BEZETTING
SCHUWE MAANDAG
MEDISCH
OPEN WONDEN
SPIONAGE
CODENAAM LAURA
ONTSPANNING
BROOD EN SPELEN
WEDEROPBOUW
STEEN VOOR STEEN
over leven in bezet gebied
14141818DE ANDEREKANT VANHET FRONT
2
IN VERHALEN OVER DE EERSTE WERELDOORLOG SPELEN HELDEN ZELDEN DE
HOOFDROL
3
In de geschiedenisboeken is alles eenvoudig. Een slimme schipper zet de IJzervlakte onder water en roept het
Duitse leger een halt toe. Vier jaar lang leveren Belgen en geallieerden dapper strijd, tot ze de bezetter finaal op de knieën dwingen. De werkelijkheid is helaas genuanceerder. De Eerste Wereldoorlog in twee zinnen samenvatten, is voorbijgaan aan het leed dat een conflict van die omvang veroorzaakt. Toch is het honderd jaar na datum niet evident om het volledige verhaal te brengen. De mensen die het kunnen navertellen, zijn er niet meer. De oorlog leeft verder in de verhalen die ze achterlieten. Daarin spelen helden zelden de hoofdrol. Gewone mensen des te meer, al dan niet in uniform. Ze beginnen daar waar de geschiedenisboeken stoppen. We hebben ze voor u verzameld in een magazine om te bewaren. Zo houden we de herinnering ook na de herdenkingen levend…
introintro
10 SCHUWE MAANDAG14 OORLOG OP HET SCHAP
20 ZIEKTE EN GEZONDHEID24 CHERCHEZ LA FEMME
30 SPIONAGE EN VERZET34 KIND VAN DE REKENING
40 HET LEVEN GAAT VERDER44 REGELS & WETTEN
50 WEDEROPBOUW54 VERZAMELEN GEBLAZEN
DE JAREN
1414
1515
1616
1717
1818
4
10
34 50
20
DAAR WAREN GERUCHTEN VAN STOUTMOEDIGE UHLANEN
01
02
09
10
03
15
04
0506
12
07
08
13
14
11
19
18
17
16
DE REGIO
01 ANZEGEM
02 DEINZE
03 HARELBEKE
04 HOOGLEDE
05 INGELMUNSTER
06 IZEGEM
07 KORTRIJK
08 LEDEGEM
09 LICHTERVELDE
10 MENEN
11 MOORSLEDE
12 NAZARETH
13 ROESELARE
14 STADEN
15 WAREGEM
16 WERVIK
17 WEVELGEM
18 WIELSBEKE
19 ZULTE
5
40
54
66
7
beeld WAT SCHAFT DE POT?Wanneer de soldaten van het front naar bezet gebied terugkeerden, stond een veldkeuken of Goulash-kanon hen met warme maaltijden op te wachten. Hun kleren werden hersteld, ze konden zich wassen en dronken een pint. Vaak waren ze uitgehongerd en ondervoed door de eentonige maaltijden in de loopgraven. Nu en dan mochten ook de plaatselijke kinderen een hapje meepikken, zeker wanneer er een camera in de buurt was.
1414
7 COLLECTIE JOHAN DELBECKE, ROESELARE
begrip CYCLISTENIn 1913 won Paul Deman (Rekkem, °1889) de allereerste Ronde van Vlaanderen. Een jaar later ruilde hij zijn wielertrui voor een legeruniform. Het karabiniersregiment vormde voor de oorlog een bataljon cyclisten met vouwfietsen. In 1914 had elke legerdivisie een compagnie wielrijders. Het Wielermuseum in Roeselare maakte samen met het In Flanders Fieldsmuseum een themanummer van het magazine Etappe rond fietsen en wielrennen in WO I. Zelf het strijdtoneel op twee wielen verkennen? Dat doe je bijvoorbeeld langs de Kezelbergroute, een oude spoorweglijn (Roeselare Menen) die tijdens de oorlog front en bezet gebied met elkaar verbond. De Kezelbergroute wordt heraangelegd als Groene As, bedoeld voor fietsers en wandelaars.
WWW.WIELERMUSEUM.BE
BIT.LY/KEZELBERGROUTE
OOSTENDE BRUGGE
TIELT
DEINZE
WAREGEM
KORTRIJK
TORHOUT
DIKSMUIDE
ROESELARE
MENEN
IEPER
BERGEN
GENT
NL
FR
moment VLIEGENDEMAANDAGOp maandag 24 augustus 1914 verschenen de eerste Uhlanen – Duitse verkenners te paard – tussen Harelbeke en Lichtervelde. Ze knipten telefoon en telegraafdraden door. Het gerucht verspreidde zich dat ze mannelijke burgers als levend schild gebruikten. Hun komst veroorzaakte grote paniek. Heel wat mannen uit de streek sloegen op de vlucht. De dag ging de geschiedenis in als Vliegende Maandag.
focus LEVEN IN BEZET GEBIEDTijdens de Duitse bezetting oefende een Duitse gouverneurgeneraal de feitelijke macht uit in ons land. Aanvankelijk behoorde heel België tot het generaalgouvernement, maar toen het front in november 1914 vastliep aan de IJzer, deelde de bezetter het land op in verschillende gebieden, om zo beter te kunnen voldoen aan civiele en militaire noden.
1414
8
’DE HEL’Het Operationsgebiet of de gevechtszone was de circa vijfentwintig kilometer brede frontzone. Hier was de krijgswet van kracht en werd het leven gedirigeerd door het militaire bestuur van het Vierde Leger. Niemand mocht
zijn gemeente verlaten.
MARINEGEBIET In het Marinegebiet of de kustzone golden dezelfde regels als in het Operationsgebiet (zie hieronder). Het gebied omvatte de kuststrook
met Brugge en 21 omliggende gemeenten.
BEZOEKTIP
OOSTENDE BRUGGE
TIELT
DEINZE
WAREGEM
KORTRIJK
TORHOUT
DIKSMUIDE
ROESELARE
MENEN
IEPER
BERGEN
GENT
NL
FR
figuur SYLVÈREDEZEGHERDankzij de talrijke bewaarde dagboeken, kunnen we ons vandaag een goed beeld vormen van de impact die de Eerste Wereldoorlog had op onze regio. Neem nu het dagboek van Sylvère Dezegher, die twaalf jaar was toen de oorlog uitbrak. Sylvère woonde in de Deizelhoek – een gehucht in Dadizele aan de grens met Ledegem. In oktober 1917 vluchtte hij samen met zijn gezin naar Herne. In zijn dagboek vertelt hij over het dagelijkse leven in bezet gebied: hoe ze hun dieren moesten afstaan aan Duitse soldaten, aardappelen achterhielden of briefjes van het Engelse leger uit de lucht zagen dwarrelen. Daisy Decoene bundelde zijn verhalen in het boek Een kleine jongen in de grote oorlog.BIT.LY/DEZEGHER
9
’HET VAGEVUUR’Het Etappengebiet was het rust en bevoorradingsgebied van het Duitse leger. Hier had de legerleiding het voor het zeggen. De bezetter bouwde er tal van voorzieningen, zoals werkplaatsen, bakkerijen, wasserijen, vliegvelden en
spoorinfrastructuur.
’HET PARADIJS’In het Okkupationsgebiet – de rest van het land – stonden rust en orde centraal. De houding tegenover de bevolking was gematigder. Toch regeerde de bezetter ook hier met ijzeren hand. Zonder toestemming naar het Etappengebiet reizen,
was verboden.
VRIJ BELGIËIn de Belgische Sector hield koning Albert I stand tegen de Duitse bezetter. Het laatste stukje onbezet gebied was een ware smeltkroes met een komen en gaan van soldaten uit vreemde continenten, maar ook vluchtelingen, dokters en verpleegsters.
COLLECTIE HEEMKUNDIGE
KRING DADINGISILA
SYLVÈRE DEZEGHER OP LATERE LEEFTIJD
ALS SOLDAAT
10
CO
LLEC
TIE JO
HA
N D
ELB
EC
KE
, RO
ES
ELA
RE
SCHUWEMAANDAGROUTEDOWNLOAD DE APPLEES MEER OP P. 56
DE OORLOG WORDT
VOELBAARD rie weken na de inval van de Duit
sers werden de eerste verkenners in onze contreien gespot. Met hun
lange mantels, hoge helmen en lansen zagen ze er angstaanjagend uit. Ze verplaatsten zich te paard (Uhlanen) of per fiets (cyclisten) en hadden een wreedaardige reputatie. Volgens de geruchten waren het losgeslagen criminelen, die moordend en verkrachtend door ons land trokken. Die reputatie kwam hen goed van pas. De plaatselijke bevolking liet hen begaan, zodat ze zich konden toeleggen op hun taken: verkennen en saboteren, en zo het pad effenen voor de grote Duitse troepenmacht.
OP 4 AUGUSTUS 1914 VIELEN DE DUITSERS BELGIË BINNEN. TOCH ZOU HET NOG RUIM TWEE MAANDEN DUREN VOOR HET OORLOGSGEWELD DE STREEK ROND ROESELARE BEREIKTE. OP MAANDAG 19 OK-
TOBER BRAK DE HEL OOK DAAR DEFINITIEF LOS.
Kinderregimenter genaamd – die vol enthousiasme door Vlaanderen marcheerden, op weg naar het front. Voor hen was de oorlog één groot avontuur. Nochtans hadden ze het ergste
verwacht. Ze hadden verhalen gehoord over Belgische burgers die op Duitse soldaten vuurden, en waren op hun hoede.
SCHUWE MAANDAG Op maandag 19 oktober
namen Franse sluipschutters de Duitsers in de omgeving van Roeselare onder vuur. Voor het eerst keken de jonge soldaten de gruwel van de oorlog recht in de ogen. Ze dachten dat ze door burgers waren beschoten en namen wraak. Complete chaos was het resultaat.
KINDERREGIMENTERNa de val van Antwerpen – op 10 oktober 1914 – trokken de Belgische troepen zich via onze regio massaal terug achter de IJzer. Ze werden gevolgd door Duitse troepen, die systematisch terrein wonnen. Het waren jonge vrijwilligers –
SCHUWE MAANDAG
UHLANENKENNISCENTRUM IN FLANDERS FIELDS
KE
NN
ISC
EN
TRU
M IN
FLA
ND
ER
S F
IELD
S
BELGISCHE CYCLISTEN
11
141428.06DE OORLOG BREEKT LOSDe oorlogsverklaring van OostenrijkHongarije aan het adres van Servië betekent het begin van de Eerste Wereldoorlog, die zou uitgroeien tot een conflict op wereldschaal.
31.07DE OORLOGS-DREIGING WORDT VOELBAAROveral luiden de klokken. Dienstplichtigen worden gemobiliseerd en paarden en voertuigen opgeëist. Honderden jonge mannen – ook vrijwilligers – vertrekken vanuit de stations naar hun eenheid.
04.08DUITSERS VALLEN BELGIË BINNENDe Duitsers willen Frankrijk – als bondgenoot van Rusland – aanvallen en eisen een vrijgeleide via ons land. Ze stoten op een Belgisch njet en vallen België binnen.
03.09DE EERSTE VLUCHTELINGENLuik, Leuven, Mechelen en Brussel worden onder de voet gelopen. Heel wat vluchtelingen belanden in onze regio. Ze krijgen opvang in kloosters en openbare gebouwen.
VLUCHTELINGEN VANDAAG
NATASCHA ZELIMKHANOVA WAS
VEERTIG TOEN ZE DE OORLOG IN TSJETSJENIË
ONTVLUCHTTE. SAMEN MET HAAR MAN EN
KINDEREN KWAM ZE NA ENKELE OMZWERVINGEN
IN BELGIË TERECHT.
Dronken Duitsers koelden hun woede op de gemeenten en hun inwoners. Ze staken huizen in brand, vernielden bezittingen en namen tal van inwoners krijgsgevangen, terwijl anderen geëxecuteerd werden of gebruikt als levend schild. Felle gevechten tussen Franse en Duitse militairen lieten een bloederig spoor van dood en vernieling achter.
VLUCHTELINGENTerwijl onze regio tijdens de eerste maanden van de oorlog heel wat vluchtelingen uit Leuven, Mechelen en Brussel over de vloer kreeg, namen de inwoners op Schuwe Maandag zelf massaal de benen. Sommigen keerden snel terug, voor anderen begon een moeizame zoektocht naar een nieuw onderkomen in een streek die niet de hunne was. De dagboeken die ze bijhielden, vormen het meest tastbare bewijs van de totale ontreddering die een oorlog in het leven van gewone mensen teweegbrengt. Ze helpen ons ook om de situatie van hedendaagse oorlogsvluchtelingen beter te begrijpen. De voorbije eeuw is er immens veel veranderd, maar oorlogsleed is helaas van alle tijden.
N atascha en haar man Majomed studeerden beiden geschiedenis. Ze woonden en werkten in Martan, waar ze drie
kinderen kregen. Aan de politieke spanningen in hun land schonken ze weinig aandacht. Tot plots de oorlog uitbrak. “In de jaren negentig werd ons huis twee keer gebombardeerd door de Russen”, vertelt Natascha. “Bij de tweede aanslag kwam mijn dochtertje Razeta om het leven. Ze was pas elf.” Telkens sloeg het gezin op de vlucht. De eerste keer naar een dorp verderop. De tweede keer trokken ze naar Kaliningrad, een Russische enclave tussen Litouwen en Polen. Natascha vertelt dat ze dagelijks
werd uitgejouwd door de Russen, die hen zagen als terroristen. Om de toekomst van hun zonen
te vrijwaren, besloten ze opnieuw te vluchten. Een mensensmokkelaar bracht vader Majomed en hun oudste zoon Bekkhan naar België. Natascha en hun jongste zoon Rizvan volgden
acht maanden later. Ze kwamen bij het OCMW van Roeselare terecht.
NIEUWE THUIS“Het leven in België was helemaal anders”, vertelt Natascha. “Iedereen
was vriendelijk. Werken mochten we niet, want we hadden geen papieren. We schreven ons
in voor een taalcursus en deden vrijwilligerswerk in de keuken van dienstencentrum Ten Elsberge. Zodra onze papieren in orde waren, bood de directeur ons een vaste job aan. Ik bleef in de keuken werken, mijn man werd klusjesman. Zo konden we onze zonen naar de hogeschool sturen.”
Natascha noemt België haar nieuwe thuis. “Mijn broer is in
Tsjetsjenië gebleven. Een paar jaar geleden is hij op straat zonder enige aanleiding geëxecuteerd. En ze hebben onze Razeta afgenomen. De haat jegens de Tsjetsjenen zit diep bij de Russen. Naar mijn geboorteland keer ik nooit meer terug.”
12
“De dagbladen schrijven dat de Duitsche barbaren burgers dwingen voorop te gaan aan ’t hoofd hunner troepen. En bij het naderen der vijandelijke legermachten, ontstaat er daardoor eene algemeene paniek van ver in OostVlaanderen en op geheel onze streek: de Duitschers
“Maar daar waren geruchten van stoutmoedige Uhlanen. Er waren er gezien rond Kortrijk. En te Aalter deden er de treinriggels springen. Te Iseghem voerden ze eenige gijzelaars mee.Uhlanen! En velen huiverden. Dat waren de voorboden van’t leger, stoutmoedige kerels die vooruit zwermden, tastend, zoekend,
07.10GEVECHT AAN DE EDEMOLENIn Nazareth stoten Duitse verkenners op hardnekkig verzet van Belgen. Ze moeten de aftocht blazen en worden (even) opgehouden in hun opmars.
14.10 DUITSERS VEROVEREN INGELMUNSTERIngelmunster wordt zonder slag of stoot ingenomen. Een dag later volgen Hooglede en Lichtervelde. Het aantal Duitse soldaten in de regio neemt dag na dag toe.
19.10SCHUWE MAANDAGFranse sluipschutters nemen Duitse soldaten onder vuur. De Duitsers reageren uitzinnig en trekken een spoor van vernieling door de regio. Burgers worden geëxecuteerd of slaan op de vlucht.
22.11HET FRONT LOOPT VASTZowel de Slag aan de IJzer als de Eerste Slag om Ieper zijn ten einde. De eerste sneeuw is gevallen. De manschappen aan het front graven zich in als voorbereiding op de komende winter.
25.12KERSTMISDe omgang met de Duitse bezetter wordt gemoedelijker. In de gemeenten achter het front viert de bezetter Kerstmis. De kerstboom – een Duitse traditie – wordt her en der geïntroduceerd.
‘VLUCHTELINGEN VAN ’T OOSTEN EN VAN ’T ZUIDEN’
alleen in ’t vreemde land, zonder verbinding met de troepen, steunend op zich zelven, eischend hun voedsel, hun nachtleger, maar voort gerust neerliggend, luisterend naar het minste geluid, den vinger aan revolver of pistool. Ik herinner het me nog, hoe ik de eerste zag. Op den langen mantel hing ’t geweer. De shako was met linnen bedekt. En op een goeden dag verschenen die Uhlanen ook te Roeselare. Maar de burgerij toonde geen vrees en snelde naar de markt om die krijgers te zien. Deze schenen nu toch niet zoo overmoedig. Velen strekten zich over den kop van ’t paard en blikten schuw naar die aanstroomende massa. Burgemeester Mahieu had de bevolking tot kalmte aangemaand en verstandige burgers volgden deze raadgeving.”
BRON: ROESELARE IN DEN OORLOG
VAN ABRAHAM HANS, ANTWERPEN, 1919
12
‘EN OP EEN GOEDE DAG VERSCHENEN DIE UHLANEN OOK TE ROESELARE’
DE ROESELAARSE SCHRIJVER ABRAHAM HANS VLUCHTTE TIJDENS DE OORLOG NAAR ZEEUWS-VLAANDEREN. IN 1919 BUNDELDE HIJ ZIJN ERVARINGEN IN HET BOEK ‘ROESELARE IN DEN OORLOG’.
MIJN
DAGBOEK
ONDERPASTOOR HENRI VAN RYCKEGHEM UIT OOIGEM GETUIGT OVER DE STROOM AAN VLUCHTELINGEN IN ZIJN GEMEENTE EN DE TOTALE PANIEK DIE AAN DE KOMST VAN DE DUITSE TROEPEN VOORAFGAAT.
13
"Verloren kogel al dan niet, kwam er een door het venster gevlogen en mijn zuster werd in de borst getroffen. ‘Ik ben geschoten‘, riep zij. Ondersteund door twee van onze zusters ging zij naar de overzijde van de keuken. Het bloed gulpte op de vloer. Er kwamen nog kogels doorgevlogen door de ruiten. Een van haar zusters legde zich naast haar neer om de stervende met
“Heel vroeg in de morgen reeds was ik te been, ten einde inlichtingen in te winnen over wat daags tevoren, in onze aanpalende gemeenten was voorgevallen. Doch nauwelijks was ik mijn woning buitengestapt of ik zag een wagen afkomen van de kant van de Pélichystraat. Een twintigtal
Duitse cyclisten omringden die wagen. ’Kerkhof?‘, vroeg mij de soldaat die vooraan in de velo kwam gereden. Ik meende niets beter dan dat hij wilde weten waar in de stad een persoon woonde die de naam Vandekerckhove of kortweg Kerckhof droeg. Maar ik wist seffens wat hij zeggen wilde. ‘Doden!’, riep hij, en hij wees naar de wagen. En ik zag dat het achterste deel van de wagen met stro geladen was en door zwarte bache was bedekt. Onder dat stro lagen doden. Ik duidde de weg naar het kerkhof aan. Door vele mensen reeds was de stoet bemerkt en in enkele ogenblikken wist iedereen welk een treurige plechtigheid op het kerkhof plaatsgreep. Welhaast hoorde men drie maal salvo schoten lossen: drie Duitsers waren op onze gewijde kerkhofgrond begraven.”
namen overal mannen van 16 jaar tot 50 om ze voorop te jagen. Vluchtelingen van ’t Oosten en van ’t Zuiden – ’t was verschrikkelijk om zien – rennen in woest geweld door onze gemeente. ’k Hoor nog roepen door één die voorbijsnelde dat er 155.000 Duitschers reeds bezig waren in Desselghem en dat de voorposten de Leiebrug bereikt hadden om te beginnen in Oyghem. Verre ’t meeste deel onzer weêrbare mannen vluchtten meê, op Gods genade, verre of bij, voor 1, 2 dagen, om dan, als de paniek over was, weêr te keeren naar huis. Deze dag, zijnde Maandag 24 Oogst, is bekend gebleven onder den naam van Vluchters Maandag.”
BRON: OYGHEM BINST DE OORLOGSJAREN
1914-1918, HEEMKUNDIG JAARBOEK
LEIESPROKKELS, JULIAAN CLAERHOUTKRING,
2012
‘KERKHOF?’
‘WIR HABEN BEFEHL BEKOMMEN ZUM SCHIESSEN’
OP DINSDAG 20 OK-TOBER WERD DOKTER JULES GITS UIT IZEGEM MET DE EERSTE DODEN GECONFRONTEERD.
OP 21 OKTOBER VOND EEN HOEVE-KNECHT HET LIJK VAN KAREL-LODEWIJK CARDOEN IN EEN CICHOREI-VELD. HET LIJK DROEG EEN DIEPE KEELWONDE. TWEE DAGEN EERDER HAD DE ZESTIGJARIGE INWONER VAN ROESE-LARE ZIJN ZUS ZIEN STERVEN DOOR EEN VERDWAALDE DUITSE KOGEL.
gebeden bij te staan. Vermoedelijk werd zij in de longen getroffen. Binstdien kwamen Duitsers de hoeve opgestormd, sloegen de ruiten stuk en stampten woest de voordeur in en zagen meteen mijn zuster liggen op de vloer. Met de slag was alle geweld lam gevallen en geraakt keken zij naar de stervende toe. Een onder hen kwam naderbij, stak de hand onder haar hoofd om het zacht op te tillen, bleef toekijken naar de laatste zenuwtrekken om de mond van de stervende. Ontroerd sloeg hij de ogen op naar moeder, die tot bij de stervende was genaderd. ‘Madame’, zei hij, ‘Sie ist nicht ganz tot. Schade, wir haben Befehl bekommen zum Schiessen, das können wir auch nicht abhelfen.’ Hij rees weerom rechtop en geslagen trok hij er met zijn kameraden de deur uit, terug naar de steenweg. De kolonne kon weer verderop doormarcheren.”
13
BRON: HET OORLOGSDAGBOEK
VAN DOKTER JULES GITS
VAN JEAN-MARIE LERMYTE,
DE KLAPROOS, 2000
ONDERPASTOOR HENRI VAN RYCKEGHEM UIT OOIGEM GETUIGT OVER DE STROOM AAN VLUCHTELINGEN IN ZIJN GEMEENTE EN DE TOTALE PANIEK DIE AAN DE KOMST VAN DE DUITSE TROEPEN VOORAFGAAT.
COLLECTIE DIRK HUYGHEBAERT
OORLOGOP HET SCHAP
DE OORLOG BRACHT NIET ALLEEN DOOD EN VERDERF. HEEL WAT DAGDAGELIJKSE PRODUCTEN EN GE-BRUIKSVOORWERPEN DANKEN HUN ONT-STAAN AAN DE WOE-LIGE OORLOGSJAREN. WAT LIGT ER IN JOUW WINKELMANDJE?
ROESTVRIJ STAALOp zoek naar harder materiaal voor geweerlopen, experimenteerde de Brit Harry Brearley met een legering van chroom en ijzer. De proef mislukte en de probeersels belandden op de schroothoop. Pas na een tijdje merkte Brearley dat het staal niet roestte.
VEGETARISCHE WORST Tijdens de oorlog was Konrad Adenauer burgemeester van Keulen, waar hongersnood heerste. Op zoek naar een vervangproduct voor vlees, kwam Adenauer uit bij soja. Ironisch genoeg werd de sojaworst in 1918 door de Britten gepatenteerd. Volgens de Duitsers was het immers geen worst.
1
1
2 2
4
14
MAANDVERBANDIn 1917 brachten de Amerikanen hun eigen gaasverband mee. Het was gemaakt van cellucotton, dat vijf keer beter absorbeerde dan katoen. De verpleegsters op het slagveld gebruikten het ook voor hun persoonlijke hygiëne. Twee jaar later kwam het als maandverband op de markt.
POLSHORLOGEHet polshorloge bestond al langer, maar het werd pas echt populair tijdens de oorlog. Het klassieke zakhorloge was immers allesbehalve gebruiksvriendelijk tijdens gevechten of beschietingen. Na de oorlog nam de verkoop van polshorloges een enorme vlucht.
ZONNELAMPIn de winter van 1918 leden nogal wat kinderen in Berlijn aan de Engelse ziekte, die hun botten broos maakte. Dokter Kurt Huldschinsky plaatste ze onder een lamp met ultraviolet licht, mét resultaat. Duizenden kinderen in Duitsland gingen vervolgens aan de ‘zonnelamp’.
RITSSinds het midden van de 19e eeuw werd geëxperimenteerd met een systeem van haken en gespen om jassen te sluiten. Het was Gideon Sundback, een Zweedse Amerikaan, die met de ritssluiting op de proppen kwam. Het Amerikaanse leger nam het design over voor jassen en schoenen.
5
5
66
8
87
33 4
PAPIEREN ZAKDOEKJESDe verkoop van maandverbanden kwam traag op gang. Producent KimberleyClark ging op zoek naar andere toepassingen voor het materiaal. In 1924 lanceerde het bedrijf gezichtsdoekjes, de voorlopers van de papieren zakdoekjes.
15
THEEZAKJESIn 1908 begon een Amerikaanse theehandelaar met het verzenden van thee naar zijn klanten in kleine zakjes. De Duitsers kopieerden het idee om hun troepen tijdens de oorlog met thee te bevoorraden. Ze noemden de zakjes theebommen.
1616
17
beeld TE BED OF NIET TE BEDOnder Duitse bezetting kregen tal van gebouwen in onze regio een nieuwe functie. Zo werd het Gildenhuis in Izegem aanvankelijk gebruikt voor de opvang van vluchtelingen uit de frontstreek. Daarna deed het dienst als Soldatenheim: de Duitsers konden er even alle zorgen vergeten en zich tegoed doen aan een glas bier. Na de Tweede Slag bij Ieper (april 1915) werd het omgebouwd tot lazaret. In een lazaret werden gewonde soldaten verzorgd.
1515
17 COLLECTIE HEEMKUNDIGE KRING TEN MANDERE
18
De loopgraven krioelden van het ongedierte. Vooral kleerluizen richtten heel wat schade aan. Ze nestelden zich in de uniformen en brachten zo besmettelijke ziektes over. De kleren van de soldaten werden behandeld in ontluizingsinstallaties: grote damp ketels met een teerdistillaat dat ongedierte verdelgt. Een van die installaties was gevestigd in kasteel Wallemote in Izegem. De lokale bevolking maakte zich graag vrolijk over het ‘luizenkasteel’. Zo schreef dokter Jules Gits schertsend in zijn dagboek: “De politiek gaf ons een vlooienmarkt, de oorlog een luizen-kasteel. ’t Is alle twee niet goed!”
moment
GAS-AANVALLENDe Eerste Wereldoorlog dankt zijn kwalijke reputatie nog het meest aan het gebruik van stikgas. Het gas werd in grote flessen via onze regio naar het front gebracht en ingegraven. Op 22 april 1915 draaiden de Duitsers de gasflessen voor het eerst massaal open in Steenstraete, ten noorden van Ieper. De aanvallen eisten heel wat slachtoffers, die in onze regio werden verzorgd. De oefeningen en voorbereidingen voor de beruchte eerste gasaanval vonden plaats op de Stadenberg. De inwoners van Staden werden goed in de gaten gehouden om spionage te vermijden.
focus IN DE LUCHTOLD LEGHEM IS EEN PRIVÉ-MUSEUM IN LEDEGEM OVER DE LUCHTVAART TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG. RIK FOULON STELT ER MEER DAN TWINTIG SCHAALMO-DELLEN VAN VLIEGTUIGEN TENTOON, WAARONDER DEZE DRIE OPMERKELIJKE EXEMPLAREN…
1515begrip
HET LUIZEN-KASTEEL “Ik bouw al bijna twintig jaar vliegtui
gen op schaal”, zegt Rik Foulon van Old Leghem. Rik verkocht zijn interieurbouwzaak om zich toe te leggen op zijn museum, dat in november 2013 de deuren opende. “De toestellen die hier staan zijn allemaal luchtwaardig. De luchtvaart heeft tijdens de oorlog een enorme evolutie doorgemaakt. Dat probeer ik in mijn museum te tonen. Aanvankelijk werden vliegtuigen louter gebruikt voor verkenningsvluchten, maar daar kwam snel verandering in. In onze regio waren veel Duitse vliegvelden: vaak niet meer dan een grasveld met een tent erop. Van hieruit vlogen ze naar het front en terug. Verder konden ze met een volle tank niet geraken.”
WWW.FACEBOOK.COM/OLDLEGHEMBEZOEK
TIP
KENNISCENTRUM IN FLANDERS FIELDS
19
figuur
ROLANDGARROSDe Franse luchtvaartpionier Roland Garros stak in 1913 als eerste de Middellandse Zee over met een éénmotorig vliegtuig. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog meldde hij zich als vrijwilliger bij het Franse leger. Tijdens de eerste oorlogsmaanden ontwikkelde hij een systeem om met een mitrailleurgeweer door een draaiende vliegtuigschroef te schieten. Op zondag 18 april 1915 schoten de Duitsers hem uit de lucht. Garros maakte een noodlanding op een stuk weiland tussen de hoeve van Sylveer Maelfait en de Muizelmolen in Hulste en werd gevangen genomen. In 1918 kon hij ontsnappen. De gevechtspiloot vluchtte naar Frankrijk om de draad van de oorlog weer op te pikken. In oktober van dat jaar werd zijn vliegtuig neergehaald boven de Franse Ardennen. Garros overleefde het incident niet.
VIEUX CHARLES
TYPE Spad S.VIIBOUWJAAR 1916
Georges Guynemer was een Franse gevechtspiloot, bekend om zijn hoffelijke
gedrag. Toen het mitrailleurgeweer van de Duitser Ernst Udet blokkeerde, groette Guynemer zijn tegenstander en vloog hij weg. Na 53 overwinningen werd zijn vliegtuig ‘Vieux Charles’ op 11 september 1917 boven Poelkapelle uit de lucht geschoten. Van de piloot werd nooit een spoor teruggevonden.
Van de Avro 504 K bouwden de Britten meer dan 10.000 exemplaren, wat het tijdens de oorlog tot een van de populairste toestellen maakte. Het was ook het eerste vliegtuig dat door de vijand werd neergehaald. Naarmate de oorlog vorderde, werd het vooral ingezet als trainingstoestel.
TYPE Avro 504 KBOUWJAAR 1913
AVRO 504 K
TYPE Fokker Dr.IBOUWJAAR 1917
Met tachtig overwinningen was Manfred von Richthofen – de Rode Baron – de beroemdste gevechtspiloot van zijn tijd. In 1917 kwam hij bij een luchtgevecht boven Wervik bijna om het leven, maar ondanks een ernstige hoofdwond kon hij een noodlanding maken. Op 21 april 1918 werd hij door een kogel in het hart getroffen. Zijn laatste woord was ‘kaputt’.
DE RODEBARON
SNELHEID 144,8 km/uPLAFOND 4.877 m
SNELHEID 191,5 km/uPLAFOND 5.334 m
SNELHEID 165 km/uPLAFOND 6.100 m
COLLECTIE EDDY LEPEZ
20
A ls curator van de tentoonstelling Het hospitaal van de koningin in De Panne en auteur van het gelijknamige
boek verdiepte Luc De Munck zich jarenlang in de zorgverlening tijdens de Eerste Wereldoorlog. Daarbij focuste hij in de eerste plaats op de ziekenhuizen van het Rode Kruis in nietbezet gebied, maar eigenlijk werden de zorgverleners aan beide zijden van het front met dezelfde problemen geconfronteerd. “Harvey Cushing, een Amerikaanse chirurg die een tijdje in
GEWONDE DUITSE SOLDATEN WERDEN VAN HET FRONT NAAR GEÏMPROVISEERDE HOSPITALEN IN ONZE REGIO GEBRACHT. DAAR KREGEN ZE DE EERSTE ZORGEN TOEGEDIEND, ZODAT ZE SNEL DE STRIJD KONDEN HERVATTEN. DAT LIEP VOLGENS LUC DE MUNCK, GEWEZEN ARCHIVARIS VAN HET RODE KRUIS, NIET ALTIJD VAN EEN LEIEN DAKJE…
‘IN DE ZORG ZIET MEN VOORAL DE MENS’
de Westhoek heeft gewerkt, vatte het mooi samen”, zegt De Munck. “In oorlogsvoering zijn er twee soorten mensen. Zij die zich georganiseerd hebben om wonden toe te brengen. En zij die zich organiseren om die wonden te verzorgen. Er bestaat weinig twijfel dat in elke oorlog – maar in deze in het bijzonder – de eersten veel beter voorbereid zijn op hun job.”
KONINKLIJK PALEISBij het begin van de Eerste Wereldoorlog was de zorgverlening in ons land niet op een conflict van een dergelijke omvang voorzien. “Er waren in België ongeveer tweehonderd opgeleide verpleegsters”, vertelt De Munck. “Toch slaagden we erin om in een paar weken de nodige voorzorgen te treffen. Meteen na de mobilisatie bracht het Rode Kruis in Brussel meer dan 150 medische posten in gereedheid, goed voor 20.000 bedden om potentiële gewonden op te vangen. Er stonden niet alleen
DE ZIEKEN-BOEG ACHTER HET FRONT
COLLECTIE JOHAN DELBECKE, ROESELARE
21
151525.01VERBOUWINGEN IN DE MELKERIJDe melkerij van Geluwe ondergaat grote veranderingen. De Duitse bezetter vormt de melkerij om tot een badinrichting met ontluizingsbad en een herberg voor de Duitse troepen op rust.
27.01VERJAARDAG DUITSE KEIZERIn de bezette gemeenten vieren de Duitsers feest met een banket voor de officieren en een drank en zangfeest voor de soldaten. In de kerken wordt een speciale viering gehouden.
22.04EERSTE GASAANVALDe Tweede Slag bij Ieper start met een grootscheepse gasaanval door de Duitsers. Heel wat doden en gewonden, maar ook krijgsgevangenen worden afgevoerd naar onze regio.
26.04EERSTE LUCHT-AANVAL IN DE REGIOIzegem valt voor het eerst ten prooi aan een luchtbombardement in de buurt van het station en de brouwerij. Daarna is Ingelmunster aan de beurt. De materiële schade is enorm.
bedden in grote hospitalen als SintJans en SintPieters, maar ook in het justitiepaleis, het stadhuis, hotel Metropole, zelfs in het koninklijk paleis. Buiten de hoofdstad kwamen daar nog eens 314 medische posten bovenop.”
STROZAKKENNaarmate de bezetter naar het westen opschoof, kwamen de ziekenhuizen in Duitse handen terecht. In 1915 werd het Belgische Rode Kruis verboden in bezet gebied. Toch bleven er ziekenhuizen voor de verzorging van geallieerden actief. Dat was onder meer het geval in het Roeselaarse redemptoristenklooster. De Duitsers namen alle bedden en beddengoed weg, zodat de gewonden op strozakken moesten liggen. Vooral na de eerste gasaanval in april 1915 stroomden er gewonden van alle nationaliteiten toe. Twee maanden later werd het hospitaal voor geallieerde gewonden gesloten. Vanaf dan werden er vooral burgers verzorgd.
AMPUTATIESVervuilde wonden infecteerden snel. Om verspreiding van de infectie te vermijden, werden de aangetaste lichaamsdelen geamputeerd. De geallieerden gingen sneller tot amputatie over dan de Duitsers, met lagere sterftecijfers tot gevolg. Gewonden die de amputatie overleefden, werden terug naar huis gestuurd. Voor hen zat de militaire dienst erop.
TETANUSDe tetanusbacterie verblijft in de grond en komt daar meestal terecht via dierlijke mest. In de loopgraven had ze vrij spel om vervuilde wonden te infecteren. Bij zes procent van de Duitse gewonde soldaten werd tetanus vastgesteld. Bijna allemaal stierven ze een vreselijke dood. Nochtans was er vlak voor de oorlog een vaccin ontwikkeld. Na enkele maanden werd het systematisch toegediend en daalde het aantal gevallen drastisch.
→
COLLECTIE TEN MANDERE
COLLECTIE TEN MANDERE
GENEES-KUNDE &VERZORGINGDOWNLOAD DE APPLEES MEER OP P. 56
22
31.05LUCHTPOST BOVEN IZEGEMDeze keer vallen er geen bommen uit de lucht, maar briefjes met een oorlogsverklaring van Italië aan Duitsland en Oostenrijk. Dergelijke propagandapamfletten blijven de hele oorlog lang populair.
JULISTILTE IN DE STORMVanaf juli komen Duitse soldaten beurtelings op rust in HoogledeGits. Muziekkapellen zorgen bijna dagelijks voor sfeer in de straten. Veel gemeenten in de regio krijgen voor het eerst elektriciteit.
06.09BOMMEN BOVEN LICHTERVELDEEen luchtbombardement treft het centrum van Lichtervelde: 7 inwoners en 29 militairen komen om. Het is niet het eerste en laatste bombardement, maar wel één dat kan tellen.
13.09DUIVENSMOKKEL IN OOIGEMNa een crash van een geallieerd vliegtuig in Ooigem smokkelen enkele inwoners de boorddocumenten en duiven naar Kortrijk. Acht onder hen worden gearresteerd door de Duitsers.
OKTDE RUSSEN KOMENIn Roeselare arriveren de eerste Russische krijgsgevangenen. Ze worden ingezet om straten aan te leggen en infrastructuur op te zetten. Ook Italianen worden massaal naar WestVlaanderen gebracht.
LAZARETTENGewonde Duitse soldaten kwamen terecht in lazaretten: geïmproviseerde hospitalen in opgeëiste gebouwen, zoals scholen en kerken. De meest dringende verzorging van soldaten gebeurde in zogenaamde Verbandplätze direct achter het front. Ze boden enkel eerste hulp en waren niet voorzien op verdere medische verzorging. Operaties vonden plaats in verderop gelegen Feldlazaretten. Wie daarna nog verdere verzorging nodig had, werd verplaatst naar een van de vele Kriegslazaretten in Roeselare, Kortrijk of Izegem, die het verst van het front verwijderd lagen. “Opvallend is dat de geallieerden een gelijkaardig systeem hadden voor de opvang van gewonden, zonder enig precedent”, zegt De Munck. “Aan beide kanten van het front moest alles immers van nul worden opgebouwd. Een van de uitdagingen was om de gewonden tijdig van het slagveld weg te krijgen. Daarover stond niets
op papier.” Gewonden werden op alle mogelijke manieren naar de lazaretten gebracht: per trein, tram, boot of gewoon op houten karren. Pas aan het einde van de oorlog stonden de evacuatielijnen helemaal op punt.
GUEULES CASSÉESBovendien zagen dokters en verpleegkundigen zich geconfronteerd met aandoeningen en verwondingen die ze nooit eerder hadden gezien, op een schaal die we vandaag nauwelijks kunnen bevatten. “Vaak konden ze alleen maar improviseren”, aldus De Munck. “Antibiotica bestond niet, radiografie stond nog in de kinderschoenen en bloedtransfusies gebeurden bijna uitsluitend van arm tot arm. Gelukkig blijft de medische wereld evolueren. Het klinkt cynisch, maar er waren in die tijd natuurlijk heel wat proefkonijnen.” Zo nam de plastische chirurgie tijdens de oorlog een vlucht vooruit. Minstens twaalf procent van alle gewonden waren
→
‘ANTIBIOTICA BESTOND NIET, RADIOGRAFIE STOND IN DE KINDERSCHOENEN EN BLOEDTRANSFUSIES GEBEURDEN VAN ARM TOT ARM’
23
verminkt in het gezicht door rondvliegende granaatscherven. Die zogenaamde gueules cassées opnieuw toonbaar maken, plaatste de toenmalige chirurgen voor een immense uitdaging.
STRESSBEHEERSINGIn het heetst van de strijd klopten artsen en verpleegsters lange dagen. “Er zijn verhalen bekend van verpleegsters die tijdens het eindoffensief 36 uur lang aan de operatietafel stonden”, legt De Munck uit. “Er is heel wat geschreven over de psychologische druk die soldaten vaak knettergek maakte. Maar je mag ook de stress niet onderschatten waaraan het verplegend personeel werd blootgesteld. Het waren doorgaans jonge meisjes die een korte basisopleiding hadden genoten. Stressbeheersing of omgaan met crisissituaties maakten daar geen deel van uit. Een weekje vakantie nemen, zat er ook niet in. De bewegingsvrijheid aan beide zijden van het
front was immers beperkt, laat staan dat ze tijd hadden om er even tussenuit te knijpen.”
HOSPITALITEITToch ontkiemde er nu en dan ook solidariteit tussen de ziekenbedden. “In sommige Duitse hospitalen werden ook Belgische slachtoffers opgevangen, en vice versa”, zegt De Munck. “Ze lagen niet altijd in dezelfde afdeling, maar er bestond wel degelijk een vorm van hospitaliteit tussen slachtoffers van rivaliserende kampen. Elkaars gewonden verzorgen stond trouwens uitdrukkelijk ingeschreven in het oorlogsrecht van Den Haag. Maar uiteindelijk blijft zo’n oorlog in de eerste plaats een verhaal van gewone mensen, die als kanonnenvlees door hun leiders worden vooruitgestuurd. Ze hadden geen flauw idee van de heksenketel waarin ze zouden terechtkomen. Dat schept sowieso een band, ook al sta je met getrokken messen tegenover elkaar.”
EPIDEMIEËNZiektes als longontstekingen, mazelen en tuberculose tierden welig. Vooral het sterk besmettelijke buiktyfus vormde een probleem. Er bestond een vaccin, maar dat werd alleen bij soldaten toegediend. De Duitse bezetter trad zeer kordaat op bij tyfusgevallen. Zieken werden geïsoleerd in tyfuslazaretten, die door wachtposten werden beveiligd.
LOOPGRAAF-ZIEKTESIn de loopgraven stonden soldaten tot aan de knieën in de modder. Overal krioelde ongedierte. Maag en darmklachten, maar ook huidziekten zoals schurft waren schering en inslag. Berucht was de loopgraafvoet: de combinatie van ijskoud water en knellende schoenen sneed de bloedtoevoer af. De voet werd dik en moest in extreme gevallen worden geamputeerd.
SHELLSHOCKDe Duitsers spraken van Kriegsneurose, de Fransen over troubles nerveux en de Belgen over ‘de klop’. Slachtoffers van shellshock verloren alle zelfcontrole en gedroegen zich hysterisch. Vaak konden ze niet meer spreken, lopen of zien. Aanvankelijk werden ze ervan verdacht de ziekte te veinzen, om zo aan het front te ontsnappen. De psychologische oorzaken werden pas later erkend.
COLLECTIE HEEMKUNDIGE KRING TEN MANDERE COLLECTIE JOHAN DELBECKE, ROESELARE
24
VERLIEFD/ZWANGERWarmte en affectieNiet alle seksuele contacten tussen vrouwen en soldaten bleven beperkt tot zakelijke transacties. Nu en dan was er ook echte liefde in het spel. Zowel de Belgische vrouwen als de jonge, viriele Duitse soldaten compenseerden het gemis aan hun afwezige partners door warmte en affectie bij elkaar te zoeken. De liefdesrelaties die zo ontstonden, resulteerden meer dan eens in een – al dan niet gewenste – zwangerschap.
SPIONNE/GEHEIMAGENTECharmes in de weegschaalHeel wat vrouwen namen actief deel aan het oorlogsgebeuren. Als spionne of geheimagente droegen ze hun steentje bij aan het verzet tegen de vijand. Vaak leidden ze een dubbelleven als verpleegster of kloosterzuster, waardoor ze buiten verdenking bleven. Zo konden ze makkelijk infiltreren in de vijandelijke instellingen. Anderen legden vooral hun vrouwelijke charmes in de weegschaal om gevoelige informatie los te weken.
HUIS-MOEDERAlles voor het gezinNogal wat vrouwen moesten het tijdens de oorlog alleen zien te rooien. Hun mannen vochten of sneuvelden aan het front, werkten als dwangarbeider of sloegen op de vlucht. Intussen stelden de vrouwen alles in het werk om zichzelf en hun gezin in leven te houden. Uren stonden ze aan te schuiven in wachtrijen voor de voedselbedeling. Ze smokkelden voedsel of vluchtten naar de buurlanden om hun kinderen in veiligheid te brengen.
24
CHERCHEZ LA FEMME
25
MEISJE VAN PLEZIERLichaam in de strijdDoor armoede zagen vele vrouwen zich gedwongen om hun lichaam in de strijd te werpen. In sommige gemeenten achter het front nam de prostitutie dermate grote vormen aan, dat de Duitsers maatregelen moesten treffen om de plaag van geslachtsziekten bij de eigen troepen in te dijken. Heel wat vrouwen werden opgepakt en voor onderzoek naar Brugge overgebracht. Sommigen werden zelfs voor lange tijd gevangen gehouden.
KLOOSTER-ZUSTERZorg voor zieken en gewondenIn de gemeenten die leegliepen bleven de kloosterzusters vaak als laatsten over om te zorgen voor ouderen, zieken en gewonden. Ook de Duitsers deden graag een beroep op de plaatselijke kloosterzusters. Ze werden ingezet als verplegend personeel voor gewonde soldaten. Na de chaos van de eerste bezettingsweken waren het de kloosterzusters die alles in het werk stelden om het onderwijs zo snel mogelijk weer op de rails te krijgen.
DWANG-ARBEIDSTERBloed, zweet en tranenVrouwen werden vaak gedwongen tewerkgesteld door de Duitsers. Ze werkten in hoeven, lazaretten of wasplaatsen, of werden ingezet om akkers te bewerken en zo de vijand van de nodige proviand te voorzien. Heel wat vrouwen werden gedeporteerd naar Duitsland om mee te draaien in munitiefabrieken of werkkampen. Daar leefden en werkten ze afgesloten van de buitenwereld en vaak in erbarmelijke omstandigheden.
25
AAN HET FRONT WAS DE EERSTE WERELDOORLOG VOORAL EEN MANNENZAAK. TOCH SPEELDEN OOK VROUWEN EEN UITERST BELANGRIJKE ROL IN HET OORLOGSVERHAAL.
2626
27
1616beeld WIE HEB IK AAN DE LIJN?Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren de communicatiemiddelen beperkt. De telefoon bestond al, maar telefoonlijnen waren kwetsbaar en gemakkelijk af te luisteren. De Britten ontwikkelden een systeem voor draadloze communicatie, maar de apparatuur was te groot en te zwaar voor gebruik op het terrein. Het meest efficiënte communicatiemiddel voor het overbrengen van militaire informatie, was de postduif.
27 COLLECTIE HEEMKUNDIGE KRING DADINGISILA
NATIONAAL TABAKSMUSEUM WERVIK
begrip
BLAUWENTijdens de oorlog werden tal van grondstoffen en voedingsmiddelen door de Duitse bezetter opgeëist. Dat veroorzaakte grote tekorten bij de plaatselijke bevolking. De prijzen gingen dan ook de hoogte in. Heel wat voedingsmiddelen werden gesmokkeld of ‘geblauwd’ tussen de verschillende gemeenten. Vooral aardappelen en vlees waren populaire artikelen. De meeste blauwers smokkelden overigens niet uit naastenliefde, maar om een centje bij te verdienen.
beeld TABAK IN TREKHet gebruik van tabak was gemeengoed bij de strijdende partijen. Volgens een Amerikaanse marinecommandant hield het genotsmiddel ‘de soldaten alert en zorgde het tegelijk voor een rustgevend effect’. Aanvankelijk was de pijp nog volop in trek, maar al gauw kende de sigaret een steile opmars. Ze bevorderde het sociale contact tussen de soldaten. De tabaksindustrie speelde daarop in: sigarettenpakjes kregen namen als ‘Onze Helden’ of ‘Hindenburg’. Niettemin was tabak tijdens de oorlog gerantsoeneerd. Zelfs in Wervik, waar sinds de 17e eeuw tabak werd geteeld, konden de winkels de vraag niet bijhouden. In 1916 eisten de Duitsers de volledige tabaksoogst op. Het Nationaal Tabaksmuseum in Wervik besteedt bijzondere aandacht aan de rol van tabak tijdens de Groote Oorlog.
WWW.NATIONAALTABAKSMUSEUM.BE
1616
28
CHINESE LABOUR CORPS
Het Chinese Labour Corps was een nietgewapende afdeling van de Britten. Arbeiders uit
China werden ingezet voor logistieke taken, zoals de aanvoer van grondstoffen en munitie, het herstellen van loopgraven, de aanleg van wegen of het opruimen van slagvelden. Ze verbleven in tentenkampen van 1.000 à 3.000 man en mochten geen contact hebben met burgers. In hun vrije tijd hielden ze zich bezig met gokken. Na de bevrijding bleven ze ronddolen, vaak tot ongenoegen van de lokale bevolking, die hen allerlei misdaden in de schoenen schoof.
3
1
1
2
BEZOEKTIP
figuur RUFUS GORDON RIGNEYMeer dan vierhonderdduizend Australische mannen dienden als vrijwilliger in het Britse leger. Onder hen ook Rufus Gordon Rigney, een van de weinige aboriginals die vochten tijdens de oorlog. Op 21 september 1916 vertrok hij uit de haven van Adelaide naar GrootBrittannië. Na een opleiding in NorthDevon werd hij naar het oorlogsfront in NoordFrankrijk gestuurd. Tijdens de Derde Slag bij Ieper (1917) werd hij zwaar gewond naar het Feldlazarett in Izegem gebracht, waar hij overleed. In 1924 kreeg de soldaat een nieuw graf in Harelbeke. In 2013 kwamen zeven nazaten naar Harelbeke om de geest van Rufus te eren. Met didgeridoo en twee speren hielden ze enkele typische rouwverwerkingsrituelen bij het graf. In eigen land is Rufus nog steeds een bekend figuur.
focus VREEMDEVOGELS
Zowel de Britten als de Fransen versterkten hun troepen met soldaten uit de kolonies. Meer dan vijftig volkeren zakten af naar onze contreien, waaronder Marokkanen, Algerijnen, Tunesiërs, Senegalezen, Canadezen, Australiers, NieuwZeelanders, ZuidAfrikanen, Chinezen, Indiërs en Jamaicanen. Voor de lokale bevolking waren deze vreemde vogels een bijzondere attractie.
29
LES TIRAILLEURS SÉNÉGALAIS
Meer dan 130.000 Noord en WestAfrikanen kwamen naar Europa om te vechten voor ‘va
derland’ Frankrijk. Ze vielen op door hun huidskleur en hun kleurrijke uniformen. Over de tirailleurs deden gruwelijke verhalen de ronde, bijvoorbeeld dat ze de afgesneden oren van Duitse soldaten om de hals droegen. Dat fabeltje werd verspreid door de Fransen om de Duitsers schrik aan te jagen. In werkelijkheid kregen de Afrikaanse strijders het hard te verduren. Ze werden ingezet als stoottroepen en bleken vaak niet opgewassen tegen de koude winters.
SIKHS EN
GURKHA’S
De Britten versterkten hun troepen met soldaten van het Indiase subcontinent. Ze werden
ingedeeld in krijgshaftige en nietkrijgshaftige etnische groepen volgens de racistische Martial Races Theory. De Sikhs uit Punjab en de Gurkha’s uit Nepal behoorden tot de eerste categorie en werden toegevoegd aan het Britse leger. Voedselpakketten vormden voor het Indiase leger een probleem: hindoes aten geen rundvlees en moslims geen varkensvlees. Via Marseille werden typische etenswaren als rijst, linzen en gur uit India aangevoerd.
32
CONNECTINGSPIRITS.COM.AUILLU
ST
RA
TIE
: LIE
N G
EE
RO
MS
T oen de Duitsers in 1914 Westrozebeke binnenvielen, verloor de toen twintigjarige Martha Knockaert haar
huis in een brand. Ze raakte gescheiden van haar familie en vond onderdak in het Duitse militaire hospitaal in het dorp, waar ze dankzij haar verpleegsteropleiding aan de slag kon. Haar grondige medische kennis en haar meertaligheid – Martha sprak Nederlands, Frans, Engels en Duits – vielen in goede aarde bij de Duitse bezetter, die haar begin 1915 naar het hospitaal van Roeselare overplaatste. Daar vond ze haar familie terug. Haar vader nam het café De Kroon op de Grote Markt van Roeselare over, en Martha kluste er ’s avonds bij.
30
DE GEALLIEERDEN REKRUTEERDEN HER EN DER AGENTEN OM INFORMATIE DOOR TE SPELEN OVER HET DUITSE LEGER IN BEZET BELGIË. VAAK GING HET OM DOORDEWEEKSE BURGERS, DIE ANONIEM ZIJN GEBLEVEN. SLECHTS ENKELEN HAALDEN DE GESCHIEDENISBOEKEN, ZOALS MARTHA KNOCKAERT, DE MATA HARI VAN WEST-VLAANDEREN.
bombarderen bijeenkomsten. Heel even was Martha zelfs dubbelspionne, maar toen dat te gevaarlijk werd, liet ze haar Duitse bevelhebber vermoorden. Intussen bleef ze haar rol als verpleegster zo voorbeeldig uitvoeren, dat de Duitse legerleiding besliste haar diensten aan het Duitse Rijk met een IJzeren Kruis te eren.
LEVENSLANGToen Martha tijdens een van haar missies een verlaten riooltunnel onder een Duits munitiedepot ontdekte, besloot ze om eigenhandig explosieven te plaatsen. Helaas vergat ze onderweg haar gouden horloge, waarin haar initialen gegraveerd waren. De aanslag mislukte. Martha werd gearresteerd en ter dood veroordeeld. Duitse artsen uit het hospitaal kwamen echter in haar voordeel pleiten, waardoor de straf werd omgezet in levenslang. Martha sleet de twee laatste jaren van de oorlog in de gevangenis van Gent. Pas na de bevrijding kwam ze weer vrij.
SPIONAGEROMANSMartha’s memoires I was a Spy! werden later neergeschreven door haar man John McKenna,
IJZEREN KRUISMaar Martha’s schoonheid en inzet als verpleegster en dienster leverden haar niet alleen de aandacht van de jonge Duitse soldaten op. Op een avond werd ze benaderd door haar vroegere buurvrouw, Lucelle Deldonck, die zich voorstelde als Brits spionne. Lucelle vroeg Martha of ze voor het BritsBelgische inlichtingendienst wou werken. Gedurende anderhalf jaar verzamelde Martha – codenaam Laura – belangrijke militaire informatie voor de geallieerde troepen. Ze verschafte inlichtingen over wapentransporten, munitieopslagen, illegale telefoonverbindingen, de eerste gasaanvallen bij Ieper, zeppelinraids en te
CODENAAM
LauraLauraMARTHA KNOCKAERT,
DE MATA HARI VAN WEST-VLAANDEREN
25.02’T ROESELAER-NAARKE VERSCHIJNTIn Roeselare komt een eerste editie van een frontblaadje uit voor soldaten die aan het Klein Seminarie hadden gestudeerd. Met nieuws van vrienden en familie, enkele gedichten, enzovoort.
21.03MOORSLEDE KEERT TERUGOp vraag van de Duitsers keren de inwoners van Moorslede terug naar hun huizen. De Duitsers hopen dat de inwoners de velden zullen bewerken en zo de bevoorrading zullen verzorgen.
22.04TWEEDRACHT OP CAFÉDe Duitsers delen de cafés in Beveren op in twee categorieën. De ene mogen nog drank verkopen aan Duitse soldaten, de andere niet.
28.05WESTROZEBEKE BESCHOTENHet centrum van Westrozebeke wordt onder vuur genomen door Britse artillerie. Tientallen soldaten sneuvelen en de kerk wordt, samen met vele huizen, vernield.
1616
31
een Brits officier. De Britse premier Winston Churchill schreef het voorwoord. Het boek ging maar liefst 197.000 keer over de toonbank en werd in 1933 zelfs verfilmd door Victor Saville, een van de beste regisseurs uit die tijd. Martha en haar man schreven nog een dozijn andere spionageromans die bijzonder goed werden onthaald. In 2000 stelde de Ieperse auteur Roger Quaghebeur onder de titel Ik was een spionne het leven van Martha te boek. Tot op vandaag trekken critici haar verhaal in twijfel, omdat ze het grotendeels zou verzonnen hebben, op zoek naar roem en rijkdom.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog was er geen grootschalig georga-
niseerd verzet. Toch bleef niet iedereen zomaar bij de pakken zitten. Spionage was maar een van de manieren om het vaderland te dienen. Sommige landgenoten weigerden zich op te kleden voor Kaisers Geburtstag, de verjaardag van de Duitse keizer, maar trokken op de Belgische nationale feestdag wel hun nette pak aan. Wanneer Franse krijgsgevangenen in Roeselare passeerden, staken vrouwen hen brood toe en scandeerden ze ‘Vive la France’. Dat was echter niet zonder gevaar. Ortskommandant Prasse schreef een brief waarin hij dreigde met een herhaling van Schuwe Maandag wanneer dergelijke acties zich opnieuw voordeden.
KLEIN VERZET
32
MARTHA KNOCKAERT WAS LANG NIET DE ENIGE VROUW DIE TIJDENS DE OORLOG EEN DUBBELLEVEN LEIDDE. HET VERHAAL VAN PAULINE VANDEN BERGHE, EEN KLOOSTERZUSTER UIT MENEN, SPREEKT MINSTENS EVEN HARD TOT DE VERBEELDING, OOK AL BLEEF ZE GROTENDEELS ONDER DE RADAR.
P auline Vanden Berghe studeerde voor onderwijzeres en werkte zichzelf
op tot verpleegster. Bij het uitbreken van de oorlog ging ze in dienst bij
het Rode Kruis bij het Belgische leger. Ze beschouwde het als haar plicht om
gewonde soldaten uit de handen van de vijand te houden en begon op gevaar van
03.06MOORSLEDE AAN DE BEURTEen obus treft het koor van de kerk te Moorslede. De omgeving wordt steeds meer bestookt. Ook het aantal luchtgevechten neemt toe.
05.07TERECHTSTELLING IN KORTRIJKDrie inwoners van Ledegem worden na de moord op een Duitse soldaat voor de Duitse krijgsraad te velde gebracht. Ze worden ter dood veroordeeld en in Kortrijk gefusilleerd en begraven.
16.07CINEMA IN WERVIKInwoners van Wervik kijken naar de eerste film in de nieuwe cinemazaal. Enkele burgers namen het initiatief om een bioscoop te bouwen in een vlasschuur.
31.08TYFUS SLAAT TOEIn Izegem wordt een nieuw lazaret geopend, speciaal voor tyfuslijders. De ziekte verspreidt zich niet alleen onder soldaten, maar ook onder burgers. Izegem wordt lazarettenstad bij uitstek.
19.10DWANGARBEIDIn Kortrijk vertrekken 500 dwangarbeiders naar het Duitse front in Frankrijk. Werkloze arbeiders die weigeren te werken voor de Duitsers, worden verplicht aan het werk gezet.
NON VS. SPION
33
PAULINE VANDEN BERGHE, KLOOSTERZUSTER IN BURGERKLEDIJ
eigen leven te smokkelen. Brieven, militaire documenten en zelfs soldaten smokkelde ze naar Antwerpen. Toen in oktober ook de Scheldestad viel, raakte Pauline betrokken bij het geheime spionagenetwerk. Als verpleegster bij het Rode Kruis kon ze zich immers vrij bewegen in het neutrale Nederland.
TER DOOD VEROORDEELDMaar in 1916 liep het mis. Toen Pauline zes mannen naar Neerpelt begeleidde, werd ze opgepakt. Een kloosterzuster in burgerkledij die zich zonder toelating in verboden gebied waande: dat was verdacht. Omdat er onvoldoende bewijzen waren, liet de bezetter haar na zes weken weer vrij. Pauline bleef echter in de kijker lopen. Op 2 februari 1918 werd ze in Antwerpen voor een tweede keer opgepakt. Ze werd gefolterd en mishandeld, maar ging nooit tot bekentenissen over. Aanvankelijk kreeg ze vijftien jaar dwangarbeid voor spionage. Pas toen de Duitsers ontdekten dat Pauline ook militairen naar Nederland had gebracht, werd ze ter dood veroordeeld.
DE KRANKZINNIGHEID NABIJDoor de harde behandeling in de Duitse gevangenissen was Pauline de krankzin
KRUIP IN DE HUID VAN EEN SPIONTijdens de oorlog was Kortrijk voor het Duitse leger een belangrijk spoorwegknooppunt. Spionnen hingen er dan ook graag rond om strategische informatie te vergaren. Evarist De Geyter was een spoorwegbediende die elke dag zijn leven waagde als informant voor een Brits spionagenetwerk. Hij overleefde de oorlog en schreef nadien zijn memoires neer. In De Spion, een spannende citygame rond spionage tijdens de oorlog, kruip je via je smartphone in de huid van Evarist of van de Duitse geheime dienst die hem op de hielen zit. De hele Kortrijkse binnenstad is je speelterrein. Aan de hand van fotomateriaal over de Duitse aanwezigheid in Kortrijk steek je er bovendien ook wat van op. De Spion laat zich spelen door vier tot acht deelnemers op vier toestellen.
WWW.KORTRIJKBEZET14-18.BE/
STADSSPEL
ESTAFETTELokale spionnen verzamelden zoveel mogelijk informatie over de Duitse bezetter. De spionnen hielden treinstations in het oog en noteerden wat er getransporteerd werd, wanneer en waarheen. Ze rapporteerden ook over het doen en laten van ingekwartierde soldaten. Die informatie gaven ze op drukke plaatsen door aan passeurs. Zo werden gegevens estafettegewijs over de grens van het neutrale Nederland gesmokkeld, waar de Franse, Belgische en Britse inlichtingendiensten een kantoor hadden.
nigheid nabij. Ze werd doorverwezen naar het lazaret en kreeg uitstel van executie. Na de wapenstilstand op 11 november 1918 werd ze bevrijd. Ze zou in 1921 een kruis van Ridder in de Leopoldsorde ontvangen, maar was getekend voor het leven. In 1938 ging ze op rust. Pauline trok zich terug in het HeiligHartgesticht in Poperinge, waar ze in 1958 overleed.
BEZOEKTIP
3434
1
6
3
7
8
9
2
4
KIND VAN DE REKENINGWWW.KINDERENINBEZETGEBIED.BE
35
VOEDSELSCHAARSTE, DE ANGST VOOR BESCHIETINGEN, DUITSE MILITAIREN DIE JE HUIS OF KLASLOKAAL INPALMEN, DE AANBLIK VAN GEWONDE SOLDATEN… OORLOG IS GEEN KINDERSPEL. TOCH PROBEERDEN DE KINDEREN IN BEZET GEBIED ER HET BESTE VAN TE MAKEN.
ONDERWIJSBij het uitbreken van de oorlog werd het onderwijs overal in de regio geschorst. Duitsers eisten scholen op als verblijfplaats voor soldaten of paarden. In Roeselare werden het Klein Seminarie, alle kloosters en het stedelijk ziekenhuis als lazaretten ingericht. Pas na enkele maanden werden de lessen opnieuw opgestart. Door de opeisingen moesten de scholen voortdurend op zoek naar nieuwe lokalen.
KINDERARBEIDVaak werden de oudste kinderen uit de schoolbanken geplukt om voor de bezetter te werken. Ze moesten de velden rond het dorp bewerken om in het levensonderhoud van de Duitse troepen te voorzien. In kroostrijke gezinnen waren het de ouders die hun kinderen aanmaanden om de handen uit de mouwen te steken, bijvoorbeeld door hout te sprokkelen tijdens de koude winters.
SLACHTOFFERUiteraard eisten de voortdurende beschietingen heel wat kinderslachtoffers. Maar nog meer kinderen kwamen om het leven of raakten verwond na het spelen met achtergebleven springtuigen, die ze voor speelgoed aanzagen. In september 1916 vaardigde de Ortskommandant van Beveren richtlijnen uit om kinderen uit de buurt van gevaarlijke springtuigen te houden.
WEESHeel wat kinderen verloren bij beschietingen één of beide ouders. Ze vonden een onderkomen bij familie of gezinnen in de buurt of werden opgevangen in tehuizen voor weeskinderen. Andere kinderen raakten hun ouders kwijt tijdens de vluchtbewegingen in het begin van de oorlog. Vaak duurde het tot na de oorlog voor ze elkaar weer in de armen konden sluiten.
BABYNaast grote menselijke verliezen bracht de oorlog ook nieuw leven. Hoewel het aantal geboortes sterk terugliep, bleven kinderen het levenslicht zien. De bevallingen vonden plaats in erbarmelijke omstandigheden en de overlevingskansen van de baby’s waren gering. Borelingen die het alsnog haalden, groeiden op in een allesbehalve ideale omgeving.
SPEELVOGELOok in oorlogstijd probeerden kinderen aan de dagelijkse realiteit te ontsnappen door op te gaan in sport en spel. Knikkeren, katje duk (verstoppertje), pekkelen, tollen, lopen… waren maar enkele van de populaire spelen uit die tijd. Ook voetbal kende een grote opmars. Elke gemeente had zijn club. Zelfs de soldaten lieten zich geregeld verleiden tot een partijtje sjotten.
KATTENKWAADKinderen met zin voor avontuur maakten van hun onschuldige status gebruik om de bezetter te jennen. Populair was het uitschelden van Duitse soldaten of het verscheuren van affiches met bekendmakingen. Echte durvers waagden het zelfs om van soldaten te stelen. Wie tegen de lamp liep, werd voor het gerecht gebracht en gestraft. De boetes moesten door hun ouders worden betaald.
PROPAGANDAZowel de geallieerde troepen als de Duitsers gebruikten kinderen als propagandamiddel. De eersten portretteerden de bezetters als kindermoordenaars, ook al kwamen heel wat kinderen door geallieerde bommen om het leven. Duitse soldaten gingen op hun beurt maar al te graag met Vlaamse kinderen op de foto om te tonen dat ze het goed meenden met de plaatselijke bevolking.
SOLDATENVRIENDOndanks hun barbaarse reputatie bleek algauw dat de Duitse soldaten van kinderen hielden. Ze stopten hen geregeld snoepgoed toe of knikkers om mee te spelen. In ruil voor kleine taken, zoals het poetsen van laarzen, kregen ze een beloning. De meeste ouders reageerden argwanend. Ze waren bang dat de soldaten hun kinderen met het snoepgoed wilden vergiftigen.
1
5
5
6
7
8
9
2
3
4
ILLUSTRATIE: JULIE VAN WEZEMAEL
3636
37
beeld AAN HET LANGSTE EINDIn volle oorlogstijd zorgde sport nu en dan voor afleiding, wat het moreel van de soldaten én hun conditie ten goede kwam. Aan beide zijden van het front werden sportwedstrijden gehouden, vaak op initiatief van de legerleiding. En zo kwam het al eens tot een partijtje touwtrekken tussen Duitse soldaten, zoals hier in de Roeselaarse wijk De Ruiter. Niets aan deze foto doet vermoeden dat enkele kilometers verderop een oorlog in alle hevigheid woedt.
1717
37 COLLECTIE JOHAN DELBECKE, ROESELARE
begrip
TRENCH ARTOm de tijd te doden, gingen frontsoldaten achter de loopgraven aan de slag met alles wat ze konden vinden: obushulzen, kogels of ander oorlogsmateriaal. Na verloop van tijd werden ze erg handig in het maken van ringen, briefopeners en asbakken. Ze stuurden hun loopgravenkunst of trench art op naar familie en vrienden of zetten een handeltje op om een centje bij te verdienen. Uiteraard was het maken van deze kunstwerkjes een aangenaam tijdverdrijf tijdens de soms lange en saaie wachttijden aan het front.
moment
EENTJES/TWEETJESIn Beveren werd de bevolking tijdens de Eerste Wereldoorlog in twee groepen opgedeeld. De nummers één mochten blijven, de nummers twee moesten onverwijld vertrekken. De achterblijvers eigenden zich de verlaten panden toe. Na de oorlog brak er een politieke tweestrijd los tussen de partijen van de Eentjes en die van de Tweetjes. Elke partij had een eigen partijblad, een eigen muziekkorps, eigen cafés en eigen winkels. De leden van beide partijen haalden elkaar voortdurend onderuit met dreigementen en pesterijen. Volgens de Tweetjes waren de Eentjes slechte katholieken. De Eentjes beschuldigden de Tweetjes op hun beurt van vriendjespolitiek bij de voedselbedeling tijdens de oorlog. Bij de verkiezingen speelden beide partijen voortdurend haasjeover, hoewel de strijd meestal in het voordeel van de Tweetjes werd beslecht. De situatie hield aan tot de Tweede Wereldoorlog, toen de Duitsers de gemeenteraad opdoekten en alleen nog een burgemeester en een schepencollege duldden.
1717
38
“… We slaan onze voorraad aardappelen in (in het geniep). Als we geen patatten zouden hebben, zou ik niet weten wat we zouden doen. Soepaardappelen en andere groenten voor het middagmaal, opnieuw aardappelen voor het avondmaal met chocolademelk (geen echte) – dat laatste krijgen we als armen van de ‘gemeente’. Brood is gerantsoeneerd. Ik vraag me af wat jij ervan zou vinden. Wanneer je honger hebt, ben je blij dat je het krijgt. Gelukkig heb ik niet zo’n honger als vroeger.”ZUSTER JOACHIM,
KLOOSTER VAN OOIGEM,
23 SEPTEMBER 1917
‘WE ZULLEN NIET STERVEN VAN DE HONGER, TENMINSTE NOG NIET…’
DAGBOEK
KENNISCENTRUM IN FLANDERS FIELDS
figuur RUDOLPHLANGERudolph Lange was naast een Duitse majoor ook een verdienstelijk amateurkunstenaar met flink wat tekentalent. Tijdens de oorlog verbleef hij lange tijd in onze regio, waar hij in tal van schetsen en aquarellen het veranderende oorlogslandschap in dorpen als Beveren, Moorslede, Ingelmunster, Gits en Oostnieuwkerke registreerde. Veel van zijn kunstwerkjes kunnen worden gekoppeld aan passages uit het dagboek dat hij tijdens de oorlogsjaren bijhield. Lange was een opmerkelijk officier. In 1918 verkreeg hij ‘Pour le Mérite’, de hoogste militaire medaille in het toenmalige Duitse Rijk. Hij raakte meer dan eens gewond. Zijn laatste verwonding liep hij op in juli 1918 nabij Reims. Ze werd hem fataal: Lange stierf in Bonn op 9 september 1918.
in kaart
PATATJEOORLOGOm de voedselbevoorrading in goede banen te leiden, gingen voedingsmiddelen ‘op de bon’. Brood en huishoudkaar
ten gaven het aantal rantsoenen aan waarop het gezinshoofd recht had. Voor het merendeel van de voedingswaren werden maximumprijzen uitgevaardigd. Zuster Joachim, een Britse non in het Franse klooster van Ooigem, schreef in 1917 enkele voedselprijzen neer…
39
De voedseltoevoer verliep moeizaam. Eind 1914 waren de voorraden uitgeput en dreigde er een hongersnood. Het Nationaal Hulp en Voedingscomiteit verzorgde de voedselbedeling in België en NoordFrankrijk via Provinciale, Gewestelijke en Gemeentelijke Comiteiten. De Duitsers tolereerden de voedselbedeling. Zo hoefden ze zelf niet in te staan voor de voedselvoorraad in het bezette gebied. De producten ingevoerd door het Nationaal Hulp en Voedingscomiteit werden verkocht in de Comiteitswinkel. Wie geen geld had, kreeg de voedselpakketten gratis.
In de scholen werd vanaf 1916 schoolsoep uitgedeeld. Ouders met kinderen konden zich op voorhand inschrijven. Wie te laat kwam, moest een maand wachten om opnieuw op de lijst
te komen. De schoolsoep kende een groot succes.
In Rumbeke bijvoorbeeld, maakten meer dan 1.000 kinderen in 1917 van de gratis
maaltijd gebruik.
per kilo3fr/
–VOOR DE OORLOG–
per kilo80fr/
–TIJDENS DE OORLOG–
20 fr/kilo
SUIKER
60 fr/kilo
CACAO
70 fr/kilo
KOFFIE/THEE
1 fr/stuk
EI
14fr/stuk
KONIJN
SCHOOLSOEP
COMI-TEITEN KENNISCENTRUM
IN FLANDERS FIELDS
40
IN DE VEERTIEN BILLENIn een aantal gemeenten deden de cafés aanvankelijk gouden zaken. Zo was Ingelmunster een geliefd ontspanningsoord. In zo’n 200 cafés geraakte je aan bier en weerklonken er Duitse liederen. In Moorsele droegen de diensters van café Den Oven een ‘col marin’, naar analogie met de Duitse uniformen, wat de bezetter uiteraard zeer op prijs stelde. In Hooglede was ‘In de Afspanning: De Dubbele Arend’ bij de Duitsers bijzonder geliefd. In de volksmond werd het café weinig eerbiedig ‘Bij de Zeven Zusters’ of ‘In de Veertien Billen’ genoemd, naar de zeven zussen die het café openhielden. Te veel contact met de Belgische burgers werd door de Duitse legerleiding echter als problematisch ervaren. Uit vrees voor loslippige dronken soldaten en escalerende ruzies werd het caféleven aan banden gelegd. Begin 1915 werd de verkoop van sterke drank verboden en kwamen er aparte cafés voor burgers en militairen.
BROOD EN SPELEN
HET LEVEN GAAT VERDER
1717
41
OOK TIJDENS EEN OORLOG KAN DE BOOG NIET ALTIJD GESPANNEN ZIJN. TUSSEN DE GEVECHTEN DOOR ZAKTEN DE FRONTSOLDATEN GEREGELD AF NAAR DE GEMEENTEN ACHTER HET FRONT VOOR EEN VERZETJE. EN DAAR PIKTE DE LOKALE BEVOLKING GRAAG OP IN.
FEBVLIEGTUIGEN IN WEVELGEMHet vliegveld van BissegemWevelgem wordt voor het eerst in gebruik genomen. Tot op de dag van vandaag landden (inter)nationale vluchten op dit vliegveld.
MEINOG MEER DUITSERSDe Duitsers verwachten een geallieerd offensief en sturen extra troepen naar de regio. Dat is zowel in HoogledeGits als in Lichtervelde merkbaar. In Lichtervelde is zelfs sprake van overbevolking.
07.06MIJNEN IN WIJTSCHATEIn de buurt van Wijtschate laten de geallieerden een twintigtal dieptemijnen ontploffen. Door de daaropvolgende luchtverplaatsingen springen tot in Staden de ruiten stuk.
14.06MENEN WALDOp de nieuwe begraafplaats tussen Menen en Wevelgem worden de eerste Duitse gesneuvelde soldaten begraven. Deze militaire rustplaats krijgt de naam Menen Wald.
30.06GROTE UITTOCHTDe voorbereidingen van de Derde Slag bij Ieper worden voelbaar in Wervik. De Duitsers organiseren een grote evacuatie van de burgerbevolking richting het oosten van het land.
WATER EN STROOMNa de ravage van Schuwe Maandag werd het in de gemeenten achter het front iets rustiger. De puinhopen van de vernielingen ruimden plaats voor bloemperkjes en monumenten. Er werden bioscopen ingericht voor de Duitse soldaten, waar ook de burgers welkom waren. De huizen met ingekwartierde Duitsers kregen waterleidingen en elektrische verlichting: twee belangrijke innovaties voor die tijd. In dorpen als Ledegem, Oekene, Slijpskapelle en Izegem werd elektriciteit opgewekt met een stoommachine en op de markt verkocht voor twee Duitse mark per week. De stokers hadden een speciale toelating nodig om na 20u nog door het dorp te lopen. Tijdens het bevrijdingsoffensief van 1918 werden de meeste verbeteringswerken echter weer teniet gedaan.
Op tal van beelden uit de Eerste Wereldoorlog zie je Duitse soldaten en Belgische burgers samen poseren. De plaatselijke bevolking moest mee op de foto om de ‘goede relatie’ met de Duitse bezetter te tonen. Het belang van visuele propaganda was niet te onderschatten. In de Verenigde Staten werd de publieke opinie bespeeld met beelden van vernietigde gemeenten en hongerige kinderen. De bezetter counterde die met foto’s van vriendelijke Duitse soldaten die hun brood deelden met de burgerbevolking. Ze werden op postkaartformaat verspreid en voorzien van commentaren die de geallieerde bombardementen op de korrel namen.
LACHEN NAAR DE LENS
DAGELIJKS LEVEN DOWNLOAD DE APPLEES MEER OP P. 56
STADSARCHIEF WAREGEM
21.07ROESELAREBRANDTIn de nacht van 21 op 22 juli vindt een van de zwaarste luchtaanvallen boven Roeselare plaats. Het Klein Seminarie, de Broederschool, de brandweerkazerne en de gasfabriek worden in de as gelegd.
27.07STADEN VLUCHT…Het nieuws verspreidt zich dat de Duitsers Staden zullen ontruimen. De laatste inwoners worden weggevoerd naar Halle en Ninove.
30.07… ANDERE DORPEN VOLGENIn Moorslede, Slijpskapelle en Dadizele nemen de laatste inwoners de benen. De dorpen worden vanuit het Ieperse zwaar onder vuur genomen.
31.07DERDE SLAG BIJ IEPERNa een twee weken durende artilleriebeschieting barst het Britse zomeroffensief los. Gigantische troepenbewegingen zijn het gevolg.
JULGEWONDEN STROMEN TOEDe gevechten in de Westhoek zorgen voor een toeloop van gewonden. Het lazaret op het Schouwburgplein in Kortrijk krijgt in vijf dagen 5.000 gewonde soldaten binnen.
20.08KEIZER WILHELM II BEZOEKT MACHELENVanuit het station van Machelen begeleiden een aantal officieren de Duitse keizer naar de troepen.
FLOU ARTISTIQUEDe gruwel van de oorlog inspireerde heel wat kunstenaars tot pakkende werken. Nogal wat soldaten hielden schetsboekjes bij. Hun tekeningen en schilderijen hebben vooral een historische waarde, omdat ze een realistisch beeld van de oorlogstijd schetsen. In Wervik werkte de Duitse expressionistische kunstschilder Max Beckmann als verzorger in het lazaret Wit Kasteel. Hij was er een graag geziene stamgast in Café Rubens. In mei 1915 werd hij met een depressie naar huis gestuurd. Zijn latere werk was sterk beïnvloed door wat hij tijdens de oorlog had gezien. Ook de Duitse auteur Erich Maria Remarque verbleef gedurende een
HEILIGE OORLOGDe gevaren van het frontleven zetten aan tot introspectie en gebed. Op de markt van Moorslede kwamen Duitse militairen samen om in openlucht de Heilige Mis te vieren, met zicht op de toren van de SintMartinuskerk, die als lazaret was ingericht. Vanaf de kansel werd de soldaten moed ingesproken en het heilige doel van de oorlog benadrukt. De soldaten baden voor de genezing van hun kameraden en vooral om zelf snel en ongeschonden naar huis terug te mogen.
‘LIEBE MUTTI’Duitse soldaten gingen de heimwee te lijf met brieven naar het thuisfront. Op de Grote Markt en de Groentenmarkt in Menen speelden winkeliers in op de vraag naar souvenirs. Je kon er Duitse humoristische bladen en kranten van de vorige dag uit Berlijn, Frankfurt, Keulen en Düsseldorf kopen. Ook in Roeselare en Ingelmunster doken nieuwe winkeltjes op waar souvenirs, tabak en voedingswaren aan de bezetter werden verkocht.
42
DUITSERS ONDER DAKHeel wat inwoners moesten een deel van hun woning afstaan om Duitse soldaten onderdak te verlenen. In Menen keek brouwer Leon Vuylsteke lijdzaam toe hoe Duitse officieren een groot deel van zijn huis innamen en de ketels van zijn brouwerij opeisten. Dochter Gabrielle schrijft erover in haar dagboek:
43
EINS, ZWEI, DREI, VIERIn het Duitse leger speelden muziekkorpsen een belangrijke rol. Ze draafden niet enkel op bij marsen of parades, maar brachten ook concerten op markten en pleinen of in de officierencasino’s en soldatenheims. Zo hielden ze de moraal hoog. Ter ondersteuning van de troepen begeleidden de muziekkorpsen de soldaten zelfs richting front. Sommige muzikanten overleefden hun muzikale missie niet.
IS HET EEN VOGEL?In Wevelgem en omstreken werd het dagelijks leven tijdens de oorlog in grote mate beheerst door het luchtverkeer. Zowel in Wevelgem zelf als in deelgemeente Moorsele legden opgeëiste arbeiders in opdracht van de Duitsers vliegvelden aan. Vliegtuigen vertrokken er richting front om de vijandelijke linies in kaart te brengen of te bestoken met artillerie. De komst van de vliegmachien had een grote impact op de bewoners. Het eerste vliegtuig vloog pas in 1908 boven ons land. Voor de oorlog uitbrak, hadden de meeste Belgen er nog nooit één gezien. De inwoners keken de jagers en bommenwerpers boven hun gemeenten met angst, maar ook met bewondering na.
“Na de Duitse inval in 1914 zijn we verplicht geweest om Duitse officieren in kwartier te nemen. We zijn reeds aan onze elfde serie. Sinds nieuwjaar logeren hier nu: baron von Hammerstein, Ritt-meister of kapitein Zoeppritz en luitenant Picht, officier ordonnans van de kapitein. Ze hebben beslag gelegd op alle kamers van de gelijkvloerse verdieping, met uitzondering van het bureel van papa, de vestiaire en de keuken en op de tweede verdieping met haar zes kamers. De eerste verdieping blijft voor ons ter beschikking.”
maand in onze regio, tot hij gewond werd tijdens de Derde Slag bij Ieper. Hij werd verzorgd in Hooglede en keerde terug naar Duitsland, waar hij zijn oorlogservaring verwerkte met Im Westen nichts Neues, zowat de ultieme Duitse oorlogsroman. Het boek werd in meer dan dertig talen vertaald en in 1930 verfilmd.
44
NIEUWE BAZEN
NIEUWE WETTEN DERLICHTEN
DE OPENBARE VERLICHTING MOET GANSCH UITSCHEIDEN TEN LAATSTE OM 21 UREN.
TENGEVOLGE VAN DE OFFERS WELKE DEN VLIEGERAANVAL VAN GIS-TEREN VEROORZAAKT HEEFT, BEVEEL IK HET VOLGENDE: ZOOHAAST ERGENS GELIJK HOE EEN VLIEGERSAANVAL ERKEND WORDT, MOET IEDER HET NAAST BIJ ZIJNDE HUIS ALS BESCHUTTING OPZOEKEN, DE INWONERS MOETEN GEDURENDE DEN VLIEGERAANVAL HUNNE HUIS-DEUREN OPENHOUDEN, DIT BEDOELT ZICH OOK VOOR ZULKE HUIZEN
DIE NIET MET HET SCHILD ‘ONDERSTAND’ GEKENTEEKEND ZIJN.
VLIEGER AANVALLEN
REISDUIVEN Al de bezitters van
WELKE ZICH OP HET GRONDGEBIED VAN ISEGHEM BEVINDEN ZIJN VERPLICHT ONMIDDELLIJK HUNNE DUIVEN IN TE LEVEREN IN HET MAGAZIJN DER STATIE.
UITDOVEN
Ieder beploeging of akkerbewerking op de vliegplaats
Abeele is verboden.
44
45
DUITS
BIER ALLE BELGISCHE DRANKHUIZEN, ZOOWEL VOOR MILITAIREN ALS VOOR BELGEN TOEGELATENE IS HET VERBODEN DUITSCH BIER TE VERKOOPEN, DE UITHANGSELS ‘DEUTSCHES BIER’ MOETEN AAN-STONDS VERWIJDERD WORDEN.
NA DE LAATSTE BOMMENAFWERPINGENIS DOOR DE BEVOLKING BIJ HET OPZOEKEN EN BEZICHTIGEN DER
B MMENPUTTEN GROOTE LANDBESCHADI-GING AANGERICHT GEWOR-DEN. HET WORDT AAN DE BEVOLKING VERBODEN DE PLAATSEN WAAR BOMMEN IN GEVALLEN ZIJN TE GAAN BEZICHTIGEN, ZOOVER ZIJ ZICH NIET OP EIGEN GRONDGEBIED BEVINDEN.
De plicht van aan te melden
VERBOD OVER HET VERKOOPEN VAN
IEDER GEVAL VAN BESMETTELIJKE ZIEKTE ONTSTAAN IN UW HUIS OF IN UW FAMILIE, OF DIE U VERDACHT SCHIJNT VOOR ZULKE ZIEKTE, ZIJT GIJ VERPLICHT DOOR UWEN GENEESHEER
TE DOEN ONDERZOEKEN, DEZE ZIJN: CHOLERA, VLEKKOORTS, GELUWE KOORTSEN, PESTE, POKKEN, DIPHTERIE (KROEP), BETRAPELIJKE HOOFD-ZIEKTE, HERVAL-TYPHUS, BETRAPELIJKE ROODLOOP, SCHARLATINE, POL-DERKOORTS, TUBERCULOSE, MILTONTSTEKING, SNOT, RAZERNIJ, OOK BE-TEN VAN RAZENDE OF VAN RAZERNIJ VERDACHTE DIEREN, VERGIFTIGIN-GEN DOOR VLEESCH, VISCH OF WORST, TRICHINOSE, LEEKER, SYPHILIS, MAZELS, MOL, MALARIA, ZIEKTEN VAN WEIL, VIJFDAAGSCHE KOORTS.
BESMETTELIJKE
ZIEKTEN
DE BEZITTERS VAN PIANOS, VLEUGELKLAVIEREN, HARMONIUMS, ENZ. ZIJN VERPLICHT DEZE ZELF AAN TE GEVEN BIJ DE POLICIEWACHT.
PIANOSNiet aangifte
wordt bestraft.
45
4646
47
beeld IEDER EINDE IS EEN BEGINDankzij een offensief van de geallieerden werden de dorpen en steden achter het front in oktober 1918 geleidelijk bevrijd. De Duitse troepen lieten een spoor van vernieling achter. Van de meeste huizen bleef alleen een hoop puin overeind. De jaren nadien werd hard gewerkt aan de wederopbouw van de regio. De bevolking vond een onderkomen in barakken en ‘Drieduisters’: noodwoningen die betaald werden door de staat.
1818
47 COLLECTIE HEEMKUNDIGE KRING TEN MANDERE
beeld SPAANSEGRIEPDe Spaanse griep was een wereldwijde epidemie die in de jaren 19181919 naar schatting 20 tot 100 miljoen levens eiste, meer dan het totale dodental van de oorlog. Het virus werd voor het eerst gespot in maart 1918 op een militaire basis in de Verenigde Staten. Van daaruit verspreidde het zich als een lopend vuur over de aardbol. Vooral jonge volwassenen werden het slachtoffer. Griepsymptomen werden enkele dagen later gevolgd door de dood. Door de wereldwijde massabijeenkomsten aan het einde van de oorlog nam de verspreiding alleen maar toe: maar liefst 20% van de wereldbevolking raakte besmet. Eind 1919 verdween de Spaanse griep even snel als hij gekomen was. De naam dankt het virus aan de Spaanse kranten, die er het eerst over berichtten.
beeld MEMORIAL DAYOp 30 mei 1927 vloog Charles Lindbergh in zijn Spirit of St. Louis over de militaire begraafplaats in Waregem om zijn gevallen landgenoten te groeten en gooide een boeket bloemen naar beneden. Dat gebeurde negen dagen na zijn historische vlucht over de Atlantische Oceaan. Die datum was niet toevallig gekozen. Op Memorial Day in Waregem, de zondag dichtst bij 30 mei, worden jaarlijks de Amerikaanse oorlogsslachtoffers herdacht. De begraafplaats in Waregem is de kleinste Amerikaanse in Europa en de enige in ons land uit de Eerste Wereldoorlog. Er staan 368 zerken in een mooi verzorgd park.
1818
48
1 3
2MILITAIREBEGRAAF-PLAATSEN
DUITSE MILITAIRE BEGRAAFPLAATS MENEN WALDGroenestraat 363 8930 MenenWevelgem
DUITSE MILITAIRE BEGRAAFPLAATS HOOGLEDEBeverenstraat 7486 8830 Hooglede
FRANSE MILITAIRE BEGRAAFPLAATS MACHELENDorpsstraat (45) 9870 MachelenaandeLeie (Zulte)
BEZIENSWAARDIG
8.241
1.022
47.911
1.029
85
161 98250
1.116
236
145
411
1.325
FR
IEPER
ROESELARE
HARELBEKE
INGELMUNSTER
VICHTE
INGOOIGEM
WAREGEM
TIELTDEINZE
LEDEGEMDADIZELE
MENEN
GENT
WEVELGEM
DEERLIJK
KORTRIJK
HOOGLEDE 1
2
4
6
9
10
8
11
7
12
13
5
3
67 8
9
10
11
1213
3
4
75
38
11
711
5
11
67 8
9
11
12
13
12
8
13
711
STADSARCHIEF WAREGEM
figuur EDWARD VERMEULEN/WARDEN OOMEdward Vermeulen was een WestVlaamse volksschrijver. Hij werd geboren in Beselare op 12 april 1861. Hij debuteerde pas op zijn vijftigste met de roman Herwording. Onder het pseudoniem Warden Oom raakte hij bekend met sociaalgeëngageerde verhalen over het WestVlaamse boerenleven. In de zomer van 1918 belandde Vermeulen in de gevangenis van Torhout wegens antiDuitse praktijken. Kort voor de bevrijding kwam hij opnieuw vrij. Na de oorlog trok hij terug naar zijn woonplaats Hooglede om daar nog enkele boeken uit te geven. In Dagboek van een banneling neemt hij de oorlogsgruwel die hij zelf mocht ondervinden op de korrel. Vermeulen overleed op 73jarige leeftijd.
Nergens is de tragiek van een wereldoorlog zo tastbaar als op de talrijke militaire begraafplaatsen in onze regio. Duizenden jonge soldaten vonden er de eeuwige rust. De geboortedata op de kruisjes spreken boekdelen.
49
4 6 8 10 12
5 7 9 11 13
ROESELARE COMMUNAL CEMETERYBlekerijstraat (71) 8800 Roeselare
DADIZEELE NEW BRITISH CEMETERYBeselarestraat (56) 8890 Dadizele (Moorslede)
KEZELBERG BRITISH CEMETERYKorteweg8560 Wevelgem
LEDEGHEM MILITARY CEMETERYDe Kempens 8880 Ledegem
VICHTE MILITARY CEMETERY Elf Novemberlaan8570 Vichte (Anzegem)
FLANDERS FIELD AMERICAN CEMETERYWortegemseweg 117 8790 Waregem
HARELBEKE NEW BRITISH CEMETERYDeerlijksesteenweg (38) 8530 Harelbeke
MOORSELE MILITARY CEMETERYCaesar Gezellestraat 8560 Wevelgem
KORTRIJK (ST. JAN) COMMUNAL CEMETERYMeensesteenweg (101) 8500 Kortrijk
INGOYGHEM MILITARY CEMETERYPastoor Verrieststr. (25) 8570 Ingooigem (Anzegem)
focus ZIJ RUSTEN IN VREDE
8.241
1.022
47.911
1.029
85
161 98250
1.116
236
145
411
1.325
FR
IEPER
ROESELARE
HARELBEKE
INGELMUNSTER
VICHTE
INGOOIGEM
WAREGEM
TIELTDEINZE
LEDEGEMDADIZELE
MENEN
GENT
WEVELGEM
DEERLIJK
KORTRIJK
HOOGLEDE 1
2
4
6
9
10
8
11
7
12
13
5
3
BEZIENSWAARDIG
AANTAL GRAVEN
ERFGOEDKLEINSEMINARIE.BE
OP 11 NOVEMBER 1918 GEVEN DE DUITSERS ZICH OVER NA EEN BITTER EN BLOEDERIG EIND-OFFENSIEF. ONZE REGIO LIKT ZIJN WONDEN EN ZOU NOG JARENLANG IN DE WEER ZIJN OM ALLES WEER LEEFBAAR TE KRIJGEN.
50
N a vier jaar in de loopgraven slagen de geallieerden er eindelijk in om een door
braak te forceren. Door het lenteoffensief van april 1918 zijn de Duitsers aan het einde van hun krachten. De geallieerden dwingen hen in de verdediging met dagelijkse kleine aanvallen. Ondertussen treffen ze de voorbereidingen voor het grote eindoffensief, dat ook in onze regio diepe sporen zou achterlaten.
SPOOR VAN VERNIELINGHet startschot is een grote artillerieaanval in de nacht van 28 september op Houthulst, Langemark, Poelkapelle en Zonnebeke, die
tot in HoogledeGits te horen is. De komende dagen winnen de geallieerde troepen geleidelijk terrein, zij het mondjesmaat en met grote verliezen aan beide zijden. De lokale bevolking gaat massaal op de loop en de Duitsers laten een spoor van vernieling achter in de regio. Dorpen en stadskernen worden leeggeplunderd en vernield.
DIENST DER VERWOESTE GEWESTENNa de wapenstilstand van 11 november keren
de inwoners terug naar hun woonplaats, of wat ervan overblijft. De gemeenten dichtbij het front – Westrozebeke, Oostnieuwkerke, Moorsle
de, Dadizele, Wervik en Geluwe – hebben de aanblik van een maanlandschap. Maar ook de dorpen verderop, die de oorlog zonder al te veel schade hadden doorstaan, worden door het bevrijdingsoffensief zwaar getroffen. Alleen de gemeenten ten oosten van de Leiestreek blijven grotendeels gespaard. Heel wat gemeenten worden ‘geadopteerd’ door de Dienst der Verwoeste Gewesten, waardoor de lokale besturen de kosten voor de wederopbouw niet moeten dragen. Door de adoptie komen de gemeenten onder
KIEZEN TUSSENTRADITIE EN
VERNIEUWING
STEEN VOOR STEEN
1818
51
MEIHET TIJ KEERTNa het lenteoffensief zijn de Duitsers aan het einde van hun krachten. Vanaf mei worden ze bijna dagelijks bestookt door de geallieerden.
OKTAMERIKANEN KOMEN ERAANNadat de VS in 1917 Duitsland de oorlog verklaarde, komen de eerste Amerikaanse soldaten pas in 1918 aan in onze regio.
1-14.10DE BELGEN RUKKEN OPDe Belgische troepen blijven terrein winnen, zij het mondjesmaat en met grote verliezen aan beide zijden. Roeselaren en Moorslede worden bevrijd.
03.10ROESELARE GEPLUNDERDIn en om Roeselare wordt hevig strijd geleverd. Burgers en bestuurders verlaten de stad. Roeselare is tot 14 oktober bestuurloos. Duitsers én burgers plunderen de stad leeg.
15-17.10HET FRANSE LEGER STOOT DOORHet Franse leger stoot door richting Lichtervelde en Koolskamp. Beveren, Gits, Izegem en Ingelmunster worden bevrijd.
het bestuur van een Koninklijk Commissaris, die de wederopbouw in goede banen leidt.
TRADITIONALISMEBijna alle gemeenten kiezen voor een reconstructie van de vooroorlogse bebouwing. Maar er wordt ook geëxperimenteerd met nieuwe bouwstijlen. Nogal wat architecten verbleven tijdens de oorlog in Nederland, waar ze beïnvloed raakten door de strakke lijn van de nieuwe Stijlbeweging. Hun modernistische ontwerpen vallen lang niet overal in de smaak. Het conservatieve Vlaanderen houdt vast aan het traditionalisme als esthetische norm voor de aanpak van de wederopbouw.
DE BATAVIAWIJKTijdens de wederopbouw speelt Roeselare
een belangrijke voortrekkersrol. Daarbij wordt het experiment niet geschuwd. In de wijk Batavia bouwen twee teams van architecten een nieuwe tuinwijk met vijftig woningen. Het stedenbouwkundig plan volgt de structuur van de typische Engelse tuinsteden. Het woonverkeer wordt gescheiden van de grote verkeersassen en de tuinen worden bewust klein gehouden, zodat er plaats overblijft voor de aanleg van grote open ruimten. Batavia is een mijlpaal voor de verdere wederopbouw: het project toont aan dat kwalitatieve groepswoningbouw haalbaar én betaalbaar is. Tal van steden zouden het voorbeeld van Roeselare volgen. Vandaag heeft de Bataviawijk vooral een uitgesproken Belgisch karakter. De eenvormige tuintjes en gevels maakten plaats voor een bonte mix van kleuren en stijlen.BATAVIALAAN 1, ROESELARE
KLOOSTER TEN BUNDERENSinds de 18e eeuw biedt het klooster van de zusters augustinessen onderdak aan een armen
school en een meisjesinternaat. Bij het uitbreken van de oorlog vluchten drie zusters met 31 weesmeisjes naar Frankrijk. Tijdens de Eerste Slag bij Ieper moeten ook de andere zusters het klooster verlaten, zodat het als lazaret kan worden ingericht. Twee van hen blijven achter om te helpen bij het verzorgen van gewonde soldaten. Tijdens de bevrijding wordt Moorslede zwaar getroffen. Het klooster wordt, net als het dorp, volledig tot puin herleid. In de jaren 1920 wordt het volledig heropgebouwd in neogotische stijl. Vandaag biedt het nog steeds onderdak aan een basisschool.STATIONSTRAAT 49, MOORSLEDE
52
23.10DOMPER OP DE FEESTVREUGDENa de bevrijding van Waregem door Franse soldaten barsten vreugdetaferelen los in het centrum. Nieuwe gevechten van de Duitsers maken een eind aan de feestvreugde.
28.10WINSTON CHURCHILL OP BEZOEKChurchill maakt na een overleg in Harelbeke met generaal Tudor, een kleine fronttoer. De uitstap wordt hem bijna fataal: hij rijdt net niet in de handen van de vijand.
31.10GROOT OFFENSIEF IN DEINZEFranse troepen veroveren de stationsbuurt van Deinze met zware beschietingen. Heel wat burgers schuilen in hun kelder: vaak een fatale keuze.
OKT-NOVEERSTE BURGERS KEREN TERUGDe eerste burgers keren naar hun streek terug. Alles is verwoest en de toestand vaak onleefbaar. Het landschap ligt bezaaid met oorlogsmateriaal, obusputten en lijken.
10-11.11LAATSTE WAPENFEITENNet voor de wapenstilstand komt een twintigtal Belgische soldaten in Nazareth om het leven.
11.11WAPENSTILSTANDDe Duitse capitulatie wordt getekend in een treinwagon op het westelijk front in Rhetondes (Frankrijk). De Eerste Wereldoorlog is ten einde.
ACCORDEON-FABRIEK
Het Callewaertaccordeon – ook wel Lichterveldschen genoemd – is een begrip in de muziekwereld. Felix Callewaert begon met de productie omstreeks 1890. Tijdens de oorlog wordt de fabriek volledig vernield. Moeder Emma komt om bij een bombardement. De rest van de familie vlucht naar Limburg, waar vader Felix in 1918 overlijdt. Na de oorlog bouwt zoon Eugeen de fabriek weer op. Hij wordt burgemeester van Lichtervelde en raakt tijdens de Tweede Wereldoorlog betrokken bij het verzet. In 1942 komt hij samen met twaalf dorpsgenoten in een Duits concentratiekamp terecht, waar ze op 15 juni 1944 worden onthoofd. Het nieuws van hun dood bereikt Lichtervelde pas acht maanden na de bevrijding. De inwoners koelen hun woede door de huizen van collaborateurs in brand te steken. Vandaag is in de voormalige accordeonfabriek een strijkwinkel gevestigd.STATIESTRAAT 1, LICHTERVELDE
IJZERWINKEL VANCANNEYT
De WestVlaamse architect Huib Hoste speelde een belangrijke rol in de wederopbouw van onze regio. Tijdens de oorlog vluchtte hij met zijn gezin naar Nederland. Daar raakte hij sterk beïnvloed door de Nieuwe Zakelijkheid en het Functionalisme. Bij zijn terugkeer werd hij aangesteld als Hoog Koninklijk Commissaris voor de coördinatie van de gemeente Zonnebeke, maar ook elders realiseert hij tal van projecten, van burgerwoningen tot openbare gebouwen. Vooral in Wervik – de geboorteplaats van zijn moeder – laat Hoste zijn sporen na. IJzerwinkel Vancanneyt in de Nieuwstraat is een opvallend visitekaartje. Het kubistische ontwerp maakt voor het eerst in België gebruik van een betonnen skelet in winkelbouw. Vandaag biedt het gebouw onderdak aan feestzaal ’t Isermael.NIEUWSTRAAT 39, WERVIK
53
WEDEROPBOUW-HOEVE
In augustus 1919 richtte de Belgische Boerenbond een Dienst voor het Herstel van WestVlaanderen op met zetel in Roeselare. De organisatie verleende voorschotten op de verwachte schadevergoedingen en hielp bij het wegwerken van de talrijke granaatputten, mijnkraters en achtergebleven munitie in de landbouwgronden. De Bouwdienst van de Boerenbond tekende honderden plannen voor nieuwe hoeven en woningen. Op het erf van deze wederopbouwhoeve stond tot voor kort een bunker, die deel uitmaakte van de Duitse verdedigingsgordel in Ledegem. Het betonnen bouwwerk werd tijdens recente renovatiewerken echter gesloopt.KORTWAGENSTRAAT 89, LEDEGEM
VILLA UIT 1926
Sommige architecten drukken zwaar hun stempel op de wederopbouw in onze regio. Een van hen is Remi Lemahieu, geboren in Gullegem en samen met zijn broer actief in de bouwonderneming van zijn ouders. Reeds voor de oorlog tekent hij tal van burgerhuizen en villa’s aan zee, gekenmerkt door een eclectische vormentaal. In 1902 ontwerpt hij zijn eigen woning in de Bissegemstraat in Gullegem, vlakbij de houthandel die hij intussen heeft opgericht. Tijdens de oorlog vlucht hij net als vele andere architecten naar Nederland. Bij zijn terugkeer legt hij zich volledig toe op de wederopbouw, waarvan deze fraaie villa in art deco een mooi staaltje is.HEULESTRAAT 23, GULLEGEM
BEVRIJDINGS- ROUTEDOWNLOAD DE APPLEES MEER OP P. 56
VERZAMELENGEBLAZEN
VAN DE GROOTE OORLOG IS IN ONZE REGIO WEINIG TASTBAARS BEWAARD GEBLEVEN. DE HERINNERING LEEFT VOORT IN VERHALEN, MAAR OOK IN DE COLLECTIES VAN TALRIJKE VERZAMELAARS.
Johan Delbecke uit Roeselare begon meer dan tien jaar geleden aan zijn verzameling postkaarten uit de Eerste Wereldoorlog om zijn geschiedenislessen mee te illustreren. “Die eerste postkaarten waren achteraf gezien helemaal niets waard”, lacht de leraar nu. “Tegenwoordig schuim ik gespecialiseerde beurzen, handelaars en websites af, op zoek naar zeldzame postkaarten uit de regio tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ik heb er duizenden. Jaarlijks koop ik er zo’n 500 bij. Ik klasseer ze allemaal nauwgezet op locatie, uitgever en de staat waarin ze verkeren. Want dit mag dan wel mijn persoonlijke passie zijn, toch beschouw ik mijn postkaarten ook als collectief erfgoed. Als ik er niet meer ben, moeten ze hun nut behouden.”
54
Toen hij nog een kleine jongen was, kreeg Dirk Verhelst een bajonet van zijn overbuur. Zijn vader zag het vuur in zijn ogen, dus begonnen ze samen alles te verzamelen wat ze konden vinden uit de beide wereldoorlogen. “Het hielp dat mijn vader veldwachter was. Hij kwam overal te velde en vond de meest waardevolle dingen die bij de mensen thuis rondslingerden. Zo trof hij ooit een boer aan die het graan voor zijn koeien opschepte met een prachtige Duitse soldatenhelm. Hij gaf hem een mooie pot in ruil, en die boer vond dat hij een gouden zaak had gedaan! Toen mijn vader overleed, stond het huis van onder tot boven vol met militaire spullen. Samen met de gemeente Hooglede heb ik er hier een heel oorlogsmuseum mee gevuld.”
Johan vande Kerkhove begon zijn verzameling fantasiekaarten uit de Eerste Wereldoorlog toen hij net afgestudeerd was als socioloog, intussen veertig jaar geleden. “Toen verzamelde iedereen ansichtkaarten. Ik was een van de weinigen die meer interesse hadden voor de mens in plaats van de feiten. Dat kwam me goed uit: daardoor waren mijn fantasiekaarten toen nog spotgoedkoop!” Intussen heeft Johan er al meer dan 20.000, die hij rangschikt per thema: spotprenten, propaganda, kinderen, en vooral veel liefdeskaartjes. “Fantasiekaarten waren als sms’jes. Sommige soldaten stuurden er wel vijf per dag! Daardoor zijn ze een prachtige weergave van de toenmalige tijdgeest.”
55
WWW.HOOGLEDE.BE > VRIJE TIJD > MUSEUM & TOERISME
BEZOEKTIP
56
ACHTER HET FRONT VAN 14-18Over leven in bezet gebied
Download de applicatie en (her)ontdek de oorlogsgeschiedenis van onze regio. Vier thematische auto(car)routes en zeven wandelroutes ne
men je mee naar de 19 gemeenten achter het front. Aan de hand van getuigenissen, verhalen, cijfers en feiten kom je meer te weten over het dagelijks leven in bezet gebied.
DOWNLOAD de app via de App Store (iPhone/iPad) of Google Play (Android) of via de QRcodes hieronder.
KLIK op het icoontje om de app te openen en vul de vragenlijst in.
KIES een route of stel zelf je parcours samen en klik op ‘Start’.
infoinfo routesroutes
1
2
3
IS EEN INITIATIEF VAN PROJECTVERENIGING BIE EN TOERISME LEIESTREEK
WWW.BIENET.BE | WWW.TOERISME-LEIESTREEK.BE
LEES MEEROVER DE EERSTE WERELDOORLOG AAN DE ANDERE KANT VAN HET FRONT OP:
WWW.
VEERTIENACHTTIEN .BE
WWW.KINDERENINBEZETGEBIED
.BE
AGENDABEKIJK DE HERDENKINGS-
ACTIVITEITEN IN ONZE REGIO OP:
DIT PROJECT KWAM TOT STAND MET DE STEUN VAN DE BOVENSTAANDE PARTNERS
WWW.VEERTIENACHTTIEN.BE/
ACTIVITEITEN WWW.
TOERISME- LEIESTREEK .BE
APP STORE iPhone/iPad
GOOGLE PLAY Android
© c
olle
ctie
W. D
erae
ve
57
REDACTIENICOLAS CHARTIERBART DE VLIEGHER
VORMGEVINGFRÉDÉRIC LIEMARLIES NACHTERGAELE
FOTOGRAFIEPHILIP VANOUTRIVEBENOIT VERMEERENJELLE VERMEERSCH
ILLUSTRATIESLIEN GEEROMSJULIE VAN WEZEMAEL
CORRECTIEFRANK VAN DEN BRANDEN
CONCEPT EN CREATIE STAPEL MAGAZINEMAKERS WWW.STAPEL.BE
DRUKCONTINUGA | WWW.CONTINUGA.BE
VERANTWOORDELIJKE UITGEVERKRIS DECLERCQ PROJECTVERENIGING BIEPOLENPLEIN 15, 8800 ROESELARE
DEPOTNUMMERD/2014/11.976/3
BEDANKTLUC DE MUNCK, JOHAN DELBECKE,RIK FOULON, JOHAN VANDE KERKHOVE,ROGER VERBEKE, DIRK VERHELST,EN NATASCHA ZELIMKHANOVA
DEELNEMENDE STEDEN EN GEMEENTEN ANZEGEM, DEINZE, HARELBEKE, HOOGLEDE, INGELMUNSTER, IZEGEM, KORTRIJK, LEDEGEM, LICHTERVELDE, MENEN, MOORSLEDE, NAZARETH, ROESELARE, STADEN, WAREGEM, WERVIK, WEVELGEM, WIELSBEKE EN ZULTE
REDACTIERAADEMMANUEL DERDEYNANNELIEN NOPPEKIM VAN BELLEGHEMLIEN VANHAVERBEKEHUGO VERHENNE
TE VOET
MET DE AUTO(CAR) creditscredits
ROESELARE
IZEGEM
INGELMUNSTER
HOOGLEDE
SCHUWEMAANDAG
OP MAANDAG 19 OKTOBER 1914 NAMEN FRANSE SLUIPSCHUTTERS DE DUITSE TROEPEN ONDER VUUR. DE DUITSERS REAGEERDEN FURIEUS…
DAGELIJKSLEVEN
OOK ONDER DUITSE BE-ZETTING GING HET LEVEN GEWOON VERDER, OOK AL WAS HET SAMENLEVEN MET DE DUITSERS NIET ALTIJD EVIDENT.
GENEESKUNDE & VERZORGINGTAL VAN GEBOUWEN IN ONZE REGIO DEDEN DIENST ALS GEÏMPROVISEERDE ZIE-KENHUIZEN OF LAZARETTEN VOOR GEWONDE DUITSE SOLDATEN.
BEVRIJDINGS-ROUTE
DE LEIE VORMDE EEN BE-LANGRIJKE BARRIÈRE IN DE GEALLIEERDE OPMARS. OP SOMMIGE PLAATSEN LIETEN DE LAATSTE OORLOGSDAGEN DIEPE SPOREN NA.
STADEN
LICHTERVELDE
MOORSLEDE
58
outrooutro
Een oorlog kent geen winnaars, alleen verliezers. De verhalen in dit magazine overstijgen de gebeur
tenissen aan het begin van de vorige eeuw. Ook vandaag vallen onschuldige burgers ten prooi aan conflicten waar zij zelf geen vat op hebben. Wereldwijd laten mensen nog steeds hun hele hebben en houden achter, op de vlucht voor brandhaarden die qua wreedheid niet voor de Eerste Wereldoorlog moeten onderdoen. Dat alleen al maakt het belangrijk om die zwarte bladzijden uit onze geschiedenis nooit te vergeten. Ze helpen ons om het heden beter te begrijpen. Oorlog en geweld zijn immers universeel en van alle tijden, hoe graag we het ook anders zouden zien. In een wereld die steeds kleiner wordt, zijn Syrië, Gaza of Oekraïne immers dichterbij dan u denkt.
GOOGLE, WARS IN
THE WORLD
DE ZWARTE BLADZIJDEN UIT ONZE GESCHIEDENIS HELPEN ONS OM HET HEDEN BETER TE
BEGRIJPEN
‘Hoe zinloos is alles wat ooit werd geschreven, gedaan, gedacht,
als zoiets mogelijk is! Het moet allemaal gelogen en zonder belang zijn, wanneer
eeuwenoude cultuur niet eens kan verhinderen dat deze stromen
van bloed worden vergoten.’
ERICH MARIA REMARQUE (1898-1970), VAN HET WESTELIJK FRONT GEEN NIEUWS
Top Related