L E T T E R& G E E S T

DE HOLOCAUSTEN HET POSTMODERNISME

„Als de nazi's de oorlog

hadden gewonnen dan

zou de holocaust nu op de

universiteiten door

studenten in management

bestudeerd worden als

een voorbeeld van voor-

treffelijke organisatie."

Wat zijn de voorwaarden

voor de moraal in een

wereld die immoreel is?

En wat maakt het mensen

mogelijk mee te doen aan

dingen, waarvan ze weten

dat het wreedheden zijn?

Een interview met de

socioloog Zygmunt

Bauman.

door Meerten B. ter Borg

Wat is de zin van het herdenkenvan de Tweede Wereldoorlog?Het antwoord op die vraag

wordt gegeven door allen die toespra-ken houden: het gaat om het levendhouden van de herinnering, onder meerom te voorkomen dat de verschrikkin-gen zich herhalen. Maar herdenken isdaarvoor uiteraard niet genoeg. Vangroot belang is ook een beter begripvan wat zich heeft voorgedaan. Aan eentoename van dit begrip heeft de socio-loog Zygmunt Bauman het laatste de-cennium zijn bijdrage geleverd.

De ouders van Zygmunt Bauman kondenzich voorstellen wat Hitler met de joden inPolen van plan was en vluchtten in 1939naar Rusland. Zygmunt bezocht daar demiddelbare school en keerde aan het eindevan de oorlog in het Rode Leger naar Polenterug. Na de oorlog volgde in Polen eenbriljante academische carnère als socio-loog. In 1968 verliet hij Polen ten tweedemale ten gevolge van antisemitisme. Hijvestigde zich uiteindelijk in Leeds, waar hijtot voor enkele jaren als hoogleraar in desociologie werkzaam was. Sindsdien reisthij Europa rond om lezingen te geven. Hijtreedt ook regelmatig in Nederland op.Laatstelijk gaf hij gedurende twee dagenlezingen aan het Bezinningscentrum vande Vrije Universiteit.Beroemd werd hij met zijn boek Modernityand the Holocaust (1989), waarvoor hij deEuropese Amalfi-pnjs voor sociologie ensociale theorie ontving Hij is over de holo-caust gaan nadenken toen zijn vrouw Jani-na haar herinneringen aan het getto vanWarschau te boek stelde.Bauman was altijd al een productief socio-loog, maar zeker sinds zijn emiritaat lijkt hijniet meer te stuiten.„Een mengsel van nieuwsgierigheid en on-gerustheid geeft mij daartoe de energie.Voor mij is het of ik steeds maar een boekschrijf. Ik kom steeds dezelfde kamer bin-nen. Door verschillende deuren, maar hetblijft dezelfde kamer. Het is de werkelijk-heid waarin we leven. Het begon in 1987,toen ik Legislators and Interpretorsschreef. Daarna kwam ik deze kamer bin-nen door een deur die holocaust heet, entoen door een deur die ambivalentie heet,of post-moderne cultuur of sterfelijkheid.Het rare van onze redeneringen is, dat ze li-neair moeten zijn, het een na het ander.Maar ons denken werkt zo niet Dat cirkeltom de problemen heen Ik voel me gevan-gen door een probleem: welke zijn devoorwaarden voor de moraal in een we-reld vol onzekerheid, in een wereld die im-moreel is."„Dat was ook wat mij interesseerde in deholocaust Ik was niet zozeer geïnteres-seerd in de holocaust, als wel in moderni-teit Door het raam van de holocaust kijk iknaar aspecten van het moderne leven, dieanders niet zo goed te onderscheiden zijnHet gaat mij niet om de vraag waaromslechte mensen slechte dingen doen. Dat isgeen dringende vraag De maatschappij isgoed beschermd tegen slechte mensenWe hebben gevangenissen en allerlei vor-men van psychiatrie. Te zeggen: slechtedingen worden gedaan door slechte men-sen is nogal geruststellend. Maar de holo-caust laat ons zien dat het probleem an-ders ligt: goede mensen doen slechtedingen Ik ben op zoek naar de voorwaar-den waaronder dit gebeurt. Ik vraag meniet af waarom sommige mensen goedzijn en andere slecht. Mijn vraag is: watmaakt het de mensen mogelijk om mee te

Advertentie

Gebakken Lucht?Het door 26 auteurs (waaronder prof. Harry Priemen prof. Frits Böttcher) geschreven boek

The Global Warming DebateReport of the European Science and Environment Forum

is in Nederland uitsluitend verkrijgbaar bij:

Boekhandel UlyssesDenneweg 108 - 2514 CK Den Haag

Uit voorraad leverbaarPrijs fl. 49,50 + f l. 6,50 verzendkosten

Toezending geschiedt direct na ontvangst van be-taling op rekening 1783673 van Ulysses bij dePostbank of 64.23.17.720 bij de Generale Bank teDen Haag.

Kop op!

doen aan dingen, waarvan ze weten dathet wreedheden zijn. "

,,Met betrekking tot de holocaust leren wein de sociologie of de geschiedweten-schappen onze studenten verkeerde din-gen. We leren ze over vooruitgang en overhet beschavingsproces. Als de holocaust alter sprake komt, dan als een apart geval.Als een afwijking. Als barbarij, als een pre-modern instinct, als een apart hoofdstukDat heb ik willen veranderen."„Hannah Arendt zei dat het kwaad banaalis Dat was haar favonete stelling. Ik benhet daarmee oneens. De holocaust leertons dat het kwaad rationeel kan zijn. De el-lende met de moderniteit was dat het inhaar intellectuele formulering en in haarpraktische uitwerking en in de manierwaarop rationaliteit werd gedefinieerdgeen enkele bescherming bezat tegen deperfecte, extreem goed georganiseerdeoperatie die we holocaust noemenIn de moderniteit worden erg veel soortenmenselijke actie moreel irrelevant ver-klaard Neem bijvoorbeeld het op weten-schap gebaseerde management. Hierinworden alle onvoorspelbare elementen,zoals persoonlijke betrokkenheid, loyalitei-ten, sympathie en antipathie, morele over-tuigingen, geloofsovertuigingen eenvou-digweg irrelevant verklaard Als je eenbedrijf binnenkomt moet je ze achterlatenin de garderobe Je moet je houden aan deregels en de orders die gegeven worden.Op dit principe beriepen de oorlogsmisda-digers zich Ik heb de orders uitgevoerd.Dat is een morele uitspraak. Als je de wetvolgt, hoef je je nergens zorgen over temaken. Hannah Arendt sprak hier van'floating responsibility' en van 'rule of no-body' Dat is heel modern en bevrijdt jouvan je morele geweten Het geweten is eenonplezierig ding Het bezorgt je slapelozenachten en maagpijn Daarvan heeft demoderniteit mensen verlost door deze pro-blemen te vertalen van de taal van deethiek in de taal van de rationaliteit Dat isde vrijheid van de moderniteit Het levertheel wat op. Toen ik aan mijn boek over deholocaust werkte las ik krantenverslagenover het Duitsland van de jaren dertig Decorrespondenten uit Berlijn van de Timesen de Guardian waren verrukt: het waswas schoon en ordelijk, geen geweld opstraat De mogelijkheid om dit alles posi-tief te beoordelen, zonder bij de achter-gronden ervan stil te staan, is verontrus-tend."

„Genocide is van alle tijden De holocausten de moordpartijen van Stalin zijn iets an-ders. Het zijn voorbeelden van wreedhe-den die zijn begaan op een massieveschaal, gedurende een lange tijd. Cruciaaldaarbij is dat het gebeurde zonder dat deemoties werden opgezweept. Integen-deel Emotionele en zelfs ideologische toe-standen werden zoveel mogelijk onder-drukt Het succes hing af van ijzerendiscipline en niet van persoonlijke betrok-kenheid Je hoefde geen antisemiet te zijn

om te participeren in het doden van joden.Je hoefde Marx en Lenin niet bestudeerd tehebben om op wacht te kunnen staan indeGoelag. Het ging om de toepassing vande moderne, niet-emotioneteen rationeleorganisatiemethode Van erupties vanhaat over en weer, zoals in Bosnië, wasgeen sprake. In Bosnië was iedereen bangen alle partijen deden mee aan moordpar-tijen over en weer.„In de holocaust en deGoelag gebeurde ietstotaal anders. Het moderne idee van eenperfect georganiseerde wereld lag eraan tengrondslag Een perfecte wereld betekent datje van bepaalde meruen af moet Ak het je tedoen is om een rasz»verheid, dan moet jede joden en de zigeuners die de zaak veront-reinigen elimineren In het geval van de Goe-lag ging het om de kbssenvijanden van hetproletanaat, dus de kleine burgers en zo.Centraal stond het bouwen van een beterewereld Eerst was er een voorstelling van eenvolmaakte wereld, waaraan de werkelijk-heid vervolgens afgemeten werd Daarnamoet je bepaalde delen van de samenlevingradicaal vernietigen, om de werkelijkheiddichterbij het ontwierp te brengen. Datwordt dan ook nog ab een creatieve daadgezien. Het is daad «en bij het bouwen vande ideale wereld Het is zoiets als het bouw-njpmaken van de grondWat zijn de overeenkomsten tussen de ho-locaust en de Go/fbOftog ?„Als de nazi's de oorlog hadden gewon-nen dan zou de holocaust nu op de univer-siteiten door studenten m managementbestudeerd wordenals een voorbeeld vanvoortreffelijke organisatie Mijn dochter isarchitect en ze zag Op televisie de ontwer-pen van de crematoria van Auschwitz. Zezei dat het meesteH|ke ontwerpen warenDe beste ontwerpeis werkten eraan meeToevallig waren hit de crematona voorAuschwitz, maar technologisch gezienwaren ze een grotestap voorwaarts."

Uw boodschap is pqnlijk Toch wordt zijgehoord en sériel* genomen. Vooral inDuitsland zijn er debatten geweest overuw opvattingen. Duidt dit erop dat dat deWesterse samen/jeWfJ kritischer is komente staan ten opz/chte van haar pretenties?„Ik denk dat we nu inderdaad bereid zijnkritischer te kijken naar de westerse sa-menleving Ik had dit dertig jaar geledenook niet kunnen schrijven Daar was eenintellectuele tranlformatie voor nodigTientallen jaren il de holocaust min ofmeer verborgen gehouden In de jarentachtig kwam er opeens belangstellingvoor. Niet louter ab een historisch feno-meen Men begon te vragen naar de bete-kenis van de holocaust Niet alleen voor deslachtoffers en de daders, maar voor onsZelfs voor mensen die er niets mee te ma-ken hadden Watkunnen we ervan leren?In dit klimaat pasWrnijn boek."

Betekent dit nuV>k dat we ons geloof inde moderne saiW/e^ng aan hef verlie-zen zijn?„We zijn niet meer zo zeker van de onge-

mengde zegeningen van de moderniteit.Maar ik zou niet zo ver willen gaan te zeg-gen dat we het geloof erin aan het verlie-zen zijn We leven in een moderne samen-leving. Jij bent modern, ik ben modern. Wezijn alleen wat cynischer geworden, of lie-ver gezegd, we hebben een rijpere hou-ding ten aanzien van de pro's en de con-tra's van de moderniteit. De droom vaneen volledig rationeel georganiseerde sa-menleving, waarin geen kwaad zou be-staan, die geen ambiguïteit zou kennen:die droom lijkt ons nu wat naïef. We zijnmeer bereid de veelvormigheid van dewerkelijkheid te accepteren In de negen-tiende eeuw streefde men naar eenduidig-heid Men geloofde dat de wereld al een-duidig was of in ieder geval eenduidiggemaakt kon worden. Dat geloven we nuniet meer "

Maar a/s we de eenduidigheid, dat ken-merk van het modemisme, kwijt zijn, danis de vraag: zijn mensen in staat zonder dieeenduidigheid te /even? Kunnen menseneen leven aan dat getekend is door ambi-valenties?„Dat is een vraag die mij voortdurend be-

FOTO STUDIO LEMAIRE

zighoudt. Het is typerend voor de postmo-derniteit. Ik ben er niet pessimistisch over.Er zijn kansen voor morele vernieuwing,maar natuurlijk zijn er ook bedreigingen,zoals in elke fase in de geschiedenis. Beidehangen samen. Freud schreef m 1929 Hetonbehagen in de cultuur. Hij heeft daar opdramatische wijze beschreven hoe menseneen gedeelte van hun vrijheid weggeven mruil voor zekerheidBij het onbehagen in de postmoderne cul-tuur lijkt het omgekeerde aan de hand.Mensen hebben een gedeelte van hun zekerheid weggegeven in ruil voor vrijheid.Die zekerheid mist men. Vrij zijn, verant-woordelijk zijn, de keuze hebben, zoalswij dat nu hebben, is ontzettend moeilijkHet is uiterst enerverend Het is dan ookniet verbazend dat veel mensen behoeftehebben aan een grote simplificatie Eenrecht-toe, recht-aan verklaring voor alles.Alles op de buitenlanders schuiven, bij-voorbeeld. Allerlei vormen van fundamen-talisme. We willen een identiteit, zodat weniet hoeven te tobben over de complexeidentiteit, die we hebben. Dat is een vande gevaren, die vrijheid met zich meebrengt."

ZYGMUNT BAUMAN FOTOGUUS DUBBELMAN

Vrijheid leek juist de belofte van de moder-niteit„Ik heb een boekje over vrijheid geschre-ven. In iedere tijd betekent een begrip ietsanders, en 'vrijheid' betekent iets anders inde moderne tijd dan in de postmodernetijd Aan het begnp vnjheid in de moderni-teit ligt het idee ten grondslag, dat je dewetten van de natuur moet kennen omvervolgens de natuur aan je te onderwer-pen We zien dat bij Bacon of bij AugusteComte. Hegel zei het het beste: vrijheid isde gekende noodzakelijkheid. Bij Freud ishet niet anders. Hij wilde vrijheid van geva-ren, en een ordelijk dagelijks leven Men-sen weten zich te gedragen en je kunt jeveilig op straat bewegen. Dat was vrijheidje onderwerpen aan bepaalde regels enwetten. Postmoderne vrijheid is andersHet is de vnjheid van het experiment, vanhet creëren van je eigen identiteit. Het is devrijheid om de mogelijkheden te proeven "

„We hebben geen andere mogelijkheid daneen post-moderne ethiek, want we kennende prijs van de moderne strategie van ethi-sche wetgeving Er komt een morele code,iedereen kan deze code uit zijn hoofd lerenen dat is het dan. Vaak biedt het de moge-lijkheid van een rustig en beschaafd leven,maar het kan op genocide uitlopen. Nu zijner in onze tijd allerlei trends, waarvan ikdenk dat ze onomkeerbaar zijn, zoals indivi-dualisering, pnvatisering en deregulenngDe vraag is nu, kunnen we hierop hoop vooreen moraal bouwen?In dit verband ben ik erg enthousiast overtwee filosofen, Emmanuel Levmas en deDeen Knud Logstrup. Zij beginnen hunmorele filosofie bij de onzekerheid. Eerde-re morele filosofie, zoals die van Kant, be-gon bij zekerheid, en wat is zekerder dande rede? Er is een rede en als er een redelij-ke fundering van de moraal te geven is, zo-als in de 'categorische imperatief', danmoet ieder redelijk wezen zich daaraan on-derwerpen Dat betekent, dat er geen keu-ze meer hoeft te worden gemaakt. Het isook het einde van de verscheidenheidKant vond dat er na hem niet meer metafy-sisch gedacht hoefde te worden. Dat is ui-terst naïef Wij kennen die vorm van zeker-heid niet meer. We zijn niet meer zekerover de vorm van het heelal of over de aardvan de maatschappij of van de menselijkepsyche Zekerheid bestaat niet. Moraliteitwas gekoppeld aan zekerheid Nu, wat ge-beurt er met moraliteit, als er geen zeker-heid meer is? Volgens velen is dat het ein-de van de moraliteit ledereen herhaalt nuDostojewski en Nietzsche, dat als er geengod is, alles geoorloofd is Ik ben het erzeer mee oneens, want volgens mij zijn allegrote misdaden in de geschiedenis begaanin de naam van een enige god. Ik bedoelniet zozeer God, maar: de partij, de natie.Als een misdaad wordt gepleegd in denaam van die enige god, dan hoef je je nietaan die misdaad te onttrekken. "„Ik denk dat de plurale, polytheistischemaatschappij, waarin we leven, aan demoraal uitstekende kansen biedt. Maar devraag is nu: is moraal mogelijk in een toe-stand van onzekerheid. Deze vraag isnieuw, omdat hij in de klassieke morele fi-losofie niet overdacht werd. Men meendede moraal te kunnen baseren op zekere,betrouwbare kennis omtrent de nodenvan de maatschappij en de menselijke na-tuur Daarop kon men wetten baseren, diehet probleem van de menselijke goedheidzouden oplossen "„Als dat wegvalt kun je drie dingen doen:je kunt zeggen dat er geen moraliteit meermogelijk is, of je kunt proberen terug te ke-ren naar de moderniteit of je kunt het ge-drag bestuderen van mannen en vrouwendie zich onder soortgelijke omstandighe-den moreel hebben gedragen Ik ben voorhet laatste Het zou een startpunt moetenzijn voor de studie van morele verantwoor-delijkheid Levinas en Logstrup gingen ernog voor de komst van het postmodernis-me al vanuit dat onzekerheid aan de mora-liteit hoop biedt Moreel zijn betekent danwel: constant onzeker zijn over jezelf Hebik wel genoeg gedaan? Had ik het andersmoeten doen? Het is kiezen tussen oploss-ingen, waarvan er geen enkele perfect isUitgangspunt is: er zijn voor de ander. Vol-gens Levinas vorm ik mijzelf door er voorde ander te zijn Dat is cruciaal."

Janina Bauman, Winter in de Morgen, janina's

jeugd in het getto van Warschau, Amsterdam

1995: Globe Pocket, ƒ 15.

De belangrijkste boeken van Zygmunt Bau-

man, naast de reeds genoemde zijn: Modernity

and Ambivalence (1991 ), Mortality, Immortali-

ty & Other Life Strategies (1992); Postmodern

Ethics (1993), Life in Fragments, Essays in Post-

modern Morality (1995). Ze zijn uitgegeven bij

Blackwell en Polity

TrouwZATERDAG 4 MEI 1996