkenaankwaliteit.Leeuwarden,p.3.
223Bieleman,J.(2008),pp.325-333.
224Durksz,L.(1992),p.115.
225Bieleman,J.(2008),p.473.
226VriesdeJ.(z.j.)SabuorkedeCAF.Leeuwarden.
227Terpstra,P.(z.j.),pp.206-230.
228LeeuwarderCourant,26-11-2008.
229Terpstra,P.(z.j.),pp.187-191.
230Strikwerda,R.(1993),p.382.
231Terpstra,P.(z.j.),pp.251-254.
232MolenvanderH.(1983),p.45.
233Lei/dlo-Arcadis(z.j.).LandbouwverkenningFryslân,p.17.
234Lei-dlo/Arcadis,LandbouwverkenningFryslân,p.17.
235Terpstra,P.(z.j.),pp.301-307.
236Durksz,L.(1992),p.118.
237Durksz,L.(1992),p.119.
238Smeding,P.(1979),pp.60-97.
239Bieleman,J.(2008),pp.461-467.
240ProvincieFryslân(1998).Frieselandbouwincijfers.Leeuwarden,p.2.
241DevoorgaandecijferswerdenontleendaanTerpstra,P.(z.j.)enMolenvanderH.(1983).
242Arcadis,p.7.
243Arcadis,p.6.
244G.J.A.Bouma(1949).Pleatseboek:denijeFryskepleats.Amsterdam.
245G.HerremaGlazenpoterbewaarplaatseninFryslân.Afro,BoerderijenstichtingFryslânenFriesLandbouwmuseum.
246Bieleman,J.(2008),pp.476-470.
247Bieleman,J.(2008),p.468.
248Arcadis,pp.18-19.
249MolenvanderH.(1983),pp.173-180.
250Arcadis,pp.16-17.
251MondelingemededelingD.Endendijk.
252Molenvander,H.(1983),pp.224-241.
253MolenvanderH.(1983),pp.244-258.
254Spyksma,J.(2001).Itspulfanweardenenbelangen.Sumar,p.98.
255Tjepkema,K.(1986).Hoeboerenhetbolwerken.Leeuwarden,pp.253-255.
256Zievoorhetvoorgaande:Spyksma,J.(2001),pp.94-106.
257Durks,L.(1992),p.121.
258BroekhuizenvanK.e.a.(1997).Atlasvanhetvernieuwendplatteland.Doetinchem,pp.229-234.
259Bieleman,J.(2008),pp.478-479.
260Arcadis,p.21.
261ProvincieFryslân(1999).Ontwerp-Milieubeleidsplan2000-2003,p.2uitdeinleiding.
262FrieschDagblad,8-10-2008.
263NoardlikeFryskeWâlden.(2007).Boereninbalans.Drachten.
264RedactieLeeuwarderCourant(1999),pp.310-311.
265Kooistra,Y.(2001).DebiologischelandbouwinFryslân.
266Bieleman,J.(2008),pp.475-478.
267PloegvanderJ.D.(1999),pp.418-419.
268Clason,A.T.(1979),p.165.
269Detekstvandezeparagraafwerdontleendaan:Spyksma,J.(2007).HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierrassen.Sumar.
270Zanderink,R.DeverdwijningvandeFriesewindhond.Zeldzaamhuisdier,februari2009,pp.14-15.
130
271Terpstra,P.(z.j.)pp.171-172.
272MolenvanderH.(1983),pp.106-111.
273Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke.Leeuwarden,pp.25-30.
274Sterk,H.(1967),pp.34-55.
275Zeven,A.C.(1990).FourhundredyearsofcultivationofDutchwhitecloverlandraces.KluwerAcademicPublishers.
276SterkH.(1967),pp.56-64.
277MolenvanderH.,(1983),pp.120-121.
278MolenvanderH.(1983),pp.135-136.
279Smeding,P.(1979),p.65.
280JongdeC.(z.j.)DeboerenstandopheteilandAmeland.DirectievandeLandbouw,p.14.
281Hetvoorgaandewerdontleendaan:Hoekstra,P.G.(2005).Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.St.Jacobiparochie.
282Smeding,P.(1979),pp.115-119.
283HetvoorgaandewerdontleendaanSmeding,P,pp.98-117.
284HetvoorgaandewerdontleendaanSmeding,P.(1979),pp.98-124.
285Mestoverschotisweerondercontrole.FrieschDagblad,19-8-2017
286Meulenvander,A.D.Frieseboerpresteertslechter.LeeuwarderCourant,3-5-2017.
287Koppen,H.Frieslandvandaag.Leeuwarden,p.151
288Talsma,S.Delandbouwsectoristeafhankelijkvanenkelegroteafzetlanden.FrieschDagblad,23-12-2016
289Halbersma,P.FriesepootgoedexportgaatverlorennaBrexit.FrieschDagblad,23-6-16
290Bokma,H.Leeuwardenweereenbeetjelandbouwstad.FrieschDagblad,2-12-2016
291Kramerwilevenwichtlandbouwenecologie.FrieschDagblad,10-5-2017
292MinisterievanLNV.Bronnenvanonsbestaan.'sGravenhage
293WerkverbandFrieserassen.Werkenaanverscheidenheid.Sumar.
294Hilhorst,R.enH.Raemaekers.Kansenvoorverbredendeboeren.GreenValley.
295Klein,T.Gratisvoedseloogstenindestad.FrieschDagblad,5-12-2014
296Halbersma,P.DertigFriesebiobedrijvenerbijin2016.FrieschDagblad,5-8-2016
297Somers,M.Hongerrechtindegapendemuilkijken.NRC,26-6-2015
298FrieschDagblad,26-11-2008
299FrieschDagblad,3-4-2009.
www.onzestabyhoun.nl
www.dwvn.nl
www.friesehoenderclub.nl
www.nzs.nl
www.fruitynfryslan.nl
www.roodbontfriesvee.nl
www.nvsw.nl
www.werkverband-frieserassen.nl
www.landgeit.nl
www.melkschapen.nl
www.frieshollands.nl
www.szh.nl
www.zeldzamerassen.nl/zwartbles-fokkersgroep
Platform Friese Rassen en Gewassen
www.herbariumfrisicum.nl www.vriendenvanhetoudefruit.nl
Voor €12,50 abonnementsgeld in het jaar blijft u door het tijdschrift OER op de hoogte van wat er zich afspeelt bij het Platform Friese Rassen en Gewassen. Banknummer: NL 16 TRIO 0197 646 174 t.n.v. Werkverband Friese Rassen.