DE VOLKSKRANTDINSDAG 6 JULI 2010

DE VOLKSKRANTDINSDAG 6 JULI 201012 13

Binnenland Binnenland

Alles in de tijdelijke hut van Mfun-do hangt samen met de tradities.Naast zijn matras staat een pan methet eten van vandaag: kleffe rijst metaardappelen zonder zout. Tot eenweek na zijn besnijdenis mag hijgeen zout eten en mag hij niet drin-ken. Het is een van de zwaarste be-proevingen, maar ook een manierom het urineren te beperken, wat degenezing bevordert.

Verderop staat een emmer met eenmengsel van witte klei en water:Mfundo’s gezicht moet bedekt zijnmet een dun laagje, zeker als hij naarbuiten gaat. In de kwetsbare fase tus-sen jongen en man moet je voorko-men dat kwade geesten je herken-nen. Onder aan zijn bed ligt zijnneefje Apiwa (12) te slapen, de ‘bood -schapper’, die de komende wekeneten voor hem haalt. Apiwa mag on-derweg met niemand praten, wantdan zou een kwade geest iets met hetvoedsel kunnen doen.

Uitgelicht Ui tge l i c h t

‘Wie zich niet laatbesnijden, isgeen echte Xhosa’

Verspreid over een hobbe-lig, glooiend terrein netbuiten New Brighton, eenvan de oudste townshipsvan Port Elizabeth, staan

dertig vierkante hutten van hout enzeil. In de struiken hangt plastic enander zwerfvuil, het uitzicht is braak-liggend industriegebied en doodlo-pende spoorrails. Hier liggen de tij-delijke onderkomens van bakhwetha,Xhosa-jongens die net zijn besnedenen zich enkele weken aan beproevin-gen moeten onderwerpen.

Ze zijn ‘de bush in’ gegaan om mante worden. Prominenten als oud-bis-schop Desmond Tutu en voormaligpresident Nelson Mandela gingenhen voor. ‘Ik keek omlaag en zag eenperfecte snede, schoon en rond, alseen ring’, schreef Mandela in zijn au-tobiografie Long walk to Freedom.‘Mijn jaren als man tel ik vanaf hetmoment van mijn besnijdenis.’

Sandiso Makwetu (17) moet zoekenin welke hut zijn net besneden neefligt, die het bezoek verwacht. Driejongens met witte plastic emmers,die hun verwanten net eten hebbengebracht, houden hem tegen. ‘Bui -tenstaanders mogen hier niet ko-men. We moeten onze cultuur be-schermen.’ Oprechte spijt klinktd o o r, omdat ze in deze WK-tijd eenbuitenlander niet graag teleurstel-len. ‘We komen wel terug als het don-ker is’, fluistert Makwetu.

Twee uur later houdt hij het zeil-doek omhoog van een van de groot-ste hutten. Mfundo (19) ligt er naaktonder een deken, op een slip na vangeitenhuid, en met verband metkruiden rond zijn penis. Het is eendag nadat de ncibi, de traditionelebesnijder, zijn voorhuid verwijderdemet een snelle haal van een traditio-neel mes. ‘Ik voelde het maar even. Inde avond kwam de pijn echter opzet-ten. Ik kreeg allerlei gevoelens vanspijt. Maar ik kan niet meer terug.’

Jaarlijks tientallen amputaties en doden

BUITEN HETS TA D I O NPORT ELIZABETH

De besnijdenissen bij de Xhosa heb-ben plaats tijdens de schoolvakan-ties, in juli en rond Kerst. Vooral in af-gelegen dorpen in de Oostkaap lopenze vaak slecht af, door slecht uitge-voerde besnijdenissen, slecht behan-delde wonden of uitdroging. Van de60 duizend jongens die in 2009 in deprovincie zijn besneden, moesten 91het met de dood bekopen. Er werdener 713 in het ziekenhuis opgenomen,wat in 49 gevallen leidde tot amputa-tie van de penis. De teller voor ditjaar stond op 1 juli op 40 doden, al-dus cijfers van het departement van

gezondheidszorg in de Oostkaap.Andere etnische groepen in Zuid-Afri-ka, als de Pedi’s, laten zich ook be-snijden, maar de Zulu’s niet. Stam-hoofd Shaka Zulu schafte het gebruik200 jaar geleden af, omdat hij zijn krij-gers niet kon missen en omdat ze tij-dens hun verblijf ‘in de bush’ eenmakkelijke doelwit waren. In decem-ber pleitte Zulukoning Zwelithini erechter voor het gebruik weer in tevoeren voor Zulu’s, omdat besnedenmannen minder vatbaar zijn voor be-smetting met hiv. Sindsdien zijn eenpaar duizend Zulu-jongens besneden.

Alleen de radio naast zijn bed pastniet in de traditie. ‘Onze leiders heb-ben lang vergaderd of er tijdens hetWK televisies de hutten in mochten.Ze waren tegen. Verschrikkelijk, wantik ben gek op voetbal’, zegt Mfundo.Dan legt hij zijn hoofd op zijn kussenen kreunt, bijna onhoorbaar.

Ve r a n d e r i n gMfundo is een ander mens als hijruim een maand eerder vertelt hoe-zeer hij uitkijkt naar zijn inwijding.‘Ik voel me al man, al mijn vriendenzijn man, ik ben er volwassen genoegvoor’, zegt hij vol bravoure op hetterras van Zanzibar, een populair eet-café in het centrum van de stad. ‘Ikverlang ook naar verandering. Ik wilverantwoordelijkheden dragen, eengezin kunnen stichten, werk zoeken.’

Uitgebreid licht hij de gebruikentoe, voor zover hij die kent. Eerst het‘afscheidsfeest’ met veel umqombothi,het traditioneel gebrouwen, drabbi-ge maïsbier. ‘Anders is het niet Afri-kaans genoeg.’ Dan de ceremoniesom de voorouders te vragen hem teverwelkomen in een nieuw leven.Het verbod voor vrouwen om net be-sneden jongens te ontmoeten. Hetfeest als je ‘uit de bush’ komt, denieuwe kleding die je dan aantrekt.

Die kleren, ubukqwala of kakhis,naar de voorgeschreven kleuren, vor -men een verhaal apart. Na de besnij-denis mag een Xhosa zijn oude klof-fie niet meer dragen, zelfs zijn mo-biele telefoon moet hij weggeven. Inplaats daarvan moet hij zes maan-den gedistingeerd over straat gaan,met overhemd, blazer, lange broek,leren schoenen en golfpet – het liefstvan bekende merken – zodat ieder-een kan zien dat je man bent gewor-den. ‘Sommige families sparen eenjaar of langer’, zegt Mfundo. Hij heeftdan al twee paar Prada-schoenen ge -kocht. ‘Mijn moeder betaalt.’

Tegen de besnijdenis, ziet hij o p.

Het heeft geen zinte zeggen dat hetmeevalt, we zijnallemaal bang

Xhosa-jongens bereiden zich buiten Port Elizabeth inafzondering voor op hun volwassenheid. Zonder tvvoor het WK, zonder voorhuid. Door Marnix de Bruyne

Pain in the Mountain, schilderij uit 1999 van Trevor Makhoba.

‘Het heeft geen zin te zeggen dat hetwel meevalt’, zegt hij in het café. ‘Ie -dereen is er bang voor.’ Maar ervanafzien is geen optie. ‘Wie dat doet iszwak en laf, en is niet Xhosa genoeg.’

Ziek‘Ik was 14 toen ik besneden werd’, be-gint zijn tafelgenoot, Sandise Potwa-na (36). Hij werkt in de Oostkaap alsadviseur jongerenzaken voor de Con-tralesa, de raad van traditionele lei-ders van Zuid-Afrika. ‘Met mij verliepalles goed, maar mijn vriendje Andi-le, ook 14, werd erg ziek. Zijn peniszwol op, kreeg een enge kleur enging stinken. ‘Er is niets dat me kanstoppen te sterven’, zei Andile tegenme. ‘Zeg mijn moeder dat ik van haarhoud.’ Een dag later ging hij dood.Net als een ander in onze groep.’

Het trauma dat dit veroorzaakte– ‘ik denk er nog vaak aan’ – is zijndrijfveer om samen te werken metde Contralesa. ‘Ik heb me ingezetvoor de campagne om de minimum-leeftijd voor besnijdenis te verhogen.Sinds 2004 moet je 18 zijn. Dan ben jesterker en mondiger. Maar het zougoed zijn als het gebruik helemaalwordt afgeschaft’, zegt hij ineens fel.Mfundo heeft verbaasd zitten luiste-ren. ‘Dan zijn we het oneens.’

Welke Xhosa je ook spreekt, nie-mand denkt dat de ceremonie zalverdwijnen. De groepsdwang is tegroot. ‘Zelfs homo’s, die zich geenman voelen, doen het’, zegt Mfundo.

Voormalig ANC-jeugdleider FikileMbalula, nu onderminister van poli-tie, had het ‘te druk’, zegt Makwetu.Politieke vrienden lokten hem vorigjaar naar een ncibi, die hem, op zijn36ste, besneed. ‘Nu zegt hij het ge-weldig te vinden.’

‘Het enige dat we kunnen bereikenis de besnijdenissen veiliger latenverlopen’, zegt de arts Mamisa Cha-bula-Nxiweni berustend. Zij is hoofdvan het departement van gezond-heidszorg in Nelson Mandela Bay Me-tro, waartoe Port Elizabeth hoort.Chabula (62) zet zich daar voor insinds angstige dorpsoudsten haar in1988 kwamen vragen vijf besnedenjongens te onderzoeken, vertelt ze inhaar huis in een buitenwijk. ‘Dat zedat aan mij, een vrouw, vroegen,maakte duidelijk hoe ernstig de situ-atie was. De penis van een jongenmoest worden geamputeerd.’

Twee jaar praatte ze in op traditio-nele besnijders en verzorgers, omhun werkwijze aan te passen. Aan -vankelijk zonder resultaat. ‘Je hadeen ncibi die bijna blind was, een an-der had bevende handen, maar tochmochten ze doorgaan. Pas toen ikduidelijk kon maken dat de ncibi’szelf ook risico’s liepen, omdat ze methiv besmet kunnen worden, zeidenze: ‘Okay, mama, you are right.’

Nu is er een gedragscode voor nci -bi’s en verplegers. Ze moeten zich la-ten registreren, krijgen een mini-mumopleiding op het gebied vanonder meer hygiëne, en mogen nietmeer aangeschoten besnijdenissenuitvoeren. Ook geldt de regel ‘één

jongen, één mes’, om hiv-besmettingte voorkomen.

‘Het grootse probleem zijn de on-bekwame verzorgers, die stug door-gaan met hun werk omdat ze hetgeld nodig hebben. Ik schat dat60 procent van hen over te weinigkennis beschikt. Veel complicatiesontstaan omdat de verpleger na debesnijdenis de penis te strak ver-bindt, waardoor de doorbloeding on-voldoende is.’

KliniekInmiddels gaan stemmen op de be-snijdenissen in klinieken te laten uit-voeren. Dat is niet realistisch, zegtChabula, die haar vijf zonen ook tra-ditioneel liet besnijden. ‘Zo loop je debeproeving mis en zal de gemeen-schap je evengoed buitensluiten.’

Haar droom is dan ook de klinieknaar ‘de bush’ te brengen: een vastehut te midden van de hutten voor debakhwetha, waar de jongens gecon-troleerd, hygiënisch, met chirurgi-sche messen en voldoende nazorg

kunnen worden besneden – ‘als zewillen zonder verdoving’ – om daar-na naar hun eigen hut te gaan. ‘De le-venslessen die ze daar krijgen, zijn indeze tijden van normloosheid erg be-langrijk’, zegt Chabula.

In zijn hut op het winderige indus-trieterrein bij New Brighton, zijn eendag na Mfundo’s besnijdenis al oude-ren langsgekomen met verhalen ‘dieduidelijk maken wat mannelijkheidis’, vertelt Mfundo er, liggend op zijnmatras. Het was deep stuff, maar er-over uitweiden kan hij niet. ‘Dat magniet waar jongens bij zijn’, zegt hij,kijkend naar zijn neef Sandiso en‘boodschapper’ Apiwa.

Als Mfundo op 17 juli zijn hut ver-brandt, de klei van zijn lichaam wasten zijn kakhis aandoet, mag hij zichecht man noemen. Maar nu al staathij een trede hoger dan zijn neef.

Dit is het negende en laatste deel vaneen serie over Zuid-Afrika, geschrevenvanuit de speelsteden van het WKvoetbal.

Mfundo Makwetu in zijn hut in New Brighton. Foto Marnix deBruyne

Thabise Kulata (19), in december besneden en dus man, gaat gekleed in dure merkkleding van Navada over straat. Foto Guus Dubbelman / de Volkskrant

ZUID-AFRIKA

SWAZILAND

NAMIBIË

BOTSWANA

ZIMBABWE

Zuid-Afrika

240610 © de Volkskrant - eda

0 500 km

Johannesburg

Port Elizabeth

LESOTHO

Oostkaap