Download - Bart Peters Gijs Kurstjens Rijn in Beeld · 2019. 12. 8. · 10 Agrarisch natuurbeheer 111 10.1 Weidevogelbeheer 111 10.2 Botanisch beheer 113 10.3 Advies 115 11 Een nieuwe omgang

Rijn in BeeldDeel 2: Inrichting, beheer en beleid langs grote rivieren

Bart Peters Gijs Kurstjens

Rijn in Beeld Deel 2Inrichting, beheer en beleid langs grote rivieren

Rijn in BeeldDeel 2: Inrichting, beheer en beleid langs grote rivieren

Bart Peters Gijs Kurstjens

April 2012

InhouDsopgave

1 Veranderingeninhetrivierengebied 81.1 Waarkomenwevandaan? 91.2 Veranderendrivierenland 101.3 Opzet 11

Deel 1 succesfactoren voor uiterwaardinrichting en beheer 13

2 SysteemanalysevandeRijntakken 142.1 Uiterwaardinrichtingvanuitdeeigenheid 142.2 DeGeldersePoort:hoogwatergeulenenrivierkwelgeulen 172.3 DeWaal:stromendenevengeulen 222.4 DeIJssel:kronkelwaardgeulen,nevengeulenenhanken 262.5 Nederrijn:stagnanteStrangenenhoogwatergeulen 402.6 Benedenstroomsetrajecten 47

3 Algemenekwaliteitsprincipesvoorinrichtingsprojecten 523.1 Vansysteemanalysenaardetailontwerp 523.2 Zoekhetzandop 523.3 Ligging,dimensiesenafwerkingshoogtes 573.4 Ooibosontwikkelingeninrichting 583.5 Kwelbenutten 593.6 Omgaanmetconcessiesaanhetideaalontwerp 603.7 Omgangmetomputten 623.8 Uiterwaardinrichtingendescheepvaartfunctie 63

4 Terreinbeheer 644.1 Begraasdelandschappen 644.2 Begrazingenooibosontwikkeling 684.3 Hooilanden 69

Deel 2 Terugkerende landschappen en ontbrekende schakels 71

5 ActiefZand 725.1 Hetherstelvanzandigeoeverwallen 725.2 Verschillendekansrijkdomperrijntak 755.3 Actieplan“ActiefZand” 81

6 Stromendegeulen 846.1 Deeerstenevengeulen 846.2 Waterplanten 856.3 Vissen 866.4 Macrofauna 866.5 Morfologischeontwikkelingen 87

5inhouDsoPGAve

7 HerstelvanLaagdynamischemoerassen 897.1 moerasfaunastagneert 897.2 ProefprojectBuitenOoij 897.3 ResultatenproefOudeWaal 937.4 Ontwikkelingskansenvoorlaagdynamischmoeras 94

8 Kansenvoorontbrekendefauna 988.1 Terugkeerbeversmaaktnaarmeer 988.2 Ontbrekendesoorten 998.3 Oorzakenvoorafwezigheid 1018.4 Benodigdemaatregelenvoorterugkeer 101

Deel 3 succesvol beleid 105

9 Successeninhetnatuurbeleid 1069.1 HetsuccesvandeEHS 1069.2 Coalitiemethoogwaterprojectenendelfstofwinning 1089.3 NadereUitwerkingRivierengebied(NURG) 1099.4 KaderrichtlijnWater 109

10 Agrarischnatuurbeheer 11110.1 Weidevogelbeheer 11110.2 Botanischbeheer 11310.3 Advies 115

11 EennieuweomgangmetNatura2000ennatuurwetgeving 11611.1 Naareenanderdetailniveau 11711.2 BetereenbrederedefinitiesvanuitNatura2000/NB-Wet 11811.3 ActualisatievandeFloraenFauna-Wet 12011.4 Groterezoek-enbeschermingsgebieden 123

12 Nieuweomgangmetzomerganzenlangsdegroterivieren 12412.1 Deganzendiscussie 12412.2 Landbouwschade 12612.3 Ecologischeschade 12612.4 Strategievoordebeperkingvanhetaantalzomerganzen 127 inhetrivierengebied

Deel 4 succesvolle coalities in het rivierenland 129

13 Delfstofwinningennatuurontwikkeling 13013.1 Delfstofwinningalshefboomvoorgrondverwerving 13013.2 Kleialshernieuwbaregrondstof 13113.3 Kleiwinningalsecologischhersteleninhaalslaginhetrivierbeheer 13313.4 Combinatiemogelijkhedenmetzandwinning 134

6 rijn in beeld

13.5 Omgangmetdiepezandwinning 13613.6 Herinrichtingvanbestaandezandwinplassen 13613.7 Conclusies 139

14 Doorstromingenoverruimte 14114.1 Overruimtealsontwerpprincipe 14114.2 Ruimtevoorooibos 14314.3 CyclischeVerjonging 14314.4 HandreikingenvoorprojectStroomlijn 14514.5 Eenomslagpuntnaarklassiekedijkverhoging? 148

15 Openstellingloont 14915.1 Inleiding 14915.2 Economischewaardevanuiterwaardlandschappen 15015.3 Heteffectvanopenstelling 15315.4 Effectenopdagrecreatie 15515.5 Effectenopverblijfsrecreatie 15515.6 Conclusies 15615.7 Aanbevelingen 156

Deel 5 strategieën voor de toekomst, ooievaar 2.0 159

16 Ooievaar2.0 16016.1 PlanOoievaaralsgroeibriljant 16016.2 Investeerinconceptendiewerken 16016.3 Kwaliteitvaninrichtingsprojecten 16316.4 KoesterdeKaderrichtlijnWater 16316.5 Derolvanlandschapennatuurbijhogereafvoernormen 164

7inhouDsoPGAve

1 veRanDeRIngen In heT RIvIeRengeBIeD25 jaar na plan Ooievaar

Figuur 1. De Millingerwaard heeft zich in 20 jaar tijd van een agrarische uiterwaard met een oud kleiputtencomplex tot een natuurlijk rivierenlandschap ontwikkeld (foto Beeldbank Rijkswaterstaat, Joop van houdt).

8 rijn in beeld

veRAnDeRinGen in het RivieRGeBieD

1.1 WaaR komen We vanDaan?In1986werdvanuiteenprijsvraagvandeRijks-planologischeDiensthet‘PlanOoievaar’gepresen-teerd.‘Ooievaar’wondatjaardeeersteprijs,vooraldoordevernieuwendekijkophettoekomstigsamengaanvannatuur,ontgrondingen,landbouwenrivierbeheerlangsonzerivieren.Hetbeschrijfthetverdwijnenvanbelangrijkecomponentenalsooibossen,stromendegeulenendynamischerivier-processen.Maarbovenaleenstrategieomditsoortelemententerugtebrengendoornieuwecoalitiesaantegaanmetvoorheenmoeilijkteverenigenfunctiesalshoogwaterbestrijding,natuurendelfstof-winningendooreennieuweruimtelijkeomgangmetdelandbouwtebepleiten(DeBruine.a.,1987).Ooievaarwerdgeschrevenineentijddathetrivie-rengebiedecologischvolkomenaandegrondzat.Dekwaliteitvanhetrivierwaterwasnogsteedsruimonderdemaatendenatuurvanuiterwaardenwasdooreeuwen-langecultiveringendecennialangelandbouwintensiveringopeenabsoluutdiepte-puntgeraakt.Denatuurbeschermingbeperktezichindietijdnogtothetbescher-menvanenkele‘postzegels’,vaakmetwatrelictpopulatiesvanstroomdalfloraofrietlandenlangsverlanderivierlopen.Nietvoornietszijndejaren’80ookalsijkpuntgenomeninhetprojectRijninBeeldvoorwaarwevandaankomen.

Figuur 3. het landschapsbeeld van de meeste uiterwaarden van de Rijntakken in de jaren ’80 (foto Bart Peters).

Figuur 2. Plan ooievaar.

9

1.2 veRanDeRenD RIvIeRenlanDInmiddelszijnveelelementenvanPlanOoievaarwerkelijkheidgeworden.AanvankelijknogvanuitkleinevoorbeeldgebiedenalsdeDuurscheWaarden,deBlauweKamer,MeinerswijkendeMillingerwaardenprivateinitiatievenalshetplan‘LevendeRivieren’(WNF),maaralsnelgevolgddoorgerichtoverheids-beleid,datvormgafaanprogramma’salsdeEcologischeHoofdstructuur(EHS),‘NadereUitwerkingRivierenGebied’(NURG)enlater‘RuimtevoordeRivier’.Ookbijhetbedrijfslevenvondendenieuweideeënaansluiting,waardooranderemanierenvandelfstofwinningeenimpulskregen.Erontstondennieuwenatuur-gebiedendoordatklei-enzandwinnersstructurenaanlegdendiebeterbijdenatuurlijkekenmerkenvanhetrivierdalpasten.Natuurbeheerorganisatiesgaveninhunterreinenmeerruimteaanspontaneontwikkelingenenterugkerendeprocessenwater-enzanddynamiekenbegrazing.

Inmiddelszijnerverschillendenevengeulenaangelegd,ooibossentotontwikkelinggekomenenvrijtoegankelijke,begraasdenatuurlandschappenontstaan.Omhoog-watermeerruimtetegevenzijngebiedengrondigheringericht.Deverwervingenherverdelingvanlandbouwgrondenheefttotgrotere,meeraaneengeslotenland-schapseenhedengeleid.TegelijkertijdvondingebiedenalsdeGeldersePoorteenstructuurverbeteringvandelandbouwplaats.Processendiewealmeerdan150jaarnauwelijksmeerinNederlandkendekregendekanszichopnieuwtemanifesteren.Inheteersteboekjevandittweeluik(Kurstjens&Peters,2012a)isuitgebreidbeschrevenhoedenatuurgereageerdheeftopdeontwikkelingenvandelaatste20jaarenhoegrootdeecologischeverande-

Figuur 4. De Blauwe Kamer was eind jaren ‘80 één van de eerste natuurontwikkelingsgebiedenlangs de grote rivieren (foto Beeldbank Rijkswaterstaat, Joop van houdt).

10 rijn in beeld

veRAnDeRinGen in het RivieRGeBieD

ringenzijngeweest.Ookisin‘RijninBeeld’van20belangrijkenatuurgebiedeneninrichtingsprojecteneenuitgebreidegebiedsanalysegemaakt(ziewww.rijninbeeld.nl).Hetaantalbijzondereplantenendierenissterkgestegeneninfeiteishetrivieren-gebiedvandejaren’80onherkenbaarveranderd.Ditheeftooktotnieuweinzichtenineneennieuwewaarderingvanhetrivierengebiedgeleidenzichvertaaldineconomischeontwikkelingeninhetbuitengebied.

Tegelijkertijdzienwedatmaatschappelijkeontwikkelingennietstilstaan.Erontwikkelenzichnieuweverhoudingentussenrivierbeheer,natuur,landbouwendelfstofwinningenpolitiekekeuzeszorgenvoorverschuivingeninhetbeleid.Inspelenopditsoortveranderingenisnoodzakelijk.Omdaarindejuistekeuzestemakenishetbelangrijkomtewetenwaterwerktenwaternietgoedwerktindepraktijk.Waarmoetenweonsmethetbeleidvandekomende20jaaroprichtenenwaarmoetenwemetbeperktemiddelenpriori-teitaangeven?WaardeauteursvanPlanOoievaardestijdsnoodgedwongenmoestenteruggrijpenopvoorbeeldgebiedenuithetbuitenlandofgoeddoordachte,maartheoretischeconcepten,hebbenwehetinmiddelsveelgemakkelijkergekregen.Hetrivieren-gebiedligtbezaaidmetvoorbeeldenenprojectendielatenzienwatdemogelijk-hedenenonmogelijkhedenvoortoekomstigeinrichting,beheerenontwikkelingzijn.

Indezepublicatieduikenwedaaromdieperindesucces-enfaalfactorenvan25jaarnatuurontwikkelingenuiterwaardinrichting.Hoegevenwedeinrichtings-projectenvandetoekomstvorm,hoebeherenweonzerivierenenuiterwaardennogbeterenwelkbeleidwordtdaarbijvanoverheden,maarookvanprivatepartijengevraagd?

1.3 opzeTHetvoorliggendesyntheseboekjeisuitvijfdelenopgebouwd:

Deel 1 succesfactoren voor uiterwaardinrichting en beheerWatzijndebelangrijkstelessendieuitdepraktijkzijnafteleidenvoordemanierwaaropwemetuiterwaardinrichtinglangsdeRijntakkenomgaan?HetaansluitenopspecifiekekenmerkenvandeverschillenderiviertakkenenaandachtvoorbelangrijkeprocesseninhetdetailontwerpkomenaanbodinH2en3.InH4wordtingegaanopconcreteervaringenmetterreinbeheeruitdegebiedendieinRijninBeeldzijnonderzocht.

Deel 2 Terugkerende landschappen en ontbrekende schakels Inrichtingenveranderingvanbeheerhebbengezorgdvoordeterugkeervanverdwenenlandschappenenprocessen.InH5t/m8gaanweinopenkeleland-schapselementendieeenbelangrijkebijdrageaanhetecologischherstelvanhetrivierengebiedhebbengeleverd:stromendegeulen,morfologischactievezand-landschappenenoeverwallenenlaagdynamischmoeras.Waaromisjuistdeterug-keervandezelandschappenzobelangrijkgeweest?Ookwordthiergekekennaarontbrekendeschakels,metnameindefauna.

11

Deel 3 succesvol BeleidDepraktijkisdebesteleerschoolvoorhetbeleidvandetoekomst.Hoekunnennatuur-enwaterbeleidprofiterenvandenieuwverworvenkenniseninzichtenenwelkeconceptenwerkengoedenwelkemindergoed.Vooralelementenvanhetnatuurbeleidkomenhierinaanbod,waaronderdeeffectiviteitvandeEHS(H8),vanagrarischnatuurbeheer(H8),vanhetganzenbeleid(H9)enhetformulerendeomgangmetNatura2000endenatuurwetgeving(H10).

Deel 4 succesvolle coalities in het rivierenland Deveranderingeninhetrivierengebiedzijnonlosmakelijkverbondenmetnieuwecoalities.Sindsdejaren‘90heeftzicheensteedshechterwordendverbandtussendelfstofwinning(H13),hoogwaterveiligheid(H14),natuurontwikkelingendevrije-tijdseconomie(H15)ontwikkeld.Hoekanditverdervormgegevenwordenenhoespelenwedaarbijinopnieuweontwikkelingen?

Deel 5 ooievaar 2.0HoeweldeconceptenvanPlanOoievaarnogweinigaanwaardeverlorenhebben,reiktdepraktijknieuweenaanvullendeverhalenaanvoorhetrivierengebied.Ooievaarkanuitgebreidwordenmetnieuweconceptenuit‘RijninBeeld’.InH16proberenwedietevertalennaareenaantalconcreteactieprogramma’sdiedekomendejarendeontwikkelingeninhetrivierengebiedverderkunnenbrengen.

Figuur 5. De nederrijn bij Arnhem met links natuurgebied Meinerswijk in 2009 (foto Beeldbank Rijkswaterstaat, Joop van houdt).

12 rijn in beeld

Deel 1Succesfactoren voor uiterwaardinrichting en beheer

13

2 sysTeemanalyse van De RIjnTakkenZoektocht naar de eigenheid van de verschillende riviertrajecten

2.1 uITeRWaaRDInRIchTIng vanuIT De eIgenheIDDeinrichtingvanuiterwaardgebiedenvormtinfeitedeblauwdrukvooronstoekomstigerivierenlandschap.Hetbepaalttotinlengtevanjarenwelkeecolo-gischeenlandschappelijkekwaliteitgebiedenkrijgen.Daarmeeisdekwaliteitvaninrichtingsprojectenookbepalendvoordebelevingvaneengebiedendemaatschappelijkeeneconomischemeerwaardeindetoekomst.Bovendienbepaalthetinhogematededuurzaamheidendekostenvantoekomstigrivier-ennatuur-beheer,bijvoorbeelddoordehoeveelheidooibosdienainrichtingzalopschietenendievaninvloedisopwaterstanden.Misstappenindeinrichtingzijnachterafnauwelijksteherstellenmetterreinbeheerofvervolgmaatregelen.

20jaarpraktijkervaringheeftaangetoondhoebelangrijkhetisdatinrichtings-plannengoedaansluitenbijdeeigenkenmerkenvaneengebiedofvaneenrivier-traject.Debesteinrichtingsprojectenleggenstructurenaanenprocessenblootdieookechtpassenbijhetbetreffenderiviertraject(‘geniusoftheplace’).Ditconceptisaleerderuitgewerktinhetboekje‘KwaliteitsprincipesUiterwaardinrichting’(Peters,2009),maardeonderzoekenvanuitRijninBeeldhebbendaarnognieuweinzichtenenpraktijkvoorbeeldenaantoegevoegd.Daarnaastreikenookde“HandreikingenRuimtelijkeKwaliteitRijnenWaal”(TerraIncognita,2009)ende“BeheervisieIJsselvallei”vanStaatsbosbeheer(SBB,HNS&JosRademakers,2008)belangrijkeinzichtenaan.

Dezoektochtnaardeeigenheidvandeverschillenderiviertakkenisechtergeeneenvoudige.Nietzeldenzienwegeuleneninrichtingswerkenverschijneninallerleisysteemvreemdevormenenopplaatsenwaarzeeigenlijknietthuishoren.Erwordtdan‘ietsaardigsvoornatuur’aangelegd,maartegelijkertijdbrengendeinrichtingsprojectenschadetoeaandenatuurlijke(geo)morfologievangebiedenenhetfunctionerenvanprocessenhierin.Omdittevoorkomenishetbelangrijkomonderinrichtingsplanneneengoedesysteemanalyseteleggen.Hoegebruiktderivierzijnlandschapindetegenwoordigetijd?Welkegeulenvormtzehierbijvannatureenhoespelenprocessenvanzand-afzetting,kwelenoverstromingdaarbijeenrol.Welkeprocessenzijnkarakteristiekenwelkevooralookniet.Waarliggenoudegeulrelicten,eilandenenzandigeruggenenhoewerktuittredendgrondwaterdoorinhetgebied?Hoeliggenkleilagenopdeoudezandenengrindbodemsenhoekunnenwedieopzoeken?

ErbestaanaanzienlijkeverschillenindesysteemkenmerkenvandeverschillendeRijntakken.DeWaalfunctioneertvolkomenandersdandeIJsselenzelfsbinnenhetIJsseltrajectmoetenweandersomgaanmethetnoordelijkdeeltenopzichtevanhettrajecttenzuidenvanDeventer.DaaromzullenwehiereersteenkortesysteemanalysevandeverschillendeRijntakkenmaken.

14 rijn in beeld

Figuur 6. Ligging van de verschillende riviertrajecten van de Rijntakken met globalesysteemkenmerken die van belang zijn voor uiterwaardinrichting.

15systeeMAnALyse vAn De RiJntAKKen

Figuur 7. historische rivierkaart (Kaart Figuratief van Leenen) uit 1751 van de Bovenwaal rond De Bijland en tolkamer (omgekeerde noord-zuidoriëntatie). het Pannerdensch Kanaal is al aangelegd, maar het Bylands Kanaal moet nog gegraven worden (zie contouren op kaart). Zichtbaar zijn de grote aan- en opwassen van zand en grind met uitslijpgeulen in de binnen-bochten die kenmerkend zijn voor dit riviertraject (nationaal Archief).

16 rijn in beeld

2.2 De gelDeRse pooRT: hoogWaTeRgeulen en RIvIeRkWelgeulenDeGeldersePoortishetWaaltrajecttenoostenvanNijmegen,inclusiefhetPannerdenschKanaal,deRijnstrangeneneenstukjeBovenrijn.Hetkentvannatureeenmeanderendkarakter,metsinusoïdemeanderbochteneneenduidelijkehoofd-stroom.VanoorsprongschovendemeanderbochtenindeGeldersePoortdooractieveerosiesteedsverderwestwaarts(figuur9).Indebinnenbochtenvanderiviervormdenzichdaarbijuitgestrektepointbarsenaanwassenvanzandenfijngrind.DeWaalwashiervooruitvoeringvandenormalisatiewerkendusbijuitstekdeRijntakvooruitgestrektepionierlandschappenmetveelkaalzandengrind.Bijverdereopzandingenspontaneontwikkelinggingendezezandvlaktesoverineenmozaïekvanjongooibos,ijleruigtesendroogstroomdalgrasland.Dehistorischerivierkaart(“KaartFiguratief”)vanLeenenuit1751(figuur7)laatdeBovenwaalzienmetactievepointbars(afzettingenindebinnenbocht)enuitslijpgeulen.


Figuur 8. een beeld van de Gelderse Poort zoals die er in De Romeinse tijd uitgezien zou kunnen hebben, met een relatief groot aandeel aan zandige milieus en ooibos (foto Kees-Jan van de herik).

Figuur 9. verschuiving van de meanderbocht bij de Millingerwaard sinds 1638 (naar overmars, 1993). Door reliëfvolgend ontkleien komen de oude geulstructuren vrij te liggen in het onder-liggende zand en kunnen als rivierkwelgeulen gaan functioneren.

18 rijn in beeld

BijhetverschuivenvandemeanderbochtenzandendeverlatengeulenrelatiefsnelopendeWaalhadindeGeldersePoortvannatureminderdeneiginglossenevengeulenrondzandeilandentevormendanhetmeerwestelijkeWaaltraject.Inplaatsdaarvanblevenhoogwatergeulenenuitslijpgeulenachterindeover-stromingsvlakte,diealleenmethoogwatergingenmeestromen.RelictenhiervanzijndeOudeWaalbijNijmegenendestrangenindeGendtsePolder,BisonbaaiendeMillingerwaard.Omdatzedoorgaanseenbinnenbochtafsnijden,isinveelvandezeverlatenstrangeneenrivierkwelstroomopganggekomen.DitisooknunogzichtbaarindeaanwezigheidvankwelsoortenalsWaterviolierenHolpijpindeMillingerwaardenGendtsePolder(figuur10).Hetprocesvan‘rivierkwel’isdaaromeenbelangrijkleidendontwerpprincipeindeinrichtingplannenvoordeGeldersePoort(zoalsvoordetoekomstigegeulindeMillingerwaardookvoorzienis).Inveelgebiedenzijndeoudegeulentegenwoordigomgevenmetkleiputtenenanderegegravenwaterenwaardoordeoorspronkelijkeliggingnietaltijdmeereen-voudigherkenbaaris.Opplaatsenwaarnoggeenkleiputtengegravenzijnkunnendeoudehoogwatergeulenweervrijgegravenwordendoorhetreliëfvolgendver-wijderenvandekleilaag.DitgebeurtaltweedecenniaindeMillingerwaard,waar-bijdeoudestroomgeulenweerblootwordengelegd.Omdatdezandlaaghiervaak(ruim)bovendegemiddeldegrondwaterstandzit,blijvenhierbijnietalleengeulenenplassenmeteenmooiezandbodemachter,maarookdroge,zandigeterreinenenoudestroomruggendieeenidealeuitgangssituatievormenvoordevestigingvanbepaaldestroomdalflora(figuur50).OokdeGendtsePolderiszeerkansrijkvoorderealisatievanrivierkwelgeulendoorreliëfvolgendhetzandoptezoeken(hoewelerookplannenbestaanvooreenstromendegeul).

Figuur 10. het voorkomen van rivierkwelsoorten in oude strangen en binnendijkse gebieden in de Gelderse Poort.


OndermeerdoordebeschikbaarheidvanveelzandeneenrelatiefgrotebreedtediepteverhoudingisdeWaalindeGeldersePoortooknoggoedinstaatzandigeoeverwallentevormen.Naeenhoogwaterkunnenpakkettenzandtotca.eenhalvemeter(metuitschieterstotmeerderemeters,bijvoorbeeldnetachtereenzomerkade)wordenafgezet;lokaalwordthierbijookfijngrindafgezet.Dekunst-matigeversmallingvanhetzomerbedendespontaneinsnijdingdiedaarhetgevolgvanis(ca.1,5tot2meterindelaatste30jaar(TenBrinke,2004))speeltvermoede-lijkeenrolbijhetvrijkomenvanversgrind,maargrindigeaanwassenhebbenopdittrajectlosdaarvanaltijdeenbelangrijkerolgespeeld.DitvaltookafteleidenuitdebenamingenvandegrotepointbarsopderivierkaartvanBeyerink(“Swaaregrind”,“BylandseGrind”,“Aanwinnende....grindwelle”;figuur7).Bijeengunstigeexpositieaandeoverheersendezuidwestenwindkunnensommigeoeverwallendoorverstuivingverderophogen.DeWaalisindeGeldersePoorthetenigeriviertrajectinNederlandwaarhetprocesvanrivierduinvormingnogwerke-lijkmogelijkis(Sorber,1997,1999).MomenteelishetMillingerduinnoghetenigeactieverivierduin,maargebiedenalsdeStadswaard,GendtsePolderenOosterhoutseWaardbezittendezepotentiesook.

Figuur 11. het voorkomen en de uitbreiding van typische zandsoorten van oeverwallen en zandplaten langs de Waal bevestigt de status van deze riviertak als echte zandrivier (foto’s Grijskruid en Cipreswolfsmelk, Bart Peters).

20 rijn in beeld

De gelderse poort kenmerkende inrichtingsvormen

geulen/uiterwaardverlaging: Aanleg van hoogwatergeulen en droge zand weerden door reliëfvolgend ontkleien. Rivierkwel als leidend principe bij de aanleg van hoog-watergeulen. een meestromende nevengeul is kansrijk in de stadswaard bij nijmegen (Kurstjens e.a. 2008). oevers: Zandige rivierstranden en geuloevers. Droge gronden: het stimuleren van oeverwalprocessen en aanzandingen bij de aanleg van nieuwe geulen en de uitvoering van oeverwerken.overgangsnatuur: Geen natuurlijke overgangen naar hoog achterland, maar kansen voor rivierkwelmoeras en rietmoeras in binnendijkse gebieden (Groenlanden, ooijse Graaf, Rijnstrangen), mits waterpeilbeheer wordt aangepast aan natuur.

kenmerkende natuurnatte natuur: Rivierkwelgevoede geulen en niet aangetakte strangen met rijke visfauna en lokaal kwelflora met o.a. Waterviolier en insectenfauna met soorten als Glassnijder en Moerassprinkhaan.natuur overstromingsvlakte: uitdrogingsvlaktes, vochtige graslanden en rivierdal-ruigtes met soorten als Rode ogentroost, Polei, Fraai duizendguldenkruid en Knolrib-zaad. Rijk gestructureerd zachthout ooibos met vogelsoorten nachtegaal, havik en Kleine bonte specht. Rugstreeppad in tijdelijke wateren. Droge natuur: Zeer soortenrijk oeverwalgrasland met stroomdalplanten waaronder Brede ereprijs, Cipreswolfsmelk, Zachte haver, sikkelklaver, Kleine ruit en insecten-fauna met Bruin Blauwtje, Gouden sprinkhaan en Boomkrekel. ook mogelijkheden op dijkhellingen.(Riet)moeras (binnendijks): moerasvogels als Roerdomp, Woudaapje, Bruine kiekendief en Zwarte stern. Kerngebied Kamsalamander.

Figuur 12. De Wisla vormt op sommige trajecten een mooie referentie voor de Waal in natuurlijke toestand (foto Arthur tabor).


2.3 De Waal: sTRomenDe nevengeulen DeWaaltenwestenvanNijmegenisbijuitstekhetriviertrajectvanstromendenevengeulen,zandplatenenzandigeoeverwallen.Derelatiefrechte,lichtslingerendeloopwastothalverwegede19eeeuwbezaaidmetzandplaten,dieaanweerzijdenomgevenwarendoorstromendegeulen.DeEwijksePlaatbijBeuningenendeBloemplaatbijBrakelzijnoverblijfselenvanditsoortoudezandplaten.Overallagendaarnaastalternerendezandbankenenontstondendoorverzandingvannevengeulenmetregelmaatnieuwestrangenenuitslijp-geulen.TegenwoordigheeftdeWaaleengenormaliseerdzomerbed,metaanweerszijdekribbeneneenvastediepteenbreedte.StromendenevengeulenliggeneralleenweerdoorrecenteinrichtingsprojectenzoalsbijGamerenenOpijnen.Deverminderdebreedte-diepteverhoudingheeftookvooreenafnamevandezand-dynamiekgezorgd.Tochzijnprocessenvanzandafzettingnogsteedsvolopactief.DeWaaltenwestenvanNijmegenisdaardoornogsteedszeergeschiktvoordevormingvanoeverwallenmeteenrijkestroomdalflora(zieH5ActiefZand).Grindkomtechternauwelijksmeertothier.VeeloudegeulenvanhetWaalsystemenzijnnogsteedsherkenbaarinterreinenendeondergrond(figuur15),maarzeliggenvaakondereendikkelaagklei.StrangenalsdiebijEwijkdragennogwelwater,maarzijninmiddelsookzoveropgeslibddatzeindenazomervaakbijnadroogvallen.Hetprincipevanreliëfvolgendontkleien,waarbijvermarktbarekleivandeoudezandlagenafgepeldwordt,blijftdaardoor

Figuur 13. Rivierkaart van de Benedenwaal tussen haaften en herwijnen uit 1832. Delen van het zomerbed ware al gekanaliseerd, maar er was nog ruimte voor zandige, deels beboste eilanden en losse geulen (bron Rijkswaterstaat).

22 rijn in beeld

eensterkontwerpprincipevoordeWaal.Opdezemanierkunnenzowelstromendenevengeulenalsoudestrangenblootgelegdworden.Hetperiodiekafpellenvanopgeslibdekleilagenisookmethetoogophoogwater-veiligheideenbelangrijkonderhoudsprincipe.Doordeaanlegvanwinterdijkenisdeoorspronkelijkeoverstromingsvlakteaanzienlijkverkleind.HierdoorkentdehetWaalsysteemvooralsindsde14eeeuwsterkverhoogdehoogwaterwaterstanden,maarookeenversneldeslibsedimentatie.Elkhoogwaterzorgtvooreennieuwelaagslib,waardoordeuiterwaardenmetmomenteelgemiddeld1totenkelemillimetersperjaarophogen(Middelkoope.a.,1997;TenBrinke,2004).Zonderterugkerendecyclivanuiterwaardverlagingindevormvankleiwinningzoudedoorstroom-capaciteitvandeuiterwaardenendaarmeedeveiligheidvanhetbinnendijksegebiedinhetgedrangkomen.Hetafgravenvandekleiisdusnoodzakelijkonder-houd,maarbepaalttevenshetduurzamekaraktervankleiwinninglangsdeWaal(zieH13).

Figuur 14. Zandafzettingen op de ewijkse Plaat na het hoogwater van 1993 (foto Rijkswaterstaat).


verdwenen getijdenwerkingTot1970haddeBenedenwaaltotZaltbommeleenduidelijkgetijdenrivierkarakter.MetdeaanlegvandeHaringvlietsluizenverdweenditelementengingdeBeneden-waalmeerlijkenopdeWaalstroomopwaartsvanZaltbommel.Degetijdenkrekenenspecifiekekansenvoorrietlandverdwenen.DegeulenenstrangenlangsdittrajectkregeneveneensdroogvallendeoeversmetpioniersoortenalsBruincyper-grasenSlijkgroenendegraslandenkregenmetnamezomerseendrogerkarakter.DezeveranderingisinRijninBeeldinkaartgebrachtvoordeBrakelseBeneden-waarden(ziegebiedsrapport‘BrakelseBenedenwaarden’).Ditbetekentookeenanderverwachtingspatroonvoordeontwikkelingvangeulendieopdittrajectwordenaangelegd.Vooralsnogliggenergeenkansenmeervoorintergetijdennatuur.DatkanechterweerveranderenalsereenanderspuibeheeropdeHaringvlietsluizenwordtgeïntroduceerd(zieparagraafBiesboschhierna).

De Waal

kenmerkende inrichtingsvormengeulen: stromende nevengeulen en eenzijdig aangetakte geulen over zandige bodems.oevers: Zandige rivierstrandjes overgaand in oeverwallen en zandplaten (in neven-geulen)Droge gronden: Actieve oeverwallen met zandsedimentatie en morfodynamieknatte overstromingsvlakte: lokaal kansen voor moeras in brede uiterwaarden waar een zomerkade intact blijft (o.a. Kil van hurwenen, Munnikenland)overgangsnatuur: Geen natuurlijke overgang naar hoog achterland, maar wel kansen voor rivierkwelmoeras in binnendijkse gebieden.

kennmerkende natuurnatte natuur: stromende geulen en strangen met rijke visfauna en rombouten (rivierlibellen); in de Benedenwaal ten westen van Zaltbommel toenemende kansen voor waterplanten. Belangrijk traject voor pioniervogels (oeverzwaluw, visdief en Kleine plevier). natuur overstromingsvlakte: vochtige graslanden en rivierdalruigtes met soorten als Rode ogentroost, Karwijvarkenskervel, Knolribzaad en Peperkers. Lokaal zachthout-ooibos met vogelsoorten als Groene specht en havik.Droge natuur: soortenrijk oeverwalgrasland rijk aan stroomdalplanten waaronder Brede ereprijs, Cipreswolfsmelk, Zachte haver, sikkelklaver, Kleine ruit en insecten-fauna met Bruin Blauwtje en Greppelsprinkhaan. ook mogelijkheden op dijkhellingen.

24 rijn in beeld

Figuur 15. een kaart van het Waaltraject tussen Gendt en Druten met de diepteligging van het zandpakket(en daarmee de dikte van de kleilaag).hieruit valt goed de ligging van oude geulstructuren af te leiden, die door ontkleiing vrijgelegd kunnen worden (uit Braakhekke e.a., 2007).

Figuur 16. Ligging van verschillende terrassen langs de Zuidelijke iJssel, die in verschillende perioden met verschillende afvoer-karakteristieken gevormd zijn (uit sBB/hns/JR, 2008).


2.4 De Ijssel: kRonkelWaaRDgeulen, nevengeulen en hankenDeIJsselismetzekerheiddemeestcomplexerijntakalshetgaatomsysteem-eigenuiterwaardinrichting.VermoedelijkisdemoderneIJsselpasergensrond600naChristusontstaandooreen‘geleidelijke’avulsie(doorbraak)vanhetrijn-systeemnaarhetnoordentoe,waarbijdeRijnnalangetijdweerwaterrichtingdeZuiderzeegingafvoeren(Makaskee.a.,2008).IndeperiodedaarnaheeftdeIJsselgroteverschillengekendinafvoerkarakteristiekenendebiet.ErzijntijdengeweestdatzedehoofdstroomvanhetRijnsysteemvormde,maarookperiodendatzemetregelmaatbijnadroogstond.Eengebrekaanwaterwasuiteindelijkbegin18eeeuwdehoofdredenvoorhetgravenvanhetPannerdenschKanaal.DoordevelegezichtenvandeIJsselineenrelatiefkorteperiodeliggenverspreidinhetIJsseldalmorfologischestructurendienietzozeerdoordehuidigeIJssel,maardoor‘eenIJsseluithetverleden’zijngevormd.Hierbijvalttedenkenaandeouderivierterrassen(zoalsbijBrummenenZutphen),dekronkelwaardland-schappen(Cortenoever,Ravenswaarden)endeouderivierduinenvanFortmondendeVreugderijkerwaard.Veelisnogonbekendoverdeperiodewaarindeverschillendelandschaps-structurenexactzijngevormdendeomstandighedenwaaronderditgebeurde,maarvaakkunnenzedusnietmeertoegeschrevenwordenaandeactuelekenmerkenvanIJssel.Alsweoveruiterwaardinrichtinglangsdittrajectnadenken,dienenwederhalvealtijdoponzehoedetezijnvoorhetonderscheidtussendeIJsselvannuendieuithetverleden.HetismetanderewoordenzaakdeprocessenenstructurenvandehuidigeIJsselteherstellen,zonderdebijzonderegeomorfologieuithetverledenaantetasten.DitmaatwerkbegintmeteenduidelijkonderscheidtussenhetZuidelijkeenhetNoordelijkeIJsseldal(inanderepublicaties(Anoniem,2008;SBB,2008)wordtoverigensvaakeenverdereindelinginvierverschillendetrajectengemaakt).

zuidelijke Ijssel: Rivierkwel gevoede kronkelwaardgeulen en hankenDeIJsseltenzuidenvanDeventer(endanvooralhettrajectnoordelijkvanDoesburg)kenteenvolkomeneigenkarakterdatbijinrichtingsprojectenomeensubtieleaanpakvraagt.HettrajectvanArnhemtotaandeFraterwaard/Doesburg,heeftnogwelmeande-rendekarakteristieken,enkendevoordekanalisatiewerkenhetvermogenomzandplatenen-bankentevormen.Somsontstondenhierzelfsnevengeulenomheen,waarvandeLammeIJsselenDierenscheHankoverblijfselenzijn(ziefiguur17).Degrotemeanderbochtenvormdenaandebinnenbochtkronkelwaard-afzettingen,dieooknunogalswasbordstructurenindegeomorfologievanhetlandschapherkenbaarzijn.TennoordenvanDierenwordtditkronkelwaarden-landschapsteedsprominenter,enkomenvannaturegeennevengeulenvoor.TochisdevormingvankronkelwaardlandschappennietmeereenactievepotentievandehuidigeIJssel.DekronkelwaardenzoalswedienukennenwerdengevormdineenperiodedatdeIJsselandereafvoerkarakteristiekenhaddantegenwoordig.OnbekendiswanneerditpreciesplaatsvondmaarvermoedelijkalvoordeopkomstvandeHanzesteden,ergenstussen1200en1500.NadezeperiodeisdeZuidelijkeIJsselzichwatverdergaaninsnijdeneniszeopeenwatlagerniveaueenflauwslingerendeloopgaanaanmeten.Hierbijwerdenkleinerebochten

26 rijn in beeld

Figuur 17. De ontwikkeling langs de Zuidelijke iJssel rond de Fraterwaard bij Doesburg tussen1596 en 1840. Dit traject had tot dit punt een meanderend karakter, maar noordelijk ging het over in de oude kronkelwaardenlandschappen, waar meandering vanuit de kenmerken van het iJsseltraject een veel minder grote rol speelt. noordelijk van Dieren zijn stromende neven-geulen en grote hoogwatergeulen tot Deventer geen kenmerkende inrichtingsvormen (bron Maas, 1998).


binnendeveelgroterebochtenvandekronkelwaardengevormd.Ditiszichtbaaropdehistorischerivierkaartvan1848rondCortenoever,waarweindegrotebochtrondhetgebiedkleinereslingerbochtenherkennen(figuur19).Veelvandezeflauwebochtenzijnerbijnormalisatiewerkentussenca.1850en1930uitgehaald,waar-doorhetlijktalsofmeanderbochtenzoalsbijCortenoever,WilpseKleienFrater-waardookindezetijdnogdenatuurlijkemeanderamplitudevandeIJsselzijn.Deactuelemeandergrootteisdusbeduidendkorter.OndanksinsnijdingsprocessenoverstromendekronkelwaardlandschappenvanCortenoeverenvananderekronkelwaardennogwel,hoeweldehogeruggenminderfrequentdanveelandereuiterwaardlandschappen.DesnelheidwaarmeedezeterreinenopslibbenligtmededaardoorooklagerdanindeuiterwaardenvandeWaalofdeNederrijn.Hierdoorhebbendekoppenvandestroomruggeneenbetrekkelijkzandigkarakterbehoudenenvormenze(inpotentie)uniekestand-plaatsenvoorbijzonderestroomdalflora.Opplaatsenwaardezestroomdalflorabewaardisgebleven,zoalsbijCortenoever,isdeliggingvandehogestroomruggennoggoedafteleidenuithetvoorkomenvanbijzonderestroomdalplantenalsWeidegeelsterenZachtehaver(figuur20).

Figuur 18. uit de hoogtekaart van Cortenoever is het reliëf van de kronkel-waard goed af te leiden. Zichtbaar is ook dat op het meer oostelijk gelegen terras (tegenwoordig binnendijks) een ander type restgeul ligt (bron ahn.nl).

28 rijn in beeld

Figuur 19. het verdwijnen van kleine meanderbochten uit de kronkelwaardbocht van Cortenoever door normalisatiewerken van na 1850. hieruit valt af te leiden dat de huidige meanderbocht van Cortenoever niet meer de actuele meandergrootte van dit stuk iJssel is, maar dat de amplitude die bij de huidige afvoerkarakteristieken past veel kleiner is.


Degeulenvandekronkelwaardlandschappenoverstromenvakerdandestroom-ruggenenlopenbijnaelkjaarwelonder.Tochoverstromenzemindervaakdanhunhoogteliggingdoetvermoeden,juistomdatzeomgevenzijndoorhogestroom-ruggenenoeverwallen.Hierdoorwordenzebijstijgendewaterstandeneerstviadeondergrondmetrivierkwelgevuld.Doorinbeddingineenzandigeondergrondreagerenzesterkopwisselendewaterstandeninderivier.Doorhetoptredenvanrivierkwelkennenzevaakeengoedewaterkwaliteit.TijdensdeonderzoekenvanRijninBeeldvielvooraldeHelbergenstranginCortenoeveropdoorzijnprachtigontwikkeldewaterplantenvegetatiemetkwel-plantenalsHolpijpenLidsteng,maarookmeteenbijzonderelibellenfaunametsoortenalsBruinekorenboutenVroegeglazenmaker(figuur23).DezestrangvormteenmooiereferentievanhetgeenermetuiterwaardinrichtingopmeerplaatsenlangsdeZuidelijkeIJsselmogelijkis.Veelvandezeoudestroomgeulenzijnname-lijkdoordeeeuwenheensteedsverdergaanopslibben,toteenniveauwaaropzeregelnmatigdroogstaan.Hierinheeftrivierkwelgebondennatuurweinigkansmeer(figuur25).Doorsubtielbepaaldestroomgeulentotophetzanduittediepen,

Figuur 20. het voorkomen van enkele stroomdalsoorten geeft in Cortenoever perfect de ligging van de droge, zandige stroomruggen weer.

30 rijn in beeld

Figuur 21. Dwarsdoorsnede van het kronkelwaardlandschap in Cortenoever met hetprincipe van rivierkwel-beïnvloede stroomgeulen (foto Bert Boekhoven).


metbehoudvandeomringendedrogestroomruggen,kunnendegeulenweermeeronderinvloedvanrivierkwelofzelfslangekwelkomentestaan.Desuccessiewordtteruggezetindetijd.VerdervandekronkelwaardgebiedengaathetZuidelijkeIJsseldaloverinhogeregronden.TenzuidenvanDierenzijnditdehogegrondenvanhetVeluwemassief,maarelderszijnditookoude,hogergelegenrivierterrassen,diedeIJsselalgeruimetijdgeledenheeftverlaten.Deovergangnaarhogeregrondenleverenlandschappe-lijkmooieterrasrandenendalflankenmetkwelwaterop.Ditprincipekanookgoedgebruiktwordenbijuiterwaardinrichtingdoordeaanlegvanondiepekwel-geulen.DeaanwezigheidvanhogedalflankenbetekentookdaterbekenvanafdehogeregrondennaardeIJsselafstromen.BekenvormenveelaldeenigevormvanstromendwaterindestroomruggenlandschappenvandeZuidelijkeIJssel.

Figuur 23. het voorkomen van indicatieve kwelplantenen libellen in de stroomgeulen van Cortenoever in 2010 indiceren een goede waterkwaliteit en het optreden van rivierkwel.

Figuur 22. De helbergenstrang in Cortenoever is een mooie referentie voor rivierkwelgevoede kronkelwaardgeulen langs de Zuidelijke iJssel.

32 rijn in beeld

Figuur 24. het voorkomen van enkele zeldzame stroomdalplanten die nog geen uitbreidingvertonen in het Rijntakkengebied tussen 1992 en 2011. het zijn met name soorten van droge, zandige, enigszins stabiele graslanden, vaak met een wat uitgeloogd karakter (minder kalkrijk) op droge stroomruggen, oude oeverwallen en kades. De iJssel vormt met zijn schrale kronkelwaardruggen en relatief zandige dijken nog steeds de belangrijkste riviertak voor deze groep planten. Wel zijn in de jaren ‘90 nog standplaatsen verdwenen door dijkverbeteringen (foto voorjaarsganzerik vreugderijkerwaard, Bart Peters).

Figuur 25. Droog-gevallenstroomgeul met de kwelindicator Lidsteng in een deels opgeslibde stroomgeul van Cortenoever (foto Bart Peters).


De zuidelijke Ijssel

kenmerkende inrichtingsvormengeulen: semi-stagnante kronkelwaardgeulen en stroomgeulen in een zandige ondergrond, vaak (rivier)kwelgevoed.ten zuiden van Dieren/Doesburg eventueel nog strangen en stromende nevengeulen (vaalwaard), maar ook ondiep moeras op venige ondergrond langs dalflanken (velperwaarden).oevers: Zandige rivierstrandjes overgaand in oeverwallen.Droge gronden: Droge zandige stroomruggen en kronkelwaardruggen; aan de directe rivieroever ook zandige oeverwallen met periodieke zandafzetting.overgangsnatuur: Zijbeken die vanaf de hoge gronden die in oude geulrelicten uitstromen en naar het noorden toe uitmonden in de iJssel. Daarnaast oude kwel-gevoede geulrelicten langs de hoge gronden van het veluwemassief.

kenmerkende natuurnatte natuur: niet stromende geulen en strangen met een rijke waterplanten -begroeiing, rivierkwelplanten en fauna met soorten als Bruine Korenbout, Knoflookpad en Kamsalamander. natuur overstromingsvlakte: vochtige, soms rivierkwel beïnvloede graslanden met soorten als engelse alant, veldgerst, herfsttijloos en Karwijvarkenskervel. Rijk gestructureerd zachthoutooibos met vogelsoorten als Boomklever en Kleine bonte specht en ruigtes met plantensoorten als Knolribzaad.Droge natuur: soortenrijk stroomdalgrasland met soorten als Zachte haver, Weide geelster, Walstrobremraap, Ruig viooltje en voorjaarszegge; hardhoutooibos en struweelbegroeiing met bolgewassen als slangenlook en voorjaarshelmbloem en soorten als Kweekdravik en Besanjelier. op actieve oeverwallen stroomdalgrasland met soorten als sikkelklaver, Kleine ruit en Bruin Blauwtje.

noordelijke Ijssel: stromende nevengeulen en hankenTennoordenvanDeventerkrijgtdeIJssel(hierookwelSallandseIJsselgenoemd)eenvollediganderkarakter.Vaneeninsnijdendeterrassenrivierwordtzeeensedimenterendezandrivier.OvergrotelengtenheeftdeIJsselhiereenslingerendeloop.Opoudekaartenzijnopdittrajectdoorgaansgeenzandplatenenneven-geulenmeerzichtbaar,maardathangtvermoedelijkvooralsamenmethetfeitdatdeIJsselindebloeitijdvandeHanzestedeneenbeperkteafvoerkende.Zekondaardooralrelatiefvroegaanbandengelegdworden.Veelnevengeulenzijnallanggeledenverdwenenoftothankenomgevormd.NadeaanlegvanhetPannerdenschKanaalin1707namhetdebietvanderivierweeraanzienlijktoe,maarinmiddelskondeIJsselooksteedsbeterwaterstaatkundigintoomwordengehouden.VanuitzijnactuelesysteemkenmerkenisdeNoordelijkeIJsseldusweereenechtezand-rivierdiestromendenevengeulenenafgesnedenstrangenherbergt,maarookzandplatenenzandigeoeverwallen.

34 rijn in beeld

Oudenevengeulenzijnnogsteedsindevormvanafgesnedenhankenenstrangenherkenbaar,maarzegaaninallegevallenpasbijhogerewaterstandenmeestromen.SomswordtnogweleensbeweerddatdeSallandseIJsselgeenrivierisvoorstromen-denevengeulen,maaralleenvoorhanken.Ditisechterniethetgeval,hoewelzeopveelplaatsenmogelijkweldeneigingzul-lenhebbenaandebovenstroomsekantvrijsnelteverzanden.Spontanevormingvannevengeulenisdoorvergaandenormalisatieenkanalisatiefysiekonmogelijkgeworden.BijinrichtingsprojectenkunnenlangsdeNoordelijkeIJsselduszowelstromendegeulenalsstagnantehankenwordenaan-gelegd.StromendegeulenverdienenhierbijextraaandachtomdatzebuitendeVreugde-rijkerwaardnietmeerbestaanendoorrivierkundigebelangenmoeilijktereali-serenzijn.DeOssenwaardbijDeventerendeWelsummerwaardenzijninditverbandkansrijkelocaties.Eenzijdigaangetaktegeulenkunnenaanvankelijkalsstromendenevengeulwordenaangelegd,waarnadebovenstroomsezijdespontaanmagver-zanden.Ditlevertdewaardevolleaan-zandingslandschappenopdiekenmerkendzijnvoorditriviertraject,maarvraagtookomeendynamischeomgangmetheteindplaatjevaneenproject(endaarmeeflexibelegeesteninhetplanproces).DebochtvanFortmondisuitermategeschiktvoordeaanlegvaneenrivier-kwelgeul(oostelijkvanFortmond).Hierkaneenlangegeulaangelegdwordendieoptimaalgebruikmaaktvanhetgrotevervaltussendebovenstroomsezijdeendebenedenstroomseuitstroom(ziefiguur32).Essentieelisdatdegeuldieinhetkadervanproject‘IJsseluiterwaardenOlst’wordtaangelegdinhetzandkomtteliggenennietinkleiigesubstraten.AlleenzokanrivierkwelgoedtotuitingkomenenkanookdewaterkwaliteitindeDuurscheWaardenprofiteren.

Figuur 26. De hoogtekaart van de iJssel ten noorden van Deventer geeft een beeld van een licht slingerende zandrivier met oude hanken en stroomgeulen tussen oeverwallen (bron www.ahn.nl).


NaZwolleverandertdeIJsselineenechtelaaglandriviermetdeltakenmerken.Deriviergaatweermeermeanderenenisbinnendijksomgevendoorlaaggelegenkomgrondenmetveenopklei.Eenechtedeltarivierishetechternietmeer,omdatmethetbouwenvandeAfsluitdijkelkegetijdenwerkingenzilteinvloedisverdwenen.Hettrajectmetkenmerkenvaneenzandrivierisinfeitenaarhetnoordentoeverlengd.DeIJsseldeltaisdoorzijnbeperktepeilverschilkansrijkomalsmoerasrivierteontwikkelen,metwaterplantrijkestrangenengeulen.

Voor meer informatie over de systeemkenmerken van de IJssel wordt hier ook verwezen naar de Beheervisie IJsselvallei die Staatsbosbeheer in 2008 heeft opgesteld (SBB, HNS & Jos Rademakers, 2008).

Figuur 27.De stromende nevengeulen in de vreugderijkerwaard bij Zwolle (links) en enkele natuurlijk ontstane en gegraven strangen in de ossenwaard bij Deventer. ondanks dat de iJssel tegenwoordig vooral afgesneden hanken kent, passen stromende geulen wel degelijk bij de natuurlijke systeem-kenmerken van de noordelijke iJssel; dit in tegenstelling tot de meer zuidelijk gelegen iJssel tussen Dieren en Deventer, waar stagnante kronkelwaardgeulen bij de eigenheid van het traject horen (foto’s Bert Boekhoven/Rijkswaterstaat).

Figuur 28. Ligging van restgeulen langs de iJssel ter hoogte van Deventer (bron Jos Rademakers in Beheervisie iJsselvallei).

36 rijn in beeld

De noordelijke Ijssel

kenmerkende inrichtingsvormengeulen: stromende nevengeulen, eenzijdig aangetakte geulen en niet-aangetakte hanken, afhankelijk van de lokale omstandigheden, geomorfologie en rivierkundige vrijheidsgraden. oevers: Zandige rivierstrandjes overgaand in oeverwallenDroge gronden: Actieve oeverwallen en zandige stroomruggen. overgangsnatuur: Binnendijks gelegen meanders en plassen met lange kwel of rivierkwel als sturend proces (bijv. De overmars, Windesheim).

kenmerkende natuurnatte natuur: stromend water met een begroeiing van Rivier- en Doorgroeid fonteinkruid en stilstaande geulen met soorten als Watergentiaan, Pijlkruid en een rijke libellenfauna.natuur overstromingsvlakte: vochtige graslanden met soorten als Rode ogentroost, Distelbremraap, Karwijvarkenskervel, Kwartelkoning en Moerassprinkhaan. Rijk gestructureerd zachthoutooibos met vogelsoorten nachtegaal en Kleine Bonte specht.Droge natuur: soortenrijk stroomdalgrasland op oeverwallen en stroomruggen met soorten als Zachte haver, Weidegeelster, Walstrobremraap, Kleine ruit, voorjaarszegge en Bruin blauwtje; hardhoutooibos en struweelbegroeiing met bolgewassen als slangen-look en voorjaarshelmbloem. Goed ontwikkelde zoom-mantelvegetaties met dagvlinders als Groot dikkopje, Koevinkje en Landkaartje.

Figuur 29. hankenlandschap in de olsterwaarden (foto Bart Peters).


systeemeigen maatregelen kaderrichtlijn Water (kRW)

een aandachtspunt bij de herinrichting van oevers in het kader van de KRW is dat ze hersteld worden op een manier die ook echt past bij de eigenheid van het betreffende riviertraject. Graafwerk kan hierbij van meerwaarde zijn, maar niet als hiermee struc-turen worden aangelegd die niet passen langs een natuurlijke rivieroever. nog steeds vindt oeverinrichting plaats waarbij allerlei systeemvreemde oevergeultjes en baaien worden aangelegd, vaak net achter kribben langs en soms dwars door oeverwallen heen. Deze tasten in veel gevallen het wezenlijke karakter van het betreffende rivier-traject aan.

er wordt dan weliswaar iets ‘aardigs’ voor (stroomminnende) vissen aangelegd, maar tegelijkertijd wordt schade toegebracht aan de processen en structuren die werkelijk langs rivieroevers thuishoren. Bovendien kunnen oevergeultjes en andersoortige oever-wateren al snel als zand- of slibvang gaan werken. Langs de Maas zijn – naast veel zeer geslaagde vrij eroderende oevers – ook enkele minder gelukkige voorbeelden van dit type aangelegd (zoals bij Paalderen-’t Wildt, bij ooijen (n-Brabant) en bij heijen in Limburg). Deze natuurtechnische ontwerpvormen vormen vaak een recept voor snelle

Figuur 30. voorbeeld van een fraaie, systeemeigen vrij eroderende oever langs de Zandmaas bij ooijen. Deze oever is ontstaan door spontaan verval van de oeverbestorting in de laatste decennia (foto Bart Peters).

38 rijn in beeld

ooibosontwikkeling, uitgerekend op plaatsen waar dat vanuit het rivier beheer minder gewenst is. het is van belang deze fouten niet opnieuw langs de iJssel te herhalen, waar vaak nog subtieler met bijzondere geomorfologische structuren omgegaan dient te worden.

Aandachtspunt hierbij is een minder eenzijdige focus op de aanleg van stromend water, op plaatsen waar dat in feite niet thuishoort. Zo is het kronkelwaardenlandschap van de iJssel ten zuiden van Deventer geen landschap voor stromende geulen. hier liggen juist prachtige kansen voor relatief stagnante, door rivierkwelgevoede kronkelwaardgeulen met ‘doelsoorten’ van limnofiele systemen. ook het herstel van de component ‘ondiepe overstromingsvlakte’ (zie hoofdstuk 7) in de uiterwaarden kan een belangrijke bijdrage leveren aan het behalen van KRW-doelen.Dit laat onverlet dat de aanleg van stromende nevengeulen op plaatsen waar ze wel thuis horen (met name langs de Waal en de iJssel ten noorden van Deventer) één van de meest waardevolle KRW-maatregelen voor riviernatuur kan zijn.

Figuur 31. een recent aangelegde systeemvreemde oevergeul, zoals hier achter een hogeoeverdam bij Paalderen langs de Maas, herstelt niet de kenmerkende processen van vrije oevererosie, zanddynamiek en oeverwalvorming, maar staat ze juist in de weg (foto Bart Peters).


2.5 neDeRRIjn: sTagnanTe sTRangen en hoogWaTeRgeulen DeNederrijniseengestuwdelaaglandriviertussenhetsplitsingpuntmetdeIJsselbijArnhemenWijkbijDuurstede.VerdernaarhetwestengaatzeoverindeLekdietotaanVianen(Hagestein)ookgestuwdis.Totdejaren’60wasdeNederrijnnogeenvrijafstromendezandrivier.Erwassprakevaneenslingerendeloopmetzandbankenindebinnenbochten.Slechtsplaatselijklagenkleineeilandenenzandplatendieomringdwarendoorkortenevengeulen(figuur33).NetalsdeIJsselwasdeNederrijnrelatiefgemakkelijktekanaliserenenalruimvoordegrotenormalisatiewerkenvanaf1850warenalleeilandenenveelzandbankenuitderivierverdwenen.Doorgaanswerdenze,netalslangsopandereriviertrajecten,doorlangsdammenenkribbenmethetlandverbondenomzoopzandingenverlandingvangeulenerachterteversnellen.Erliggenhierendaarnogstrangenalsoverblijfselvandeoudenevengeulen.KenmerkendvoordeNederrijnisdatrelatiefveeluiterwaardenalvroegmetzomerkadeswerdenomgeven,waardoordeoverstromingsfrequentieafnam.Dezomerkadesliggenvaakdichtopderivier,waardoorzeooknunoginter-fererenmetprocessenvanzandafzettingenoeverwalvorming.

Figuur 32. Door de geplande nieuwe tak aan de hoogwatergeul bij Fortmond en de Duursche Waarden zoveel mogelijk in het onderliggende zand aan te leggen, zal hier een rivierkwelstroom op gang kunnen komen die voor een goede waterkwaliteit en kwelmilieus in de oevers kan zorgen.

40 rijn in beeld

Figuur 33. De nederrijn rond kasteel Doorwerth ergens in de 17e eeuw, met duidelijk zichtbare zandplaten en zelfs kleine nevengeulen, maar ook al met de eerste kribben die de rivier moesten bijsturen (ingekleurd).

Figuur 34. Kenmerkend traject van de nederrijn bij Wageningen rond 1838 met zomerkadesrondom de Bovenste Polder bij Wageningen (rechtsboven) en rond de Blauwe Kamer (linksboven).


Figuur 35. Luchtfoto van de stuw bij Driel, met rechts de overgang naar de hoge gronden van de Duno en heveadorp (foto Bert Boekhoven).

Figuur 36. het verloop van de waterstand op de nederrijn bij verschillende rivierafvoeren. vanaf een afvoer van ongeveer 2350 m3/s bij Driel en 3500 m3/s bij Amerongen en hagestein is sprake van een vrij afstromende rivier (data Rijkswaterstaat).

42 rijn in beeld

Tussen1958en1970werdendestuwenvanDriel,AmerongenenHagesteingebouwd.HetdoelwasnietalleendeNederrijnbeterbevaarbaartemakenmaarookomdeafvoerverdelingtussendeIJsselendeNederrijnbetertekunnenregelen.NormaliterontvangtdeNederrijnongeveer2/9vandetotaleafvoervandeRijntakken.BijlageafvoerenwordterechterviadestuwvanDrielmeerwateroverdeIJsselgestuurd,waardoordegemiddeldewaterstandindeIJsselsinds1970met1meteromhooggegaanis.DeafvoeropdeNederrijnkandaardoor‘szomersjuiststerkteruglopen,totca.20m3/s(minimalestreefafvoeris30m3/s)(TenBrinke,2004).Dewaterstandenblijvenechterrelatiefhoogenstabiel,waardoorerindeNederrijn‘szomersnauwelijksstromingoptreedt.Tochiserbijstijgendewater-standenalweervrijsnelsprakevaneenvrijafstromenderivier.Vanafeenafvoerbovende1500m3/sbijLobithwordtdestuwvanDrielgeleidelijkgestrekenenbijeenrivierafvoervan2350m3/s(gemiddeldeafvoer)staatdezealweervolledigopen.DestuwenvanAmerongenenHagesteinzijnpasbijeenafvoervan3500m3/svollediggestreken.Hetgevolgvanditpeilbeheerisdatplassenengeulenindeuiterwaardennooitdroogvallenenaltijdeenrelatiefhogewaterstandhouden(figuur40).Dedroog-vallendeoeversdiewevandeWaalendeIJsselkennenkomendusnietmeervoor.Ooklaaggelegendelenblijvenrelatiefvochtigdooreenopgekriktegrond-waterstand.

Figuur 37. het functioneren van een fictieve kwelgeul langs de overgang naar de hoge gronden aan de noordzijde van de nederrijn (uit Peters, 2009).


Integenstellingtotwatvaakgedachtwordt,verhindertverstuwingnietzozeerdevormingvanoeverwallen.DeNederrijnkannogsteedsoeverwallenvormen,zijhetdooreenkleinerebreedte-diepteverhoudingminderdanbijvoorbeelddeWaal.Deaanwezigheidvanzomerkadesdichtopderivierendeaanwezigheidvanoeverbestortingisvaakeengrotereremopzandprocessenenoeverwalvorming.Indirectheeftverstuwingweleffectopdezandbeschikbaarheid.Doordatdeoeversnietuitdrogenbegroeienzegemakkelijkenisermindersprakevankaalzand.Daarnaastisdezonewaarindekenmerkendedrogeomstandighedenvoorstroomdalfloraheersensmaller.

DoordeverstuwingheeftdeNederrijndefinitiefanderesysteemkenmerkengekregen.HetheeftmeestalgeenzinomlangsdehuidigeNederrijnnogstromendenevengeulenaanteleggen.Welliggenerdoordeconstantezomer-standenspecifiekekansenvoormoerasontwikkelingenvochtigegraslanden.Ditkanondermeerdoordeaanlegvaneenzijdigofniet-aangetaktestrangen.

Figuur 38. De nederrijn kent specifieke kansen voor soorten van moeras. Ringslang is een soort van halfstilstaande strangen en ruig begroeid moeras, die zich de laatste jaren opvallend heeft uitgebreid langs de nederrijn. in de jaren ‘80 kwamen er alleen nog relatief kleine rest-populaties voor. nu is er weer een gerede kans de soort tegen het lijf te lopen (foto Bart Peters).

44 rijn in beeld

HetRijn-in-BeeldonderzoeklaatziendatinnieuwenatuurgebiedenlangsdeNederrijn,zoalsdeBlauweKamer,deAmerongseBovenpolderendeBovenstePolderbijWageningen,soortenvannatte,moerassigeomstandighedenalsRing-slangenlibellenalsBruinewinterjufferhetgoeddoen(figuur38en39).KenmerkendvanuitzijnoorspronkelijkekarakteristiekenzijnnogsteedsdeovergangenaandenoordzijdevanderiviernaardehogegrondenvanhetVeluwe-massiefendeUtrechtseHeuvelrug.Dezeovergangszoneszijnkansrijkvoorhard-houtooibos,maarookvoorsmallezonesmetstroomdalgrasland.Waaroudestrangenofgeulenaandevoetvandehogegrondenliggen,kankwelafgevangenworden.HetoptredenvankwelwaterisaandenoordoevervandeNederrijndaar-omeenleidendprincipebijinrichtingsprojecten.Omditeffectieftekunnendoendienenkwelgeulenrelatiefsmalenondieptezijnenmoetersprakezijnvaneenheelgeleidelijkeafstroomrichtingderivier(figuur37).Welisdekwelwerkingvaaksterkafgenomen,ondermeerdoorwaterwinningbijWageningenenbijRhenen,waardooropveelplaatsenechtekwelnatuurmoeilijkwordt.

Figuur 39. Bruine winterjuffer is een moerassoort die vooral in de Gelderse Poort en langs denederrijn nieuw biotoop heeft gevonden door de aanwezigheid van minder dynamische wateren. Daarnaast profiteert hij van klimaatverandering (foto Gijs Kurstjens).


De nederrijn

kenmerkende inrichtingsvormengeulen: niet aangetakte strangen of eenzijdig aangetakte hoogwatergeulen. tegen de dalflanken aan de noordoever plaatselijk smalle kwelgeulen. oevers: Zandige en begroeide rivierstrandjes tussen kribben (weliswaar met constante zomerstand)Droge gronden: Kleine oeverwallen door het verwijderen bestortingen en zomerkades. overgangsnatuur: specifieke droge overgangszones naar hardhoutooibos op de hoge gronden aan de noordzijde.

kenmerkende natuurnatte natuur: moerasbegroeiing en kwelnatuur met een rijke waterplanten/oever-plantenbegroeiing, libellenfauna, Ringslang en watervogelgemeenschap (Lepelaar, Aalscholver).overstromingsvlakte: vochtige graslanden met soorten als veldgerst, Aardbeiklaver, Rode ogentroost en Karwijvarkenskervel. Ruigtes met broedvogels als sprinkhaan-zanger en Kwartelkoning.Droge natuur: Matig-soortenrijk stroomdalgrasland op oeverwallen met soorten als Kattendoorn, Kweekdravik en sikkelklaver. Droge overgangen naar hellingbossen met hardhoutooibossoorten als Besanjelier, slangenlook en voorjaarshelmbloem.

Figuur 40. De Blauwe Kamer tijdens de extreem lage afvoeren zomer 2003. Zichtbaar is dat degegraven plas en hoogwatergeul desondanks vol water staan en geen uitdrogende oeverzone kennen. ook in de oevers van de rivier zijn geen zandige rivierstrandjes zichtbaar (foto Bert Boekhoven).

46 rijn in beeld

2.6 BeneDensTRoomse TRajecTenDebenedenstroomsetrajectenvandeRijntakkenzijnnietmeegenomeninhetonderzoekvanproject‘RijninBeeld’.Tochkunnenweinhetkortwelietszeggenoverdesysteemkarakteristiekenvandeandereriviertrajectenmethetoogoplopendeentoekomstigeinrichtingsprojecten.

De lek: intergetijdengeulen en nevengeulenDeLekiseenzandriviermetvanafVianengetijdenkenmerken.HetishetenigeriviertrajectinNederlandwaargetijdenwerkingnogeenrolvanbetekenisspeelt.VooraltenwestenvanSchoonovenvindenwedaardoorkrekenengetijdengeulenmetdagelijksonderlopendeslikmilieusendekenmerkendefloravanSpindotter-bloem,Bittereveldkers,EchtevaleriaanenAartsengelwortel.Kenmerkendvoorditriviertrajectzijndanookeenzijdigaangetaktehoogwatergeuleneninter-getijdengeulen.Maarookstromendenevengeulenkwameninhetverledenopdittrajectvoor(zoalsbijDeBol;figuur43).TegelijkertijdisvooralhetoostelijkdeelvandeLekkansrijkvoorzandigeoever-wallenmetstroomdalflora,zoalsindeKoekoekswaard,PolderDeEendragtenophetoudeeilandDeBol.NetalsbijdeWaalkentdeLeknogzandigekribvakken

Figuur 41. vingerhelmbloem is een typische hardhoutooibossoort die in de zomen naar de hellingbossen langs de nederrijn groeit, zoals op de foto in de Blauwe Kamer (foto Bart Peters).


Figuur 42. historische rivierkaart uit 1837. De Lek is al sterk gekanaliseerd, maar De Bol is nog als eiland zichtbaar.

Figuur 43. intergetijdengeul van de Binnenlek bij De Bol (Lopik) (foto’s Rijkswaterstaat en Bart Peters).

48 rijn in beeld

eniserbeschikbaarheidvanzand,zijhetdemorfodynamiekduidelijkeengraadlagerligtdanlangsdeWaal.TussendeovergangmetdeNederrijn(WijkbijDuurstede)enVianenisdeLekgestuwdenbezitzeveelaldekenmerkenvandeNederrijn,maarzonderovergangennaarhogeregronden.OverdeLekisnogweiniggeschrevenalshetgaatomspecifiekesysteem-kenmerkenvooruiterwaardinrichting.

De BiesboschSindsdeafsluitingvanhetHaringvlietin1970ishetkaraktervandeBiesboschvolkomenveranderd(DeBoois,1980).Hetterugvallenvandegetijdenwerkingzorgdevoorhetverdwijnenvanbredeslikoeversmetdagelijkseoverstromings-invloeden.Ditleiddetotfundamentelesysteemveranderingen.Hetareaalaanbiezenveldenenrietlandissterkachteruitgegaanenopdehogeredelentradverruigingopdoorverdrogingenrijpingvandebovenlaag.Delaatste15jaarzijndeveranderingenendeinstellingvaneennieuwlandschaps-ecologischevenwichtdoorgegaanenweziennogsteedsveranderingeninhetBiesboschsysteem.Erosievanoeversisverdervoortgeschredenenerhebbenzichinmiddelsscherpeovergangentussenwaterenlandgevormd.Tegelijkertijdzijndekrekenengrotewatergangenminderslibrijkenhelderdergeworden.OpvallendisdeontwikkelingvanrijkewaterplantenvegetatiesmetsoortenalsRivierfontein-kruid,GelePlompenAarvederkruidindewaterenvandeBrabantseBiesbosch.InfeiteheeftdehuidigeBrabantseBiesboschhetkaraktervaneenlaaglandriviergekregen,zoalsdievroegermeerbovenstroomsvoorkwam,getuigeookdeont-wikkelingeninontpolderdenatuurontwikkelingsgebiedenalsdeTurfzakkenendeKleineNoordwaard.Opbasisvandezesysteemveranderingenin2010voorhetMinisterievanELIeeneersteverkenninggedaannaardeconsequentiesvoorbeheereninrichtingsprojecten(Peters,2011).

Figuur 44. verandering van de Biesbosch door de aanleg van de nieuwe Merwede en de Bergsche Maas en de bedijking van het oude krekengebied (uit Zonneveld, 1960).


Figuur 45. Rivierfonteinkruid breidt de laatste jaren sterk uit in de Brabantsche Biesbosch (foto Bart Peters).

Figuur 46. Recent aangelegde intergetijdengeulen met zwanen en Lepelaars in de Kleine noordwaard (foto Bart Peters).

50 rijn in beeld

HetopnieuwdoorstroombaarmakenvaningepolderdegebiedenindeBiesbosch,waarbijhetrivierwaterzijnhistorischestroomrichtingvannoordoostnaarzuid-westterugkrijgt,iseengoeduitgangspuntvoorinrichtingenontpoldering.Oudegeulenkunnenhierbijzoveelmogelijkreliëfvolgendvrijgegravenworden.Belangrijkisdatvrijgegravengeulentweezijdigaangetaktworden,zodatzowelpermanentedoorstromingvanuitderivierenopgangkomtenderesterendegetijdenwerkingeenrolblijftspelen.HetvoordeelisdatdeoudegeulstructurenindeBiesboschrelatiefgrootzijnendaardoorhydraulischeffectief.DeinrichtingvandeKleineNoordwaard,waarbijinderdaaddoorstroombaregeulenzijnaangelegd,lijktdaaromookteverkiezenbovenhetconceptdatindeGroteNoordwaardisvoorzien,waarbijslechtseenzijdigaangetakterelatiefsmallegeultjesgeplandzijn.InallegevallendienenInrichtingsplannenvoordeBiesboschrekeningtehoudenmetdeterugkeervanmeergetijde.Deactuelesysteemveranderingenmogengeenargumentzijnomdeuniekekenmerkenvanhetgetijdenrivierengebiednietteherstellen.DeBiesboschvanvoor1970blijfteenunicuminEuropa.

Figuur 47. historische situatie van de Biesbosch rond 1850. normalisatie en de aanleg van de nieuwe Merwede hebben nog niet plaatsgevonden en zichtbaar is dat veel getijdengeulen nog een meestromend karakter hebben en ook oostelijk een aansluiting op het rivierengebied kennen.


3 algemene kWalITeITspRIncIpes vooR InRIchTIngspRojecTen

Het benutten van lokale processen en structuren

3.1 van sysTeemanalyse naaR DeTaIlonTWeRpAlsvanuiteensysteemanalyseduidelijkisgewordenwelktypemaatregelgoedaansluitbijdekenmerkenvaneengebiedentraject,ishetzaaktoteengoededetailleringvaneeninrichtingsontwerptekomen.Hierbijgaathetdanomaspectenalshetopzoekenvanzandlagen,hetbenuttenvan(rivier)kwel,depreciezevorm-gevingvandegeulendeomgangmetdebestaandegeomorfologieennatuur-waardenvaneengebied.Delaatstejarenisaleenaantalpublicatiesverschenendieingaanophetdetailontwerpvaninrichtingsprojecteninhetrivierengebied(metnameWolterse.a.,2004;Peterse.a.2006enPeters,2009).HierbeperkenweonsderhalvetotdebelangrijkstesuccesfactorenenspecifiekevoorbeeldenuitdegebiedendieinhetkadervanRijninBeeldzijnonderzocht.

3.2 zoek heT zanD opEennogsteedsonderschattefactorisdekwaliteitvanhetachtergelatenbodem-substraatbijinrichtingsprojecten.Indewereldvannatuur-enrivierbeheeristerechtveelaandachtvoorhetterreinbeheervangebiedennainrichting.Depraktijktoontechteraandatdeuitgangssituatievaninrichtingsprojectenennatuurgebiedenvaaknogbelangrijkerisdanhetbeheerdateropvolgt.

Figuur 48. verschillen tussen een nevengeul die door reliëfvolgende ontkleiing in het zand wordt aangelegd en een geul die in kleiig substraat ligt.

52 rijn in beeld

Bodemsvan(grof )zandenfijngrindlateneenbeduidendsoortenrijkereontwik-kelingzienindenieuwenatuurgebiedendankleiigebodems,zowelinhetwateralsophetland.Ditsluitaanbijhetbeeldvannatuurlijkegrind-enzandriviereninhetbuitenland,waarhetareaalaanmineralesubstratenookhogerligtdanindeNederlandseuiterwaardenvantegenwoordig.Uiteraardspelenkleiigebodemsvannatureookeenbelangrijkerollangslaaglandrivieren,maaralsuitgangs-situatievaneeninrichtingsprojectzijnzedoorgaansmindergeschikt.Kleiigegrondenofverveendebodemszijnveelminderkansrijkvoorbijvoorbeeldsoortenrijkestroomdalvegetatiesenwaterplantenbegroeiingen.Ookdeontwikke-lingvangevarieerdhardhoutooibosverlooptopeenmeerzandigeondergrondbeduidendbeter.Opkleiigebodemsontwikkelenzicheenvoudigerdichtezacht-houtooibossenenruigtevegetaties.

Inhoofdstuk2isinditverbandalhetsuccesvanreliëfvolgendontkleienbelichtenhetvoordeeldathiermeeookmeteenherkenbarestructurenblootgelegdworden(figuur49).

Figuur 49. Reliëfvolgend ontkleien blijft voor de meeste Rijntakken nog steeds een ijzersterk inrichtingsprincipe (illustratie Jeroen helmer).

53ALGeMene KWALiteitsPRinCiPes vooR inRiChtinGsPRoJeCten

voorbeelden

Reliëfvolgend ontkleien in de millingerwaardIndeMillingerwaardwordtal15jaarbetrekkelijkreliëfvolgendkleigewonnen,vooralaandeoostzijdevanhetgebied.Hierdoorzijndevoormaligerijkeweilandenopkleiovergaanineenuitermatezandigenrijkgeaccidenteerdterrein.Opplaatsenwaarhetzandzichonderdegrondwaterstandbevindt,komenzandigegeulenblootteliggen,terwijlopplaatsenwaarhetzandondiepzitoudestroomruggenzichtbaarworden.Devegetatiemagzichonderinvloedvanjaarrondbegrazingspontaanont-wikkelen.DoordezandigeondergrondkrijgtrivierkwelgemakkelijktoegangtotdevrijgegravenplassenengeulenendeintdewaterstandmeemetpeilveranderingenindeWaal.InmiddelshebbenzichrivierkwelsoortenalsWatervioliergevestigd(figuur10).OpdezandigeruggenzienwebovendienbijzonderestroomdalplantenalsVeldhondstong,Gewoneagrimonie,Sikkelklaver,Cipreswolfsmelk,IJzerhardenWildemarjoleinvestigen.

Figuur 50. De uitbreiding van enkele stroomdalsoorten in het reliëfvolgend ontkleide gebied van de Millingerwaard. Door het blootleggen van zandige ruggen, vinden dit soort zeldzame plantensoorten ook buiten de oeverwallen standplaatsen (foto’s twan teunissen en Bart Peters).

54 rijn in beeld

pioniersoorten zandoevers klompenwaard en Weurtse plaatZandigegeulenkennendoorgaanseenmeergevarieerdepionier-enoevervegetatiedangeulenmetkleiigeoevers.EenspectaculairvoorbeeldisdevestigingvanhetzeldzamePoleiindeKlompenwaard.Inditgebiedisin1999bijhetgravenvaneennevengeulookeenzandigezijgeulgegraven,diebijlagewaterstandendroogvalt.Sinds2004heeftzichhiermassaalPoleiingevestigd,eensoortdievoorheentoteenvandemeestzeldzamestroomdalsoortenvanNederlandgerekendwerd.Hetbiotoopindezijgeullijktsterkopdezandmilieuslangsnatuurlijkereferentie-rivierenwaarweookPoleitegenkomen.EenandervoorbeeldvindenwelangsdeWeurtsePlaatbijNijmegen,waarzichopzeergrofzandigeoeversdemeestsoorten-rijkepionierbegroeiingvandeRijntakkenbevindt.Naastveelalgemenepioniers(Slijkgroen,Kleinvlooienkruidentalvanamarantenenganzenvoetsoorten)staanhierdelaatstejarenookzeldzamesoortenalsRiempjes,RiviertandzaadenPolei(figuur51).OokdezandigeoeversvandeVreugderijkerwaardscorenopditvlakbijvoorbeeldbeterdanderelatiefkleiigeoeversvandestrangindeDuurschewaarden,alheefteenaantalpioniersoortendeNoordelijkeIJsselnognauwelijksbereikt.

Figuur 51. De uitbreiding van Polei langs de Rijntakken. Daarnaast in de uitsnede het voorkomenvan deze oeverpionier op de zandige oevers van een hoogwatergeul in de Klompenwaard, waar de soort sinds 2004 voorkomt (foto Bart Peters).


Waterplanten in geulenKleiigegeulenblijvenvaaktroebelerdangeulendieinhetzandzijnaangelegd.Daarnaastkanrivierkwelmindermakkelijkeenrolspelen.Hierdoorkandewater-plantengroeisterkachterblijveninvergelijkingmethelderewateren.Eenvoor-beeldisdehoogwatergeulindeBovenstePoldervanWageningen,dieovergrotedelenindekleiisaangelegd.Hetiseentroebelegeulvrijwelzonderwaterplanten.RelatiefslibarmestroomgeuleninCortenoeverzijnjuistrijkaanwaterplanten,hoeweldeverschillentussendestroomgeulengrootkunnenzijn.DenevengeulenvanGamerenendeVreugderijkerwaardzijnnietreliëfvolgendaangelegd,maarstromenvooreenbelangrijkdeelwelovereenzandigeonder-grond.Daarnaastzorgenmorfologischeprocessenhiervoorzandigebodems.Beidegeulenkenneninmiddelseengevarieerdemacrofaunametrelatiefveelkenmer-kendezandriviersoorten.DegeulindeVreugderijkerwaardisdaarnaastrijkaankenmerkendewaterplantenalsRivierfonteinkruidenDoorgroeidfonteinkruid(zieH6).

Figuur 52. De grofzandige oevers van de Weurtse Plas vormen anno 2011 de meest soortenrijke locatie voor zeldzame oever-pionierplanten in het rivierengebied (foto Bart Peters).

56 rijn in beeld

3.3 lIggIng, DImensIes en aFWeRkIngshoogTesNaasthettypebodemzijnafwerkingsniveausendepreciezeverhoudingtussenhogeenlagedelenbelangrijkvoordeecologischekansenvaneenterrein.Hieroverisalhetnodigegeschrevenineerderpublicaties(zieWolterse.a.,2001,Peterse.a.,2006enPeters,2009)enwebeperkenonshiertotenkelealgemeneervaringenuitdeonderzochtegebieden.Hetisbijinrichtingprojectenvanbelangdatereenenigszinsnatuurlijkeverhoudingtussenhogeenlagedeleninhetrivierdalwordtgecreëerd.Overhetalgemeenisdebreedteendieptevaneennevengeulaltijdruimondergeschiktaandedimensiesvanhetzomerbed.Deexactevormkanvervolgenssterkperrivier-trajectverschillen,maarhetconceptvanreliëfvolgendontkleienkanookhierbijeengoedstartpuntzijn.Desondankszalhiersomsvanafgewekenmoetenworden,bijvoorbeeldomdatbruikbarezandgeuleninmiddelsnietmeerinhetbuitendijksegebiedliggenofomdatzeinmiddelsdwarsopderivierstaan.Daarnaastkunnenpraktischezakencomplicerendzijn,zoalsdeaanwezigheidvanverontreinigdeklei(zoalsindeKlompenwaard)ofomdatdezandendoorverstuwingverbenedengemiddeldwaterpeilliggende(zoalsindeEverdingerWaardenHemelrijkseWaardbijLith).Voorrichtinggevendematenengetallenwordthierverwezennaar‘Richtlijnenvoorinrichtingenbeheervanuiterwaarden’(Wolterse.a.,2006)enhet‘HandboekCyclischBeheer’(Peterse.a.,2006).

Figuur 53. Rijke waterplantenbegroeing met Rivierfonreinkruid en Aarvederkruid in de nevengeul van de vreugderijkerwaard (foto Bart Peters).

Figuur 54. Deze hoogwatergeul in de Duursche Waarden is in 2007 met relatief steile oevers in kleiige bodems aangelegd. hierdoor zijn de ontwikkelings-kansen niet optimaal. in de Fortmonderwaarden liggen aansluitend op deze geul uitstekende kansen voor een goed functionerende rivierkwelgeul (zie figuur 32), mits hierbij goed de onderliggende zanden worden opgezocht (foto Bart Peters).


voorbeeldenSindseindjaren’90zijnverschillendenevengeulenaangelegdinhetRijntakken-gebied.Geulendierelatiefbreedzijnaangelegdtenopzichtevanhundebiet,zoalsdelenvandegrotenevengeulvanGameren,denevengeulindeBakenhofenhetnoordelijkdeelvandenevengeulindeVreugderijkerwaardhebbendeneigingwatsnelleraanteslibbenofaantezanden(zieook§6.5).Infeitevormtderivierdimensiesdiebeterpassenbijhetgehanteerdedebiet.Hetrelatiefsmalle,zuide-lijkedeelvandenevengeulindeVreugderijkerwaard(metveelrivierfonteinkruid)issmallerenkentdaardoormeerstroming,waardoorhetgemakkelijkeropdiepteblijft.Ditbetekentdathetuitgaanvanovergedimensioneerdegeulenomeenrela-tiefhogehydraulischetaakstellingtefaciliteren,kanleidentotextrabeheerkostenenterugkerendeecologischeverstoringdooronderhoud.Overigenszullenbijnaallegeulenoptermijnweeronderhoudvergenomdedoorstroombaarheidtegaranderen.

3.4 ooIBosonTWIkkelIng en InRIchTIngDematevanooibosontwikkelingkantendelebeïnvloedwordendoordemaniervaninrichtenendoordesamenstellingvanachtergelatensubstraten.Vaakspeeltdeachtergelatenbodemengeometrievanhetterreinzelfseengrotererolopdetoekomstigevegetatieontwikkelingdanhetbeheernainrichting.Zovergrooteengrootareaalaankale,uitdrogendeoeversdekansopooibos-ontwikkeling(zonderdatditoverigenseenargumentmagzijnomallerleirelatief

Figuur 55. opslibbings- en aanzandingsstructuren op de bodem van de geul in de Bakenhof bij Arnhem tijdens laagwater. inzet: de stroomsnelheden in de Bakenhofgeul liggen bij een gemiddelde afvoer op ca. 0,1 m/s; dit is relatief traag stromend (foto Bart Peters; kaartje Rijkswaterstaat).

58 rijn in beeld

steileoeversaanteleggen).Hogergelegenen(uitdrogende)zandsubstratenofdelendienetonderwaterliggen,verbossenmindersneldanvochtigeoeversineenuitdrogingszone.Hierdoorkanophaarbeurtbegrazingeffectieverzijnbijhetopenhoudenvaneengebied.Kleiigsubstraatkanookophogeredelengemak-kelijkerverbossendanzandigebodemsomdathetveellangervochtigblijft.Hetachterlatenvanzandigesubstratenisnietalleenecologischgunstigmaarheeftvaakookvanuithetrivierbeheervoordelen.

De BreemwaardIndeBreemwaardbijZuilichemwerdin1996eennieuwehoogwatergeulaangelegdenwerdenstukkenuiterwaardverlaagdomkleitewinnenvoordenieuwerondedijkverzwaringeninderegio.Hetideewasdatdaarnaopdeoevergrondenmoeras-ontwikkelingopgangzoukomen.Degrondenlagenechteropeenniveaudatideaalwasvoordekiemingvanwilgenbos.BinnenenkelejarenwasdeBreemwaardvolledigbegroeidmetdichtwilgenbos(mogelijkmedeomdatpasenkelejarennainrichtingisgestartmetbegrazing).OokdeDuurscheWaardenkennenvergelijk-bareervaringen.

3.5 kWel BenuTTen

Bestaande ervaringenHetbenuttenvankweliseenzeerkansrijkontwerpprincipedatzichbijnaaltijdvertaaltinhoogwaardigeecologischeontwikkelingen.HetafvangenvanlangekwelinkwelgeulenentegravenstrangenkanlangsdenoordoevervandeNederrijnenlangsdeIJssel.Rivierkwelbenutten,isbijnaoveralmogelijk.HelaaszijnertotophedenweiniginrichtingsprojectenlangsdeRijntakkenwaarkwelbewustalsleidendprincipeisgebruikt.In2011isindeAmerongseBovenpoldereenkwelgeulaangelegd,maarhetisnogtevroegomdeontwikkelinghiervantekunnenlatenzien(VanderLinden,2011).Welzijnerenkelegebiedenwaardewerkingvankwelinnatuurlijkesituatieszichtbaaris.

Rivierkwelgeulen in kronkelwaardenInhoofdstuk2isalingegaanopderivierkwelgeulenvanCortenoever,diemee-deinenmetdewaterstandeninderivier.HierstaanbijzonderekwelplantenalsHolpijpenLidsteng,maarwerdin2010ookeenrijkelibellenfaunaaangetroffen.VeelstroomgeulenindekronkelwaardenvandezuidelijkeIJsselzijndoordeeeuwenheenzohoogopgeslibddatzebijlagerivierafvoerenlangetijddroogstaan.Doorzesubtieluittegraven,waarbijhetoorspronkelijkewasbordlandschapvandekronkelwaardenwordtbehouden,kunnendezestroomgeulenweermeermetrivierkwelgevoedwordenenbijzonderewaterplantenvegetatiesherbergen.DeHelbergenstranginCortenoeverisdaarvooreenmooiereferentie.

amerongse BovenpolderDoorhetgravenvantediepeoftebredegeulenverdwijntkwelwateralsnelingrotehoeveelhedenoppervlakte-ofrivierwaterenkomtdewerkingervanniettotuitingindenatuurwaarden.Indicatiefhiervoorisdeontwikkelingvaneenin2001gegravenkwelmoeras(rivierkwelenlangekwel)indeAmerongseBovenpolder.


Figuur 55. Wanneer kwelmoerassen te grootworden aangelegd en in kleiig substraat komt de werking van kwel niet tot uiting. hier het in 2001 aangelegde moeras in de Amerongse Bovenpolder (foto Bart Peters).

Figuur 56. Kwelsloot met Waterviolier in de vreugderijkerwaard die rivierkwel in binnendijkse richting afvangt (foto Bart Peters).

Dooroverdimensioneringvanditkwelmoerasenvermoedelijkookdoordeaanleginrelatiefkleiigsubstraat,issprakevantroebelwaterenzijnkwelsoortenalsGewonedotterbloemenWaterviolierjuistverdwenen(Peters&Kurstjens,2007).

Rivierkwel door onderbemaling en zomerkadesErzijninhetbepolderdeNederlandverschillendeuiterwaardgebiedenwaarbijrivierkwelvanderivierafstroomtrichtinghetbinnendijkseofbinnenkaadsegebied.SoortenalsWaterviolier,Holpijp,DotterbloemenWittewaterkersindicerenditsoortplekken.VoorbeeldenvanbekadegebiedenmetrivierkwelliggenbijvoorbeeldinLoevestein(ziegebiedsrapportageLoevestein)endeMillingerwaard.Somszienwerivierkwelmilieusinhetwinterbedoptredendooronderbemalinginhetbinnendijksegebied.IndeBreemwaardenVreugderijkerwaardliggenslotenenstrangrelictentegendewinterdijkaan,dieeendergelijkekwelstroomafvangen.Dewaterstandisdaarbinnendijkslagerdanbuitendijks.Ookditzijnkwelvormenwaarininrichtingplannenrekeningmeegehoudenkanworden.

3.6 omgaan meT concessIes aan heT IDeaalonTWeRpElkinrichtingsprojectheefttemakenmetbeperkingenenrestrictiestenopzichtevanhet‘ideaalplaatje’.Dezekunnensamenhangenmetbeperkingenvanuithetrivierbeheer,doordeaanwezigheidvanvervuildegrondofdoorhogekostendiemetbepaaldeaspectenvanhetplansamenhangen.Omkostentebesparenendeuitvoerbaarheidtevergroten,moetendanconcessiesaandelandschapsecologische

60 rijn in beeld

Figuur 57. een overzicht van verschillende typen geulen langs de Waal, met verschillende ligging,substraat en dimensies; waarbij van boven naar beneden in toenemende mate concessies aan de kwaliteit van de geul en het gebied worden gedaan (uit Peters, 2009).


Figuur 58. De aanleg van een ondiepe kwelgeul waarbij overtollige dekgrond in een “droge”dekgrondberging wordt verwerkt (terrassenriviersituatie; uit Peters, 2009).

kwaliteitvanhetplangedaanworden.Eenvraagdiedanopkomtiswelkeconcessiesnogacceptabelzijn?Meestalishierbijgeensprakevaneenduidelijkomslagpunt,maarinzijnalge-meenheidwordteengrensbereikt/overschredenwanneerinrichtingsprojectentesterkafgaanwijkenvanstructurenendimensiesdiepassenbijhetbetreffenderiviersysteem(zieH2).Hierdoorgaanvaakookhydromorfologischeprocessennietmeergoedfunctioneren(verdwijnenvankwelwerkingofaanzanding)ofkomenzelfsongewensteprocessenopgang(zoalsovermatigeslibsedimentatie).Ditkangebeurendoordatgeulenrelatiefgrootaangelegdworden,uiterwaardverlagingtediepwordtuitgevoerd,geulenopverkeerdelocatieswordenaangelegdofdoorbijvoorbeelddwarsdoorgeologischwaardevolleterrasstructurenheentegraven.Infiguur57staateenoverzichtvaneenseriefictievegeulen,dieintoenemendematedergelijkeconcessieshebbenmoetendoenaandekwaliteit.

3.7 omgang meT ompuTTen Somswordeninrichtingsprojectengecombineerdmeteenstukzandwinningindevormvan‘omputten’(Braakhekkee.a.,2003,2007).Hierbijwordendiepegeulenofdekgrondbergingengegraven,dievervolgens(deels)wordenopgevuldmetover-tolligedekgrond/klei.Ditkaneencreatievemanierzijnomderealisatievanondiepegeulentecombinerenmetgroteredelfstofopbrengstenendaarmeelagereuitvoe-

62 rijn in beeld

ringskosten.Somsisditbijvoorbeeldnodigwanneererbijhetgravenvannieuwegeulenrelatiefgrotevolumesonvermarktbaredekgrondvrijkomen.Diekunnendanlokaalwordenverwerkt.Erkunnenechterooknadelenaanomputtenkleven.Zoleverthetaanleggenvaneengeulineenkleiigedekgrondberginggeenonderwaterbodemenoeversvanmineraalzandofgrindop.Derelatiefvoedselrijkeondergrondvankleiofvenigzandlevertrelatiefeutrofeentroebelesituatiesop,dieongunstigzijnvoorwater-planten,paaiendevissenenvoormeerruigte-enbosontwikkelingzorgenopdeoevers.Ookgeomorfologischkanomputtenbelangrijkerisico’shebben(Peters&Kurstjens,2008;Peters,2009).Alservooromputtengekozenwordt,heefthetsterkdevoorkeurdeomputlocatieinhetdrogedeelvandeuiterwaardtegravenendusnietindevormvaneenwater-dragendegeul(figuur58).‘Ophetdroge’kunnenomputlocatiesmetlokalezandenvolgenshetoorspronkelijkegeomorfologischprofielwordenafgewerkt.Zezijndaar-doornauwelijksmeerzichtbaarnauitvoering,maarbiedendoordezandigeafwer-kingtegelijkertijdeengoedeuitgangssituatievoornatuurontwikkeling.Belangrijkisomtekijkenofdeliggingvanomputlocatiesnietinterfereertmetrivierkwel.InH12wordtnaderingegaanopditsoortprincipesronddelfstofwinning.

3.8 uITeRWaaRDInRIchTIng en De scheepvaaRTFuncTIe Eenbelangrijkaandachtspuntronduiterwaardinrichtingisderelatiemetdescheepvaart,endanmetnamehetrisicoopaanzandingindevaargeul.Bijdeaanlegvaneennevengeulgaathetwinterbedmeerwateraandehoofdstroomontrekken,waardoordaareenverminderdezandtransportcapaciteitontstaat.Ditkanleidentotverhoogdeaanzandingindehoofdloop.Alshieronvoldoenderuimtevooriskandatproblematischzijnenisextrabaggerwerknoodzakelijk.Derivierbeheerderprobeerthetaantaldagenbaggerenindevaargeultebeperkentotmaximaal5dagenper15kmperjaar(rivierkundigbeoordelingskaderRijks-waterstaat).Omdieredenwordtdoorderivierbeheerder(Rijkswaterstaat)nietaltijdtoestem-mingverleendomeenstromendenevengeulterealiserenofopeenanderemanierdeuitwisselingtussenrivierenuiterwaardtevergroten.Indatgevalmoetmenterugvallenopbijvoorbeeldeenzijdigofniet-aangetaktegeul(zoalsindeKlompen-waardenindeplannenvoordeBeuningseUiterwaardenendeOssenwaardbijDeventer).Ookkandevreesvoorovermatigeaanzandingtotterughoudendheidleidenbijhetverlagenvanzomerkadesenoeverdammen,ombijvoorbeeldoeverwalvormingterugopgangtebrengen(zoalsinMeinerswijkbijArnhem).Tochishetvanbelangdaterspeelruimteblijftvoordeaanlegvanstromendegeulenenandereinrichtingswerken,nietalleenvoordelandschapecologischekwaliteitvanhetrivierengebiedmaarookinrelatietothoogwaterbescherming.Praktischelkprojectwaarbijmeerruimtevoorhetwaterwordtgerealiseerd,heeftnamelijkinherentookeeneffectopdewaterverdelingendaarmeeopaan-zandingsprocessen.Eenprogrammaals“RuimtevoordeRivier”kanderhalvenietzondereenflexibeleopstellingrondditthema.


4 TeRReInBeheeR Ervaringen met begrazing en hooilandbeheer

4.1 BegRaasDe lanDschappenBegrazingheeftvanafdestartvandeeerstenatuurontwikkelingsterreineneenbelangrijkerolgespeeldindeontwikkelingendebeeldvormingvandenieuwenatuurgebieden.NadeaftrapmeteenkuddeHooglandersindeDuurscheWaardenin1987,hebbenweinmiddels25jaarervaringmetmeernatuurlijkevormenvanbegrazingindeuiterwaarden.Hetisbuitengewooncomplexomdeexacteeffectenvanbegrazinggoedteonderzoekenenweertegeven,omdatzesterkverknooptzijnmetallerleiandereprocessenenterreinkenmerkenalshetbodemtype,delokalehydrologie,toegankelijkheidvanterreindelenendesmakelijkheidvandevegetatie.Webeperkenonsdaarominditboekjetotconcreteervaringenendatauitdegebiedendieinhetkadervan‘RijninBeeld’zijnonderzocht.

Begrazing en biodiversiteitDuidelijkisdatdebiodiversiteitvandenieuwenatuurgebiedenafhankelijkisvanhetoptredenvanbegrazing(ofinsommigeterreinenhooilandbeheer).Terreinenwaarbegrazingofhooilandbeheervolledigontbrekenverruigensnelenwordenmindersoortenrijk.Duidelijkisookdatextensievebegrazingzorgtvoorhetont-staanvanmeergevarieerderivierlandschappenmeteenafwisselingvangrasland,ruigte,struweelenooibosentalvangeleidelijkeovergangenhiertussen.Vooraldefaunaprofiteerthiersterkvan,enhetverklaartondermeerwaaromveelhooilandgebiedenfaunistischveelsoortenarmerzijndanbegraasdegebieden.Daarnaastisbegrazingookessentieelomdefloravanstroomdalgraslandenensoortenrijkezomeninstandtehoudenofteontwikkelen.

Figuur 59. Begrazingslandschap rond het Millingerduin (foto Bart Peters).

64 rijn in beeld

Tegelijkertijdmoetenweoppassenheteffectvanbegrazingopdefloranietteoverschatten.Discussiesoverruigteontwikkelingenstroomdalfloragaanalsnelalleenover‘meerofminderbegrazing’,terwijldenieuwenatuurgebiedenlatenziendatvooralookdebodem(kleiofzand,vochtigofdroog)eenbelangrijkerolindedaadwerkelijkekansenrijkdomvaneenterreinspeelt.Hierliggendusdirecterelatiesmetuiterwaardinrichting(zieH2en3)enprocessenvanzandafzettingenvernatting(H5en6).

Beheervormenin de onderzochte gebieden komen globaal drie beheervormen voor:• Inveelgebiedenisgekozenvoornatuurlijkebegrazing(alslandschapsvormend

proces) waarbij runderen en paarden jaarrond buiten lopen in een zodanige dichtheid dat ze in principe met weinig menselijk ingrijpen voldoende voedsel kunnen vinden. De dichtheden bedragen gemiddeld ca. 1 dier per 1,5 tot 4 ha. Als terreinen voldoende groot zijn, krijgen de grazers de ruimte om hun sociale kuddestructuur te ontplooien. voorbeelden zijn de Millingerwaard, de Blauwe Kamer, Meinerswijk, Duursche Waarden en Beuningse Waarden.• Eendeelvandenatuurgebiedenwordt(aldannietperceelsgewijs)beheerdvia

inscharing van huisvee. hier vindt doorgaans alleen begrazing plaats van het voorjaar tot de vroege herfst en liggen de dichtheden vaak wat hoger (ca. 1 dier per 1 a 2 ha). voorbeelden zijn: de vreugderijkerwaard, Brakelse Benedenwaarden, Cortenoever-noord en de Gamerensche Waarden.• Daarnaastzijnerenkeleterreinenwaaropeenhooilandbeheervanmaaienen

afvoeren wordt gevoerd, vaak met nabeweiding, zoals in Cortenoever-Zuid, velperwaarden en stiftse Waarden.

Figuur 60. voorjaarszegge in de vreugderijkerwaard (foto Bart Peters).

65teRReinBeheeR

BegrazingsdichthedenOverbegrazing(doorgaans>1dierper1à0,5ha)levertzeldengoederesultatenop.Vooralbij(relatief )intensieveseizoensbeweidingzienweeenduidelijkanderlandschapsbeelddaninextensiefbegraasdeterreinen,metvoorallagereaantallenbroedvogels,dagvlindersensprinkhanen.EengoedvoorbeeldishetwestelijkdeelvandeBrakelseBenedenwaarden,waarnauwelijksstructuuraanwezigindevormvanruigtes,struweelofooibosjes.KenmerkendevogelsoortenalsBosrietzanger,GrasmusofSprinkhaanzangerdieeldersvrijalgemeenzijn,ontbrekenhierbijnavolledig.Ookfloristischkunneneffectenoptreden.SommigeperceleninCortenoeverbijvoorbeeld,dievanuithunzandigekarakterkansrijkzijnvooreensoortenrijkeontwikkelingblijvenachterdooroverbegrazingmethuisvee.Involdoendeextensiefbegraasdenatuurgebiedenzienwedoorgaansmeerbloeienzaadzettingvanplantenhetgeengunstigisvoordeverspreidingvansoorten,maarookvoorinsecten(nectaraanbod,schuilplaats).LangsdeMaasisaangetoonddatermeersoortendagvlindersvoorkomeninjaarrondbegraasdeterreinendaningebiedenmetseizoensbeweidingeneenhogerebegrazingsdruk(Peters&Kurstjens,2008).Hetomslagpuntnaaroverbegrazingkansomsvrijsubtielliggen,waardoorplotselingnegatieveeffectenkunnengaanontstaanbijhetopschroevenvanhetaantalgrazers.

Omgekeerdkunnenterreinenookverruigendoordatbegrazingontbreektofdierentijdelijkanderedelenvaneengebiedprefereren.Alsditeenpermanentkarakterheeftkanhetongunstiguitwerkenvoormetnamegraslandplanten.Zewordenver-drongendooropgaandesoorten,erontstaanmindergeschiktevestigingsplekkenenervormtzichuiteindelijkeenpakketvanoudplantenmateriaalopdebodem.Ditzienwebijvoorbeeldopoeverwallenwaardichteduinrietvegetatiestotontwik-kelingkunnenkomen,zoalsdeoostpuntvandeoeverwalindeErlecomseWaard(moeilijktoegankelijkvoorgrazers).Tijdelijkefluctuatieshoevenechtergeenprobleemtezijn.StroomdalgraslandenindeVreugderijkerwaardenophetMillingerduinhebbenmetaanzienlijkeschom-melingeningraasdruktemakengehad,maardesoortenrijkdomblijftvooralsnoggoedoppeil.DeVreugderijkerwaardwerddelaatstejarenextensieverbegraasd,waardoorzeeenrelatiefruigeaanblikbood.Bepaaldesoorten–alsMoeslookenWalstrobremraap–vielendaardoorsterkopenkondenbetertotbloeienzaad-zettingkomen.Hetiszeerwelmogelijkdatsommigesoortendergelijkejarennodighebbenomdezaadbankaantevullenofuittebreiden.OmgekeerdhebbensoortenmeteenpionierkarakterzoalsTripmadamenKleinepimpernel,hetergmoeilijk.Vooreenbelangrijkdeelhangtditsamenmethetont-brekenvannieuwepioniersituatiesenopengatenindegrasmat(rivierdynamiek,mollen,konijnen).Maarmogelijkzijndezesoortenookgebaatbijafentoeeenjaarmeteenhogerebegrazingsdruk(netalsstroomdalplantenalsRuigeweegbreeenGrotetijm).Afwisselinginbegrazingsdruklijktduseengoedconcept.

66 rijn in beeld

Hetisechternieteenvoudigenzekernietaltijdwenselijkomgerichttesturenmetbegrazing.Grazerszoekenzelfsinkleinerenatuurgebiedenzelfhunwegenbepalenzelffavorietebegrazingslocaties.‘Sturen’doorhogerebegrazingsdicht-hedenintezettenleidtvaaktotteleurstellingenongewensteneveneffecten.Welkunnenopgrotereschaalfluctuatiesinbegrazingsdichthedenwordengehan-teerd,doordatdebeheerderkuddeswatlangerlaatdoorgroeienomvervolgensinbepaaldejarengroteregroependierenerinéénkeeruithetgebiedtehalen(systeemMillingerwaard).

Figuur 61. Zeldzame soorten alsLiggende ereprijs blijven het ondanks wisselingen in begrazingsdichtheden goed doen op de oeverwal van de vreugderijkerwaard (foto Bart Peters).

67teRReinBeheeR

4.2 BegRazIng en ooIBosonTWIkkelIngInverschillendepublicatiesisalgewezenophetfeitdatbegrazingniethetgeschikteprocesisombosontwikkelingtestoppen.Welkanbegrazingdeooibos-ontwikkelingaanzienlijkremmen.Zokondevroegeinzetvanextensievebegra-zingindeKlompenwaardbijDoornenburgervoorzorgendatooibosontwikkelingopdekalegrondenrondeennieuwenevengeulzeerbeperktoptrad.Uiteindelijkzalookhierechtereenbelangrijkdeelvanhetgebiedgaanverbossen.Hetkunstmatigopvoerenvanbegrazingsdichthedenisdangeenoplossingenleidtvooraltotschadeaandenatuurvanhetgebied.Alssprakeisvanovermatigeooibosontwikkeling,bijvoorbeeldinverbandmetdedoorstroombaarheidvaneengebied(projectStroomlijn;zieH14),verdienthetdoorgaansdevoorkeurditge-richtinhetveldtebestrijdenmeteenbosmaaierinplaatsvanhogereaantallengrazersteintroduceren.

zaadverspreiding door begrazingin verschillende terreinen is de rol van begrazing als medium van zaadverspreiding duidelijk zichtbaar. soorten als Gewone agrimonie, Kruisbladwalstro en Donzige klit vestigen zich vaak door aanvoer via het rivierwater, maar breiden vervolgens snel uit door verspreiding van zaden via de vacht en het maag-darmkanaal door het hele terrein. Mooie voorbeelden zich de verspreiding van veldhondstong in de Millingerwaard (zie figuur 50) en Gewone agrimonie in Meinerswijk (figuur 62) en de Blauwe Kamer.

Figuur 62. De uitbreiding van Gewone agrimonie in Meinerswijk, soorten die vooral via grazersdoor een gebied worden verspreid (foto Bart Peters).

68 rijn in beeld

4.3 hooIlanDenTijdensdeonderzoekenvanRijninBeeldzijnookverschillendehooilandterreinenonderzocht,waaronderCortenoever,deVelperwaarden,StiftscheUiterwaardenendeBenedenwaardenvanBrakel.Ookinhooilandenishetbelangvandeonderliggendebodemeenduidelijkfenomeen.HooilandenopkleialsdeStiftscheUiterwaardenendeVelperwaardenzijnrelatiefsoortenarm,ooknaeenlangdurigbeheervanmaaienenafvoeren.Conceptenvanverschralingzijnopkleinietergeffectiefenwerkenalleenopmeerzandigeofzaveligestroomruggenendijken.IndeBrakelseBenedenwaardeneninCortenoeverliggenookzandigestroomruggendiegemaaidworden.Dezehooilandenzijndanookveelsoortenrijkermeto.a.Veldsalie,GroteratelaarenZachtehaver.Zelatenookuitbreidingvanbijzonderesoortenzien.IndicatiefhiervoorisookdeontwikkelingindeStiftscheUiterwaarden,waardemeestebijzonderesoortenopdezandigeoeverwalstaan,deelsinhethooilandmaardeelsookonbeheerd.Overhetalgemeenkunnenwestellendatdeonderzochtehooilandenwatsoorten-armerzijndatbegraasdesituatiesopvergelijkbarebodem,maardateenaantalsoortenprominenterofinhogereaantallenlijktvoortekomen(medeomdatdebloeibeteropvalt).HierbijmoetenwedenkenaansoortenalsKleineenGroteratelaar,GoudhaverenVeldgerst,maarookalgemenebloemenalsGrootstreep-zaadenMargriet.AnderesoortenalsRuigeweegbree,Voorjaarszegge,Rodeogen-

Figuur 63. het voorkomen van bijzondere soorten in de hooilanden en op de oeverwal van de stiftsche uiterwaarden. De factor zand blijkt belangrijker dan de factor maaien (foto Bart Peters).

69teRReinBeheeR

troost,Grotetijm,Bredeereprijs,Gewoneagrimonieendemeestebremraap-soortenzijnjuistnietgebaatbijdehoogopgaandehooilandvegetatiesofregelmatigemaaibeurten,enverkiezenbegrazingslandschappenmeteenkortebegroeiinginhetvoorjaarofmeerstructuurvariatieenzomen.BolgewassenalsWeidegeelsterenGewonevogelmelklijkenzichweinigaantetrekkenvanver-schilleninbeheer.Belangrijkereverschillentredenopbijdefauna.Veelhooilandterreinenzijnopvallendarmaandagvlinders(o.a.dehooilandenvanCortenoeverenStiftscheUiterwaarden),maarooksprinkhanenenandereinsectengroependoenhetinbegraasdelandschappendoorgaansbeter.Erzijngoederesultatenmethooilandbeheeropdijken.ZozijndewinterdijkenvandeOoijpolderbijNijmegensindsdedijkverzwaringenvaneindjaren’90weerergbloemrijkgeworden,doorconsequentmaaibeheerendezaveligeafwerkingvanveeldijkvakken.OverigenszijnhierweldeleningezaaidmetsoortenalsGrotecentaurieenHarigeratelaar.Dezehebbenzichvervolgenssterkuitgebreid.

Figuur 64. soortenrijke hooilanden op de kronkelwaardruggen van Cortenoever (foto Bart Peters).

70 rijn in beeld

Deel 2Terugkerende landschappen en ontbrekende schakels

71

5 acTIeF zanDZandsedimentatie als sleutel voor herstel van de stroomdalflora

5.1 heT heRsTel van zanDIge oeveRWallenEénvandegrotesuccesfactorenvoorhetecologischherstellangsdegroterivierenishetopnieuwopgangbrengenvanprocessenvanzandsedimentatie.HetherstelvandestroomdalfloraenveelpionierplantenlangsdeRijntakkenkannietlosgezienwordenvanhetreactiverenvanzandigeoeverwallen.Hetleverdedaarnaasteenrijkeinsectenfaunaop.

Figuur 65. Grotere zandafzettingen op oeverwallen worden op agrarisch gronden doorgaans bijeen geschoven en verkocht. hier liggen bijeen gereden hopen zand in de oosterhoutse Waard na het hoogwater van december 1993 en klaar om afgevoerd te worden. in de nieuwe natuurgebieden kon dit zand blijven liggen en nieuwe oeverwallen vormen (foto Rijkswaterstaat).

72 rijn in beeld

Grotezandafzettingenendrogepionier-milieuskendenweeindjaren‘80alleennogvannatuurlijkereferentieriviereninhetbuitenland,alsdeDonau,deWislaendeAllier.Metdeterugkeervanactieveoeverwallenenanderezandigeofgrindigeop-enaanwasseninhetNederlandserivierengebiedkeerdenbiotopenterugdiewealmeerdan150jaar(infeitevoordegrotenormalisatiewekenvanhalver-wege19eeeuw)nauwelijksmeerkende.Hetopgangbrengenvanmorfologischactieverivieroeverswerdmogelijkdoorderealisatievannieuwenatuurgebieden.Zand-engrindafzettingenwerdenindezeterreinennietlangerals“schade”beschouwd,maaralsbelangrijkprocesinhetbeheervandegebieden.Voordietijdwerdenoevergrondenookoverzand,maaronderagrarischbeheerwerdendeafzettingendoorgaansvroeginhetvoor-jaarweerweggegravenen/ofgeëgaliseerd.Daarnawerdendegrondenopnieuwbemest,indiennodigweeringezaaidmetgrasmengselsenvaakmetherbicidenbehandeld.Doorzandafzettingenweervrijtoetelatenwerdenvoorheensterkbemestegraslandenoverzand,waardoorveelbeterekansenvoordevestigingvanfloraenfaunakondenontstaan(ziefiguur67).

VoorbeeldenvanzeldzamestroomdalplantendiezichhierdoorsterkuitgebreidhebbenzijnBredeereprijs,Wildemarjolein,Stijvesteenraket,WildebieslookenKleineruit.Erhebbenzichmedehierdoorookverschillendesoortennieuwgeves-tigdlangsdeRijntakken,bijvoorbeeldMantelanjer,Borstelkrans,ZandweegbreeenHarigeratelaar.Infiguur66staatdetrendweergegevenonder140indicatieveenzeldzamestroomdalplantensinds1990.Voorveelvandezesoortenbetekendedeterugkeervanzandigeenactieveoeverwalleneenommekeer,nadatzedecennia-langsteedsverderachteruitgegaanwaren.Hetprocesvanzandafzettingblijktvoordezesoortenzekerzobelangrijkalsdeveranderinginhetterreinbeheer.Vanwegehetbelangvanzandprocessenlangsdegroterivieren–enderelatieveonbekendheidermeeinhetterreinbeheer–ishieraanbinnen‘RijninBeeld’eenapartepublicatiegewijd(‘ActiefZand,Peters&Kurstjens,2012).Hierinstaandedetailsvanhetonderzoekendeontwikkelingenineengrootaantaloeverwal-gebiedenuitgebreiderbeschreven.

Figuur 66. De trend onder 140 indicatievestroomdalplanten in het rivierengebied.

toename

Mogelijk lichte toename / onzeker

Geen wezenlijke trend

Mogelijk lichte afname / onzeker

Afname

73ACtieF ZAnD

Figuur 67. Principe van oeverwalvorming in nieuwe natuurgebieden in het rivierengebied. Met hoogwater wordt zand afgezet waarbij oude bemeste graslanden overzand worden (uit Peters, 2008). ook in de agrarische situatie werden met regelmaat pakketten zand afgezet, maar zolang de gronden een agrarische productiefunctie hadden werd dit proces weer ‘hersteld’. Gronden werden na een hoogwater weer geëgaliseerd, bemest en ingezaaid en wanneer sprake was van dikke pakketten zand werd dit bijeen gegraven en verkocht.

Figuur 68. verse zandafzetting tijdens de graafwerkzaamheden op de ewijkse Plaat; dit deel van de oeverwal wordt in 2012 doorgestoken in aansluiting op de geul die hier zichtbaar is (foto Bart Peters).

74 rijn in beeld

5.2 veRschIllenDe kansRIjkDom peR RIjnTakHetbelangvanhetherstelvanoeverwalprocessenvoordestroomdalflorawordtnogduidelijkerwanneerwedeverschillendeRijntakkenmetelkaarvergelijken.DeGeldersePoortendeWaal–detrajectenwaarzandmilieusenoeverwallenzichopgroteschaaltotontwikkelingkondenkomen–springenermetkopenschoudersbovenuittenopzichtevandeIJsselendeNederrijn.Opvallendisdesterketoenamevanhetaantalbijzondereenbedreigdeplanten-soortenopdeoeverwallenvanhetWaalsysteem(GeldersePoortenWaal).Eindjaren’80speeldedeWaaleenondergeschikterolalshetgingombijzonderestroomdalfloravegetaties(ziefiguur69).DeWaaluiterwaardenwarenoverdeheleliniesterkincultuurgebrachtenzandigeafzettingenkregendoorintensiefagra-rischgebruiknauwelijkseenkansomzichongestoordteontwikkelen.AlleenderandenvanagrarischepercelenophettoenmaligeerMillingerduinsprongener

Figuur 69. het aantal bijzondere stroomdalplanten op oeverwallen langs de Waal en de iJsselrond 1990 en rond 2011. opvallend is dat de soortenrijkdom langs de Waal met een factor vijf is toegenomen, terwijl langs de iJssel de situatie stabiel is gebleven.

75ACtieF ZAnD

rond1990nogenigszinsuitmet17-21bijzonderestroomdalsoorten.SindsdienishetaantalbijzonderesoortenopdehieronderzochteoeverwallenvanhetWaal-systeemmeerdanvervijfvoudigd.Inwerkelijkheidisdeontwikkelingpositieveromdatnietalleenhetaantalsoortenistoegenomen,maarvooralookdedichtheidvanveelzeldzamesoorten.UitschieterszijndeErlecomseWaard,hetMillinger-duin,deBisonbaaiendeEwijksePlaat.Maarookgebiedenverderstroomafwaarts,dielaterzijngestart,ontwikkelenzichrecentelijksteedssoortenrijker.HierbijvormthetoostelijkeWaalsysteemduidelijkeenzaadbronvoorwestelijkgelegengebieden.SoortenalsBredeereprijs,Wildemarjolein,Grijskruid,Peper-kers,BieslookenKleineruitmaaktenindejaren’90aleenopmarsindeGeldersePoort.Delaatste10jaarzienwezeookelderslangsdeWaalogenschijnlijkeen-voudigopduiken.HetoostelijktrajectvandeNederrijnendeZuidelijkeIJsselprofiterenopkleinereschaalvandezaadbronfunctievandeGeldersePoort.Dekomendejarenmogenwevergelijkbarestroomafwaartseverspreidingvanmeersoortenverwachten.Hierbijbestaannogwelaanzienlijkeverschillentussenindividuelesoorten.

Figuur 70. De uitbreiding van Wilde marjolein in het Rijntakkengebied sinds 1990 (foto Bart Peters).

76 rijn in beeld

VooralhetachterblijvenvandeIJsselisopvallend,omdatditinpotentieookeenongestuwdezandrivierismethetvermogenomzandigeoeverwallentevormen,zijhetmindergrootschaligdanlangsdeWaal.DestroomdalgraslandenlangsdeIJsselwarenindejaren‘80nogdemeestsoortenrijkegebiedenvanhethelerivierengebied.

StroomdalgraslandenalsinCortenoeverendeVreugderijkerwaardwarengoed-deelsgespaardgeblevenvandeagrarischeintensiveringsslagvandejaren’50t/m’70enkendennogsteedseenrijkeflora.Anno2011zijnderollenmetdeWaalomgedraaid.DemeestsoortenrijkegebiedenbevindenzichnuindeGeldersePoortenlangsdeWaal(figuur69).DitbetekentnietdathetslechtgaatmetdeIJsselreservaten.DefloravandeoudeIJsselreservatenisgoedbewaardgebleven,vooraldoorverwervingengoedbeheervanterreinbeherendeorganisaties.Insommigegebieden,zoalsdeDuurscheWaardengaatstroomdalfloraookvooruit,zijhetveelminderspectaculairdaninhetWaalsysteem.

Figuur 71. De uitbreiding van Brede ereprijs in het Rijntakkengebied sinds 1990 (foto Bart Peters).

77ACtieF ZAnD

Figuur 72. De ontwikkeling van enkele stroomdalplanten sinds 1990 op de ewijkse Plaat.

Figuur 73. De oeverwal van de ewijkse Plaat na het hoogwater van januari 2011 (links) en gedurende de zomer van 2011 (rechts) (foto’s Bart Peters).

78 rijn in beeld

Figuur 74. De erlecomse Waard is in 15 jaar tijd van een doorsnee uiterwaard uitgegroeid tot het meest soortenrijke stroomdalflorareservaat van de Rijntakken. Linksboven verse zandafzettingen na het hoogwater van 2011. Rechtsboven dezelfde locatie in de zomer van 2011 (foto’s Bart Peters).

79ACtieF ZAnD

VoorhetachterblijvenvandeIJsselendeNederrijnzijneenaantalspecifiekeredenenaantevoeren:• BijnaalleoeversvandeIJsselengroteoevertrajectenvanNederrijnzijnvast-

gelegdmetbreuksteen.HierdoorkentvooraldeIJsselgeenzandigerivier-strandjesmeerenisdebeschikbaarheidvanzanduiterstbeperkt.TochkentdeIJsselalsongestuwdezandrivier,zekertennoordenvanDeventergoedepotenties.InverschillendeterreinenalsCortenoever,deOssenwaard,deBuitenwaardenvanWijhe,deDuurscheWaardenenzelfsverbenedenstroomsindeVreugderijkerwaardiszichtbaardathetweinigezanddataanwezigis,ookinbewegingkankomenenopoeverwallenwordtafgezet.

• DeIJsselendeNederrijnhebbendoorhunkleinerebreedte/diepteverhoudingeenlagerepotentievooroeverwalvormingdandeWaal(Middelkoope.a.,2003,Sorber,1994,95).Hierdoorzalerbijgelijkebochtigheidenzandbeschikbaar-heid,altijdminderzandwordenafgezetdanopdeoeversvandeWaal.Welishetvanbelangtebeseffenderelatiefkleinebreedte-diepteverhouding(smalleendiepebedding)vooreendeeldoornormalisatiewerkenisveroorzaaktendat(spontane)verbredingvanhetprofiel(bijvoorbeelddooroevererosie)ookdekansenvoorzandafzettingkanverbeteren.

• Ookdekorreldiametervanhetzandeenrol.Hoefijnerhetbeddingmateriaal,hoegemakkelijkerhetwordtgetransporteerd.LangsdeIJsselwerdhierdoorin1993en1995stroomafwaartsvanDeventermeerzandopdeoeversafgezetdantenzuidenvanDeventer,ondankseenkleinerebochtigheid.

Figuur 75. Kenmerkend beeld van de iJssel die over bijna de volle lengte in de breuksteen is gelegd (foto Bart Peters).

80 rijn in beeld

DeontwikkelinglangsdeNederrijnwordtookbeperktdoordatveeluiterwaardenmetzomerkadeszijnomgeven.Zekerwanneerdezezomerkadesdichtopderivierliggenbeperkenzeinhogematededoorstromingvandeuiterwaardendaarmeedepotentievoorzandafzettingopdeoevers(zoalsindeWageningseBovenpolderendeBlauweKamer).VerstuwingvandeNederrijnspeeltmindereenrol,omdatdeNederrijnbijhoogwatervrijafstroomt(zieH2).

5.3 acTIeplan “acTIeF zanD”Erzijnverschillendemogelijkhedenomactiefzandlangsdegroterivierentestimulerenendaarmeedeontwikkelingskansenvanactieveoeverwallenmetstroomdalfloraenallerleirivierdalgebondeninsecten.VanwegehetgroteecologischesucceswordtvoorgesteldaansluitendopRijninBeeldeenactieplan‘ActiefZand’optestellen.Inditactieplankunnenminimaaldevolgendeaspectenaanbodkomen:

herstel van rivierstrandjesVooralhetrealiserenvanvrije,zandigerivierstrandjesenhetherstelvanoeverwal-processenlangsdeIJsselendeNederrijn/Lekzoueencentralerolmoetenspelen.Hierbijdientgekozentewordenvoorlocatieswaargeenproblemenmetaan-zandingvoordescheepvaartteverwachtenzijn,bijvoorbeeldbinnenbochtenvandeIJsselterhoogtevannatuurterreinen.DeKRW-plannenvanuitRijkswaterstaat,hetWaterschapVeluweenDLGkunnenhierbijeengoeduitvoeringskadervormen.Nauwesamenwerkingbijdelocatiekeuzemetterreinbeheerdersendescheepvaartisvanbelang.

Figuur 76. een ontwikkelend beginnend rivierstrandjelangs de iJssel in de jaren ‘60 voordat rond 1970 de oevers op grote schaal met steenbestortingen werden verstevigd (foto henk Koolwaaij).

Figuur 77. Cipreswolfsmelk in een zeldzamestroomdalplant die uitbreid in de nieuwe zand-landschappen langs de Waal (foto Bart Peters).

81ACtieF ZAnD

Figuur 78. Principe van oeverwalvorming en zandwaaiervorming bij het verlagen van oeverdammen tussen de rivier en een achterliggende zandplas. Dit proces van versnelde zandafzetting is goed zichtbaar in de Kaliwaal bij Boven-Leeuwen (uit Peters, 2009; foto Bert Boekhoven).

82 rijn in beeld

voortzetting verwerving oevergronden Doorgaanmetdeverwervingvanendeveranderingvanbeheeropoevergrondenlangsdegroterivieren.HetEHS-beleidisinditverbandzeersuccesvolgeweest,maarookaankoopinhetkadervandelfstofwinningenhoogwaterprojecten.

zandafzetting bewaken bij oeverwerkenVanuitRijkswaterstaatlopeninitiatievendievaninvloedkunnenzijnopdeverdelingvanzandindeoeversendepotentiesvooroeverwallen.Hetgaatdanbijvoorbeeldomkribverlaginginhetkadervanhoogwaterveiligheidenexperi-mentenmetlangsdammenindeoevervanderivier.Hetisbelangrijkdatdezeprojectendepotentievanoeverwalvormingenanderezandprocessennietweg-nemen.Vooraldeaanlegvanlangsdammenkanmogelijkongunstigeeffectenhebben.

oeverwalvorming met gebruikmaking van oude zandplassenExtraaandachtvoorhetverlagenvankadesenscheidingsdammenopoeverwallentussenderivierendiepezandplassen;dezelocatieszijnextrakansrijk,doordatdediepezandwinplassenbijhoogwatereenaantrekkendewerkingophetrivierwater.Hierdoorkanveelzandwordenafgezet.GoedevoorbeeldenliggenindeLeeuwenseWaard(figuur78)endeGendtsePolder(figuur79).HetherstelvanoeverwallenopdezemanierisdekomendejarenvoorzienindeBuitenpolderHeerewaarden(Maas)enzomogelijkinMeinerswijkbijArnhem.GoedekansenliggenookindeOosterhoutseWaardenlangsdeIJsselinterreinenalsdeRammelwaardenWilpseKlei(incombinatiemetontsteningvandeoevers).

oeverwalvorming in inrichtingsplannenGerichteaandachtvoorhetreactiverenvanoeverwal-enaanzandingsprocesseninuiterwaardinrichtingsplannenendelfstofwinprojecten.Tevaakhoudenplannenopbijdeaanlegvaneengeulofplas,zondereenanalysevandemorfologischeprocessendiedaarmeehersteldofgeactiveerdkunnenworden.Investereninnieuwekennisbijprojectleidersenadviesbureausrondditthema.

Figuur 79. Zandwaaiers in de zandplashet vossegat (Gendtse Polder) na het hoogwater van januari 1995 (foto Rijkswaterstaat).

83ACtieF ZAnD

6 sTRomenDe geulen

6.1 De eeRsTe nevengeulenNadelanceringvanhetPlanLevendeRivieren(1992)zijnerlangsdeRijntakkenopdiverseplaatsennevengeulenenhoogwatergeulenaangelegd.MedeinhetkadervanRijninBeeldiserin2009onderzoekgedaannaardeecologischeresultatenvanpermanentenperiodiekmeestromendegeulen.Erisgekekennaarwaterplanten,vissenenmacrofauna.Vooreenuitgebreidebeschrijvingvandegehanteerdeonderzoeksmethodenwordtverwezennaardeverschillendedeelrapporten(waterplanten:Peters&Kurstjens,2009;vissen:Dorenbosche.a.,2011,overigegroepen:Geerling&vanKouwen,2011).DeonderzochtenevengeulenliggenindeVreugderijkerwaardlangsdeIJsselbijZwolle,deBakenhoflangsdeNederrijnbijArnhem,deKlompenwaardlangsdeWaalbijDoornenbrugendeGamerenscheWaardenlangsdeWaalnabij

Figuur 80. De nevengeul in de vreugderijkerwaard bij Zwolle in 2009 (foto Beeldbank Rijkswaterstaat, Joop van houdt).

84 rijn in beeld

Zaltbommel.BijwaterplantenenvisseniseveneensonderzoekgedaaninnietaangetaktegeulenzoalsdeDuurscheWaarden,EwijkseStrangendeBlauweKamer.Bijmacrofaunaenvissenistervergelijkingookonderzoekgedaannaardesoortensamenstellinginnabijgelegenkribvakkeninderivierterhoogtevandegeulen.

6.2 WaTeRplanTen Instromendenevengeulenblijkenzichsuccesvoldichtewaterplantenveldentekunnenontwikkelenmettypischesoortenvanstromendwater.HetmooistevoorbeeldisdenevengeulvandeVreugderijkerwaardbijZwolle,waarvanhetzuidelijkdeeldelaatstejarenvolledigbegroeidismeteenonderwaterwoudvanRivierfonteinkruid,Aarvederkruid,Doorgroeidfonteinkruidenanderefontein-kruiden(figuur81).Decrucialefactorvoordevestigingvanwaterplanteningeulenisdematevanpeildynamiekgedurendehetgroeiseizoen.Alleeninbenedenstroomsetrajecten(Beneden-IJssel,WaalstroomafwaartsvanZaltbommel)isdezedusdaniggedemptdaterwaterplantenkunnengroeien.Deaanwezigheidvanflankerendooibosblijktgunstigomovermatigevraatdoorwatervogelstebeperken.

Figuur 81. het voorkomen van kenmerkende waterplanten van stromende zandrivieren in denevengeul van de vreugderijkerwaard. Daarnaast een overzicht van het stroomsnelhedenregime (bij 8 m3/s geuldebiet en een bovenrijnafvoer van 2650 m3/s; uit Geerling & van Kouwen, 2011), waarbij het gedeelte met veel waterplanten (en weinig begrazing door ganzen) als oranje vlak is uitgelicht.

85stRoMenDe GeuLen

6.3 vIssen InpermanentmeestromendegeulenbehoorthetgrootstedeelvandegevangenvistotdegroepstroomminnendesoortenwaaronderAlver,SneepenWinde.Ingeulendiealleenperiodiekmeestromen(tijdenshogereafvoeren)bestaatdevispopulatievooraluitsoortendienietaanstromendwaterzijngebonden.Dedichtheidaanvisisinbeidetypengeulenbeduidendhogerdaninkribvakkenvandehoofdgeul(figuur82).Nevengeulenlijkendusdefunctiealskraamkamerenopgroeigebiedvoorjongevis,diederiviervoordegrotenormalisatiewerkenhadopzijnminsttendeleovertekunnennemen.Belangrijkevoorwaardevoorstroomminnendesoortenisweldatdegeulenminstens10maandenperjaarmeestromenmetderivier.

6.4 macRoFauna Indenevengeulenkomengemiddeldmeertaxa(soortenengeslachten)voordanindekribvakkenvandehoofdgeul,resp.46versus28.Indenevengeulenkomenbovendienmeerinheemsesoortenvoordanindehoofdgeul,waarexotenover-heersendieondermeerafkomstigzijnuitdeDonau.VandevieronderzochtegeulenherbergendegeulenvanGamerenenvandeVreugderijkerwaarddegrootsteaantallenkenmerkendesoorten.Stromendenevengeulenleverenvoormacrofaunaduseenduidelijkemeerwaardeoptenopzichtevanderivierzelf.

Figuur 82. Gemiddelde dichtheden vis per trek van de gilden exoot, eurytoop, diadroom enrheofiel in geulen en nabijgelegen kribvakken in 2009 (overgenomen uit schoor e.a., 2011).

86 rijn in beeld

6.5 moRFologIsche onTWIkkelIngen DelenvandestromendenevengeulenvanGamerenendeVreugderijkerwaardzijnrelatiefbreedaangelegdtenopzichtevanhettoegestanedebietdoordegeulen.Hierdoorhebbenbeidenevengeulenwatsterkerdeneigingaantezandenenopteslibben.DegeulindeVreugderijkerwaardslibtveelalop,inGamerengaathetookomaanzandingen.VooralindegrotenevengeulvanGamerenheeftzichhierdooreenfraaieonder-watermorfologiegevormd,metnieuweondieptes,onderwatergeulenenzand-banken.Denevengeulversmaltspontaanzijndoorstroomprofiel,waardoorstroomsnelhedenbijlageengemiddeldeafvoerenplaatselijkomhooggaan.Ditvertaaltzichookinbetereomstandighedenvoordevisfauna,voorstroominnendewaterplanten(Aarvederkruid)entypischemacrofaunasoortenvanzandrivieren.Ecologischzijndezeaanzandingenduseenverrijkendproces(figuur84).

Figuur 83. Als larve leeft de Rivierrombout, voor hij als volwassen libel ‘uitsluipt’, enkele jaren in de zandige bodem van de rivier. ook in de nevengeulen van Gameren komt de soort samen met Beekrombout voor (foto Douwe schut).

87stRoMenDe GeuLen

Figuur 84. Waterdiepte in de nevengeulen van Gameren op basis van een representatieve afvoer in de lente (2650 m3/s) (bron Rijkswaterstaat). Zichtbaar is dat bepaalde delen al opgezand zijn en een rijke morfologie hebben gekregen. Boven: het sediment voor de vorming van een zandplaat achter het regelwerk komt voor een groot deel uit een erosiegat net achter het regelwerk (foto Arjan sieben, 15 juli 2009). onder: ondiepe zandplaten achter eilandjes en zijdelings van de hoofdstroom (foto Bart Peters).

88 rijn in beeld

7 heRsTel van laagDynamIsche moeRassen

Ontbrekende voedselschakel langs de rivier

7.1 moeRasFauna sTagneeRT HetonderzoekvanRijninBeeldtoontaandatveelsoortendierenenplantengeprofiteerdhebbenvan20jaarnatuurontwikkelinglangsdegroterivieren.Eengroepsoorten(vooralfauna)diekenmerkendisvoorminderdynamischedelenvanhetrivierengebiedblijftechterachter.Voorbeeldenhiervanzijndemoerasvogelsenbepaaldesoortenlimnofielevissenenamfibieën(Kurstjens&Peters,2012).Dezesoortgroepenzijnnietgebaatbijhetvergrotenvanderivierdynamiek,maargedijenjuistoplocatiesmetgedemptedynamiekenmetrelatiefstagnantwater:rietmoerassenenondiepeoverstromingsvlakten.Hierondervallenookplaatsenwaarhetwaternaoverstromingenslechtslangzaamwegzijgt,waardoorlangdurigenatteenvoedselrijkesituatiesontstaan.Vooralhetsluitenvandedijkringeninde13eeeuwkwamenditsoortmilieusvoorinlaaggelegenkomgebiedenbinnendebredeoverstromingsvlaktevanhetRijn-systeem.Latergingenditsoortmilieusookbinnendijksverlorendoorontwateringtenbehoevevandelandbouw.Vooraluithetbuitenlandseriviergebiedenisbekenddatondiepeoverstromings-vlakteneenbelangrijkekraamkamerzijnvooramfibieënenvissenendatdaarver-volgensweergroteaantallenbroedendeendoortrekkendemoeras-enwatervogelsensteltlopersopafkomen.Deverwachtingisdatlokaalherstelvandergelijkelaagdynamischemoerasseneenbelangrijkebijdragekanleverenaanhetherstelvanmoerasfauna.InhetprojectRijninBeelddeedzichdeuniekemogelijkheidvooromeenproefgebied(BuitenOoij),waarisgeëxperimenteerdmetdeontwikkelingvaneendergelijkmoeras,ecologischteonderzoeken.

7.2 pRoeFpRojecT BuITen ooIj IndeBuitenOoijbijNijmegen,wordtgewerktaanderealisatievaneendergelijkeoverstromingsvlakte(figuur85).Vooruitlopendhieropisin2008en2009geëxperi-menteerdmethetlangervasthoudenvanwater(figuur86).Hoogwaterdat’swintersoverdezomerkadekomt,wordthiernietmeeruitgelaten,maarvastgehoudenzodathetgeleidelijkkanwegzijgenrichtingderivier.Ditondiepewaterbleekeenhogediversiteitaanwater-enmoerasvogelsopteleveren.In2009isonderzochtwelkeaquatischesoortenaandebasisstaanvandezerijkevoedselketen(Kurstjens&Peters,2010).Daartoeisonderzoekgedaannaarvissen,amfibieënenmacro-fauna.Tevensisgeanalyseerdhoede(broed)vogelshebbengereageerdopdenieuwesituatie.

89heRsteL vAn LAAGDynAMisChe MoeRAssen

Figuur 85. onderzoeksgebiedBuiten ooij met toponiemen van de verschillende deelgebieden. De oude Waal bestaat uit een oude rivierarm en drie kolken aan de zuidoostzijde langs de kronkelende winterdijk.

Figuur 86. een vergelijking van waterstanden op de Waal en in de natte overstromingsvlakte van de Buiten ooij in 2008.

90 rijn in beeld

Figuur 87. overzicht Buiten ooij met oude Waal bij nijmegen in augustus 2003, vóór de uitvoering van het experiment met het vasthouden van hoogwater. Goed zichtbaar is dat het gebied nog intensief landbouwkundig in gebruik is. het water dat zichtbaar is, is permanent waterhoudend en de natte overstromingsvlakte ontbreekt nog vrijwel geheel (foto Bert Boekhoven, Rijkswaterstaat).

Figuur 88. overzicht van de Buiten ooij op 7 mei 2008 waarbij hoogwater is vastgehouden en op grote schaal een natte, tijdelijk waterhoudende overstromingsvlakte is ontstaan in het door de landbouw verlaten gebied. op de achtergrond is de oude Waal zichtbaar. op de voorgrond is een wat diepere oude kleiput zichtbaar (foto Fokko erhart, Wildernisfoto.nl).


Figuur 89. Beeld van de natteoverstromingsvlakte achter het rietveld van tiengeboden (foto Gijs Kurstjens).

Figuur 90. Kenmerkend voort-plantingsbiotoop van Kleine watersalamander in de natte overstromingsvlakte: de larven houden zich schuil tussen de water planten en helofyten (foto Gijs Kurstjens).

Figuur 90. De limnofiele Bitter-voorn is talrijk aanwezig in één van de kolken in de oude Waal (foto Paul van hoof).

92 rijn in beeld

7.3 ResulTaTen pRoeF ouDe Waal

vissen en amfibieënDenatteoverstromingsvlakteninhetgebiedvormengeschiktepaaigebiedenvooro.a.soortenalsBrasem,Snoek,Bittervoorn,BlankvoornenRietvoorn.Doorhetlangervasthoudenvanhetwaterontstaantevensgeschikteopgroeigebiedenvoordejongevis.OokdeKleinewatersalamandermaaktgebruikvandezegebiedenalsvoortplantingsbiotoopenopgroeigebied;erlevenduizendenlarvenvandezesoort.Doordeaanwezigheidvandepaai-enopgroeigebiedenvormendeaanwezigesoorteneenbelangrijkevoedselbronvoorvisetendevogelsenlijkendanookeenbelangrijkebasistevormenvooreendeelvanderijkevogelstandinhetvoorjaar.

macrofaunaIndenatteoverstromingsvlakteisdesoortenrijkdomendichtheidvanmacrofaunasoortenbeduidendhogerdaninderivierzelf(factor2tot3).Vooralslakken,borstel-armewormenenmuggenlarvenkomeninhogedichthedenvoor.Dezedieren(ookwelbenthosgenoemd)staanophunbeurtophetmenuvanbenthosetendevissenzoalsBlankvoornenBrasemenvogelsalsBergeend,Kuifeend,SlobeendenTafeleend.

Figuur 91. Dichtheid aan macrofauna per hoofdgroep in de drie bemonsterde trajecten (Waal, plas dras = tijdelijke natte overstromingsvlakte en schaatsplas = oude Waal).


vogels BroedvogelsdiezijntoegenomennadepeilopzetzijnondermeervisetersalsDodaars,FuutenRoerdompenslobberaarsalsZomertalingenWatersnip(figuur92).DeBlauwborst,dieindicatiefisvoorverruigdenverdroogdmoerasisafgenomen.BijWaterralenIJsvogelheeftdestrengewintervan2008/09eennegatiefeffectopdeaantallengehad,maarandersisdeverwachtingdatdezesoortenookvanhethogerepeilzoudenhebbengeprofiteerd.Vooroverzomerende(ruiende)endoortrekkendevisetendevogelsalsLepelaar,GroteenKleinezilverreiger,bleekdeOudeWaalmetzijngrotedichtheidaanBrasem,BlankvoornenPosinde(na)zomereengeschiktfoerageergebied.

7.4 onTWIkkelIngskansen vooR laagDynamIsch moeRas Geconcludeerdkanwordendatdeproef,waarbijeenondiepeoverstromingsvlakteindeBuitenOoijisgecreëerd,eengrootecologischsuccesis.Momenteelwordtergewerktaandeduurzameinrichtingvanhetgebiedalslaagdynamischmoeras.MededoorinvesteringenvanuitdeKRWdienthetgebiedvoor2015ingerichttezijn.Geziendegroteecologischemeerwaardevanondiepeoverstromingsvlakteninhetrivierengebied,zijnkansrijkegebiedenvoordeontwikkelingvandittypenatuurinkaartgebracht(figuur93).Erzijnuiterwaardenwaarzomerkadenintactzullenblijvenénwaardeagrarischefunctiegeheelofgrotendeelsisverdwenen.Ditsoortlocatieslenenzichgoedvoordeontwikkelingvannatteoverstromingsvlakten.

Figuur 92. Aantalsontwikkeling van kenmerkende broedvogels in de Buiten ooij gedurende de periode 2004 t/m 2009 (aantal territoria) (bron sovon vogelonderzoek en Majoor e.a., 2008). vanaf 2006 wordt het hoogwater in beperkte mate langer vastgehouden en vanaf 2008 is een hoger peil vastgehouden.

94 rijn in beeld

Devolgendebuitendijksegebiedenzijnmethetooghieropkansrijk:• indeGeldersePoort:deBijlandseWaard,BuitenOoij,BemmelsePolder• langsdeBeneden-Waal:Munnikenland,Breemwaard,HeesseltseWaarden

(tendele)enKilvanHurwenen(tendele);• overigetrajecten:BovenstePolderonderWageningen(Nederrijn),Velper-

waarden(ZuidelijkeIJssel)enwestelijkdeelvandeOosterhoutseWaard(WaaltenwestenvanNijmegen);

• ontpolderdegebiedenindeBiesbosch(zoalsdeTurfzakkenendeNoordwaard).

OokelderslangsdeNederrijnenIJsselliggenkansen,maardaartoedieneneerst–opuiterwaardniveau–keuzestewordengemaakttusseneennatuur-enland-bouwfunctieenmetoogopdeveiligheidtusseneenhoogdynamischeoflaag-dynamischerichting.

Figuur 93. overzicht van kansrijke buitendijkse locaties langs de Rijntakken voor de ontwikkeling van natte overstromingsvlakten door de aanwezigheid van zomerkaden in combinatie met een natuurfunctie.


Figuur 93. De opening en herin-richting van voormalige Biesbosch-polders, zoals de ‘turfzakken’ (sinds 2008) vormen een enorme impuls voor het areaal aan laag-dynamische, natte natuur. Boven: de voorjaarsituatie in 2010, onder de zomersituatie met moeras-begroeiing in datzelfde jaar. Dit vertaalt zich direct in grote aantallen vogels (waaronder Zeearend en Lepelaar) en grote aantallen amfibieën (als Groene kikker) (foto’s Bart Peters).

96 rijn in beeld

Doorlokaalnatteoverstromingsvlaktenteontwikkelenkunnentweevliegeninéénklapwordengeslagen:1. Hoogwaterveiligheid Waarhetgecombineerdwordtmetdeaanlegvannattegeulenennattelaagtes

draagthetbijaandehoogwaterveiligheid.Daarnaastontstaatdoordejaarlijksehogevoorjaarspeilenduurzaamminderkansopbosvorming;erontstaateenmeeropen,moerasrijklandschapmetgemiddeldminderhydraulischeweer-standvoorhoogwaterafvoer.

2. Internationalenatuur/waterdoelen Inondiepeoverstromingsvlaktenkunnenallerleiinternationaalbeschermde

soortenenhabitatsvanstagnantesystemenoptimaalontwikkeldworden(waterplantenvissen,amfibieënenmoerasvogels).Hierdoorwordtinvullinggegevenaandeontwikkelingvaninternationalenatuur-enwaterdoelen(Natura2000enKRW)dieinoverhetalgemeenmoeilijkterealiserenzijn.Elderskanditjuistweerruimtegevenaanderealisatievanhoogwaterveilig-heidenhoogdynamischenatuur(geulen,oeverwallenetc.).

Figuur 94. een foeragerende Lepelaar: een soort die symbool staat voor de ontwikkeling vanondiepe overstromingsvlakten in het rivierengebied (foto Koos Dansen).


8 kansen vooR onTBRekenDe Fauna

8.1 TeRugkeeR BeveR smaakT naaR meeR DeafgelopenjarenzijnaansprekendesoortenalsAalscholver,Bever,Das,Lepelaar,EuropesemeervalenZalmteruggekeerdindenieuwenatuurgebiedenvanhetrivierengebied(Kurstjens&Peters,2012).Sommigesoortenvestigdenzichspontaandankzijuitdijendepopulatieselderstengevolgevangerichtebeschermingenbiotoopverbetering.Anderesoortenwerdeneenhandjegeholpendooruitzetting,omdatdesoort(vrijwel)geheeluithetstroomgebiedvandeRijn,ensomsuitNederland,wasverdwenen.Ondanksdezesuccessenontbreektnogsteedseenaantalkenmerkende,vaakgroterefaunasoortendiezichinveelgevallenhoogindevoedselketenvanhetrivierengebiedbevinden.HierbijkunnenwedenkenaandeZwarteooievaar,Wildzwijn,Edelhert,Kwak,Zeearend,ZwartewouwenOtter.Veelvandezesoortenkomenincidenteelwelvoor,maareriszekernoggeensprakevanlevensvatbare,gezondepopulaties.Hetterugkrijgenvandezesoortenkangezienwordenalseenvolgendestapinhetherstelvanonsrivierengebied.Indithoofdstukgaanweinopderedenenvanafwezigheidendemogelijkhedenomdergelijkefaunasoortenterugtekrijgen.

Figuur 95. Globale inschatting van omvang leefgebieden ten behoeve van kleine, levensvatbare populatievan een aantal grote, kenmerkende diersoorten van het rivierengebied. om bijvoorbeeld otters structureel terug te krijgen, is naar schatting tenminste 4.000 ha geschikt gebied nodig (tekening Jeroen helmer).

98 rijn in beeld

8.2 onTBRekenDe sooRTenIntabel1iseenoverzichtgegevenvankenmerkendediersoortenwaarvanmomenteelgeenlevensvatbarepopulatiesvoorkomeninhetrivierengebiedofdienoggeheelontbreken.Deselectievansoortenismedetotstandgekomenopbasisvanhunvaakessentiëlerolinhetecologischevoedselwebvanhetrivierengebied.Ditkanzijnvanwegehunrolalsstapelvoedsel,alsherbivoor,alspredatoren/ofalsaaseter.Indetabelisookbondigaangeduidwaaromdedesbetreffendesoortmomenteelontbreektinhetrivierengebiedenwaternodigisvooreventueleterug-keer.Allerleikleinerevogelsoorten(zoalsGrauweKlauwier,GrielenMiddelsteBonteSpecht)enuitgestorvenongewerveldenzijnhierweggelatenomdatzeeenminderprominenterolspeleninhetvoedselweb.OokzogenaamdeklimaatsoortenzoalsBijeneter,Hop,Cetti’sZangerenOrpheusspotvogelkomennietaandeorde,hoewelditzekerookeeninteressantegroepisomindegatentehouden.Figuur95geeftonseenbeeldvanhetruimtebeslagvaneenkleine,levensvatbarepopulatievaneenaantalprominentesoortenvogelsenzoogdiereninhetrivieren-gebied.

Figuur 96. De otter komt recent weer voor, maar nog zeker niet als levensvatbare populatie. het iJsseldal word sinds kort schoorvoetend gekoloniseerd door enkele dieren vanuit het nationaal Park Weerribben-Wieden. in de jaren ’60 verdwenen de laatste dieren door een combinatie van vervolging en voedsel gebrek in de zwaar vervuilde rivieren (foto hugh Jansman).

99KAnsen vooR ontBReKenDe FAunA

soort ecologische rol hoofdvoedsel oorzakenafwezigheid

maatregelen voorterugkeer

spontane terugkeer of actieve bijplaat-sing (termijn)

Zeearend toppredator/aaseter

Watervogels, vis, aas

Afwezigheid bronpopulatie (+)

Aanleg nevengeulen, natte overstromingsvlakte

spontaan ( kort)

Zwarte Wouw toppredator/aaseter

vis, aas Afwezigheid bronpopulatie (+)


spontaan ( kort)

visarend toppredator vis Afwezigheid bronpopulatie +


spontaan (lang)

Raaf Aaseter Aas voedsel terugkeer grote herbi-voren,“Dood doet leven”

spontaan (kort)

Zwarte ooievaar

Predator vis/amfibieën Areaal (rust), voedsel?

schaalvergroting, natte overstromingsvlakte

spontaan (lang)

Kraanvogel omnivoor insecten/ amfibieën en oogstresten

Areaal (rust) schaalvergroting, natte overstromingsvlakte

spontaan (lang)

Kwak Predator vis/amfibieën voedsel natte overstromingsvlakte spontaan (lang)

Kleine Zilverreiger

Predator vis/ amfibieën voedsel natte overstromingsvlakte spontaan (lang)

Grote Zilverreiger

Predator vis/amfibieën Areaal, voedsel? natte overstromingsvlakte spontaan (lang)

edelhert herbivoor Gras, houtigen verbindingen/ bronpopulatie

schaalvergroting, veilige verbindingen

Actief (kort)

Wild Zwijn herbivoor/ aaseter

Gras, aas, wormen

verbindingen veilige verbindingen spontaan (kort)

otter toppredator vis Afwezigheid bronpopulatie (+), verbindingen

veilige verbindingen, natte overstromingsvlakte

Actief (kort)

Boomkikker stapelvoedsel insecten, ongewervelden

Afwezigheid bronpopulatie +

verbindingen met binnendijkse natuur

Actief (kort)

Knoflookpad stapelvoedsel insecten, ongewervelden

Afwezigheid bronpopulatie (+)

verbindingen met binnendijkse natuur

Actief (kort)

steur stapelvoedsel/predator

Macrofauna/vis Afwezigheid bronpopulatie +, verbindingen

uitvoering Kierbesluit haringvlietdam

Actief (kort)

Tabel 1. overzicht van belangrijkste ontbrekende grotere faunasoorten in het rivierengebied met hun ecologische rol, hoofdvoedsel, oorzaken van afwezigheid en maatregelen voor terugkeer. tevens is aangegeven (op welke termijn) de soort spontaan kan terugkeren of dat (lokaal) actieve bijplaatsing een passende maatregel is. Korte termijn is binnen 10 jaar. Lange termijn is meer dan ca. 10 jaar.

100 rijn in beeld

8.3 ooRzaken vooR aFWezIgheID Hoewelervoorelkesoortverschillendeoorzakenzijnvoorhet(nog)ontbrekenvaneenpopulatieinhetrivierengebied,kunnenerglobaalvierhoofdredenenwordenaangewezen:• Gebrekaannabijgelegenbronpopulaties:dierenkunnensimpelwegdegeschik-

teleefgebiedennietmeerbereiken,ookalzijndiewelinhetrivierengebiedaanwezig.Voorbeelden:Boomkikker,SteurenEdelhert.

• Gebrekaanvoldoende(stapel)voedsel:sommigesoortenhebbenbehoefteaangrotere(moeras)gebiedenmetveelbulkvoedselindevormvanvissen,ongewerveldenenamfibieën.Dezezijnervooralsnogonvoldoende(zieH6).Voorbeelden:Kwak,Raaf,ZwarteWouwenGrotezilverreiger.

• Gebrekaanareaalmetvoldoenderustigedeelgebieden:sommigefaunasoortenzijnrelatiefgevoeligvoorverstoring,vooralinhetbroedgebied.Afwezigheidhangtsterksamenmethetontbrekenvanrustige(riet)moerassenenooibossen.Voorbeelden:ZwarteooievaarenKraanvogel.

• Gebrekaangoedeenveiligeverbindingenmetbronpopulaties.InNederlandzijnverbindingentussenleefgebiedenvaakonderbrokendoorinfrastructuurofgrotestukkenlandbouwgebied.Dierenwordendoodgereden,ofkunnenbepaaldelandschappennietgoedoverbruggen.VoordeRijntakkenvormendeHaringvlietsluizenendeAfsluitdijknogsteedsbarrièresvoorvismigratie.Voorbeelden:Otter,Edelhert,BoomkikkerofSteur.

8.4 BenoDIgDe maaTRegelen vooR TeRugkeeRDeoorzakenvoorhetontbrekenvandezesoortenzijnhiervertaaldineenseriemaatregelenvoorhetrivierengebied.

goede en veilige verbindingen Vooralleniet-vliegendesoorten(zoogdieren,amfibieënenvissen)ishetvanbelangdaterpasseerbareverbindingenkomenmetaangrenzendenatuur-enbos-gebiedenwaareventueelnogbronpopulatiesaanwezigzijn.Voorgroteherbivoren(EdelhertenWildZwijn)zijnverbindingentussenderivierdalenenerzijdsendeVeluweenhetKetelwoud(stuwwalcomplextussenNijmegenenKleve)essentieel,zekerookintijdenvanhoogwater.VoorBoomkikkerenKnoflookpadzijnverbin-dingenmetbinnendijksenatuurgebiedennodig,o.a.omgeschiktoverwinterings-gebiedtekunnenbereiken.Hoogwatervrijelocatiesinuiterwaardenzijnvooraldezesoortennuttig,maarvaakquaoppervlakteontoereikendomduurzaampopulatiesteherbergen.VoordeterugkeervandeSteur,eenanadromesoortdiedeelsindezeeleeftendeelsinhetzoeteriviersysteem,iseenverbindingtussendeRijnendeDeltanood-zakelijk:uitvoeringvanhetKierbesluit,waarbijdeHaringvlietsluizendeelswordenopengezetiséénvandevoorwaardenvoordeterugkeervandesoort.

stapelvoedselVoorsommigesoortenisgebrekaanspecifiekstapelvoedseldehoofdoorzaakvoorhetontbreken.Ditgeldtinhetbijzondervooreengroepmoerasvogels,waaronderKwak,ZwarteooievaarenKleineenGrotezilverreiger.Realisatievanvoldoendeareaalnatteoverstromingsvlakteninhetrivierengebied(500-1000ha),kanleiden


Figuur 97. Door natuurontwikkeling is het natuurlijke biotoop van Boomkikkers weer aanwezig in hetrivierengebied. spontane kolonisatie is echter niet mogelijk. Aanbevolen wordt om in enkele kansrijke gebieden (bijv. de Groenlanden en de Millingerwaard in de Gelderse Poort) een populatie te stichten door gerichte bijplaatsing (foto Gijs Kurstjens).

Figuur 98. in combinatie met uitvoering van het actieplan Actief Zand, wordt aanbevolen om in de Gelderse Poort (bijv. Millingerwaard) te werken aan de bijplaatsing van de Knoflookpad (foto Gijs Kurstjens).

102 rijn in beeld

totdehervestigingvandezemoerasvogels(zieookH6).OokanderesoortenzullenhiervanprofiterenzoalsKraanvogel,ZwarteooievaarenOtter.SpeciaalvoordeRaafisdebeschikbaarheidvankadaversindenatuurvanbelang.Gesneuveldegrotedieren,maarooknageboortesvormenhethoofdbestanddeelvanhetmenuvandeRaaf.AndereaaseterszoalsZwartewouwenZeearendzullenhierzekerookprofijtvanhebben.DitzoumedegestimuleerdkunnenwordendoorookweermeergrotehoefdierenalsEdelhertenWildzwijninhetrivieren-gebiedtekrijgen.Hetproject“Dooddoetleven”brengtdebelangrijkerolvanaasindenatuuronderdeaandacht(www.dooddoetleven.nl).

schaalvergroting en rustVoorenkelesoorten(bijv.voorsoortenalsKraanvogelenZwarteooievaar)ishetgebrekaanrustigebroedgebieden(bos)eenbelangrijkknelpunt.Ditheeftallestemakenmetdeschaalvandehuidigenatuurgebieden,dieinveelgevallennoggeringis.AlsallegeplandenatuurlangsdeRijntakkenisuitgevoerd,nemendekansenopvestigingvanditsoortprominentesoortentoe.Omindeveelalopen-gesteldeensomsnogrelatiefkleinenatuurgebiedentochvooreenstukjerusttezorgen,wordtaanbevolenomondermeerveiligeeilandsituatiestecreërenwaardergelijkesoortenkunnenbroeden(denkaankolonievogelsmaarookaanroof-vogels).Ookdoorhetcreërenvannatteoverstromingsvlaktenontstaanvanzelftijdelijkgeschikteenrustigebroedlocaties.

lokale bijplaatsingDemeestevogelsoortenzullenzichvroegoflaatwelspontaanvestigenvanuitzichgeleidelijkuitbreidendepopulatiesinNederlandofomringendelanden.OokWildezwijnenkunnenzichspontaanvestigenvanuitdeVeluweenhetRijkvanNijmegen.LangsderandenvandeGeldersePoortkomenWildezwijnenvoorenstaatzeopzichnietsindewegomdeuiterwaardentekoloniseren.Voorvijfsoortenwordtaanbevolenomopkortetermijntegaanwerkenaanactievebijplaatsingomdatdegenetischebasistegeringis,spontanehervestigingonmoge-lijkisoferglangkangaanduren:hetgaatomOtter,Steur,Edelhert,Boomkikker,Knoflookpad.Voordeeerstedriesoortenliggenaluitgewerkteplannenklaar(Kurstjense.a.,2009,Houbene.a.2011),voordeBoomkikkerenKnoflookpadzoudatnogdienentegebeuren.Debijplaatsingenbijkomendemaatregelen(verbin-dingenverbeteren,communicatieetc.)vandezevijfsoortenvattenwehiersamenonderdenoemeractieplan‘Otter’.


Figuur 99. spontane vestiging van de imposante Zeearend als broedvogel in het rivierengebied is het komende decennium te verwachten (foto esther Jansen).

104 rijn in beeld

Deel 3Succesvol beleid

105

9 successen In heT naTuuRBeleID Voortborduren op wat werkt

9.1 heT succes van De ehsInhetNatuurbeleidsplanvan1990werddeEcologischeHoofdstructuur(AHS)inNederlandvastgesteld.Derealisatiedaarvanmoestleidentoteenminofmeersamenhangendnetwerkvangrotenatuurgebieden,waardoordeachteruitgangindebiodiversiteitvandeNederlandsenatuurgekeerdkonworden.Hierdoorkondeninhetrivierengebiedenkeleduizendenhectaresnieuwnatuurgebiedontstaan.Devrijwilligeverwervingvanagrarischegrondenvoornieuwenatuurgebiedenblijktmetafstanddebelangrijkstesuccesfactorvoordesnelleengrootschaligeterugkeervanbijzonderenatuurinhetrivierengebiedtezijngeweest.HetEHS-beleidheefthierbijeenbelangrijkestimulerenderolgespeeld.In‘RijninBeelddeelI’(Kurstjens&Peters,2012)iseenuitgebreidoverzichtgeschetstvandeschaalwaaropbijzondereenkenmerkendesoortenlangsderivierenzijnteruggekeerd.Ookwordthieringegaanopdeoorzakenhiervan.Depopulatiesvanveelzeldzameofbijnaverdwenensoorten,hebbeninmiddelsweereenduurzaamkaraktergekregenenhetrivierengebiedteltweeropEuropeseschaalmeealsnatuurlandschap.

areaal natuurgebied langs de Rijntakken (buitendijks langs Waal, nederrijn, Ijssel, lek)

situatie 1990: ca. 800-1400 ha

situatie 2010: ca. 8750 ha Waarvan: 4800 ha staatsbosbeheer 1900 ha Prov Landschappen, st. iJssellandschap 150 ha natuurmonumenten ca. 500 ha private stichtingen, gemeenten etc. ca. 500 ha oevers Rijkswaterstaat, beheer nB-org’s ca. 900 ha private delfstofwinning

106 rijn in beeld

Verwervingvangrondenwasnietalleenbelangrijkomeenanderterreinbeheermogelijktemakenenspontaneontwikkelingvandevegetatieopgangtebrengen,maarookessentieelombepalendeprocessenalszandafzetting,overstromingenvernattingdoorgrondwatermeerruimtetegeven.Juistdezeprocessenzijnvangrootbelanggeweestvoordeterugkeervandenatuurlangsdegroterivieren.Ookbrachthetlandschapselementenalsooibossen,actieveoeverwallenenrivierdal-ruigtesterug,dieweindejaren’80nogslechtsopkleineschaalhadden.VerwervingvanuitdeEHSgafbovendienmeervrijheidsgradenaanherinrichtingvangebieden,waardoordeaanlegvanstromendegeulen,natuurlijkerivieroevers,hetverwijderenvankades,maarookhetvasthoudenvanwaterachterzomerkadesmogelijkwerd.Hetafstappenvanbeheerconceptenbinneneencontextvandeproductielandbouwbetekendedatditsoortprocessennietlangerals‘schade’hoefdetewordenbeschouwdenniet‘inconcurrentie’metagrarischbelangenhoefdentewordenuitgevoerd.

Figuur 100. De uiterwaard van Gameren in 1994 met de contouren van de toekomstige nevengeulen die in 1996-1999 werden aangelegd om klei te winnen voor de versterking van de winterdijken in de regio (foto Rijkswaterstaat).

107suCCessen in het nAtuuRBeLeiD

9.2 coalITIe meT hoogWaTeRpRojecTen en DelFsToFWInnIngGrondenzijnechterzekernietalleenverworvenvanuithetEHS-beleid.Erisookeengrootareaalnieuwenatuurgerealiseerdvanuithoogwaterprojectenendoorsamenwerkingmetdedelfstofwinning.IndeuiterwaardenvanGamerenendeBreemwaardwerdeindjaren’90voordeaanlegvannieuwewinterdijkenkleigewonnen.Ditgebeurdenietlangerindevormvanklassiekekleiputten,maardoorenkelegeulenindeterreinenaanteleggen.DoordeaanlegvaneendrietalstromendenevengeulenbijGamerenwasagrarischgebruikvandezeuiterwaardnietlangermogelijk(figuur100en101).Natuurontwikkelingvormdeeenlogischecombinatiemethoogwaterbestrijdingeninmiddelsheefthetgebiedzichzeersoortenrijkontwikkeld,zowelonderwateralsbovenwater.OpeenvergelijkbaremanierzijnnatuurgebiedenindeAfferdenscheenDeestscheWaarden,indeBovenstePoldervanWageningenenindeOssenwaardbijDeventerontstaan.

Figuur 101. De uiterwaard van Gameren in 2003, circa 5 jaar na de aanleg van de nevengeulen(foto Bert Boekhoven).

108 rijn in beeld

Ookzijnerveelnieuwenatuurgebiedengerealiseerdincombinatiemetdelfstof-winprojecten.DeLeeuwenseWaardendeMillingerwaardzijnnogsteedsgroten-deelseigendomvanklei-enzandwinbedrijven.HetterreinbeheerisechtervooreenbelangrijkdeelovergedragenaannatuurbeheerorganisatiesalsStaatsbos-beheer.Vandegrondendiesinds1990alsnatuurterreinverworvenzijnis3750hagerealiseerdvanuitlopendedelfstofwinprojecten,dievervolgensovergedragenwerdenaanterreinbeherendeorganisaties.Hierbijmoetopgemerktwordendatzekernietaldezeterreinenoptimaalvoornatuurontwikkelingzijnopgeleverd(bijvoorbeelddoordeaanwezigheidvandiepeplassen)maardatdesondankshetverdwijnenvanintensiefagrarischgebruikbelangrijkisgeweestvoordeterug-keervanfloraenfauna(zieH13).

9.3 naDeRe uITWeRkIng RIvIeRengeBIeD (nuRg)NURGiseengezamenlijkprogrammavanhetministerievanELIenministerievanI&Mdatalsinds1993loopt.Hetvoert–buitenprogramma’salsRuimtevoordeRivierom–projectenuitwaarinnatuurontwikkelinggecombineerdwordtmethoogwaterveiligheid.Errustgeenvoorafgedefinieerdehydraulischetaakstellingopdeprojecten,maarhoogwaterstandsdalingisweleenbelangrijkdoel.InhetkadervanNURGisanno2011inhetheleNederlandserivierengebiedca.1.400hanieuwnatuurgebiedgerealiseerd(DLG,2011).HetNURG-programmaheeftmomenteeltemakenmetdrastischeterugloopvanhetbeschikbarebudget.Devraagisderhalvebeleidsmatigwatermetdeover-geblevenmiddelendienttegebeuren.Moetenkostengedruktwordenmetminderofsuboptimaleinrichtingofmetgrootschalig‘inverdienen’(bijvoorbeelddooreenkoppelingmetdiepezandwinning),ofmoetenergewoonwegminderprojectenwordenuitgevoerd?Geletopdeervaringeninhetrivierengebied–enhetbelangvankwalitatiefgoedeinrichtingsprojectenvoorzowelecologischekansrijkdomalshettoekomstigrivier-beheer–wordtvanuitRijninBeeldgeadviseerdniethetoorspronkelijkeareaalaannieuwenatuurgebiedenmeteenlagerambitieniveauterealiseren.Inplaatsdaarvanheefthetdevoorkeureenselectievankansrijkeprojectenenterreinenkwalitatiefgoeduittevoeren/teontwikkelen.Ditbetekentdatingezetwordtopeenoptimaleinrichtingvandegebieden,metoogvoorsysteemeigenkenmerkenvandeuiter-waarden,ruimtevoorbelangrijkprocessenenzomogelijkeenkoppelingmetkleiwinningennieuwerecreatieveontwikkelingen.DitkannogsteedsbetekenendathetoorspronkelijkNURG-programmavolledigwordtuitgevoerd,maardangespreidovereenlangereperiode.

9.4 kaDeRRIchTlIjn WaTeRVeelinrichtingsprojectenvoornatuurinhetrivierengebiedvindenmomenteelplaatsinhetkadervandeKaderrichtlijnWater.HetMinisterievanI&M(Rijks-waterstaat)isuitvoerendepartijhiervan,maarwerktlangsdeRijntakkensamenmetondermeerDLGenhetWaterschapVeluwe.MaatregelenvanuitdeKRWmoetenaltijdbetrekkinghebbenophetherstelvanaquatischenatuur.Daaromrichthetprogrammazichondermeerophetherstelvannatuurlijkerivieroeversenhetrealiserenvannevengeulen.


HetontstenenvanrivieroeversenterugbrengenvanrivierstrandjespastuitstekendinhetmaatregelenpakketvandeKaderrichtlijnWater,enisookalopveelplaatsen(voorallangsdeMaas)uitgevoerd.Hetzorgtvoornatuurlijkerivieroeversennieuwekansenvoorkenmerkendevissenenmacrofauna(envoorverslechterdekansenvoorallerleiinvasievesoorten),maarookvoorhetstimulerenvanoeverwal-processenzoalsbeschreveninH5.

Figuur 102. De eigendomssituatie van natuurgebieden in het Rijntakkengebied.

110 rijn in beeld

10 agRaRIsch naTuuRBeheeR Stagnatie en achteruitgang ondanks inspanningen

InhetkadervanhetprojectRijninBeeldiseenverkenninguitgevoerdnaardelange-termijn-effectenvanagrarischnatuurbeheerinuiterwaardgebieden.Achtergrondenvanditonderzoekzijnterugtelezenineenapartedeelrapportage(Kurstjens&Peters,2012b).Hierondervolgteensamenvattingvandebelangrijksteconclusiesuitditdeelonderzoek.Eriszowelgekekennaarweidevogelsalsnaarresultatenmetbotanischebeheer-pakketten.Hoehebbenweidevogelsenindicatieveflorazichingebiedenmetagrarischnatuurbeheerontwikkeld?

10.1 WeIDevogelBeheeR Bijweidevogelpakkettengaathetindemeestegevallenomgraslandenmeteenuitgesteld(maai-)beheerzodatereenrustperiodeisvoorbroedendeweidevogels.Tevroegmaaienleidttotsterfteonderlegselsenjongen.Bovendienzijndeover-levingskansenvankuikensoppasgemaaidepercelenslechtdoorgebrekaanvoedselendekking.Agrariërskrijgeneenvergoedingvoordeinkomstendervingtengevolgevanhetlatermaaien.Vanzevenuiterwaardenmeteensubstantieeldeelweidevogelbeheer(40-60%)zijndeaantalsontwikkelingenvannegenweide-vogelsoortentussen1992/1993en2008/2009bepaald.

Weidevogeltrends in beheergebieden uiterwaarden Devastgesteldetrendvoornegensoortenweidevogelsvanallezevengebiedensamentussen2008-2009en1992-1993isweergegeveninfiguur104.Allesoortenlateneenachteruitgangzien,maarerzittengroteverschillentussendesoorten.Zessoorten(Patrijs,Veldleeuwerik,Slobeend,Grutto,ScholeksterenGeleKwikstaart)zijnmetmeerdantweederdegedaald.Kievitismetruim50%afgenomenenTureluurmetruim40%.DeGraspieperisdeenigesoortdieslechtseenbeperkteachteruitgangvertoont(-10%).

Figuur 103. De Grutto is in uiterwaarden met beheerovereenkomsten de laatste 20 jaar met minimaal 70% achteruit gegaan (foto Bart Peters).


Figuur 104. overzicht van de trend van negen weidevogelsoorten in zeven uiterwaarden met gesubsidieerd weidevogelbeheer langs de Rijntakken tussen 1992/1993 en 2008/2009.

oorzakenDeoorzakenvoordesterkeachteruitgangindeweidevogelbeheergebiedenindeuiterwaardenvanhetrivierengebieddienentewordengezochtineencombinatievanfactoren:• Inbeheergebiedenvoorweidevogelswordenwelvoorwaardengesteldaan

maaidatamaarnietaandehydrologie.Eenhooggrondwaterpeiliseencrucialefactorvoordezegroep.

• Sterkfluctuerendewaterpeilenindeuiterwaardenzorgenvooralindrogevoorjarenvoorveelmindervoedselingraslandenengroterekansoppredatie.

Dezefactorentezamenzorgenervoordatinveelbeheergebiedennogsteedsnietwordtvoldaanaandeminimumeisendieweidevogelsaanhunvoortplantings-biotoopstellen.

conclusies weidevogels• Inallehieronderzochteuiterwaardgebiedenmetweidevogelpakkettenis

sprakevaneenaanzienlijke(kwart)totzeersterke(meerdan50%)dalingvanhetaantalterritoriavanweidevogelsin10-12jaartijd(periode1997-1998versus2008-2009).Tenopzichtevan1992-1993speelteennogscherperedalingmaardezekonnietvanallegebiedenwordenbepaalddoorhetontbrekenvandata.

112 rijn in beeld

• Verschillenintrendstussengebiedenhoudenvooralverbandmeteenlokaalgunstigehydrologischesituatie(o.a.kwelinvloed);ookdeaanwezigheidvannabijgelegenbinnendijksepopulatiesdraagtbijaaneenmindersterkedalingvanweidevogelsinbepaaldeuiterwaarden.

• Deachteruitgangvanweidevogelsinhetrivierengebied(enuiterwaardeninhetbijzonder)isveelsterkerdaneldersinhetland(laagveen,zeekleiinNoord-Nederland).Deweidevogelpopulatiesinuiterwaardenenwaarschijnlijkhetgrootstedeelvanhetrivierengebied(mogelijkuitgezonderdkomgrondenindeMiddenBetuweendeIJsseldelta)functionerenintussenals“ecologischesink”,datwilzeggendatzevoorduurzameoverlevingafhankelijkzijnvaneengezondebronpopulatieindenabijheid.Dezeisechternietmeeraanwezig.

10.2 BoTanIsch BeheeR Bijbotanischepakketten(binnendecontextvanproductielandbouw)indeuiter-waardenwilmendoorgaansviaeenminderintensiefbeheereenvegetatieont-wikkelendiesoortenrijkerisenkenmerkendvoormindervoedselrijkesituaties.Deresultatenvanagrarischbeheermetbotanischepakkettenzijnmoeilijktekwantificeren,omdatdooruitvoerendeinstantiesnauwelijksdatawordenver-zameldoverdeontwikkelingvandebetreffendegebiedenenpercelen.Ditmaakthetvooralsnognietgoedmogelijkisomopdeschaalvanhethelerivierengebiedeenkwantitatiefbeeldteschetsen.InRijninBeeldisechtergebruikgemaaktvanenkeleuiterwaardgebiedenwaarvanhetbeeldwelbetrekkelijkcompleetis.Hetgaatom4terreinenlangsdeIJsselen1langsdeWaalwaarvaneenaanzienlijkareaal(30-60%)uitpercelenmeteenvoorfloradoelstellingenaangepastbeheer.HierbijisuitgegaanvandezelfdesoortenlijstalswaarinRijninBeelddetoestandenontwikkelingvandenatuurgebiedenisbepaald,echterexclusiefsoortenvanooibossen,vankwelsituaties,vanopenwaterenvanpioniersituaties,omdatdezesoortengeenrolspeleninweilandenenhooi-landenenerperdefinitienietinvoorkomen.

Beheergebieden versus natuurgebieden Alswedebotanischeresultatenvande(nieuwe)natuurgebiedenafzettentegenderesultateninagrarischebeheergebiedenblijkendeverschillenuitermategroot(figuur105).Waarweindenieuwenatuurgebiedeneengrotevooruitgangindeont-wikkelingvannatuurwaardenzien(ongeveertoenamemetfactor5),isingebiedenmetagrarischnatuurbeheernogsteedssprakevaneensoortenarmetoestand.Ditbeeldsluitaanbijdebevindingenuitdeanalyseinsyntheseboekje1(Kurstjens&Peters,2012).Hieruitkomtookhetbeeldnaarvorendatdeecologischeontwik-kelingeninhetrivierengebiedweliswaarzeerpositiefzijn,maarzichgrotendeelsbeperkentotdenatuurgebieden.

oorzakenDebelangrijksteoorzaakvoorhetuitblijvenvanpositieveeffectenvanagrarischebeheerovereenkomstenhangtsamenmetdevolgendefactoren:• Deextensiveringinhetbeheervanweilandendiedecennialangtotproductief,

soortenarmgraslandzijnomgevormdenbeheerdisonvoldoende,zekerwanneerdegrondenzichopkleiigsubstraatbevinden.


• Belangrijkesuccesfactorenvoordeterugkeervanfloralangsderivieren,zoalsaanzandingentijdenshoogwaterenvernatting,krijgeninagrarischebeheergebiedennogsteedsweinigkans.Voorveelstroomdalsoortenzijndezeprocessenzekerzobelangrijkalshetterreinbeheer.

Wellijktextensiveringvanagrarischbeheernuttigombestaandepopulatiesvanzeldzameplantensoortentebeschermen.Hetaantallocatieswaarinlandbouw-gebiedennogwaardevollerestpopulatiesinhetrivierengebiedstaanisechterzeerbeperkt(enkeleoeverwalsituatiesenoudekades).

Figuur 105. een vergelijking in soortenrijkdom van kenmerkende graslanden stroomdalsoorten tussen aantal representatieve natuurgebieden en enkele agrarische beheergebieden in uiterwaarden langs de Rijntakken.

114 rijn in beeld

conclusies flora• Alleonderzochteuiterwaardgebiedenmetbotanischebeheerpakkettenkennen

eenlagesoortenrijkdomvoorwatbetreftindicatieveenbijzonderesoorten.• Indicatieveenbijzondererivierdalsoortendienogvoorkomen,komenvaakin

relatiemetallerleirandaffecten(rondenopoudekades,randzonesmetnatuur-terreinen,bermenenonderrasters)enrivierprocessen(zandafzetting,oever-walvorming)voor,enminderinrelatiemethetgevoerdebeheer.

• Desituatieinagrarischebeheergebiedenlijkt(intermenvanindicatieverivierdalsoorten)nietwezenlijkaftewijkenvandefloristischetoestandvanregulierelandbouwgrondenlangsderivierenzonderbeheerovereenkomsten.

10.3 aDvIes

Weidevogels Aanbevolenwordtomweidevogelbeheerovereenkomsteninuiterwaardenaftebouwenomdatzegeenaantoonbarebijdrageleverenaaneenduurzamepopulatieweidevogels.EenuitzonderinghieropvormenenerzijdsdeIJsseldelta/NoordelijkeIJsselvalleivanwegedeaansluitingopweidevogelpopulatiesinhetnoordelijklaag-veengebiedenanderzijdsuiterwaardenlangsdegestuwdeNederrijndiemededoorkwelvandeUtrechtseHeuvelrugeengunstigwaterregimekennen.

Flora Ookvoordebotanischepakkettenwordteengrondigeherijkinginhetrivieren-gebiedaanbevolen.Hetafsluitenvanbeheerovereenkomstendienttewordenbeperkttotkansrijkelocaties,bijvoorbeelddoordeaanwezigheidvanrelictpopulatiesenopzandigelocaties(rondoeverwallenenoudestroomruggen,zandigekades).Hetisnieteffectiefomovereenkomstenaftesluitenopkleiigegrondeninuiterwaard-gebiedenmetproductieve,soortenarmeraaigrasweidenalsuitgangssituatie.

Figuur 106. Agrarisch landschap langs de iJssel noordelijk van Cortenoever (foto Bart Peters).


11 een nIeuWe omgang meT naTuRa 2000 en naTuuRWeTgevIng

Van controleren naar faciliteren

Delaatste10jaariserveeltedoenoverNatura2000endenieuwenatuur-wetgeving,waarindebeschermingvanuitNatura2000isondergebrachtis(deNatuurbeschermingswet(NB-Wet)endeFlora-en-FaunaWet(FF-Wet)).Allegroteinrichtingsprojecten,delfstofwinningen,onderhoudswerkenenzelfshetbeheervannatuurgebiedenheeftintoenemendematetemakendeconsequentiesvandenieuwewetgeving.HelaasleertdepraktijkdatNatura2000totophedenweiniginvloedheeftophetdaadwerkelijkverhogenvandekwaliteitvandenatuurinhetrivierengebied.HetconceptvanNatura2000blijftvooralsnogteveelstekeninpapiereninitiatievenencontroleprocedures,diezelfskunnenafleidenvandeechtbelangrijkevragenenconcepten.Somswerktdewettelijkebeschermingvaneenenkelesoortdeecologischekwaliteitvaninrichtingsprojectenalsgeheeltegen.Denatuurwetgevingwordtalsrigideervarenwaardoornatuursteedsmeeralsrisicofactorwordtgezien,inplaatsvanalsaantrekkelijkvergezicht.Ditvertaaltzichintoenemen- demaatschappelijkeenpolitiekeweerstand,dieafstraaltopdenatuurbeschermingalsgeheel.

Figuur 107. De ligging van natura 2000-gebieden in het Rijntakkengebied.

116 rijn in beeld

Tegelijkertijdishetvanbelangomteconstaterendaterinhetrivierengebiedwelbehoefteisaaneenstimulerendekrachtdieinzetophetbeschermenenont-wikkelenvan(hoogwaardige)natuur.Denkhierbijaandelandschapsecologischekwaliteitvangroteuiterwaardinrichtingsprojecten,dieonderinvloedvanhogehydraulischetaakstellingenofkostenoverwegingengevoeligisvoorafkalving.Maarookdekansenvoorooibossenkunnenindetoekomstonderdrukkomentestaandoordewensomzoveelmogelijkopstuwendevegetatieindestroombanenvanhetwinterbedteverwijderen.Hetkandanvanwaardezijnombijzonderenatuurjuridischtebeschermen.Ookdiebeschermingsfunctiewerktmomenteelechternietoptimaaldoordatveelwaardevolleriviernatuurnietbegrensdisofteenggedefinieerdis.

Vanuitdezeachtergrondisin‘RijninBeeld’uitgebreidgekekennaarmogelijk-hedenomdewerkingendeeffectiviteitvanNatura2000inhetrivierengebiedteverbeteren.Hoekanhetomgevormdwordenzonderhetkindmethetbadwaterwegtegooien?Hiertoezijnenkelethemadagengeorganiseerdmetmensenuithetwerkveldenisgebruikgemaaktvantallozeconcreteervaringenuitprojectenengebieden.DaarnaastisgekekennaardeinhoudelijkeinvullingvanNatura2000endenatuur-wetten.Welkesoortenenhabitattypenhebbenlangsdeverschillenderiviertakkenechtbeschermingnodigenwelkejuistminder,enisdatgoedindewetgevingver-werkt?IndithoofdstukstaateensamenvattingvaneenuitgebreidererapportagedievanuitRijninBeeldvoorhetMinisterievanELIisopgesteld.

11.1 naaR een anDeR DeTaIlnIveau BelangrijkisdeterugkerendeconstateringdatN2000tevaakopeenverkeerddetailniveauinzet.DiscussiesgaantevaakoveréénKwartelkoning,overéénBeverofoveréénzeerspecifiekeplantensociologischeassociatie,waarbijteweinigaandachtbestaatvoordewerkelijkgroteprocessenenfactorendieecologischekwaliteitvangebiedenenprojectenalsgeheelbepalen.Ditleidttothogekosten,ergernissenenomwegeninplanprocessenenallerleisysteemvreemdecompensatie-maatregelen,zonderdatdenatuurerwerkelijkveelbetervanwordt.Arbitrairelijstjesmetbeschermdesoortenwordenbelangrijkerdan‘ecologischgezondver-stand’.Juridischenprocedureelvluchtenweineendetailniveaudatnietmeereffectiefis.

oplossingsrichting• Erdientinzijnalgemeenheideencultuurverandering te komen in de omgang met

natura 2000 bij overheden, juristen en in het projectmanagement: “van (juridisch) controleren naar (inhoudelijk) faciliteren.” De cultuur van het uitbannen van elk juridisch risico (ook ten koste van de landschapsecologische kwaliteit van projecten en gebieden) is niet houdbaar en op zijn minst onwenselijk.

• Erdient–ookjuridisch–meerruimtetekomenvoorgoedeontwikkelingsplannenvan complete gebieden, die verder gaan dan een toevallig aangewezen soort of (deel)habitat. in feite moeten we terug naar de oorspronkelijke gedachte achter de europese habitatrichtlijn, namelijk ecosysteembescherming op grotere schaal.

117een nieuWe oMGAnG Met nAtuRA 2000 en nAtuuRWetGevinG

• Stap,hiermeesamenhangend,afvanhetideedateraltijdeen soort ecologisch nuleffect op beschermde soorten zou moeten zijn. elk project, hoe ecologisch waardevol ook, heeft altijd wel ergens een negatief effect op. het is goed dit minimaal te houden, maar niet ten koste van een veel breder ecologisch herstel.

• Bovendienzijnnietalleeffectenevengoedinteschatten.Momenteelwerken algemeen voorkomende beschermde soorten overmatig complicerend en kosten-opdrijvend voor projecten die systeemecologisch goed in elkaar steken (denk aan het compenseren van foerageergebied voor algemene vleermuizen of ganzen).

11.2 BeTeRe en BReDeRe DeFInITIes vanuIT naTuRa 2000/nB-WeTNatura2000legtinhetrivierengebiedmomenteeldefocusopbeschermingvan‘debestaandesituatie’.Beschermingvanhetbestaande,ookalsdat‘bestaande’hardaanverbeteringtoeis.Hetrivierengebiedvandejaren’70en’80isdaarbijvaakalsblauwdrukgenomenvoorwatbeschermdmoetwordenenwatniet.Juistna1990hebbenzichechtergroteveranderingenindenatuurvanhetrivierengebiedvoorgedaanenisveelbijgeleerdoverdewerkelijkepotentiesenkarakteristiekenvandeverschillenderiviertrajecten.Daarnaastishetrivieren-gebieddusdanigdynamischvanaarddat“terugkerendeverandering”eenbelang-rijkconceptindenatuurbeschermingisgeworden(denkaanconceptvancyclischeverjonging,waarbijsuccessiestadiateruggezetwordenomsoortenvangrasland,pioniersituatiesenstromendegeulentekunnenbehouden).

Figuur 108. sinds eind jaren ’90 is in de Klompenwaard bij Doornenburg een nieuw soortenrijk oeverwalgrasland tot ontwikkeling gekomen (foto Bart Peters).

118 rijn in beeld

stroomdalflora in beleid en wettelijke beschermingeen voorbeeld van een ten enge opvatting van een bepaald habitat doet zich voor rond de stroomdalgraslanden en oeverwalgraslanden. hierbij worden in nederland vaak alleen de (semi-)agrarische graslandvormen langs de iJssel (onterecht ‘typisch vorm’ of stroomdalgrasland ‘in enge zin’ genoemd) als referentie genomen, vooral omdat dit de enige vormen waren die in de jaren ’70 en ’80 nog voorkwamen. De stroomdal-vegetaties op oeverwallen en grindmilieus elders in het rivierengebied zijn inmiddels zeker zo waardevol en lijken in feite meer op de natuurlijke vormen die we ook langs goed ontwikkelde referentierivieren in het buitenland aantreffen. De meer heterogene stroomdalfloravegetaties (soms onterecht als ‘pioniervormen’ betiteld) van dit soort standplaatsen zijn vegetatiekundig niet altijd goed beschreven in de nederlandse literatuur en keren daardoor steevast niet of onvoldoende terug in beleidsdocumenten en onderzoekspublicaties. Dit leidt tot onderwaardering in beleid en in de wettelijke bescherming.

EenmooivoorbeeldvormtdestatusvanstromendenevengeulenlangsdeWaal.HoeweldeWaalnamelijkbijuitstekdériviervoorstromendenevengeuleninNederlandis,zijnstromendegeulen(Habitattype3260B)nietdoorhetRijkaan-gewezenalsbeschermdhabitattype.Ditbetekentdatprojecten–bijvoorbeeldinhetkadervanRuimtevoordeRivier–nogzo’nmooienevengeulkunnenaan-leggen,zedragennooitbijaande‘ontwikkelingsopgave’voordeWaal.Omgekeerdmoetdeaanlegvaneennevengeulaltijd‘inconcurrentie’metandere,welaange-wezenhabitattypenzoalsoverstromingsgraslandofzachthoutooibos.HierdoormistNatura2000invloedopdekwaliteitvannogaanteleggennevengeulenenkunnendeProvinciesNatura2000nietgoedinzettenvooreeneffectiefnatuur-beleid.VergelijkbareproblemendoenzichvoorbijaanlegvanhoogwatergeulenlangsdeNederrijnofderealisatievankarakteristiekegrindlandschappenlangsdeGrensmaas.

VeelproblemenmetN2000inhetrivierengebiedhebbenbovendientemakenmettestriktedefiniëringofeenongelukkigedefiniëringvanbeschermdehabitattypen.NederlandheeftinzijndefinitiesregelmatigdeEuropesehabitatsteruggebrachttotdeelhabitatsenplantensociologischeassociaties.Allerleiwaardevollestroom-dalgraslanden,overstromingsgraslanden,grindvegetatiesenwaterplantenvegetatiesvallenbijvoorbeelddooronnodigengedefinitiesnetbuiteneenbepaaldeplanten-gemeenschap,enkunnendaardoornietgoedbeschermdofontwikkeldworden.Zewordeninnatuurtoetseneenvoudigweggeschreven,terwijlzeweldegelijkbeschermingverdienen.Ookhetbiotoopvanbepaaldesoorten,alsKwartelkoningofplantenassociaties(Glanshaverhooiland),wordensomsteveelopbasisvandeoudenatuurbeheerboekjesbeschreven.Mitigatiedoorontwikkelingvannieuwenatuurwordthierdoorbemoeilijkten‘ecosysteembescherming’glijdtsteedsopnieuwafnaar‘soortbescherming’.


oplossingsrichtingen • NadedefinitievevaststellingdoorhetKabinetvandeactueleaanwijzingsbesluiten

voor n2000-gebieden, wordt een herijkingsronde voorgesteld voor het rivierenge-bied, waarbij nieuw verworven inzichten en kennis in de documenten (en profielen-documenten) worden verwerkt. enerzijds kan de nB-Wet hierdoor slagvaardiger worden, anderzijds minder onnodige bureaucratie oproepen. vermoedelijk zal dit rond 2015 mogelijk zijn, omdat dan een evaluatie is voorzien.

• Dedefinitiesvanverschillendehabitattypenenbiotoopdefinitiesvanverschillendebeschermde soorten moeten hierbij breder gedefinieerd worden. Kies voor een complete beschrijving van het habitat (zoals europees ook bedoeld), in al haar variatie en inclusief fauna en de bepalende processen. voer hierbij in ieder geval de veranderingen door voor de volgende ‘kwalificerende’ habitats:

- neem het habitattype van 'stromende nevengeulen' op in het aanwijzingsbesluit van de Waaluiterwaarden.

- neem het habitattype van 'laagdynamische strang met waterplanten' op in het aanwijzingsbesluit van de nederrijn.

- neem langs de nederrijn en de Waal ook het habitattype zachthoutooibos op, zodat ook hier uitwisselbaarheid met andere riviertrajecten kan ontstaan, mede in relatie tot project stroomlijn.

- Buiten de Rijntakken is aanpassing en actualisatie van verschillende habitattypen langs de Grensmaas gewenst.

- voor zachthoutooibos is door het Rijk een behoudsdoelstelling geformuleerd, maar niet hoeveel ha er dan behouden moet worden. Formuleer dit areaal – mede gelet op het rivierbeheer – kwantitatief, en koppel er samen met Rijkswaterstaat een ruimtelijke visie aan (zie h14).

• OntwikkeldaarnaastvanuitNatura2000kwaliteitscriteriavoorderealisatievan goede nevengeulen, kwelgeulen, uiterwaardverlagingen/grindlandschappen, natuurlijke rivieroevers, oeverwallen etc., waardoor natura 2000 een rol kan spelen bij het kwalitatief vormgeven van inrichtingsprojecten langs de grote rivieren. het is goed hierbij onderscheid tussen de verschillende riviertrajecten te maken, zoals beschreven in h2.

11.3 acTualIsaTIe van De FloRa en Fauna-WeTDeFloraenFaunawetkenteenvergelijkbaarprobleemalsdeNB-Wet.OokdezeWetwerktmomenteelonnodigcomplicerenddoordeaanwijzingvanenkeleonlogischeofrelatiefalgemenesoorten.Anderzijdsblijvenechtzeldzameenbedreigdesoortenvaakonbeschermd.Ditprobleemgaatbijvoorbeeldopvoordestroomdalflora,waarvanbedreigdesoortenalsSmalfakkelgras,VoorjaarsganzerikenGrotetijmonbeschermdzijn,terwijlvoorrelatiefalgemenesoortenkostbareonderzoeks-envergunningtrajectennodigzijn.Vooreendeelheeftdittemakenmethetfeitdatdelijstmetbeschermdefloranogstamtuiteentijddatmendachtdatafplukkenvanplantenhetgrootsteprobleemwas,waardoorervooralallerleiopvallendebloemplantenopverschenen.

120 rijn in beeld

Vergelijkbareproblemendoenzichvooronderdefauna(broedvogels,amfibieën,zoogdieren).Zozijnveelrelatiefalgemenevogelsoortenbeschermdtijdensdebroedtijd,terwijlvanechtzeldzamesoortenhetbiotoopbuitendebroedtijdvrijelijkverwijderdmagworden(hoewelerinmiddelsookeenlijstisgemaaktvanmeerstandvastigebroedvogelswaarvanhetbiotoopjaarrondbeschermdis).Dergelijkeinconsequentieszijnmaatschappelijkmoeilijkuitteleggen.Vooreendeelheeftdeoverheidditproberenoptelossendoorindeloopvandetijdveelsoorteninverschillende“bijlagenlijsten”teplaatsen,meteenverschilinbeschermingsstatus.Ditheeftaldenodigeobstakelsweggenomen,maarhetgewoonweguitgaanvaneenbeterelijst,diealleendeechtbedreigdesoortenbevat,isnatuurlijkeenvoudiger.Eengeactualiseerdelijstbetekent–ookmetmeerbeschermdesoorten–automatischeenaanzienlijkeverlichtingvanderegeldrukvoorprojectenenmaatschappelijkeinitiatieven.

oplossingsrichting• Voorgesteldwordtomopzokortmogelijketermijndelijstmetbeschermdesoorten

van de FF-Wet grondig te actualiseren, waarbij relatief algemene soorten verdwijnen en werkelijk bedreigde soorten ook worden toegevoegd.

• VoegzekerdeOttertoealsbeschermdesoortvoorhetrivierengebied.

Figuur 109. Gelet op de kenmerken van het Waalsysteem is het logisch hier stromende nevengeulen vanuit natura 2000 als beschermd habitattype te kwalificeren (foto Bart Peters).


Figuur 111. Grote tijm (foto Bart Peters).

Figuur 110. smal fakkelgras (foto Bart Peters).

122 rijn in beeld

11.4 gRoTeRe zoek- en BescheRmIngsgeBIeDen HetbovenstaandedoetvermoedendatNatura2000geminimaliseerdzoumoetenworden.Hettegendeelisechterwaar.Dooreenminderrigideinterpretatieendooropeenanderdetailniveaumetriviernatuuromtegaan,wordthetinhoudelijkenmaatschappelijkbeteruitteleggenomzijninvloedintermenvanareaaljuistuittebreiden.Doorgroteregebiedseenhedenaantewijzenenzoveelmogelijkuittegaanvanvolledigeriviertrajecten,wordthetgemakkelijkeromnatuurdoelenuittewisselenenflexibelerinhetrivierengebiedteopereren.Projectenkunneneffectanalysesophetniveauvaneenheelriviertrajectmaken,waardoormitigatiekanwordenver-gemakkelijkt.Sinds2009ligtereenvoorstelvanuitdeProvincieGelderlandbijhetministerievanEL&IombegrenzingenvandeHabitatrichtlijntelatenoverlappenmetdeveelruimerebegrenzingenvanuitdeVogelrichtlijn.Infeitezoudenhier-meealenkeleriviertrajectenvolledigvanuitHabitatrichtlijnbeschermdworden.Bijsommigepartijenbestaatbegrijpelijkerwijsterughoudendheidmetdezever-bredingindeinvloedvanN2000,uitangstdatmenmeerbureaucratischehordengaattegenkomeninvergunningenprocedures.Als(hoogwater)projectenechterlandschapsecologischgoedinelkaarstekenkaneenruimerebegrenzingvanuitdehabitatrichtlijnjuistondersteunendwerken.EennegatiefeffectopeenBeverbijvoorbeeldhoeftnietmeerterplekkeinhetgebiedgecompenseerdteworden;ermoetslechtsaannemelijkwordengemaaktdatdeBeverlangshethelebetref-fenderiviertrajecteengunstigestaatvaninstandhoudingbehoudt.

DeverbredingisookbelangrijkvoorhetrealiserenvandenatuurdoelstellingenvanN2000zelf:• AlsN2000wilmeedoenineenontwikkelingsgedachtevoordenatuurinhet

rivierengebiedmoetengebiedenweleerstaangewezenzijn.GrotedelenvandeIJssel,deWaalendeMaaszijnnietaangewezenendaarmeestaatNatura2000buitenspelbijontwikkelingsprojecten.

• Eengroterzoekgebiedvoorbeschermdehabitatszorgtvoorveelmeerarmslagbijmitigatieofcompensatiemaatregelen.Hierdoorkandekwaliteitvanmiti-gatiemaatregelenverbeteren.Inplaatsvanmitigatieineenkleinplangebied,zoudendemeestkansrijkelocatieslangseenheelriviertrajectuitgekozenkunnenworden.Ontwikkelingeninhetenegebiedkunnenbovendienalshef-boomfungerenvoornatuurherstelineenandergebied.Aanbevolenwordtomperriviertrajecteen‘wensenlijst’temakenmetmogelijkemaatregelen.

oplossingrichtingen • VoorgesteldwordteenminderrigideinterpretatievanN2000-doelstellingente

koppelen aan het aanwijzen van grotere arealen vanuit de habitatrichtlijn, bij voorkeur complete riviertrajecten.

• VoorgesteldwordtinditverbanddeaanvraagvanuitdeProvincieGelderland voor bovengenoemde verbreding te honoreren.


12 nIeuWe omgang meT ganzen langs De gRoTe RIvIeRen

Naar een duurzaam kleinere populatie zomerganzen

12.1 De ganzenDIscussIe Dediscussieoverhetsterkgegroeideaantal(zomer)ganzeniseenbelangrijkactueelthemalangsdeRijntakken,datveelinvloedheeftopdekwaliteitvandenatuurlangsdegroterivieren.Zomerganzenveroorzakenintoenemendemateschadeaanlandbouwensomsookaannatuur.DiscussieshieroverspeleneenprominenterolinbijvoorbeelddebeheerplannenvoorNatura2000ennatuurcompensatievangroteprojecten.Debeschermingvanmetnamezomerganzenbemoeilijktdeont-wikkelingvannatuurgebiedenenbeschermdindepraktijkintensiefagrarischeweilandenmetweiniganderenatuurwaarden.Belangrijkindezeishetonderscheidtussenzomer-enwinterganzen.ZomerganzenzijnsoortendieinNederlandbroedenenomvattennaastdeinheemseGrauwegansookexotenalsNijlgansenCanadeseGans.WinterganzenzijnafkomstiguitNoord-EuropaenSiberiëenkomenalleennaarNederlandomteoverwinteren(o.a.KolgansenRietgans).TegendezeachtergrondisvanuitRijninBeeldgekekennaardenatuurlijkepositievanzomerganzeninhetrivierengebiedeneennieuweomgangmetdebeschermingvanganzen.Ditisuitgewerktineenapartedeelrapportagedieooktevindenisopdewebsitewww.rijninbeeld.nl(Kurstjens&Peters,2011).

Figuur 112a en b. ontwikkeling van populatie Grauwe ganzen (broedvogels en niet-broedvogels) in nederland.

124 rijn in beeld

De ecologische positie van de grauwe gans in een veranderend rivierengebied in natuurlijke rivierlandschappen lagen de dichtheden van ganzen veel lager doordat voedselbeschikbaarheid en predatie belangrijke beperkende factoren waren. Ganzen hebben waarschijnlijk profijt gehad van het in cultuur brengen van het rivierengebied, maar zijn door overbejaging in de 19e eeuw verdwenen. Door lokale herintroducties (o.a. in de ooijpolder en de Biesbosch) is de Grauwe gans sinds de jaren ’70 teruggekeerd als broedvogel in het rivierengebied. vooral vanaf de jaren ’90 is de broedpopulatie gestaag gegroeid (figuur 112a). inmiddels bedraagt de broedpopulatie in heel nederland ca. 25.000 (situatie 2005) waarvan het rivierengebied een van de kerngebieden vormt. het totale aantal Grauwe ganzen plus exoten in de zomerperiode wordt geschat op ca. 155.000 (2005); een groot deel van de populatie bestaat namelijk uit niet-broedende vogels (figuur 112b). het rivierlandschap is in vergelijking met het moment van uitsterven (19e eeuw) enorm veranderd; het areaal open water en met bos begroeide kleiputten in de uiterwaarden is sterk toegenomen door delfstofwinning. Daarnaast is vooral het binnendijkse gebied omgevormd tot een modern agrarisch cultuurland met een groot areaal aan hoog-productieve graslanden. het is dus belangrijk om te realiseren dat het actuele hoge aantal Grauwe ganzen in het rivierengebied in hoge mate wordt bepaald door het feit dat voedselaanbod en predatie door bijvoorbeeld vossen nauwelijks beperkende factoren zijn. De populatiegrootte is sterk gekoppeld aan de bemeste, hoogproductieve graslanden van de huidige intensieve landbouw. Daarmee heeft het actuele voorkomen van de Grauwe gans een sterk artificieel karakter.

125nieuWe oMGAnG Met GAnZen LAnGs De GRote RivieRen

12.2 lanDBouWschaDe Opgroeiendeenruiendegroepenzomerganzenveroorzakentijdenshetgroei-seizoenschadeaanagrarischegewassen.Hetbedragdataanschadetegemoet-komingenvoordelandbouwdoorhetFaunafondswordtbetaaldistoegenomenvanca.€0,2miljoenperjaarindeperiode2001-2003totca.€0,6á1,2miljoenperjaarindejaren2006-2008(VanBommel&VanderHave,2010).Metdehuidigetrendlijktdezestijgingnognietteneinde.Deoverlastenschadedieganzenmomenteelveroorzakenstraaltafopdenatuurgebiedeninhetwinterbedvanderivier,ookalhangtdeoorzaakvanhetgroteaantalganzendaarnietdirectmeesamen.

12.3 ecologIsche schaDe Zomerganzenhebbenooksteedsvakernadeligeecologischeeffecten.Zovormtdecombinatievanverdrogingenovermatigeganzenvraatmomenteeldebelangrijkstebelemmeringvoorhetbehoudendeontwikkelingvanrietmoerasinhetrivieren-gebied.OvermatigevraatdoorganzenkanookdeontwikkelingvanwaterplantenbelemmerenzoalsisgeconstateerdindenevengeulvandeVreugderijkerwaard.Concentratiesvanbroedendeofruiendezomerganzenkunnen–vaakinsamen-hangmetanderefactorenzoalsklimaat(hogetemperaturen)endeaanwezigheidvanondiepe,voedselrijkeen(vervuilde)slibbodems–leidentoteenslechte,zeereutrofewaterkwaliteitmeto.a.overmatigegroeivanblauwalgen(cyanobacteriën)enstankoverlasttotgevolg.Deblauwalgenontstaanvaakdoordehogestikstof-gehaltenindemestvanganzen.Ditheeftnegatieveeffectenopmens(recreatie,afsluitenvanzwemwateren)endier(ongeschiktbiotoop,vissterfte).

Figuur 113. overbegrazing van oeverzone van voormalige kleiput in Meinerswijk, Arnhem, waar in de jaren ’90 nog volop Riet groeide (met o.a. broedende Kleine karekiet) (foto Gijs Kurstjens).

Figuur 114. Blauwalg in een plas bij oosterhout langs de Waal met grote concentratie zomerganzen (foto Bart Peters).

126 rijn in beeld

12.4 sTRaTegIe vooR De BepeRkIng van heT aanTal zomeRganzen In heT RIvIeRengeBIeD

Omdatingrijpenindepopulatie(afschotofvangst)kostbaaris,nietduurzaam(terugkerendprobleem)enopmaatschappelijkeweerstandstuit,heefthetdevoorkeurdepopulatieteverkleinentotmeernatuurlijkedichthedendiebeteraansluitenbijdepositievanganzeninnatuurlijkeriviersystemen(ziekader).Hierbijkunnenwedriebelangrijkestrategieënonderscheidendiesamenhangenmeteenanderemaniervanlandgebruikenderolvanpredatie.

onderdeel I: Beperking opgroeihabitat van kuikensBeschikbaarheidvanvoldoendeopgroeihabitatvoorjongeganzen(kuikens)blijktvaakeensterkbeperkendefactortezijnvoordeoverlevingendeconditievanjongen(Voslamber,2010).Hetminimaliserenvandergelijkopgroeihabitat(lees:open,voedselrijkagrarischgrasland)indedirecteomgevingvanpotentiëlebroed-gebiedeninuiterwaarden(leeslandtongen,aldannietbebosteeilandjesenmoeras-gebiedjes)vormtdanookeenvandesleutelfactoreninhetbeperkenvandepopu-latiezomerganzen.HetRijninBeeld-onderzoeklaatziendaterinuiterwaardenwaarallelandbouwgrondisomgezetin(extensiefbegraasde)ruigerbegroeidnatuurgebied,nauwelijkssprakeisvangrote(broed)concentratiesaanzomerganzen.GoedevoorbeeldenhiervanzijndeBlauweKamerbijRhenen,deBovenstePolderonderWageningenendeOssenwaardbijDeventer.VoorbeeldenvanuiterwaardenwaarbijernogwelproblemenzijnmetgroteaantallenganzenzijnondermeerMeinerswijkbijArnhem,GrindgatWeurt/WeurtsePlaatendeLeeuwenseWaard/Kaliwaal.Directnabijdezenatuurgebiedenligtnogeenaantalagrarischeenclavesofpercelendieersterktoebijdragendatzicheengrotebroedpopulatiezomer-ganzenkanhandhaven(ziefiguurvanMeinerswijk).Aanbevolenwordtomdeze(rest-)percelen–inhetkadervanbeperkingvanganzenschadeenmethetoogopdeafrondingvandeEHS–metprioriteitteverwerven.

onderdeel II: Ruimte voor natuurlijke predatieNatuurlijkepredatievaneieren,jongenen(ruiende)ganzengebeurtinNederlandvooraldoordevos,hoewelooksteenmarter,bunzing,otter,zwartekraaienmeeu-weneierenofjongenkunnenaanpakken.Mogelijkdatoptermijnookbroedendezeearendeninhetrivierengebiedeenbijdragekunnenleverenaanhetbeperkenvandepopulatiedoorhetprederen,maarvooralookverstorenvan(concentraties)zomerganzen.VandeinhetkadervanRijninBeeldonderzochteterreinenzijngoedevoorbeeldenbekendvanhetvrijwelverdwijnenvanbroedkoloniesdoordevestigingvanVosseno.a.ophetKaliwaalduinindeLeeuwenseWaardenophetschiereilandvandeVaalwaardlangsdeIJssel.Daarverdweeneenkolonievan80-100paar(aantallenin2005)geheeldoordekomstvandeVosin2008!Aanbevolenwordtominhetbeleid(Faunabeheerplan)veelmeerruimtetegevenaannatuurlijkepredatiedoorvossenenandereroofdieren.

127nieuWe oMGAnG Met GAnZen LAnGs De GRote RivieRen

onderdeel III: afbouwen foerageergebieden winterganzen in uiterwaarden VooralmethetoogopdoortrekkendeenoverwinterendeganzenzijndoordeProvinciesfoerageergebiedenaangewezen.Buitendezegebiedenmogenganzenverjaagdenevt.ondersteunendgeschotenworden.Ookinhetrivierengebiedliggenaanzienlijkehoeveelhedenfoerageergebied.VoorallangsdeIJssel,indeGeldersePoortenlangsdeWaalgaathetomgrotearealen.AlleenindeGeldersePoortzijnookbinnendijksfoerageergebiedenaanwezig,voorderestgaathetomoverwegendagrarischeuiterwaarden.Indepraktijkblijkenechtermeerenmeerganzenbinnendijkstefoeragerenmaarbijv.welbuitendijkstedrinkenenteslapen.Aanbevolenwordtomdebuitendijksefoerageergebiedenzoveelmogelijkteverleggennaarbinnendijksendaardelandbouweengoedeschadevergoedingvoortegeven.Ditscheptruimtevoorrivierverruimings-ennatuurontwikkelings-projectenindeuiterwaardenenzorgttevensvooreenafnamevanopgroei-enfoerageergebiedvanzomerganzenwaardoordezepopulatieoptermijnstructureelzalafnemen.

Figuur 115. Grauwe ganzen langs een plas in de ooijpolder (foto Gijs Kurstjens).

128 rijn in beeld

Deel 4Succesvolle coalities in het rivierenland

129

13 DelFsToFWInnIng en naTuuRonTWIkkelIng

Een succesvolle samenwerking met nog meer mogelijkheden

13.1 DelFsToFWInnIng als heFBoom vooR gRonDveRWeRvIngEénvandesuccesfactorenvanmoderneuiterwaardinrichtingisdecoalitiemetdedelfstofwinningdiesindsPlanOoievaareindjaren‘80isvormgegeven.Hierbijlaatdedelfstofwinninggeenwillekeurigestructurenachteropbasisvanalleeneconomischeargumenten,maarprobeertzeeenbijhetsysteempassendeind-plaatjeterealiseren.Verschillendenevengeulen,hoogwatervluchtplaatsenenandereinrichtingsprojectenzijnopdezemanieraltotstandgekomen.Zekerzobelangrijkishetareaalaannatuurgebieddathiermeetotstandgekomenis.Terreinenwaardelfstofwinningheeftplaatsgevondenzijnimmersdoorhetbedrijfslevenverworven.Zezijnvervolgensmeestalnietmeerinteressantvoordelandbouw,maarwelalsnatuur-ofrecreatiegebied.VeelvandeeerstenieuwenatuurgebiedenlangsdeRijntakken,zoalsdeDuurscheWaarden,MillingerwaardenMeinerswijkbestondennietvoornietsvooreenbelangrijkdeeluitvoormaligekleiwinningen.Ookvanuitzandwinningenzijnnieuwenatuurgebiedenontstaan,maarwelnadateerstdiepewinningeninhetgebiedwarenverschenendieland-schapsecologischveelminderaantrekkelijkzijn.VanhettotaleareaalaannatuurgebiedlangsdeWaal,NederrijnenIJsselbestaatnaarschatting3.375hauitvoormaligedelfstofwinlocaties.Ditisongeveereenderdevanhettotaleareaalaannatuurgebied.HetgaathierbijdusomterreinenwaardelfstofwinningnietalsonderdeelvanRuimtevoordeRivierofNURGisingezet,maarvanuiteigenstandigeprojecten.

Figuur 116. oude, rivierkwelgevoede kleiput in de Millingerwaard (links) en hardhoutooibos rond een oud kleiputten in de Duursche Waarden (rechts) (foto’s Bart Peters).

130 rijn in beeld

Hierbijmoetopgemerktwordendatditnietallemaalterreinenzijndieoptimaalvoornatuurzijningericht.Zozittenerookdiepezandwinningenbijdienogsteedsmoeilijkineennatuurlijkrivierenlandschapeneensamenhangendnatuurontwik-kelingsverhaalpassen.MaarerzittenookprojectenbijdieduidelijkwelvanuiteennatuurontwikkelingsgedachtevormgegevenzijnzoalsdeMillingerwaard,deAfferdenscheenDeestscheWaardenendeWaaiervanGeulenbijBeneden-Leeuwen.Veelterreinenbestaanbovendienuitoudekleiputten,diespontaanbebostzijngeraakt.Deoudsteenbestontwikkeldeooibossenvindenwemomenteelinderge-lijkekleiputcomplexen,zoalsinhetKekerdomseBosbijMillingen,indeDuurscheWaardenbijDenNulenindeBeuningseUiterwaarden.GeletopdeaanzienlijkebezuinigingenophetnatuurbudgetinNederlandkanhetbelangvangrondaankoopinsamenwerkingmetdedelfstofwinningdekomendejarensteedsbelangrijkerworden.Ookinreedsverworvennatuurgebieden(bijvoor-beeldviaEHS-beleid)liggenbovendienkansenommetbehulpvankleiwinningeenbetereuitgangssituatievoornatuurterealiseren.

13.2 kleI als heRnIeuWBaRe gRonDsToFZoalshiervoorbeschrevenishet(reliëfvolgend)verwijderenvankleiéénvandemeestsuccesvolleconceptenvooruiterwaardinrichtingenecologischeherstellangsderivieren.Hetvoordeelvoorhetbedrijfslevenisdatkleieenhernieuwbaregrondstofis,diecontinualsslibviaderivierenwordtaangevoerdeninhetwinter-bedwordtafgezet.DesnelheidwaarmeeditinhetNederlandseRivierengebiedligtdoorbedijkingaanzienlijkhogerdanindeonbedijktesituatievanca.1000jaargeleden.Geschatwordtdatvandekleidiesinds1850indeuiterwaardenisafgezetonge-veerdehelftafgegravenis.Opditmomentligthettotalevolumeaangewonnenkleimogelijkietsbovendeactueleopslibsnelheid,maarvermoedelijkisnogsteedssprakevaneenrelatiefduurzamesituatie.Daarbijkomtdatinlaaggelegenuiter-

Figuur 117. oppervlakkige kleiwinning legt oude zandgeulen vrij (foto Bart Peters).

Figuur 118. een zandwinplas dwars door de kronkelwaardstructuren van de Ravenswaarden heen aangelegd (foto Bert Boekhoven).

131DeLstoFWinninG en nAtuuRontWiKKeLinG

waarden,waarbijvoorbeeldrecentkleiwinningheeftplaatsgevonden,deinvang-snelheidvanslib(endusklei)kanoplopentotca.1cmperjaar.Metdezesnelheidisca.eenvijfdevanhettotaleoppervlaktevanhetwinterbedvoldoendeominenduurzamekleiwinningtevoorzien(100%hernieuwbaregrondstof)(VanderMeulen,2009).

Figuur 119. Jaarlijkse sedimentatie van slib (klei) in uiterwaarden van het Rijntakkengebied (uit ten Brinke, 2004).

Figuur 120. Zandig, geaccidenteerd terrein met rivierkwelinvloeden in het kleiwinningsgebied van de Millingerwaard (foto Bart Peters).

132 rijn in beeld

13.3 kleIWInnIng als ecologIsch heRsTel en Inhaalslag In heT RIvIeRBeheeR

Vanuitlandschapsecologischeoverwegingenenoverwegingenvanhoogwater-beschermingiseenduurzame(hernieuwbare)kleiwinningopditmomentechternietnoodzakelijk(ofzelfswenselijk).Eriseerderbehoefteaaneeninhaalslagvoorhetverwijderenvandeopgehoopteklei.Ditgeldtzowellandschapsecologischalsrivierkundig.Hetaanbandenleggenvanonzerivierdalenheeftindelaatste800jaarvooreenkunstmatighogeslibsedimentatiegezorgdendaarmeevoorhetverdwijnenvandekenmerkendezandlandschappen.Inplaatsdaarvanliggenuiterwaardenbedektondereendikkelaagklei,diedoorgaansveelmindersoortenrijkeontwikkelingentoelaat.Indehoofdstukkenhiervoorisalbeschrevendathetterugbrengenvanzandlandschappeneenbelangrijkesuccesfactorvoornatuurontwikkelingisgeweest.Doormetkleiwinningoudezandenvrijteleggenkrijgenbovendienbelangrijkeprocessenalsactievezandafzetting,doorstromingenkwelmeerkans.

Figuur 121. inrichtingsplan voor de Millingerwaard, met een zoekgebied voor een dekgrond-berging voor zandwinning met opvulling (omputten). Aandachtspunten voor de kwaliteit zijn dat de geplande kleiberging niet de rivierkwelstroom vanuit de Waal naar de hoogwatergeul gaat onderbreken en dat er geen kleibodems (maar zand) in de nieuwe geulen achterblijven (bron DLG / Royal haskoning).


Voorderivierbeheerderlijkthetoptermijnonontkoombaaromdeopgehooptekleilaagteverwijderen.Deafzettingvandezekleiheeftdoordeeeuwenheenvooreensteedskleinerdoorstroomprofielvanonswinterbedgezorgd,endaarmeevooropstuwingvanhoogwaterstanden.Metklimaatveranderinginhetverschietendewensomeensteedshogereafvoercapaciteitterealiseren,lijkthetonontkoombaarkleiwinningookintezettenalsrivierbeheermaatregel.

13.4 comBInaTIemogelIjkheDen meT zanDWInnIngHetcombinerenvanzandwinningmeteengoednatuurontwikkelingsverhaalisvaaklastigerenlandschapsecologischrisicovoller.Inbepaaldeprojectenkanzand-winningechterfungerenalshefboomvoorgrondaankoopofderealisatievaneengroterofkwalitatiefbeternatuurgebied.Beperktehoeveelhedenzand-ofgrind-winningkunnendannogsteedspassenineensamenhangendnatuurontwikkelings-verhaal.Indiegevallenstaatzandwinningmeerindienstvanheteindplaatjedanandersom.VoorbeeldenzijndeMillingerwaardlangsdeWaal(figuur121),deAfferdenscheenDeestscheWaardenenhetgebiedKeentlangsdeBedijkteMaas.Hierwordenzand-puttenaangelegd,waarvandegroottevooralbepaaldwordtdoordehoeveelheidonvermarktbaredekgronddievrijkomt.Ditwordtvervolgenshierinondergebracht.Hierdoorkunnendenevengeuleneldersinhetgebiedoptimaalwordeningericht.Opanderelocatieswordtmetdiepezandwinningnatuurontwikkelinggefinancierd,doorbestaandeplassenwatgroterofdieperofdiepertemaken.Ditlevertvervolgensdemiddelenopominhetomringendedeelvanhetgebiedmeerhoogwaardignatuurgebiedterealiserenofkwalitatiefbeterenevengeulenofandereinrichtings-

Figuur 122. het herstel van de oude Maasmeander gekoppeld aan zandwinning in Keent (foto Bart Peters).

134 rijn in beeld

werkenterealiseren.Omdathetomreedsbestaandeplassengaat,kandittochgrotevoordelenvoorhetgebiedhebben.EenvoorbeeldhiervanisdeLusvanLinnelangsdeMaas,waarextragrindwinninginbestaandediepeplassenwordtgebruiktomopdedrogedeleneendynamischnatuurlandschapmetgrindafzettingenenooibosmogelijktemaken(www.lusvanlinne.nl).Hetbetrekkenvanzandwinningbijuiterwaardinrichtingkentechterookrisico’svoordelandschapsecologischekwaliteit.Dezetredenvooralopwanneerrelatiefveelzandwordtgewonnen(nieuwegroteplassenofveeltediepeenbredegeulen)ofongelukkiggebruikgemaaktwordtvanomputten(bijv.aanlegvankleigeulen).Hierbijkunnenbelangrijkelandschappelijkstructurenwordenweggegravenoftediepegeulenenplassenontstaan.EenvoorbeeldhiervanisdehoogwatergeulLommlangsdeZandmaas,waarbijhetkenmerkendeterrassenlandschapwordtvergraveneneensterkovergedimensioneerde,systeemvreemdehoogwatergeulindekgrondwordtaangelegd(Peters,2009).Eenbelangrijkeleidraadbijhetomputtenvanzandwinningenisdatzebijvoor-keurnietalswaterdragendegeulofplaswordenopgeleverd,maaralsdroog,zandigafgewerktterrein(bijvoorbeeldophetomringendemaaiveldniveau).Eenmooivoorbeeldhiervanisdedroge,hoogafgewerktekleibergingvanMeerslangsdeGrensmaas.Hoeweleendergelijkebergingnatuurlijkgeenoorspronkelijkonder-deelvanhetlandschapwas,laathetookgeensysteemvreemdlandschapachter.Delocatiewordtmetlokaalleemengrindafgewerkteniszeerkansrijkvooreensoortenrijkeontwikkelingmethardhoutooibos(figuur123).LangsdeRijntakkenzijnvooralsnoggeenvergelijkbarevoorbeeldenvoorhanden.

Figuur 123. een dekgrondberging bij Meers langs de Grensmaas die met een relatief schraal grind-zand-leemmengsel is opgevuld tot het oude maaiveldniveau. Dit terrein vormt in feite een veel betere uitgangssituatie voor de ontwikkeling van soortenrijk grasland en hardhoutooibos dan de bemeste weilanden die hier voorheen lagen. het natuurgebied Koningssteen bij thorn is op vergelijkbare wijze ontstaan na grootschalige grindwinningen in de jaren ‘80 (foto’s Bart Peters).


13.5 omgang meT DIepe zanDWInnIngTerughoudendheidmetdiepezand-engrindwinninginhetbuitendijkserivieren-gebiedblijftvanbelang.Alsertochgekozenwordtvoordiepewinningheefthetsterkdevoorkeuromplasseninhetbinnendijksegebiedtegraven,ennietinhetoverstromingsgebiedvanderivier.Binnendijkskunnenheldereplassenontstaandiedoorgrondwatergevoedwordenenwaaringeengrotehoeveelhedenslibwordenafgezet(medei.v.m.blauwalgenvorming).

13.6 heRInRIchTIng van BesTaanDe zanDWInplassenOntwikkelingskansenvanbestaandezand-engrindplassenkunnenwordenver-beterddoordeaanlegvanzandplaten,baaienvoorwaterplanten,nieuwegeul-structureneneilanden.Dezezoudenbijvoorkeurmetzandigeenfijngrindigesubstratenafgewerktmoetenwordenomeengoedeuitgangssituatievoorfloraenfaunaterealiseren(Rijkswaterstaatschrijftditdoorgaansookvoorindevergunning).Verondiepingvanzand-engrindplasseniseengenuanceerdverhaal.Somsishetgunstig,bijvoorbeeldwanneerdeplasonderdeelwordtvaneenstromendeneven-geulofwanneermeerlandbiotoopkanwordengecreëerd(eenmooivoorbeeldvormendeAsseltsePlassenlangsdeMaas).Verondiepenmethetdoelveelondiepwatertecreëreninmeergeïsoleerdeplassen,kanechterookleidentothetver-dwijnenvandehelderewaterkolom,ondermeerdoordatslibnietlangerindiepe

Figuur 124. Klassiek kleiputtenlandschap bij Loevestein (foto Beeldbank Rijkswaterstaat, Joop van houdt).

136 rijn in beeld

Figuur 126. huisvee op de zandwaaier in de grote nevengeul van Gameren (foto Bart Peters).

Figuur 125. het plan voor de verondiepingswerkzaamheden in de zandplas van de firma Dekker van de Kamp bij Gameren. Deze verondieping is in 2009 en 2010 uitgevoerd (bron Dekker van de Kamp).

globale waterdiepte

diep water (> 3-4 meter)

matig ondiep water (3-4 meter)

redelijk ondiep water (< 3 meter)


Figuur 127. De actuele situatie (boven) en de opgevulde toekomstsituatie van de plas Kaliwaal bij Beneden-Leeuwen met doorgetrokken nevengeul (bron Grontmij).

138 rijn in beeld

delenkanbezinkenenkwelinvloedenverminderen.Hetisdusnietinallegevallenaantebevelen.Alsplassenwordenaangetaktaanderivierheefthetdevoorkeurdeverbindingsopeningzovermogelijkbenedenstroomseteleggen,zodatzomoge-lijkeenrivierkwelstroomopgangkankomenendekansopblauwalgenvormingwordtverkleind.RecentisbijGamerenenBeneden-Leeuwenervaringenopgedaanmethether-inrichtenvanbestaandeplassen(figuur125en127).BijGamerenmaaktdeplasonderdeeluitvaneengrotenevengeulenmetdeverondiepingontstaatweermeerstromingindeplas.EenandervoorbeeldishetherinrichtenvandeVeenoordkolkbijDeventervanafmei2012metmateriaaldatvrijkomtbijdeaanlegvanneven-geulenrondDeventer.Erisnogweinigonderzoekgedaannaarecologischeresultatenvanopvullingen.Indicatiefisweldatbodembewonendedansmuggen(benthischeChironomidae)bijGamerendirectnahetafdekkenvandebodemsterkindiversiteitzijntoegenomen(Klink2010).

13.7 conclusIes • Desamenwerkingvannatuurontwikkelingenhoogwaterveiligheidmetde

delfstofindustrie,heefttotwaardevolleresultatengeleid.Geletopteruglopendebudgettenenveranderendepolitiekekeuzeswordtdezecoalitiemogelijkalleenmaarbelangrijker.

• Erzijn3strategieëndenkbaaromdedelfstofwinningnogeffectievertelatenzijnbijhetaanleggenvannatuurprojecten(metrecreatieveenmaatschappe-lijkemeerwaarde):

- Herinrichtenvanbestaandedelfstofwinlocatieszodatzebeteraansluitenbijstructurenenprocessendiepasseninhetrivierengebied(bijv.herinrichtingzandwinplassen;aandachtvoor'zand'(soms'grind')alsuitgangssituatie).

- Toekomstigedelfstofwinprojectenzoaanleggenenvormgevendatzesysteemeigenstructurenenprocessenterugbrengen,zekerookalszand-winningeenrolspeelt(zieaanpakH2).

- Inbestaandenatuurgebiedenkunnenterreinbeherendeorganisatiesinsamenwerkingmetdedelfstofwinninginrichtingsprojectenuitvoeren,waarbijnatuurleidendisinheteindresultaat.

• Voorgesteldwordtinsamenwerkingmetdedelfstofwinning(enbijvoorbeeldWNF)eenprogrammatestarten,waarbinnendekansen(‘ballenvoorhetinschieten’)voordezedriepijlerswordengeïnventariseerd(‘Delfstofwinst’).

• DeuitdagingvoordekomendejarenisomvanuitProvinciesenRijkeenhefboombeleidteformulerenwaardoorhetvoordelfstofwinbedrijvenaantrek-kelijkerwordtomprojectenmetechtelandschapsecologischemeerwaardeterealiseren,metanderewoordenomsysteemeigeninrichtingsontwerpen(bijvoorbeeldreliëfvolgendegeulen)aantrekkelijkertemakentenopzichtevandeklassiekewinvormen.Ditbeleidzoudanzowelvanuithetdelfstoffen-beleidalsvanuithetnatuurbeleidvormgegevendienenteworden.

• Blijvendeterughoudendheidmetaanlegvandiepeplasseninhetbuitendijkserivierengebied.Aanlegvandiepeplasseninhetbinnendijksegebiedheeftdevoorkeurbovenaanleginhetbuitendijksegebied,omdatbinnendijkseplassenniettekampenhebbenmetvolslibbingenvooraldoorgrondwaterwordengevoed.


hoogwater langs de Waal (foto Bart Peters).

een in 2006 uitgekapte stroombaan in de Millingerwaard (foto Bart Peters).

140 rijn in beeld

14 DooRsTRomIng en oveRRuImTe Hoogwaterbeheer en natuur in een nieuwe fase

14.1 oveRRuImTe als onTWeRppRIncIpeDecombinatievanhoogwaterbeschermingennatuurontwikkelingisopveelplaatseninhetrivierengebiedeensuccesvollegebleken.Bijveelinrichtings-projectenhebbenweechterooktemakenmethetspanningsveldtussenruimtevoorhetwatereneenstukontwikkelingsruimtediedenatuurnainrichtingnodigheeft:de‘overruimte’.Hetbegripoverruimte(somsookwel‘beheerruimte’genoemd)iséénvandebelangrijksteconceptenvoordeinrichtingenhetbeheervanuiterwaardgebieden.Hetiscruciaalomduurzamerivierprojectenterealiserenentevoorkomendatspontaneprocessenenontwikkelingenindevegetatiesteedsopnieuwonder-brokenmoetenwordendoor(vaakkostbare)ingrepenenbeheer.Deaanwezigheidvanvegetatiezorgtimmersvoorstromingsweerstandendaarmeevoor(beperkte)opstuwingvanhoogwaterstanden.Vooralooibosenstruweelbegroeiing,eninwatminderematerietland,leidentotdergelijkeopstuwing(figuur129).Eenevenwichtigsamengaanvannatuurontwikkelingenhoogwaterveiligheidisinfeitealleenmogelijkmeteenstukoverruimte.

Hetrealiserenvanoverruimtebetekentindepraktijktweedingen:• Hetbetekentdatinrichtingsprojectenbijaanlegaltijdietsmeerdoorstroom-

capaciteitgenererendanstriktnoodzakelijkvanuitdehydraulischetaakstelling.Dehoeveelheidoverruimtekanberekendwordendoorindehydraulischemodelleneenrealistischvegetatiebeeldvoordetoekomstoptenemen.

• Hetbetekentookdatbijprojectenmeteennatuur-enhoogwaterdoelstellingvanuithetrivierbeheergeenonrealistischhogetaakstellingenopeenprojectgelegdmoetenworden,waardoorhetperdefinitiemoeilijkwordtomdedalingvanhet‘MaatgevendHoogwater’insamenhangmetnatuurontwikkelingterealiseren.

praktijkervaringen met (gebrek aan) overruimteDelaatste15jaarzijninverschillendegebiedendeconsequentiesvanonvoldoendeoverruimteduidelijkgeworden.ErvaringeninondermeerdeBreemwaard(figuur130en131),deBakenhofendeDuurscheWaardentonenaanhoebelangrijkhetisomhiermeerekeningtehouden.Indezeterreinenmoetdekomendejarenooiboswordenverwijderd,omdatinhetoorspronkelijkeplan,danwelindeWaterwet-vergunningteweinigoverruimtewasopgenomen.Hetistegelijkertijdingewikkeldomdezeterreinenindetoekomstopeenhydraulischacceptabelniveautehouden,zonderschadeaandenatuurvandegebiedentoetebrengen.Hetgevolgkanzijnterugkerendeproblemenmetnatuurwetgevingendebeheerbaarheid.Dezeervaringenlerenonsookhoebelangrijkhetisombijhoogwaterprojectenuittegaanvaneenreëlevegetatieontwikkelingnainrichting,diepastbijdeomstandighedenvandenieuweuitgangssituatie,ennietzozeervaneengewenstevegetatieontwikkelingof‘ecotopenverdeling’.Bijdebovengenoemdeinrichtings-projectenwerdenstreefbeeldenvandetoekomstigevegetatieopgesteld,waarvanooktoenalduidelijkwasdatdezemoeilijktehandhavenwaren(weinigooibos,

141DooRstRoMinG en oveRRuiMte

Figuur 128. schematische weergave van overruimte in relatie tot hoogwaterinrichting en de successie die daarna op gang komt (uit Peters, 2009).

Figuur 129. indicatie van de hydraulische ruwheid van verschillende vegetatievormen langs de grote rivieren (uit van velzen e.a., 2003).

veelmoerasbegroeiing).Ookvanenkelenoguittevoerenprojecten,zoalsWestenholte(hogetaakstelling)endeNoordwaard(geenoverruimte),isnualduidelijkdatzichvergelijkbareproblemenkunnengaanvoordoen,danwelhogebeheerkostengemaaktzullenmoetenworden.

142 rijn in beeld

InterventiewaardenkaartHetisgoedomindeplanvormingvaninrichtingsprojectennietalleeneenstreef-beeld(toekomstplaatje)uittewerken,maarookeenzogenaamde‘interventie-waardenkaart’optestellen.Opdezekaartstaatnietzozeerdeverwachtevegetatie,maardemaximaaltoelaatbarevegetatieintermenvanhydraulischweerstand.Voorenkeleprojecten(bijvoorbeeldRuimte-voor-de-RivierprojectDeventerenrecentestroomlijnplannenvanStaatsbosbeheer)zijndergelijkekaartenookalopgesteld.Indetoekomstzoudenhierinookmorfologischeontwikkelingenmeegenomenkunnenworden.

gezamenlijk vaststellen van overruimte Omproblemenmeteengebrekaanoverruimtevoortezijn,lijkthetgoedomtaakstellingenopnatuurgebiedenenhoogwaterprojectenmeeringezamenlijk-heidvasttestellen.OpditmomentwordenhydraulischetaakstellingenvanuitRijkswaterstaatvastgesteld.Rijkswaterstaatblijftverantwoordelijkvoordehoogwaterveiligheid,maardoortaakstellingenineenvroegstadiumsamenmetterreinbeherendeorganisatiesaftestemmenneemtdekansoponrealistischgladdeeindbeeldenaf.Tegelijkertijdwordenterreinbeheerdersmedeverant-woordelijkvooreenstukhydraulischbeheervanhet(gezamenlijke)riviergebied.

14.2 RuImTe vooR ooIBosGeletophetactuelespanningsveldzouhetgoedzijnruimtelijkafsprakentemakenoverwaarwelengeenooiboskangroeien.DatbetekentindepraktijkeengezamenlijkdoorMinisteriesvanEL&I(relatiemetNatura2000)enI&Mopgesteldkaartbeeldmetdevrijheidsgradenvoorooibosontwikkeling.Ditzoubijvoorkeurnietexactruimtelijkingetekendkaartbeeldmoetenzijn,metwaarwelengeenooibosmagstaan,maareenmeerflexibeleaanpakwaarbijdoordetijdheenovergrotereuiterwaardeenhedenooibosmagverschijnenenweerverdwijnen(bijv.doorpercentagesperuiterwaard).Hierbijkangedachtwordenaaneenareaalvan10.000haalszoekgebied,waar-binnenbijvoorbeeldminmaal2.500haenmaximaal3.500habegroeidmagzijnmetooibosvanverschillendeleeftijden.Momenteelbestaatca.2.500tot3.000havande37.000hawinterbedlangsdeRijntakkenuitooibosenooibosstruweel(zonderdeBiesbosch;demeestrecenteecotopenkaartvanRijkswaterstaatuit2008bevatca.2.200hamaarditbestandkentnogvrijveelomissies).

14.3 cyclIsch veRjongIngDesondankszullenersituatieszijnwaarinooibosvoorteveelhydraulischeweerstandzalzorgen.Indatgevalkanviahetconceptvan‘cyclischbeheer’ooibosverwijderdworden.Cyclischbeheervoorzieterinjongeresuccessiestadiaineengebiedterugtebrengenopeenmanierdiepastbijwatderiviermethaarmorfologischeprocessenvannatureookdoet.Maatregelenzijndusaltijdmeerdan‘ordinaireboskap’engaanaltijdsamenmetderealisatievannieuwe,jongeresuccessiestadia,zoalszandigepioniermilieusofnieuwestrangen.EenmooivoorbeeldisdeaanlegvandenieuwedwarsgeulenopdeEwijksePlaat,waarbijtegelijkertijdprocessenvanzandafzettingeennieuweimpulshebbengekregen(figuur131).Hetconceptvancyclischbeheerisinhoudelijkuitgewerktinhet“HandboekCyclischBeheer”(Peterse.a.,2006).


Figuur 130. De Breemwaard nog zonder al te veel jong ooibos in 2003 vanaf de zuidwestzijdegefotografeerd (foto Rijkswaterstaat/Bert Boekhoven).

Figuur 131. Luchtfoto van de Breemwaard vanaf de noordoostkant in 2009. het gebied is inmiddels sterk begroeid geraakt met ooibos (foto Beeldbank Rijkswaterstaat, Joop van houdt).

144 rijn in beeld

14.4 hanDReIkIngen vooR pRojecT sTRoomlIjn

project stroomlijnProjectStroomlijnvoorzieterinomdevegetatieruwheidinhetwinterbedvandeuiterwaardenopeenacceptabelniveautebrengenentehouden.Hetprojectlooptaleenaantaljarenenheeftinmiddelsinenkeleuiterwaardgebieden,zoalsdeEwijksePlaatendeMillingerwaardgeleidtothetterugzettenvandeontwikkeldeooibossenincombinatiemetextrainrichting.DoordeaanlegvangeulenopdeEwijksePlaatkonopeenveelkleinerareaaleenvergelijkbarewaterstandsdalingwordengerealiseerdalsbijhetvolledigkaalmakenvandePlaat(zoalsin1991).Hetgevolgisdateendeelvanhetooibosnogsteedskandoorgroeienendaardoorindeloopvandetijdopnatuurlijkewijzeeenlagerestromingsweerstandzalkrijgen(jongooibosstruweelisimmersruwerdanoudooibos).IndeMillingerwaardisooi-bosverwijderdoplocatieswaardekomendejarengeulenzullenwordengegraven.Sinds2011ishetprojectStroomlijnondergebrachtbijdeProgrammadirectieRuimtevoordeRivier(PDR)enishetineenstroomversnellinggekomen.PDRheeftdeopdrachtgekregenomuiterlijkin2015eenruwheidssituatieterealiserendievergelijkbaarismetdievan1997.Ditbetekentnietdathetlandschapweerindezelfdestaatalsin1997hoefttewordenteruggebracht,maardatdedoorstroom-capaciteitvanhetwinterbedvergelijkbaarmoetzijnmetdieperiode.OmditookinnatuurgebiedenterealiserenwerktdePDRnauwsamenmetdenatuur-beschermingsorganisaties.In2012zullensamenmetStaatsbosbeheerdeeerstemaatregelenlangsdeRijntakkenwordenuitgevoerdindeBreemwaardendeGamerenscheWaardentenwestenvanZaltbommel.

Figuur 132. oud ooibos in de staartjeswaard bij Beuningen is niet wettelijk beschermd, maar is een typisch een stuk bos dat ontzien zou moeten worden bij ingrepen in het kader van project stroomlijn vanwege zijn grote natuurwaarde. Dit ooibos laat ook zien dat oude ooibossen in de loop van de tijd steeds opener worden en daarmee minder hydraulische weerstand bezitten dan jong wilgenstruweel (foto Bart Peters).


1991, enkele jaren na afgraving

2005, een beboste plaat

2011, aanleg van enkele dwarsgeulen

146 rijn in beeld

stroombanenbenaderingIndezeplannenvoorStroomlijniszoveelmogelijkeenstroombanenbenaderinggekozen.Hierbijwordtgekekennaarvegetatiediezichindebelangrijkstestroom-banenvaneengebiedtijdenshoogwaterbevindtenwatdaarvan–zondergroteschadeaanhetnatuurgebied–verwijderdkanworden.Buitendestroombanenstroomthetwatertijdenshoogwaternauwelijksenvormtopgaandevegetatiegeenprobleem.Infiguur134isalsvoorbeeldhetverwijderenvanooibosindeDuurscheWaardenweergegeven.Hierbijiszichtbaardatrelatiefveelooibosblijftstaan,maardatbepaaldestroombanengeopendworden.Somskanditincombinatiemetecologischgunstigemaatregelen,zoalshetherstelvanoeverwalgraslandofeenoudestrang(cyclische-verjongingsconcepten).Inanderesituatieszullendebelangenvanrivier-ennatuurbeheermeerspanningopleveren.Hetisdanbelangrijkdeschaaltebeperken,maarvooralookmaatregelenmeteenduurzaamkarakteruittevoeren.Zoishetnietdoelmatigomooiboswegtehalenoplocatieswaarhetzichheelsnelopnieuwzalontwikkelen,zoalslangssommigenevengeulen.Indatgevalkanhetslimmerzijnmaatregelenineentegen-overgelegenuiterwaardterealiserenofmetinrichtingsmaatregelenstructureelmeerruimtetecreëren(denkhierbijaanhetgravenvaneengeulofverwijderenvaneenkade).Ditisduurderopdekortetermijnmaaruiteindelijkoplangeretermijngoedkoperdoorbesparingeninhetbeheer.

ooibos in stroombanenAandestroombanenbenaderingkleeftookeenrisico,namelijkdeinterpretatiedaternergensindestroombanenmeerooiboszoumogenverschijnen.Destroom-banenliggendoorgaansindelageredelenvanuiterwaardgebiedenenvoorallangsnevengeulenenstrangenzijnditookdedelenwaarvannatureooibosthuishoort.Nietvoornietswarendoorooibosgeflankeerdegeuleneenbelangrijktoekomst-plaatjeuitPlanOoievaarin1986.Hoogwaterbestrijdingprofiteertvanhetsamen-

Figuur 133. het inrichtingsplan van de ewijkse Plaat zoals nu in uitvoering om de hydraulischeweerstand van ontwikkeld ooibos volgens het concept van Cyclische verjonging terug te zetten. op de foto’s is zichtbaar hou de ewijkse Plaats zich ontwikkelde na afgraving in 1991 en hoe het terrein er in 2011 tijdens uitvoering van de werkzaamheden uitzag (foto’s Maaswerken en Bart Peters).


gaanmetnatuurdoordatergrotegeuleninaangelegdkunnenworden,maarvraagtweleenbescheidenruimtevoorooibosontwikkelinglangsdienieuwegeulen.Persaldolevertditnogsteedsveelhoogwaterstandsdalingoptenopzichtvandeactuele,onvergravensituatie.Ditligtandersingebiedenwaarinhetgeheelgeeninrichtingswerkenhebbenplaatsgevondenenwaaralleendevegetatiesteedsruwerisgewordendooreenanderbeheer.Hierzullenvanuithetterreinbeheerdanookvaakmeerconcessiesgedaanmoetenworden.

14.5 DIjkveRleggIng en DIjkveRhogIngTotophedenishetinNederlandredelijkgoedgeluktomdebelangenvanhoogwaterbestrijdingnaarwederzijdsvoordeelteverknopenmetdievannatuur-ontwikkeling.Devraagisofditbijhogerehoogwaternormennogsteedsvanzelf-sprekendis.Nualzienwevoorbeeldenvaninrichtingsprojectenwaarbijdoorover-dimensioneringminderofzelfsongewensteeindplaatjesverschijnen.Dergelijkeprojectenpasseninfeitenietgoedmeerindeoorspronkelijkefilosofieachternatuurontwikkelinglangsdegroterivieren.Hetisdaaromooknietwenselijkommetsteedsbredereengroteregeulenofver-gravingensteedsmeerruimtevoorhetwaterterealiseren.Hierziteennatuurlijkebovengrensaan.Daaromzijndijkverleggingennogsteedseenbelangrijkmaatregelomaanvullendvoldoenderuimtevoorhetwaterterealiseren.Ditkanbijvoorbeeldookdooringedijktestukkenwinterbedweerdoorstroombaartemaken,indeTurfzakkenenKleineNoordwaardindeBrabantseBiesbosch.Wanneerdatechternietmogelijkis,kanhetinbepaaldegevallenzelfsdevoor-keurverdienenomaanvullendecentimeterswaterstandsdalinglokaalmeteenstukdijkverhogingterealiseren.Indepsychologievanhoogwaterbestrijdingisditmogelijkweerevenwennen,omdatwe20jaarlanghebbeningezetopmeerruimtevoorhetwater.Deruimtebinnendewinterdijkenisechterbegrensdenmoetsteedsopzijnkwaliteitbewaaktworden.

Figuur 134. een voorbeeld van een stroomlijnontwerp voor de Duursche Waarden, waarbij de meest opstuwende stukken ooibos in de stroombanen worden verwijderd, maar waarbij het karakter van een bebost geulenlandschap behouden blijft (voorlopig ontwerp staatsbosbeheer).

148 rijn in beeld

Figuur 135. De stadswaard bij nijmegen is bij uitstek geschikt voor een korte wandeling vanuit de stad langs de rivier (foto Bart Peters).

Figuur 136. De iJsseluiterwaarden bij olst kenmerken zich door een afwisseling van landbouw en natuur (foto Bart Peters).

15 opensTellIng loonT Effecten van natuur en openstelling op de vrijetijdseconomie langs de grote rivieren Door Tinco Lycklama & Suzanne van de Laar (www.ruimteenvrijetijd.nl)

15.1 InleIDIng Struinendooreenuiterwaard.Overdedijkfietsen.Vanafeenterrasjegenietenvanhetuitzichtopdenatuurlangsderivier.Demeestenvanonshebbenhetweleensgedaan.Maarwatisdetoeristisch-recreatieveeconomischewaardevanonsrivierenlandschapenhaarnatuur?Enwatdraagtdeopenstellingvandenatuur-gebiedendaaraanbij?OmditteonderzoekenheefthetBureauvoorRuimte&VrijeTijdinhetkadervanhetproject‘RijninBeeld’eenuitgebreidonderzoekgedaannaardebestedingenenontwikkelingenindevrijetijdseconomiediegerelateerdzijnaannatuurlangsdegroterivieren.Hiertoezijndrieuiterwaardgebiedengeselecteerdenvergeleken,meteengeheeleigenkarakterenachtergrond.DitzijndeGeldersePoort,deMidden-IJsselendeBrabantseBedijkteMaas.

1. De gelderse poort: riviertraject met veel opengestelde natuurgebieden.DeGeldersePoortvormteenvoorbeeldgebiedwaarvandeuiterwaardenvoorca.90%uitnatuurgebiedenbestaat,diebijnaallemaalvrijtoegankelijkzijn(ookbuitenwegenenpaden).HetonderzoeksgebiedbestaatuitdegemeentenMillingenaandeRijnenUbbergen.DeMillingerwaardishetbekendstenatuurgebied.

2. midden-Ijssel: riviertraject met beperkt toegankelijke natuurgebiedenDituiterwaardengebiedligtindegemeenteOlst-WijheenstrektzichuitvandeHengforderwaarden,tennoordenvanDeventer,totenmetdeBuitenwaardenvanWijhe.Eenbetrekkelijkgrootareaalbestaatuitnatuurgebied(ca.65%),maarer

149oPensteLLinG Loont

liggenooknogdelenmetvoornamelijklandbouw.Veelnatuurterreinenwarenhier(totvoorkort)nietofnauwelijksopengesteldofmindereenduidigenaan-trekkelijktoegankelijkdandegebiedenindeGeldersePoort.Welisdeopenstel-lingisrecentuitgebreid,zoalsindeDuurscheWaarden,maarditvertaaltzichvermoedelijknognietineconomischeeffecten.

3. De Brabantse Bedijkte maas: riviertraject met agrarisch landgebruik en ontoegankelijke uiterwaarden

DituiterwaardengebiedligtindegemeenteOssenlooptvanMacharentotKeentaandeBrabantsezijdevandeMaas.Hetismomenteelbijnavollediginagrarischgebruikendeuiterwaardenzijndoorgaansniettoegankelijk.

15.2 economIsche WaaRDe van uITeRWaaRDlanDschappen Hetresultaatvanhetonderzoeknaardeomvangvandevrijetijdseconomieindedriegebiedenstaatintabel1weergegeven.Deomvangisbepaalddoortekijkennaarbestedingenenwerkgelegenheid.

vrijetijdseconomie 2010economische waarde

gelderse poort

midden- Ijssel

Bedijkte maas

Werkgelegenheid – buiten/waterrecreatie 29 12 16

Werkgelegenheid – verblijfsrecreatie 141 57 44

totaal (aantal banen) 170 69 60

Bestedingen – dagrecreatie (hele gebied) 2,1 1,8 2,0

Bestedingen – verblijfsrecreatie 4,2 0,8 1,1

totaal (miljoen euro) 6,3 2,6 3,1

Figuur 137. De Bedijkte Maas nabij Keent is een grotendeels agrarisch uiterwaardengebied dat meestal alleen beleefbaar is vanaf de winterdijk of per boot vanaf het water (foto Bart Peters).

Tabel 2. De omvang van de vrijetijdseconomie, uitgedrukt in werkgelegenheid en bestedingenvoor de Gelderse Poort, Midden iJssel en de Brabantse Bedijkte Maas. De werkgelegenheid betreft het aantal banen (full time en parttime). De bestedingen zijn in miljoenen euro’s. (bron LisA, KvK, Cvto, gemeenten en eigen inventarisatie).

150 rijn in beeld

Uittabel2enfiguur137blijktdatinhetgebiedmetdehoogstematevannatuur-ontwikkelingenopenstelling,deGeldersePoort,deomvangvandevrijetijds-economietevenshetgrootstis.Debestedingenenwerkgelegenheidzijnbijzoweldagrecreatie(wandelenenfietsen)alsverblijfsrecreatiegoedontwikkeld.Detotaleomvangvandebestedingenbedraagt6,3miljoeneuroin2010enhettotaleaantalbanenis170.InhetagrarischeuiterwaardengebiedvandeBrabantseMaasisdatmet3,1miljoeneuroen60banenaanzienlijkminder.InhetgebieddeMidden-IJssel,metbeperkteopenstelling,ligtdeomvangvandevrijetijdseconomiemet2,6miljoeneuroen69banenindevrijetijdssectoropeenvergelijkbaartotzelfsnogietslagerniveau.

Devrijetijdseconomievanhetnatuurlijkeenvolledigopengesteldeuiterwaarden-gebiedindeGeldersePoortiscircatweekeerzogrootalsdatvanhetagrarische,deBrabantseBedijkteMaas.Devraagisnatuurlijkofditeffectwordtveroorzaaktdoornatuurofdecombinatievannatuurenopenstelling.Ditlaatstlijkthetgeval.Deaanwezigheidvannatuur,zondervolledigeopenstelling,heeftinhetMidden-IJsselgebiedvergelekenmetdeBrabantseBedijkteMaasgeenzichtbaareffectopdevrijetijdseconomie.

Figuur 137. een vergelijking van de bestedingen en het aantal banen in de vrijetijdseconomie van de drie onderzoeksgebieden in 2010.


Deomvangvandevrijetijdseconomiehangtnauwsamenmetdeomvangvanhetaantaldagjesmensenendedaaraangekoppeldebedrijvigheid.Deaanwezigheidvantrekpleisters,zoalsaantrekkelijkeenbeleefbarenatuur,iseenbelangrijkefactorvoorondernemersomtoeristisch-recreatievebedrijvigheidteontwikkelen.Ineersteinstantieisdezebedrijvigheidvaakgerichtopeendagrecreatiefaanbod,maarnaarmateeengebiedaantrekkelijkerwordt,stijgtookhetaantalverblijfs-accommodaties.

Deomvangvanhetaantaldagtochtenwandelenenfietsenvoorhetheleonder-zoeksgebiedvandeGeldersePoortisca.610.000.Ditaantalbetreftgrotendeelsuit-stapjesvanbewoners.Hoeveelwandelingenenfietstochtenhiervanpreciesindeuiterwaardenplaatsvinden,islastigtekwantificeren.DatergroteverschillenzijntussendeGeldersePoortenbijvoorbeelddeBrabantseBedijkteMaas,makendepassagiersaantallenvanveerdienstenduidelijk.IndeGeldersePoortstekenjaar-lijksca.60.000-65.000passagiersdeWaal/Bovenrijnover,tegenoverca.20.000over-stekenopdeMaas.Uitdeliteratuurwetenwedatrecreantendriekeerzograagindenatuurwandelenalsinagrarischgebied.Dezeverschillenvertalenzichooknaareenverschilindeomvangvanbuitenrecreatievebedrijvigheid(ziefiguur4).DezeiscircatweekeerzogrootalsvandeBrabantseBedijkteMaasendeMidden-IJssel.Bedrijvendiezichrichtenopwater-enbuitenrecreatiezijno.a.fietsverhuur,huifkartochtenenexcursiebureaus.HetsterkevandeGeldersePoortisdateendagjebuitenopverschillendemanierenkanwordenbeleefd.Hetisallangnietmeerzodatalleenechtenatuurliefhebbersindezeuiterwaardentevindenzijn.Diversegroepenmensengaanwandelen(somsonderleidingvaneengids),volgenhiereencursusnatuurfotografieofbelevenhetlandschapvanuitbijvoorbeeldde‘zonnetrein’(figuur5).Hieriskortomsprakevaneenechte‘struineconomie’.DevrijetijdseconomieindeGeldersePoortisechtervooralomvangrijkomdattoeristenerookveelverblijven.Eriseenuitgebreid(27)scalaaanhotels,pensionsenbed-en-breakfastaccommodaties,waarvanrelatief

Figuur 138. Bedrijvigheid op het gebied van buiten- en waterrecreatie en verblijfsaccommodaties in 2010 in de drie onderzoeksgebieden.

152 rijn in beeld

veelinhetluxesegment.Ditleidttothoge(re)bestedingenvergelekenmetdetweeanderegebieden.

LangsdeBrabantseBedijkteMaasishetdagrecreatieveaanbodveelminderomvangrijkdanindeGeldersePoort.EenbelangrijkdeelvandeondernomendagtochteninhetgebiedgaannaarhetHerperduin,datbinnendijksligtendicht(er)bijOss,enweinigverbandtoontmetdeuiterwaarden.OokdetoeristkomtnietmethetprimairemotiefvaneenbezoekaandeMaas.Datisookterugtezieninhetgeringereaanbodaanverblijfaccommodaties.

TochisdevrijetijdseconomieinhetBrabantseBedijkteMaasgebiedietsgroterdaninhetMidden-IJsselgebiedenheefthetveelpotentie.Hetuiterwaardengebiedheeftalsduidelijkeprédathetgoedbereikbaarisviade(Maas)dijk,wathetgeschiktmaaktvoorfietsersentoertochtjesmetdeautoofmotor.Ookzijnerinhetgebiedenkeleanderetrekpleistersaanwezig,zoalsdecultuurhistorieinRavensteinendekastelenbijOijenenDieden.Inhetgebiedwerkendeondernemersindevrijetijds-sectorsinds2006samenindevormvanStichtingMaasmeanders.

15.3 heT eFFecT van opensTellIng Omuitsprakentekunnendoenoverdevraagofdeomvangvandevrijetijds-economieookechteenrelatieheeftmetdematevanopenstellingvanuiterwaard-natuur,ishetvanbelangtekijkennaardeontwikkelingvandevrijetijdseconomieindetijd.Vertoontdezeeengroeienzoja,heeftdegroeiontwikkelingeenrelatiemetdeontwikkelingvandenatuurendeopenstellingdaarvan?Dezevragenzijnhetbestetebeantwoordendoorintezoomenopdetweeonder-zoeksgebiedenwaarveelnatuurgebiedengerealiseerdzijn,maarwaareenverschil-lendematevanopenstellingbestaat:deGeldersePoort(goedtoegankelijk)enhetMidden-IJsselgebied(matigofslechttoegankelijk).

Figuur 139. De zonnetrein. eén van de manieren om de ooijpolder en het uiterwaardengebied van de Gelderse Poort te bezichtigen (foto stichting steen en natuur).


Figuur 140. ontwikkeling van het aantal bedrijven op het gebied van buiten- en waterrecreatie in de periode 1996-2010 in de drie onderzoeksgebieden. De dagrecreatieve bedrijvigheid profiteert het eerst van openstelling. voor de Brabantse Bedijkte Maas zijn geen gegevens beschikbaar uit 1996.

Figuur 141. De ontwikkeling van het aantal verblijfsaccommodaties en het aantal overnachtingenin de periode 1996-2010. Gegevens van de Brabantse Bedijkte Maas zijn helaas niet altijd beschikbaar.

154 rijn in beeld

15.4 eFFecTen op DagRecReaTIeErisallereerstgekekennaarhetaantalbedrijvenindedagrecreatie.Infiguur6staatdeontwikkelingvanhetaantalbedrijvenindeperiode1996-2010.Hetaantaldagrecreatievebedrijvenisinallegebiedengegroeid.Opvallendisdatdesterkstegroeitelkensplaatsvondindeperiodewaarinrelatiefveelnatuurwerdontwik-keldenopengesteld.DegroeiindeGeldersePoortbetreftmetnamedeperiode1996-2004,tevensdeperiodewaarinveelopengesteldenatuurwerdgerealiseerd.Hetgaathierbijvooralomcommerciëleexcursiebureausenfietsverhuur.InhetMidden-IJsselgebiedzijnjuistindeperiode2005-2010initiatievengenomenomdeopenstellingteverbeterenenookdatvertaaltzichindezelfdeperiodeterugineengroeivanhetaantaltoeristisch-recreatievebedrijven.Deopenstellingisechternogsteedsnietdusdanigdatereen‘struineconomie’isontstaanofdatgroteregroepenmensendegebiedenwetentevinden.Indezeperiodezijnweleenwatersportcentrumenverschillendefiets-ensolexverhurengestart.Dezeinitiatievenhangenechternietdirectsamenmetdeopenstellingvannatuurgebiedenindeuiterwaarden.ZehebbenwelgeprofiteerdvandestartvanhetvoetveerFortmondVeessenin2006,datnucirca20.000passagiersperzomerseizoenvervoert.EenbelangrijkknelpuntinhetMidden-IJsselgebiedisdeslechtebereikbaarheidvandebelangrijkstetrekpleister,deDuurscheWaarden,vanuitDeventer.HoeweldeafstandvergelijkbaarisalstussenNijmegenendeMillingerwaard,isdedrukkeRijksstraatwegquabelevingniettevergelijkenmetdeOoijseBandijk,dieveelrustigerdoorhetrivierenlandschapslingert.DerecreantmoetvanuitDeventerdeeersteca.12kmoverdedrukkewegenagrarischlandschapbinnendijks,daarnakanpasbijDenNuldedijkwordengepasseerdrichtingderivier.

15.5 eFFecTen op veRBlIjFsRecReaTIeNaastdagrecreatieisookverblijfsrecreatievanbelang.Infiguur7zienwedeontwikkelinginhetaantalverblijfsaccommodatiesenhetaantalovernachtingen.Erlijktgeendirecterelatietebestaantussenhetverblijfendematevanopen-stelling.Wezienimmerseensterkegroeivanhetaantalvestigingeninalledriedegebieden.Inhettijdvak2004-2010isdegroeizelfshetsterkstvoordeBrabantseBedijkteMaas,meteenfactor3,7.DegroeiinhetMidden-IJsselgebiedbedroegtussen1996en2010eenfactor2,4enisvooralveroorzaaktdooreensterkestijgingvanhetaantalvakantiehuisjesengroepsaccommodaties.Tussen1996en2004,waarindeuiterwaardenvandeGeldersePoortwerdenontwikkeldenopengesteld,groeidedeverblijfssectorhiermeteenfactor3.Delaatstejarenisditwatver-traagdnaareengroeimeteenfactor2.

Kijkenweechtervervolgensnaarhetaantalovernachtingen,danzienweeenopvallendbeeld.Alledriedegebiedenkennengroeiinhetaantalvestigingen,maaralleenindeindeGeldersPoortresulteerdedatookineengroeivanhetaantalovernachtingenmet37%.Ditisvoornamelijktedankenaanhetaantalhotelsenpensions.InhetMidden-IJsselgebiedzijnmeerkleinschaligevestigingengekomen,maartegelijkertijdeenafnamevandeaantrekkingskrachtvanhetbestaandeaanbod,zoalsdecampings.Concluderendkunnenwezeggendatderelatietussendagrecreatievebedrijvig-heidenopenstellingvannatuurgoedzichtbaaris.Voorverblijfsaccommodatiesenopenstellingvannatuurgebiedenisdezerelatieminderduidelijk.Dagrecreatie


profiteertdanookalseerstevanopenstelling.Wanneerhetuiterwaardengebiednatuurlijkisingericht,entevensbereikbaarénopengesteldis,komendedagjes-mensenhieropafomterecreëren.Alsjewiltdatmensenookgaanverblijvendanmoethetgebiedvoormeerderedageninteressantzijn.

15.6 conclusIes1. Hetuiterwaardgebiedmetdehoogstematevannatuurlijkheidenopenstelling

indeuiterwaarden,deGeldersePoort,heeftookdehoogstewaardevandevrijetijdseconomie,uitgedruktinaantalbanen(170)endeomvangvanbeste-dingen(6,3miljoeneuro).Hetverschilmetzowelhetagrarischealshetbeperktopengesteldeuiterwaardlandschapisaanzienlijk,circaeenfactortwee.

2. Natuurontwikkelingénopenstellingheefteenpositiefeffectophetaantaldagtochtendatopdieplekwordtondernomen.Opbasisvandeliteratuurenpassagiersaantallenvanveerdienstenuitdeonderzoeksgebiedenschattenwediteffectopongeveereenfactordrie,mitsdenatuurdanookechtgoedbeleef-baarentoegankelijkisendenatuurooktoegevoegdewaardeheeftinhetgehelegebied.

3. Devolledigeopenstellingvannatuurindeuiterwaardenheeftzichtbaareenpositiefeffectophetaantalbedrijvendatzichrichtopdagrecreatieveactivi-teiten,zoalswandelenenfietsen.ErisindeGeldersePoortsprakevaneennieuwevormvaneconomie,destruineconomie.

4. Nietalleendeopenstelling,maarookdebereikbaarheidvanuiterwaardgebie-denisessentieelvooreengoedontwikkeldevrijetijdseconomie.Eenbeperktebereikbaarheidkandeeffectenvanopenstellingnamelijkweertenietdoen.Goedeveerverbindingenenwandel-enfietsinfrastructuurzijnessentieelvoordetoeristenrecreant.

5. Derelatietussenopenstellingenverblijfsrecreatieismindereenduidig.Naastuiterwaardnatuuralstrekpleisterspelenveelmeerfactoreneenrolinhettoerisme.Hetgebiedmoetvoormeerderedageninteressantzijnenmeer-deredoelgroepenenrecreatievewensenbedienen(bijv.ookkunnenwinkelenineendichtbijgelegenstad).

15.7 aanBevelIngen algemene aanbevelingen

Aanbevelingenvooruiterwaardgebieden,diezichtoeristisch-recreatiefwillenontwikkelen:1. Openstelling:steldenatuurindeuiterwaardenvolledigopen,mitsecologisch

verantwoord.Involledigopengesteldenatuurzijnuniekevormenvanuiter-waardbelevingmogelijk,wateenpositiefeffectheeftopdeontwikkelingvantoeristisch-recreatievebedrijvigheidindedirecteomgeving.Maakhierbijookrondjesenroutesdoornatuurgebiedenmogelijk(oflaatdezespontaanont-staan)inplaatsvanalleen“heen-en-terug-routes”,dieminderaantrekkelijkzijn.

2. Bereikbaarheid:zorgvooreengoedebereikbaarheidvanuiterwaardendoordeaanlegvanrecreatieveroutesnaardeuiterwaardgebiedentoe.Routesdooroflangshetuiterwaardenlandschaphebbensterkdevoorkeurbovenbinnendijkseroutes.Houdhierbijnogsteedsrekeningmetdekenmerkenvaneendynamischrivierenlandschapenweesterughoudendmethardeinfrastructuuropbijvoor-beelddynamischeoeverwallen,rivieroevers(zoalsbijWijhe)endwarsdoor

156 rijn in beeld

rustigeooiboscomplexen.Veerdienstenspeleneenessentiëlerolindebereik-baarheidvanuiterwaardgebieden.

3. Beleefbaarheid:zorgdatderivierenuiterwaardentebelevenzijndoorhetaanbiedenvantrekpleisters.Trekpleisterszijnbijv.eeninformatiecentrum,eenhorecavoorziening,maarookuniekenatuurwaarden,zoalsdebever,dezeearendendezwarteooievaar.

4. Promotieenondernemerschap.Ditisinhetonderzoekzijdelingsaanbodgekomen,maarduidelijkisdatdepromotievanuiterwaardgebiedendoorregionalebureausvoortoerisme,maarookdeondernemers(enrecreanten)zelf,vanbelangis.Samenwerkingenhetaanbiedenvanarrangementendoorondernemersennatuurbeheerorganisatiesisookeenkrachtiginstrumentombezoekerstetrekken.

aanbevelingen voor de onderzoeksgebiedenMidden-IJsselVoorhetMidden-IJsselgebiedkandevolledigeopenstellingvandenatuurgebiedeneenvolgendestapzijnnaareenechtewandel-enstruineconomie.Nietalleenopen-stellingisinditgebiedechtervanbelang.Ookdebereikbaarheidenbeleefbaarheidvormennunogeenderemmendefactor.Degroeivandeeconomischewaardekanwordenvergrootdoordebereikbaarheidvano.a.deDuurscheWaardenendetoe-gankelijkheidvanhetuiterwaardengebiedtennoordenvanDeventerteverbeteren.HierspeelthetprobleemvandedrukkeRijksstraatweg,een80kmwegzonderfiets-enwandelmogelijkheid.HetfietsknooppuntensysteemvoertdaaromvanuitDeventergrotendeelsdoorbinnendijksagrarischgebiedenkomtpasbovenOlst,meerdan10kmverder,bijdeuiterwaarden.DaarisdebereikbaarheidtrouwensgoedmethetrondjeFortmondenzelfsenkelewandelroutes,maarisdemogelijk-heidomookechtdeuiterwaardterreinenintegaannognietsterkontwikkeld.

Figuur 142. het volledig openstellen van natuur maakt unieke vormen van uiterwaardbeleving mogelijk (foto tinco Lycklama).

Figuur 143. De start van een tweede voetveer over de Maas (Ravenstein-niftrik) in 2011 was meteen een succes (foto Gerard verschooten).


DerecentevestigingvanhetInformatiecentrumvanStaatsbosbeheerinDenNul,inclusiefrestaurant,isinditverbandeenenormeverbetering.VanhieruitzoubetertoegankelijkheidvangebiedenalsdeRoetwaarden,DuurscheWaarden,FortmonderWaardenenBuitenwaardenvanWijheontwikkeldkunnenworden.UitdegesprekkenmetStaatsbosbeheerblijktdatdezehandschoenookgaatwordenopgepakt.Omookmeerverblijfstoeristentetrekkeniseendiverserdag-alsverblijfs-aanbodnodig,waaronderattractieseneenmiddenklassetotluxeaccommodatie.

Brabantse Bedijkte MaasDitgebiedheefteengrotepotentieomindenabijetoekomsteenbelangrijkeplaatsintenemenvoorrecreantenentoeristen.DezepositievegestemdheidistoeteschrijvenaanhetfeitdathardwordtgewerktomnatuurindeuiterwaardenteontwikkeleninhetkadervanhetprojectMeerMaasvanNatuurmonumenten.Dehuidige‘hardware’vanhetgebied,deMaasdijkvormtaleenvergelijkbarerecreatieveaderalsdeOoijseBandijkindeGeldersePoort.Tevensiserneteenextraveergeopendenzijndeondernemersaldrukbezighetgebiedtoeristischrecreatieftepromotenenontwikkelen.Restalleennogdestruinnatuur.

Gelderse PoortHetlogischegevolgvandepositievandeGeldersePoortalskoploperophetgebiedvandestruineconomie,isdatdegroeidekomendejarenmindersterkkanwordenofzelfsstagneren.Datisopzichnieterg,wanthetgebiedhaaltookwaardeuithetbehoudvaneenstukrust.Erzijnechterookmogelijkhedenomdekoppositieverderteontwikkelen,bijvoorbeelddoorhetverbeterenvandebereik-baarheidvanuiterwaardgebiedenoverwater.Deplannenvanhetregionalebureauvoortoerismelijkenhierookopintespelen.Promotievanhetgebiedisookindetoekomstvanbelang.Erliggenookmogelijkhedenindecombinatievannatuur,cultuurenplattelandstoerisme.Hetgaateromdoelgroepenzodiversmogelijkteblijvenaanspreken.

HetvolledigeonderzoekisterugtevindeninhetrapportOpenstelling Loont!(Lycklama&VandeLaar,2012).

Figuur 144. Beleving van uiterwaardgebieden is essentieel voor de struin-economie. het terras van hotel-Restaurant-Café oortjeshekken in de Gelderse Poort is een echte trekpleister (foto oortjeshekken).

158 rijn in beeld

Deel 5Strategieën voor de toekomst Ooievaar 2.0

159

16 ooIevaaR 2.0 Een nieuwe fase in de ontwikkeling van het rivierengebied

16.1 plan ooIevaaR als gRoeIBRIljanTHoeweldeconceptenvanPlanOoievaarnogweinigaanwaardeverlorenblijkentehebben,reiktdepraktijknieuweenaanvullendeverhalenaanvoorhetrivieren-gebied.Naastnevengeulen,ooibossenennatuurlijkebegrazing,zienwesteedsbeterhoeactieveoeverwallen,natteoverstromingsvlaktes,kwelmilieusenallerleiontbrekendediersoortenkunnenbijdragenaanhettoekomstplaatjevandeRijn-takken.Hetrealiserenvannieuweprojectenopbasisvandenieuwverworvenkenniseninzichtenkunnenwealseennieuwefaseindeontwikkelingvanhetrivierengebiedzien:Ooievaar2.0.

Hetisgoedookdenieuweonderdeleneenvasteplektegeveninhetbeheervandeuiterwaardgebiedenenderivierenindevormgevingvaninrichtingsprojecten.Ditkandoorermaatschappelijkepartnersbijtezoekendieditinsamenhangmethoogwaterveiligheid,delfstofwinning,landbouw,stadsontwikkelingennieuwerecreatief-economischeinitiatievenwillendoen.

OmdezenieuweslaginhetrivierengebiedtemakenwordtvanuitRijninBeeldeenaantalconcrete‘actieprogramma’svoorgestelddieinzettenop(zietabel):• Hetrealiserenvankansrijkelandschappenen‘ontbrekendeschakels’,• Hetstimulerenvandekwaliteitvaninrichtings-enontwikkelingsprojecten,en• Hetbeantwoordenvanenkelestrategischevragenvoordetoekomstrond

bijvoorbeeldhoogwaterbescherming,natuurwetgevingendelfstofwinning.Indehiernavolgendeparagravenwordtditverdertoegelicht.

16.2 InvesTeeR In concepTen DIe WeRken

grondverwerving en kwaliteit van inrichtingZekerintijdenvanteruglopendebudgettenishetbelangrijkomteblijveninves-tereninstrategieëndiewerken.Deverwervingvangrondeneneenstructurelefunctieveranderingnaarnatuurgebiedblijktéénvandemeesteffectieveconceptentezijngeweestvandelaatste20jaar(H9).Hetiszondermeerdemotorachterhetgrootschaligherstelvandefloraenfaunainhetrivierengebied,maargafookruimteaannieuweeconomischeontwikkelingenrondrecreatie/toerismeenstadsontwikkeling.Daarnaastisgrondverwervingnogsteedsnodigomopeengoedemanierhoog-waterprojectenuittevoerenendezeooklandschapsecologischkwaliteitmeetegeven.Agrarischnatuurbeheerlevertinhetrivierengebiedhooguitinspecifiekesituatieswatopenvrijkomendemiddelenkunneneldersdoelmatigergeïnvesteerdworden.DitbetekentookdathetEHS-beleidvraagtomduidelijkekeuzesdieresultaat-gerichtzijn,inplaatsvaninspanningsgericht.Indepraktijkbetekentditdatkwaliteitvoorkwantiteitdienttegaan.Lieverenkelegebiedenwaarinnatuurvoorrangkrijgtendieoptimaalingerichtenbeheerdworden,dangrotearealen

160 rijn in beeld

ooievaar 2.0: aanbevolen en lopende acties en programma’s als uitkomst van Rijn in Beeld

programma Doelstelling (mogelijke) trekker

Actieprogramma ‘Actief Zand’

Gaat zich richten op het herstel van de droge oeverwallen en stroomdalflora langs de rivieren. verwijderen van bestorting en realiseren van zandige rivierstrandjes langs iJssel en nederrijn (zie h5).

- Provincies - Rijkswaterstaat, DLG en Waterschap veluwe vanuit de KRW

Actieprogramma ‘Lepelaar’

Richt zich op het herstel van natte overstromingsgebieden als ontbrekende voedselbron voor het veel grotere eco-systeem, met soorten als Kwak, visarend, Zwarte ooievaar en Lepelaar (zie h6).

- Provincies vanuit natuurbeleid/n2000- Rijkswaterstaat vanuit KRW

Actieplan ‘otter’ (rivierfauna)

Bijplaatsing van en biotoopontwikkeling voor ontbrekende sleutelsoorten in het rivierengebied waaronder Boomkikker, Knoflookpad, otter, steur en zo mogelijk edelhert.

- terreinbeheerders, WnF

KRW-programma Lopend programma dat zich richt op de realisatie van aquatische natuur. stromende nevengeulen (Waal, noord-iJssel), stagnante geulen en strangen (iJssel, nederrijn) wateren en zandige rivieroevers (overal).

- Rijkswaterstaat, i.s.m. DLG en Waterschap veluwe - Provincie (Waalweelde)

Actieplan ‘Doorstroombaar ooibos’

Formuleren van een omgang met ooibos in het rivieren-gebied in samenhang met hoogwaterdoelstellingen, ruimte gevend aan kansen voor voldoende ooibos (mede vanuit natura 2000). Flexibele aanpak waarbij door de tijd heen over grotere uiterwaardeenheden en langere perioden ooibos mag verschijnen en weer verdwijnen (zie § 13.3).

- samenwerking van Ministerie van eLi, Rijkswaterstaat en staatsbosbeheer

Kwaliteitsteam uiterwaardinrichting

Lopend programma dat zich richt op vrijblijvende advise-ring aan initiatiefnemers over de kwaliteit van inrichtings-projecten en de filosofie achter uiterwaardinrichting / natuurontwikkeling te bewaken. Dit programma heeft de laatste jaren op een relatief goedkope en directe manier belangrijke verbeteringen gebracht.

- Ministerie van eL&i

Actieprogramma ‘Delfstofwinst’

A. Richt zich enerzijds op de kansen binnen bestaande en geplande klei en zandwinningen; vaak kan binnen de contouren van lopende concessies winst geboekt worden door net wat anders af te werken (zand blootleggen en gebruiken) of net gerichter gebruik te maken van processen (als oeverwalvorming en kwel). Dit programma voorziet in een structurele samenwerking met delfstofwinners tijdens de uitvoering (meeloopsessies).B. Anderzijds planvorming voor de inrichting van bestaande natuurgebieden, waarbij natuur leidend is, maar gekeken wordt hoe in samenwerking met de delfstofwinning een betere uitgangssituatie voor natuur gerealiseerd kan worden.

A. Delfstofwinbedrijven, (Fodi/Cascade), Provincies als vergunningverleners

B. nB-organisaties, particuliere delfstofwinbedrijven

herijking ehs Landelijk wordt al gewerkt aan de herijking van de ehs. voorgesteld wordt om ons met de ehs te blijven richten op het realiseren van hoogwaardige natuur.

- Provincies

‘Rivierenland 18.000’

Wat betekent de wens om 18.000 m3/s via de Rijntakken of 4.600 m3/s via de Maas af te voeren feitelijk voor de coalitiemogelijkheden van hoogwaterbestrijding, natuur maar ook andere maatschappelijke functies. Waar ligt het omslagpunt waarbij klassieke concepten als dijkverzwaring landschappelijk de voorkeur krijgen boven geulen en uiterwaardverlaging (zie h14)? een open verkenning per riviertraject.

- Ministerie i&M (Delta- programma Rivieren)- nB-organisaties- Provincies

161ooiJevAAR 2.0

metmarginalebeheerveranderingenennauwelijksserieuzeherstelkansenvoornatuur.DitgeldtzekerookvoordeNURG-projecten,waarbijdoorsterkterug-lopendebudgettenscherpekeuzesgemaaktmoetenworden.Uitstelisgeenafstel.

Investeren in concrete projectuitvoering RijninBeeldvormteenpleidooiomnatuurontwikkelingweermeeralsdeuitvoeringvanconcreteprojectendoorRijk,Provinciesenanderepartijenvormtegeven.Indejaren’90gebeurdeditopgrotereschaaldantegenwoordig,waarbijprovinciesnietzeldenhetvoortouwnamen.Erwerddaarbijheelconcreetnatuurinhetveldgerealiseerd.

Figuur 145. Aanzandingsvlakte in de erlecomse Waard (foto Bart Peters).

162 rijn in beeld

HetlaatstedecenniumisdeaandachtinhetprovincialeenRijksnatuurbeleidver-schoven,nietindeminsteplaatsnaardepapierenwerkelijkheidvanNatura2000.ZowelprovinciesalsRijknameneenmeerafstandelijke(somsvooralcontrolerende)rolin,zonderdatnieuwepartijenderolvanprojecttrekkergingenovernemen.Deontwikkelingenlangsdegroterivierengevenaandatgerichteprojectrealisatiedebasisheeftgevormdvanhetnatuurherstellangsdegroterivieren.Hetopaf-standcontrolerenopbasisvangeformuleerde‘natuurdoelen’isdanonvoldoende.AlsNatura2000nietinstaatblijktomvoldoendeuithaarjuridischeformattegroeien(omzodaadwerkelijkmeetedoenindeontwikkelingvanhetrivieren-gebied),zouhetbeleidandereconceptenvoorrangmoetengeven.Ditisookbelangrijkommaatschappelijkuittekunnenleggenwaterconcreetmetnatuur-enwatergeldgebeurd.Overigensisprojectuitvoeringnietalleeneenuitdagingvooroverheden,maarookvoorprivatepartijen.Erliggenbijvoorbeeldgoedekansenominbestaandeentoekomstigedelfstofwinterreinendeuitgangssituatievoornatuurteverbeterendoornetwatandersaftewerken(zand/grindblootleggen)ofgerichtergebruiktemakenvanprocessen(alsoeverwalvormingenkwel).Anderzijdskunnenookinbestaandenatuurgebiedeningrepengerealiseerdwordenwaarbijnatuurleidendis,maartochdelfstoffenvrijkomen.Bedrijfslevenenterreinbeherendeorganisatieskunnenhiertoeineenapartprogramma(programma‘Delfstofwinst’)dehandenineenslaan.

16.3 kWalITeIT van InRIchTIngspRojecTenDoortoegenomenkennisbijoverhedenenadviesbureauszienwedelaatstejarendekwaliteitvanveelinrichtingsplannenenprojectentoenemen.Hetwordtsteedsduidelijkerwatbelangrijkevoorwaardenzijnvaneengoedinrichtingsplanenhoedieookindepraktijkterealiseren.Tochbestaanerooknogvolopvragenoveruiterwaardinrichting.Hetontwerpenenwerkenvanuitdeechtesysteemkenmerkenvaneenriviertraject(zieH2)isnognietaltijdeen‘tweedenatuur’.HetministerievanEL&Iheeftsinds2009debeschikkingovereen‘kwaliteitsteamuiterwaardinrichting’,datdoorinitiatiefnemerskanwordeningezetbijplantrajecten.Ditheeftbijveelprojectenalopeenheledirectewijzetotgroteplanverbeteringengeleid,ookinrelatietothoogwater-enrivierbeheer.Eenvergelijkbarerolvervulthetzogenaamde‘Q-team’vanuitdeProgrammadirectieRuimtevoordeRivierbijRuimte-voor-de-Rivierprojecten.Geadviseerdwordtdezeprogramma’svoorttezetten,enteverbredennaardeuitvoeringsfase.Vaakkandoordirectesamenwerkingmetaannemersendelfstof-winnersooktijdensdeuitvoeringveelwinstgeboektworden.

16.4 koesTeR De kaDeRRIchTlIjn WaTeRDoorteruglopendebudgettenvoornatuur,eenminderhoogwaardigeinvullingvandeEHSenverminderdeaandachtvoornatuurontwikkelingingebiedsontwik-kelingsprojecten,wordtdeKaderrichtlijnWatereensteedsbelangrijkerprogrammavoorhetrivierengebied.IneersteaanlegrichtdeKRWzichopherstelvanhetaquatischemilieu(zoweldewaterkwaliteitalsdefloraenfauna).Ditkanechternietlosgezienwordenvanhetdrogedeelvandeuiterwaardenomdatzealtijdeen

163ooiJevAAR 2.0

sterkesamenhangvertonen.Zokunnenmethetherstelvanzandigerivieroeversookmeteenactieveoeverwallentotontwikkelingkomen(H5).ZoalsalinH2beschrevenishetbelangrijkdatdeKRWwerktvanuiteengoedesysteemanalyseenprojectenaanlegtdiepassenbijdekenmerkenvanhetbetref-fenderiviersysteem(bijvoorbeeldstromendegeulenopplekkenwaarzeookechtthuishoren).Langsdeverschillenderiviertakkenliggendaaromookverschillendeaccentenindeaardvandemaatregelen:• GeldersePoort:Rivierkwelgeulenindeuiterwaardenenondiepmoerasmet

grondwaterinvloedenindeRijnstrangen,maarookbuitendijksindeBuitenOoijenBemmelsePolder.

• Waal:Realisatievanstromendenevengeulenmetzandplatenenzandigeoevers;zandigerivieroeversinrelatiemetoeverwalontwikkeling.

• ZuidelijkeIJssel:herstelvanstagnante,waterplantrijkestroomgeuleninkronkelwaardenenhetherstelvanvrijerodeerbare,zandigeIJsseloevers.

• NoordelijkeIJssel:aanlegvanstromendenevengeulen,maarookvansemi-stagnantehankenenstrangen;daarnaasthetherstelvanzandigeIJsseloeversinrelatiemetoeverwalherstel.

• Nederrijn:ontwikkelingvansemi-stagnantemoerassen,waarmogelijkmethetbenuttenvanlangekwel;hetherstelvanzandigerivieroevers.

16.5 De Rol van lanDschap en naTuuR BIj hogeRe aFvoeRnoRmenEendiscussiediemaatschappelijknognauwelijksgevoerdis,isdevraagwelkeruimteenwelkevormnatuurkrijgtbijnoghogererivierafvoernormen.Dekomendejarenwordthetrivierengebiedklaargemaaktomveilig16.000m3/s(bijLobith)tekunnenafvoeren.Meteenbeetjegoedewillijktditvooreengrootdeelnogwelbinnendewinterdijkenterealiseren.Ditwordtanderswanneerdezenormindetoekomstnaar18.000m3/szouwordenopgeschroefd.Hetwordtdannietoveralmeermogelijkomhoogwaterprojectenopeenelegantewijzemetnatuurontwik-kelingteverknopen.NualzienweditspanningsveldterugkereninhetprojectStroomlijn,daterinvoorzietgrotearealenooibosteverwijderen(H14).Zowelderivierbeheerderalsdenatuurbescherminghebbenbaatbijdeactuelevervlechtingvannatuurenhoogwaterbescherming,alwashetmaaromdathetrivierbeheerzoslagvaardigervanuiteenkleinaantalterreineigenarenvorm-gegevenkanworden.Hetisdaaromwaardevoleenopenanalysetemakenvandespeelruimtediewenogbinnendewinterdijkenhebbenomhoogwaterveilig-heidennatuurontwikkelingopeengoedemaniersamentelatengaan,inclusiefeenvisieopdijkverleggingendijkverzwaring.Gelijktijdigmetdehoogwaterproblematiek,dienterookaandachttezijnvoordemeerfrequentoptredendelagewaterstandenindeRijnendeconsequentiesdaarvanvoornatuurenlandbouw.Delaatstejarenzijnweimmersveelvakermetextremedroogtesdanmetextremehoogwatersgeconfronteerd.WaardevolisinditverbandhetDeltaprogrammaGroteRivieren,dateenidealespringplankvormtomditsoortvragentebeantwoorden.

164 rijn in beeld

literatuur• Braakhekke,W.,G.Litjens&A.vanWinden,2003‘Overwinnen’.Studieinopdracht

vandeIZGP.Stromingbv,Nijmegen.• Braakhekke,W.,G.Litjens,A.vanWinder,L.vanNieuwenhuijze,M.teMolder,R.van

derKrogt,MHoogvliet,J.Cohen&S.Gruijters,2007.InspiratieatlasWaalweelde.InopdrachtvanInnovatienetwerkenRijkswaterstaat.BureauStroming/HNS/TNO,Utrecht.

• Bruin,D.de,D.L.vanNieuwenhuijze,W.Overmars,D.Sijmons&F.Vera,1987.Ooievaar,detoekomstvanhetrivierengebied.StichtingGelderseMilieufederatie,Arnhem.

• Boois,H.de,1980.VeranderingeninhetmilieuendevegetatieindeBiesboschdoordeafsluitingvanhetHaringvliet.Dissertatie.

• DLG,2011.Natuurmetingopkaart.Derealisatievanverwerving,inrichtingenbeheervandeEcologischeHoofdstructuur(EHS)enRecreatieomdeStad(RodS).InopdrachtvanIPO.DienstLandelijkGebied,Utrecht.

• Geerling,G.&L.vanKouwen,2011.HandvattenvoornevengeulenindeRijntakken.Deltares,Utrecht.

• Houben,B.,L.Linnartz&C.vanderMark,2011.SteurindeRijn.WereldNatuurFonds/StichtingARK.

• Klink,A.2011.MonitoringaquatischemacrofaunaindenevengeulvandeGamerenseWaard(2010).InopdrachtvanDekkervandeKamp.RapportenenMededelingennr.113,project319.HydrobiologischAdviesburoKlink,Wageningen.

• Kurstjens,G.&B.Peters,1992.DefloraenfaunavandeEwijkseenWinssenscheWaardenin1991.Eigenuitgave(archiefSBB).

• Kurstjens,G.,W.Overmars&A.vanWinden.2008.InrichtingsplanBuitenOoij,OudeWaalenStadswaardbijNijmegen.StudieinopdrachtvanStaatsbosbeheer.RegioOost,districtRivierenland.Kurstjensecologischadviesbureau,Beek-Ubbergen.

• Kurstjens,G.,B.Beekers,H.Jansman&J.Bekhuis,2009.Terugkeervandeotterinhetrivierengebied.OnderzoekinopdrachtvandeProvincieGelderland,ProvincieLimburgenStaatsbosbeheerenmetsubsidievanWaterschapRivierenland.Kurstjensecologischadviesbureau/ARKNatuurontwikkelingenAlterraWageningenUR.

• Kurstjens,G.,N.vanKessel,M.Dorenbosch,B.Peters&G.vanGeest,2010.Denatuurvandenatteoverstromingsvlakte.DeOudeWaalbijNijmegen.Inventarisatie2009.ProjectRijninBeeld.Kurstjensecologischadviesbureau/BureauDrift,Beek-Ubbergen/BergenDalenBureauNatuurbalans/LimesDivergensBV,Nijmegen.

• Kurstjens,G.&B.Peters,2012a.RijninBeeldI.Resultatenvan20jaarnatuurontwikkelinglangsdeRijntakken,KurstjensEcol.Adviesbureau/BureauDrift,Beek-Ubbergen/BergenDal.

• Kurstjens,G.,B.Petersm.m.v.J.vanDiermen.2012b.Effectiviteitvanagrarischnatuur-beheerindeuiterwaarden.ProjectRijninBeeld.Kurstjensecologischadviesbureau/BureauDrift,Beek-Ubbergen/BergenDal.

• Linden,A.vander.2011.WeerruimtevoorvisseninAmerongseBovenpolder.DeLevendeNatuur113(1):4-5.

• Lycklama,T.&S.vandeLaar,2012.OpenstellingLoont!Deeconomievannatuurontwik-kelingenopenstellinglangsdegroterivieren.StudieinhetkadervanprojectRijninBeeld.BureauvoorRuimteenVrijeTijd,Driebergen;tedownloadenop:www.rijninbeeld.nl.

• Maas.G.,1998.Historisch-geomorfologischeontwikkelingvanenkeleriviertrajectenlangsdeIJssel.DLO-StaringCentrum,InstituutvoorOnderzoekvanhetLandelijkGebied(SC-DLO),Wageningen.

• Maas,G.&B.Makaske,2005.RivierdynamiekenstroomdalfloralangsdeIJsselIn:Verbers,A.,Alberts,W.,Haring,R.,Herwaarden,G.J.van,Hoogendoorn,R.,Kruijt,C.,Löffler,M.,Neve,R.de,Veenbaas,G.,Groenendaal,Y.van,2005.EigenaardigNederland;aardkundigerfgoedvanNederland,.KNNV/StichtingAardkundigeWaarden.

• Makaske,B.,G.J.MaasenD.G.vanSmeerdijk,2008.TheageandoriginoftheGelderseIJssel.NetherlandsJournalofGeosciences87/4(2008).

• Middelkoop,H.,1997.EmbankedfloodplainsintheNetherlands.Dissertatie,Faculteit RuimtelijkWetenschappen,UniversiteitUtrecht.

165LiteRAtuuR

• Middelkoop,H.,E.Stouthamer,M.Schoor,H.Wolfert&G.Maas,2003.Kansrijkdomvoor rivierecotopenvanuithistorisch-geomorfologischperspectief;Rijntakken-Maas-Beneden-

rivieren.UniversiteitUtrecht/Alterra/RWS-Riza.NCR-publicatie21-2003.• Overmars,W.,1993.Historisch-morfologischeAtlasvandeRijnntakkenindeGelderse

Poort;Millingerwaard,KekerdomseWaardenErlecomseWaard.BureauStrominginopdrachtvanGrontmijB.V..

• Peters,B,E.Kater&G.Geerling,2006.HandboekCyclischeVerjonging.RadboudUniversiteitNijmegen.Studiei.s.m.Rijkswaterstaat,StaatsbosbeheerenStichtingArk.

• Peters,B.,metmedewerkingvanL.Dam,T.Vriese,A.Klink,J.Dekker,G.Kurstjens&M.Schoor,2008.Trends,knelpuntenenkennisvragenuithetrivierengebied.PreadviesOBNRivierengbied.Studiei.o.v.LNVDirectieKennis.BureauDrift,BergenDal.

• Peters&Kurstjens,2008.MaasinBeeld.Succesfactorenvooreennatuurlijkerivier.BureauDrift/KurstjensEcol.Adviesbureau,BergenDal/Beek-Ubbergen.

• Peters,B.,2009.KwaliteitsprincipesUiterwaardinrichting.Principesvoordelandschaps-ecologischekwaliteitvaninrichtingsprojecteninhetrivierengebied.UitgavevanStaats-bosbeheer,MinisterievanLNV,RijkswaterstaatenDienstLandelijkGebied.BureauDrift,BergenDal.

• Peters,B.&G.Kurstjens,2009.Waterplanteninnevengeulen.ProjectRijninBeeld.BureauDrift/KurstjensEcol.Advies,BergenDal/Beek-Ubbergen.

• Peters,B.&G.Kurstjens,2011.DeontwikkelingvandestroomdalfloralangsdeMaas;relatiesmetinrichtingenbeheer.NatuurhistorischMaandblad100/4(57-66).

• Peters,B.,2011.DerichtingvandeBiesbosch;zoetwatergetijdengebiedoflaaglandrivier?VerkenninginopdrachtvanhetMinisterievanELI,i.s.m.Staatsbosbeheer.BureauDrift,BergenDal.

• Peters,B.&G.Kurstjens,2012.ActiefZand,hetherstelvanoeverwallenenstroomdalfloralangsdeRijntakken.ProjectrijninBeeld.BureauDrift/KurstjensEcol.Advies,BergenDal/Beek-Ubbergen.

• Schoor,M.,M.Greijdanus,G.Geerling,L.vanKouwen&R.Postma,2011Eennevengeulvolleven,handreikingvooreengoedecologischontwerp.Rijkswaterstaat,Arnhem.

• Sorber,A.,1997.Oeversedimentatietijdensdehoogwatersvan1993/1994en1995.Rapportnr.97.015.RIZA,Arnhem.

• Sorber,A.,1999.Kansenvoorrivierduinenlangsdewaal.Werkdocument99.081,RijkswaterstaatRIZA,Arnhem.

• SBB,HNS&JosRademakers,2008.BeheervisieIJsselvalleiStaatsbosbeheer.Staatsbosbeheer,Deventer.

• TenBrinke,W.,2004.DeBeteugeldeRivier.Bovenrijn,Waal,PannerdenschKanaal,Nederrijn-LekenIJsselinvorm.VeenMagazinesB.V.,Diemen.

• TerraIncognita,2009.HandreikingRuimtelijkeKwaliteitvoordeRijn.InopdrachtvanProvincieGelderland,Utrecht,RWS-PDRenVROM.TerraIncognita,BureauStroming,SAB&Alterra,DenBosch.

• TerraIncognita,2009.HandreikingRuimtelijkeKwaliteitvoordeWaal.InopdrachtvanProvincieGelderland,RWS-PDRenVROM.TerraIncognita,BureauStroming,SAB&Alterra,DenBosch.

• WereldNatuurfonds,1992.PlanLevendeRivieren.WNF,Zeist.• Winden,A.van&W.Overmars,1999.Toekomstvooreenzandrivier.Deelrapport

geologie,geomorfologieenhydrologie.BureauStroming,Hoog-Keppel.• Wolters,H.,M.Platteeuw&M.Schoor,2001.Richtlijnenvoorinrichtingenbeheervan

uiterwaarden.Ecologieenveiligheidgecombineerd.RIZArapport2001.59.RIZA,Lelystad.• Zonneveld,I.,1960.DeBrabantseBiesbosch:eenstudievanbodemenvegetatievaneen

zoetwatergetijdendelta.Pudoc,Centrumvoorlandbouwpublikatieen-documentatie,Wageningen.

• Velzen,E.van,P.Jesse,P.Cornelissen&H.Coops,2003.Stromingsweerstandvegetatieinuiterwaarden.RIZA,Arnhem.

166 rijn in beeld

colofon

Projectpartners in ‘Rijn in Beeld’ zijn (www.rijninbeeld.nl):

MinisterievanEconomischeZaken,LandbouwenInnovatie,Rijkswaterstaat,Staatsbosbeheer,

PrinsBernhardCultuurFonds,DienstLandelijkGebied,WereldNatuurFonds,Ark,FirmaDekkervan

deKamp,FirmaWienerberger,Natuurmonumenten,StichtinghetUtrechtsLandschap,Ruimtevoor

deRivier,WaterschapVeluwe,WaterschapGroot-Salland,GemeenteArnhem,GemeenteDeventer

Citeren als:Peters,B.&G.Kurstjens,2012.RijninBeeld,deel2:Inrichting,beheerenbeleidlangsdegroterivieren.ProjectgroepRijninBeeld.BureauDrift,BergenDal/Kurstjensecologischadviesbureau,Beek-Ubbergen.pp168.

Tekst en samenstelling:BartPetersenGijsKurstjensFoto’s omslag:BeeldbankRijkswaterstaat/JoopvanHoudt,BartPetersenKoosDansenGrafisch ontwerp en opmaak:NicoletPennekampDrukwerk:DrukkerijEfficiënt,Nijmegen

Dankwoord

Begeleidingsgroep JohanBekhuis(ARKNatuurontwikkeling)RichardvandenBerg(DekkervandeKamp)EstherBlom(WereldNatuurFonds)DominiqueBokeloh(Natuurmonumenten)CeesBuddingh(DienstLandelijkGebied)GerbenEkelmans(Staatsbosbeheer)DouweJoustra(Staatsbosbeheer)HendrikeGeessink(StichtingHetUtrechtsLandschap)MarianneGreijdanus(RijkswaterstaatWaterdienst)ReginaHavinga(RWSProgrammadirectieRuimtevoordeRivier)MartijnKahlman(PrinsBernhardCultuurfonds)

RobertKetelaar(Natuurmonumenten)LeenKool(MinisterievanEL&I)HerminederNederlanden(RWSProgramma-directieRuimtevoordeRivier)AlmarOtten(gemeenteDeventer)NielsOttervanger(DekkervandeKamp)ChristineParis(gemeenteArnhem)MargrietSchoor(RijkswaterstaatOost-Nederland)WimvanVilsteren(WaterschapGrootSalland/WaterschapVeluwe)HarryWijer(MinisterievanEL&I)HansWijdeven(Wienerberger)

Building Value

167CoLoFon

168 rijn in beeld

GegevensleveringBartBeekers(FloraenFaunawerkgroepGeldersePoort)RuudBeringen(FLORON)PietBremer(provincieOverijssel)EdColijn(EIS-Nederland)JanvanDiermen(provincieGelderland)GerbenvanGeest(Deltares)SandradeGoeij(BureauNatuurbalans)VincentKalkman(EIS-Nederland)NilsvanKessel(BureauNatuurbalans)FrankMajoor(SOVONVogelonderzoekNederland)BaudewijnOdé(FLORON)MartiRijken(provincieGelderland)MervynRoos(Waterdienst)JaapRouwenhorst(Staatsbosbeheer)JoepTomlow(Natuurmonumenten)HarryWeijs(StichtingHetUtrechtsLandschap)

Daarnaast worden alle beheerders van de onderzochte gebieden bedankt voor hun medewerking. De volgende personen worden speciaal bedankt voor hun hulp bij de totstandkoming van dit onderzoek:

BartBeekers(insectenonderzoek)PetervanBeers(floraErlecomseWaard)MartienvanBergen(floraBakenhofenMeinerswijk)Louis-JanvandenBergWilfriedtenBrinkePepijnCalle(insectenonderzoek,foto’s)JosCornelissenKoosDansen(vogelfotografie)TobiasDansenMartijnDorenboschWillem-JanDrokFokkoErhart(Meinerswijk)JaapExJanFloor(Meinerswijk)

WijnandFrancke(StiftscheUiterwaarden)WilGerritse(DuurscheWaarden)PietGreeveBartdeHaanHansvanHeiningenStephanHennekensRoelofHeringaPaulvanHoof(foto’s)PeterHoppenbrouwers(foto’s)AdriHottingaKimHuskens(insectenfotografie)HughJansmanOlafopdenKampDickKerkhoff(Lek-uiterwaarden)AlexanderKlink(Breemwaard,LeeuwenseWaard)TonKlomphaarSanneKnol(floraErlecomseWaard)KNNVafd.Wageningen(BlauweKamer,BovenstePolderWageningen)GilbertMaasBennoteLindeEstherLinnartz-Nieuwdorp(LeeuwenseWaard,EwijksePlaat)GerardLitjens(BlauweKamer,Meinerswijk)DickvanMourik(Loevestein,BrakelseBenedenwaarden)BertOverkampWillemOvermars(historischkaartmateriaal)NynkevandePloeg(Vreugderijkerwaard)DirkPrins(BlauweKamer)JosRademakersIwanReerink(GamerenscheWaard,LeeuwenseWaard)GerritPieterRoetert-Steenbruggen(Vreugderijkerwaard)HenkRokeArjanSiebenJanvanSoestEddyWeedaAlbertSlijkhuis(WaterschapVeluwe)WimStronksTwanTeunissen(foto’s)ChrisvanTurnhoutJanWillemvandeVegtePeterVerbeek(LeeuwenseWaard,StiftscheUiterwaarden)WimVermeule(LeeuwenseWaard)GerdeVriezeJacobvanderWeeleHarryWoesthuisTheoWijers(BuitenOoij)MichelZwarts(Bakenhof,Meinerswijk)

Werkgroep Gelderse Poort

FloraFauna&