1
Studiedag VVBAD ‘Ken je klant’27 mei 2014
Steven Wellens – Karen Smet – Michelle Lenaerts Memori
GEBRUIKERSONDERZOEK MET
FOCUSGROEPEN
INHOUD • Wat is een focusgroep?
• Rekening houden met …
• Het belang van de moderator en de verschillende
rollen
• De focusgroep voorbereiden
• Verschillende technieken
• Verschillende types respondenten
• Organisatie van een focusgroep
• Enkele aandachtspunten
• Aanvulling: online kwalitatief onderzoek
3
4
• Is een gestructureerde discussie in een experimentele setting
(mensen kennen elkaar niet noodzakelijk)
• Is explorerend van aard (verkenning, uitdieping, oriëntering…
van een topic), vertrekkende van een ‘open’
onderzoeksvraag (waarom?)
• Verzamelt kwalitatieve data zoals opinies, gevoelens, ideeën,
attitudes…
• Focust voornamelijk op één topic (en enkele subtopics)
• De onderzoeker is een goed getrainde moderator en
observator
FOCUSGROEPSGESPREK
5
• Kan gebruikt worden om interactie te observeren
(groepsdynamiek) + deelnemers reageren op elkaars ideeën
en maken associaties => daarmee stimuleer je creativiteit en
diepgang
• Is geconcentreerd op attitude, verwachtingen, ervaringen van
respondenten (wat en hoe mensen denken over een topic)
• Laat toe om te begrijpen waarom mensen iets doen
• Relatief goedkope manier binnen kwalitatief onderzoek
FOCUSGROEPSGESPREK
REKENING HOUDEN MET…
Focusgroep
Steekproef
Organisatie
Structurering en fasering
Moderator (rollen en stijlen)
Voorbereiding
Groepstechnieken (incl. projectieve en associatieve technieken
Respondenten (types en
interactiepatronen)
Aandachtspunten (do’s en dont’s)
DE MODERATOR
• Héél belangrijke factor in het succes van een focusgroep
• Bij kwalitatief onderzoek is de onderzoeker zelf het
belangrijkste instrument voor het uitvoeren van een
‘goed’ onderzoek.
• Enkele algemene aandachtspunten:
− Neem voldoende tijd voor de introductie
− Zorg voor een persoonlijk contact met de respondenten
− Stel de respondenten gerust door het doel en het verloop van het
gesprek uit te leggen en verzeker hen van het feit dat er geen foute
antwoorden mogelijk zijn
DE MODERATOR
− Motiveer de respondenten, maak hen duidelijk dat hun
informatie van wezenlijk belang is
− !! Draag kleding die voor iedereen aanvaardbaar is (de
moderator lijkt qua kledij het best op de deelnemers
dezelfde sociale groep of klasse)
− Gebruik de voornamen van de respondenten
− Zorg voor een gezellige, comfortabele interviewruimte
− Oogcontact en lichaamstaal (open versus gesloten houding)
− Participerende houding, vanuit échte interesse:
authenticiteit, geloofwaardigheid
DE MODERATOR: VERSCHILLENDE ROLLEN
Moderator : centrale rol
FacilitatorInterviewer
Leider
Tijdsbewaker Psycholoog - therapeut
MODERATOR ALS ‘INTERVIEWER’
• Belangrijkste : dingen te weten komen van de
deelnemers
• Deelnemers stimuleren om te praten over de
onderzoekstopics vragen stellen
• Maar : focusgroep = zware interviewtaak - intensief
− Actief luisteren
− Samenvatten
− Doorvragen
− …
MODERATOR ALS ‘FACILITATOR’
• Moderator mag een gesprek nooit ‘sturen’ of
‘controleren’ wel ‘faciliteren’
− Hij moet ervoor zorgen dat het gesprek aan de
gang blijft en dat de deelnemers uitgenodigd
worden om hun visie te geven
− Zorgen voor diepte in het gesprek, verder gaan dan
een oppervlakkig, alledaags praatje (cf. technieken)
− Cf. “kameleon” : hij is er maar je ziet hem niet
goed!
MODERATOR ALS ‘LEIDER’
• Maar moderator is natuurlijk wel de ‘leider’ van
de groep
− Gesprek inleiden
− Gesprek faciliteren
− Gesprek beëindigen
• Maar dus niet meer dan dat … geen ‘leiding’
geven … maar deel van het geheel cf.
kameleon
MODERATOR ALS ‘PSYCHOLOOG’
• Groep juist kunnen inschatten
• Non-verbaal gedrag ‘lezen’ en interpreteren
Enkel op die manier hou je respondenten
betrokken bij het gesprek (tot het einde)
MODERATOR ALS ‘TIJDSBEWAKER’
• Tijdsverloop van het gesprek in het oog houden
• Nooit van uitgaan dat een groep die intens aan
het discussiëren is de tijd wel uit het oog zal
verliezen
• Als de moderator dat niet doet, kan het zijn dat
de groep zelf voortijdig een einde aan het
gesprek maakt, zonder dat de moderator in staat
is het gesprek degelijk af te sluiten.
VOORBEREIDING
• Aantal focusgroepen
• Aantal deelnemers
• Rekrutering van de deelnemers (belangrijk!)
welke rekruteringscriteria
• Interviewleidraad/gids
• Praktische organisatie (datum, timing, zaal, evt.
incentive,…)
Onderzoeker alleen versus overleg meerdere
onderzoekers/collega’s
VOORBEREIDING
• Aantal focusgroepen (saturatieniveau)
• Voldoende groepen wanneer voor onderzoeker
saturatiepunt is bereikt en hij geen nieuwe informatie
meer hoort => na 3de, 4de, 5de … groep
• Aantal deelnemers (ideaal : 6 à 8 – maar rekening
houden met ‘grote’ uitval – eigen aan focusgroepen –
belang van elke deelnemer benadrukken van bij de
rekrutering)
• Een focusgroep staat of valt met een ‘goede’
rekrutering
VOORBEREIDING
Groepssamenstelling
• Homogeniteit: doel is hier om de variatie tussen de deelnemers zo
sterk mogelijk te vermijden. Mensen worden geselecteerd voor de FGG
omdat ze sterk op elkaar lijken => om reacties van specifieke groep
scherp in beeld te krijgen
• Voordeel: je kan bepaalde groep gedetailleerd gaan beschrijven
• Bv: mannen die huwelijksbreuk achter de rug hebben en minstens één
biologisch kind hebben en die beroepsactief zijn (daarmee wordt veel
variatie uitgesloten)
• Doel: zoeken naar gemeenschappelijkheden in hun situatie na de
scheiding
17
VOORBEREIDING
• Heterogeniteit: doel is hier om de variatie tussen de deelnemers wel
mogelijk te maken. Bij voorkeur variatie wel beperken tot enkele groepen.
• Je ziet en voelt de verhouding tussen deelnemers van verschillende
groepen, bv. tussen leidinggevenden niveau 1 en medewerkers (cfr.
relatietherapie): het relationele aspect is hier van groot belang.
• Kan onderlinge positieve dynamiek tot stand brengen waardoor
oplossingen naar boven komen, gedragen door alle ‘partijen’ (ownership).
• Voorwaarde: organisatiecultuur moet een bepaald niveau bereikt hebben;
men beseft dat er problemen zijn, maar beide groepen willen vanuit een
zekere maturiteit en openheid de problemen bespreekbaar maken en
samen naar oplossingen zoeken. Weet je via voorafgaande solo-interviews.
18
VOORBEREIDING
• Meestal semi-gestructureerde vragenlijst
• Uitgangspunt: het voeren van een discussie en
het bekomen van rijke kwalitatieve gegevens
• Verschillende soorten technieken:
− Actieve technieken
− Projectieve technieken
ACTIEVE TECHNIEKEN
• Respondenten moeten eerst iets ‘actief’ doen voor de
discussie op gang komt
• Het resultaat van de actie vormt voor de moderator
een uitgangspunt voor een verder gesprek over het
thema of over een van de resultaten
− Ofwel in groep
− Ofwel individueel, dan pas in groep (voordeel: indien
dominante of stille/timide respondenten) ideale manier
om stillere respondenten bij het groepsgesprek te
betrekken
ACTIEVE TECHNIEKEN: VOORBEELDEN
• Brainstorm: in groep spontane reacties/associaties
− Flip-over alles ideeën – dieper ingaan op bepaalde items > trechter
• Bijvoorbeeld: NMBS (merken of organisaties) maar ook heel algemeen bijvoorbeeld
‘televisie’ en dan verder uitdiepen
• Conceptual mapping: de verschillende items worden
gegroepeerd door respondenten
− Bijvoorbeeld: nieuwe website stad Gent: https://
www.youtube.com/watch?v=ZBsIogLIGFs
• Foto’s sorteren – Fotosort: uit een stapel foto’s worden foto’s
gekozen die voldoen aan bepaalde criteria – de discussie gaat
vervolgens over waarom bepaalde foto’s gekozen werden
− http://m.newsmonkey.be/article/12134
PROJECTIEVE TECHNIEKEN
• Projectieve technieken worden gebruikt bij:
− Terughoudendheid om correct te antwoorden of
antwoord te geven
− Taboeonderwerpen
− Maar ook emotioneel niveau – dieper ‘graven’
PROJECTIEVE TECHNIEKEN: VOORBEELDEN
• Collage: uit kranten of magazines wordt een
collage gemaakt (foto’s uitkiezen kan in groep of
individueel)
• Personificaties of chinees portret
− Als dit merk verandert in een auto, (bekend) persoon, …
• Fantasieën en dagdromen: vb. planeet X
(moeilijke techniek – sceptische respondenten)
TYPES VAN DEELNEMERS
• Inschatten van de respondent
• Maar verschillende respondenten, dus moeilijker dan
slechts 1 respondent
• Mortelmans (2007) onderscheidt vijf soorten
participanten
!! De moderator moet leren elk van de respondenten te
herkennen, zodat hij gepast kan reageren om het
verloop van het gesprek niet in gevaar te brengen.
TYPES VAN DEELNEMERS
• Experten: meer ervaring met het onderwerp, en
willen dat ook laten merken
− Èchte experten versus respondenten die dènken dat ze
expert zijn (dominant)
− ‘X, jij hebt blijkbaar heel wat ervaring met dit onderwerp,
nu zou ik graag horen wat de anderen over het
onderwerp te zeggen hebben’
− Erkenning, maar anderen gelijkwaardige plaats geven
− Plaats naast moderator – verbreking oogcontact –
nonverbaal gedrag
TYPES VAN DEELNEMERS
• Storende participanten: verstoren het groepsgebeuren
− Uitlachen, kleineren, … van andere respondenten
− Bedreiging kwaliteit gesprek
− Kordaat optreden
− Sfeer in de groep ernstig verstoord
• Uitweidende respondenten: vertellen en blijven
vertellen
− Meestal vanuit een vorm van verplichting om te blijven praten
− Bij stilte of pauze moderator ingrijpen en vraag opnieuw stellen aan
de anderen om het gesprek terug in goede banen te leiden
TYPES VAN DEELNEMERS
• Stille en verlegen deelnemers: zeggen weinig en
praten stil. Het zijn mensen die eerst nadenken over
hun standpunt en pas nadien spreken. Meestal wel
interessante dingen te vertellen, verantwoordelijkheid
van moderator om ook hun mening te vragen en hen
aan te moedigen hun standpunt te vertellen
• Onaandachtige deelnemers: geven soms de indruk
stil en verlegen te zijn maar zijn eigenlijk
onaandachtig. Ze antwoorden dikwijls naast de
kwestie.
ORGANISATIE VAN EEN FOCUSGROEP
• Rekrutering
− Probleem van afhakers
• Opname
• Incentive – kleine attentie – onkosten
• Catering
• Naamkaartjes
• Ruimte en de organisatie van de ruimte (ovaal –
moderator en observator naast elkaar)
• Verdeling van de taken (moderator – observator –
notulist)
DE STRUCTUUR : AANDACHTSPUNTEN
• De kennismaking
− Communicatie (reden – methodiek – rolverdeling – spelregels)
− Sfeer scheppen (ruimte – oefening vrije associatie –
toestemming vragen)
• LUISTEREN en vragen
− Meer verduidelijking vragen
− Ogen op je rug
− Suggestieve en gesloten vragen versus open vragen
− Durf interviewgids te verlaten
− Non-verbale taal
DE STRUCTUUR : AANDACHTSPUNTEN
• Slotoefening: ideale situatie – advies geven door deelnemers
• Wees alert voor het ‘na-interview’: vaak ontspinnen er zich
nog spontane gesprekken tussen respondenten of wordt er
nog interessante info meegegeven na het afzetten van de
recorder
• Analyse!! = het werk voor de onderzoeker begint …
− Ideale situatie: debrief moment
− Vertikale analyse (info per respondent)
− Horizontale analyse (info per onderwerp)
− Samenvattend document
− ++ overleg
31
One-to-one One-to-many
Synchroon (respondent en interviewer op zelfde moment online)
Chatinterview Focusgroep via chat
Webcaminterview Focusgroep via webcam
Asynchroon E-mail interview Online forum
E-delphi/expert panel
Synchroon + asynchroon Online forum + chat
Market Research Online Communities (MROC)
Forum + chat via mobiele applicatie
ONLINE KWALITATIEF ONDERZOEK
32
• Kenmerken− Anonimiteit: afstand tussen onderzoeker en
respondent• Voordeel: » respondenten kunnen openhartiger zijn» Ideaal om moeilijke onderwerpen te onderzoeken » Minder sociaal wenselijke antwoorden (dus eerlijker)» Respondenten die anders niet zouden meedoen aan
onderzoek
• Nadelen:» Nooit 100% zeker dat respondent die onderzoeker wil
bevragen ook effectief de vragen beantwoordt
ONLINE KWALITATIEF ONDERZOEK
33
• Kenmerken− Onafhankelijkheid van plaats• Voordelen: » Respondenten wereldwijd bevragen» Toegang tot doelgroepen die via traditionele methoden
moeilijk bereikbaar zijn (mensen met beperking of ernstige ziekte)
» Toegang tot gesloten gemeenschappen (gevangenissen, religieuze gemeenschappen)
• Nadelen: » Ontbreken van non-verbale communicatie => moeilijker om
groepssfeer te creëren» => kan leiden tot lagere interactiegraad
ONLINE KWALITATIEF ONDERZOEK
34
• Kenmerken− Onafhankelijkheid van tijd− Gebrek aan non-verbale communicatie kan
opgevangen worden door gebruik van emoticons en acroniemen, tekst onderstrepen, gebruik van hoofdletters
− Geen transcriptie nodig => output direct beschikbaar in exacte verwoording van respondent
ONLINE KWALITATIEF ONDERZOEK
35
• Smartphone => interessant om rijke en erg persoonlijke data te verkrijgen− Bv: respondenten doorheen de dag laten
deelnemen aan een onderzoek en foto’s laten delen om hun bijdrage te illustreren
ONLINE KWALITATIEF ONDERZOEK
36
• https://www.youtube.com/watch?v=9FTdc7EqoOk
• https://www.youtube.com/watch?v=CHj8EAmDMM8
VOORBEELDEN
• Enkele leestips:
− Kwalitatief interviewen: kunst en kunde –
Jeanine Evers
− Handboek kwalitatieve
onderzoeksmethoden – Dimitri Mortelmans
Top Related