BEELDEN VAN BUITEN

Het Groninger Museum in hetUMCG

ekke abel kleima (1899-1958), landschap met bloeiende bomen, 1936, olieverf op doek _ collectie groninger museum

Onder de titel Iconen van het Groningerland - collega’s van Jan Altink (1885-1971), exposeert het Universitair Medisch Centrum Groningen van 30 maart tot 30 mei 2012 een selectie van werken van de schilderskring De Ploeg. Tegelijkertijd toont het Groninger Museum een overzicht van het oeuvre van Jan Altink. Het werk is tijdelijk beschikbaar gesteld uit de collectie van het Groninger Museum en van de Stichting De Ploeg. De expositie is de eerste in een reeks van bijzondere activiteiten van het Kunstgenootschap Thomassen à Thuessink.

Het kunstgenootschap Thomassen à Thuessink organiseert tentoonstellingen, projecten op het gebied van kunst en educatie en andere publieksactiviteiten waarin kunst, gezondheidszorg, wetenschap en actualiteit elkaar raken. Het is een samenwerkingsverband van Academie Minerva, het Groninger Museum, het Drents Museum, Kunstruimte Wagemans en het UMCG.

De Ploeg vormt één van de hoogtepunten uit het bezit van het Groninger Museum. Een aantal Groninger kunstenaars waaronder Jan Wiegers, Johan Dijkstra en Jan Altink nam in 1918 het initiatief tot de oprichting van deze kunstenaarskring. Onder aanvoering van Jan Wiegers ontstond een schilderkunst die in hoge mate schatplichtig was aan het Duitse Expressionisme. Vooral de kunst van De Ploeg uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw is van internationale betekenis, omdat juist daarin de sterk vernieuwende invloed van het Duitse Expressionisme zichtbaar wordt.

Iconen van hetGroninger Land - Collega’svan Jan Altink

Jan Wiegers (1893-1959) was in 1918 een van de medeoprichters van De Ploeg. Tot dit gezelschap behoorden schilders zoals Jan Altink, Johan Dijkstra, Hendrik Nicolaas Werkman, George Martens, Wobbe Alkema, Jan van der Zee, Jannes de Vries, Ekke Kleima, Jan Gerrit Jordens en anderen. De leden van De Ploeg stelden zich ten doel de schilderkunst in Groningen te vernieuwen en het kunstleven in Groningen te bevorderen.

Hoewel Wiegers door zijn tijdgenoten al snel als een vooraanstaand en vooruitstrevend schilder werd beschouwd, kreeg zijn kunstenaarschap kort na de oprichting van De Ploeg een verrassende wending. Een longaandoening maakte dat hij in 1920 naar Zwitserland ging om te kuren. In de omgeving van Davos ontmoette hij Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938), een van de belangrijkste voormannen van de Duitse schildersgroep Die Brücke (1905-1913). De ontmoeting tussen Wiegers en Kirchner betekende het begin van een vriendschap op schilderkunstig gebied maar had tevens verstrekkende gevolgen voor de schilderkunst in Groningen.

Nadat Wiegers eenmaal gezond en wel terugkeerde naar Groningen raakten ook andere kunstenaars binnen De Ploeg onder de indruk van de nieuwe, door Wiegers meegebrachte

jan wiegers (1893- 1959), interieur bohémien, 1925, was/olieverf op doek _ collectie groninger museum wobbe alkema (1900-1984), compositie met drie witte cirkels, 1927, olieverf op doek _ bruikleen stichting de ploeg

schilderkunstige mogelijkheden, zoals een fel en contrastrijk kleurgebruik, hoekige vormen en deformaties, toegepast op alledaagse onderwerpen zoals het landschap en het portret. Bovendien introduceerde Wiegers een nieuwe schilderstechniek, de wasverf. De olieverf werd voortaan met benzine en bijenwas vermengd wat de schilderijen niet alleen een mat aanzien gaf maar tevens als voordeel had dat de schilderijen sneller droogden. Er ontstond een expressionistische schilderkunst in Groningen die haar hoogtepunt beleefde in de jaren twintig van de vorige eeuw.

Jan Wiegers’ Landschap met Rode Bomen (1922, Stedelijk Museum Amsterdam) zette de toon voor een nieuwe benadering van de landschapschilderkunst in Nederland. Het schilderij laat in één oogopslag zien, dat de zichtbare werkelijkheid is omgevormd tot een persoonlijk doorleefde expressionistische visie; bewust anti- klassiek, geschilderd met was/olieverf, in felle, onnatuurlijke kleuren. Het Groninger Museum bezit prachtige voorbeelden van werken uit juist deze periode van Jan Wiegers zoals diens Twee mannen in de sneeuw, komend uit een café aan het Boterdiep uit 1924. De schilderstijl appelleerde in de jaren twintig van de vorige eeuw aan een levensgevoel van meerdere Ploegleden en werd ooit treffend verwoord door de literator/schilder én Ploeglid Hendrik de Vries: “Impressies

johan dijkstra (1896-1978), kerkje te oostum, 1922, olieverf op doek _ bruikleen stichting de ploeg

opdoen, buiten schilderen”. De Vries schreef terugkijkend: “Er was roekelooze drift nodig om de zoogenaamd nuchtere kleilanden aan te durven in hun werkelijke grootschheid, (...) met een levenshonger die uitspat in orgieën van verf, heftig en ruw.” Het zijn woorden die van toepassing zijn op de meest expressionistische schilderkunstige fase van De Ploeg en typeren een schilderkunst die vooral in de jaren 1922-1927 bij een aantal Ploegleden naar voren kwam. Naast Jan Wiegers en Jan Altink behoorde ook Johan Dijkstra (1896-1978) tot de categorie schilders binnen De Ploeg die een wezenlijke bijdrage hebben geleverd aan dat wat ook wel het Groninger expressionisme wordt genoemd. Johan Dijkstra was in 1918 een van de oprichters van De Ploeg in Groningen waarvan hij tot aan zijn overlijden lid zou blijven. Aanvankelijk laat zijn werk invloeden zien van Van Gogh en Millet en experimenteerde hij zelfs korte tijd met het pointillisme. Pas rond 1925 komt Dijkstra onder de invloed van het door Jan Wiegers geïmporteerde expressionisme en ontstaan er in een relatief korte periode opvallende portretten en landschappen die zonder meer gerekend kunnen worden tot de hoogtepunten van De Ploeg. George Martens (1894-1979), een van de medeoprichters van De Ploeg in 1918, is vooral bekend geworden als schilder van het Groninger stadsleven. Zijn schilderij Roddel in de regen uit 1927 kan gezien worden als een van de expressionistische hoogtepunten uit zijn oeuvre. Geschilderd met wasverf, een methode die Martens uitsluitend in de jaren 1926-1927 toepaste, creëerde hij een uitermate levendig en kleurrijk stadsbeeld. Ook een schilderij als People in the street - Vismarkt uit 1926, maakt duidelijk hoe bedreven Martens was in dergelijke voorstellingen. De betekenis van Martens schuilt dan ook voornamelijk in zijn vlot neergezette schetsen en schilderijen. Henk van Os noemde hem niet zonder reden de stadschilder pur sang die als geen ander binnen De Ploeg de roaring twenties heeft vastgelegd. De uit het Groningse Leens afkomstige Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945) werd in 1919 lid van De Ploeg. Naast drukker, typograaf en vormgever, was hij schrijver, dichter en schilder. De contacten tussen schilders, schrijvers en andere geestverwanten in en rondom De Ploeg, hebben er toe bijgedragen dat Werkmans’ talent tot volle wasdom komt. Het is te zien in zijn schilderkunst, die evolueert van Haagse Schoolachtige taferelen naar een meer eigenzinnig expressionisme, maar vooral ook in zijn uitgaven, druksels en pamfletten waarmee hij zich een bijzondere plaats verwerft binnen en buiten de kunstenaarskring. Werkman onderscheidde zich van zijn ploeggenoten door niet zozeer in de natuur te schilderen maar vooral vanuit zijn atelier.

De grote belangstelling die Werkman aan de dag legde voor de internationale kunststromingen van zijn tijd, heeft ertoe bijgedragen dat hij zich een bijzondere plaats verwierf binnen De Ploeg. Het is dan ook niet zonder betekenis dat hij al spoedig na zijn overlijden in 1945 door Johan van Zweden gekenschetst werd als het moderne artistieke geweten die met zijn brede kosmische kijk op de dingen de beperktheid van een dreigend provincialisme doorbrak.

Job Hansen (1899-1960) werkte aanvankelijk als architect en werd in deze hoedanigheid in 1923 lid van De Ploeg. Pas in 1927, wijdde hij zich volledig aan de schilderkunst. Hoewel zijn werk uit deze periode sterke overeenkomsten vertoont met het werk van Altink laat Hansens relatief kleine oeuvre al vroeg een duidelijk eigen signatuur zien. Zijn olieverf verdunde hij met veel benzine zodat zijn vriend Hendrik Nicolaas Werkman zijn schilderijen wel eens als ‘benzinerellen’ betitelde. In de jaren dertig verhuisde Hansen naar een pand aan de Grachtstraat in Groningen waar hij op de eerste verdieping een atelier liet bouwen. Zijn uitzicht op het Noorderplantsoen in Groningen blijkt een bron van inspiratie en zet hem aan tot talloze lyrische overpeinzingen en observaties in zijn schilderkunst. Ekke Kleima (1899-1958) werd in 1926 lid van De Ploeg en schilderde tot aan 1930 in een aan Jan Altink verwante impressionistische stijl. Geleidelijk aan ontwikkelde hij een schilderstijl die vooral in kleur betekenisvol is, en sterk door het Groninger landschap is beïnvloed zoals ook te zien in zijn werk Kerkje te Breede, niet ver gelegen van zijn woonplaats Warffum, waar Kleima tevens natuurkunde docent was aan de Rijks-HBS. Het Kerkje te Breede steekt contrastrijk af tegen de blauwe lucht en het gele koolzaad

george martens (1894-1979), roddel in de regen, 1927, was/olieverf op doek _ bruikleen stichting de ploeg, legaat thijs martens en annemarie martens-bonnemahendrik nicolaas werkman (1882-1945), de pakhuisknecht, ca. 1936, olieverf op doek _ collectie groninger museumhendrik nicolaas werkman (1882-1945), gestoord gesprek, ca 1937/1938, olieverf op doek_ collectie groninger museumjob hansen (1899-1960), aan de overkant een heer met bruine hond, 1949, olieverf op triplex _ bruikleen gemeente groningen

op de voorgrond. Kleima’s doorgaans kleurrijke werken deden Hendrik de Vries eens de uitspraak ontlokken: “Het ziet er uit alsof de wereld pas is opgeverfd”. De uit Meppel afkomstige Jannes de Vries (1901-1986) vestigde zich na reizen door onder andere Afrika, in 1924 in Groningen en sloot zich aan bij De Ploeg waarvan hij tot 1927 lid bleef. Om in zijn onderhoud te kunnen voorzien werd hij leraar tekenen aan het Stedelijk Gymnasium. Het werk van De Vries laat aanvankelijk een ingetogen expressionisme zien, dat invloeden verraadt van bijvoorbeeld Cézanne. Na de Tweede Wereldoorlog wordt De Vries wederom lid van De Ploeg. Een fraai werk van zijn hand uit die periode is het schilderij Dijk bij Nansum uit circa 1963 en daarmee uit de periode dat De Vries zich ontwikkelde tot een bijzonder kleurrijke expressionist. Bij de schilderkunst van kunstkring De Ploeg denkt men al gauw aan namen als Jan Wiegers, Johan Dijkstra en Jan Altink als belangrijke vertegenwoordigers van het Groninger expressionisme. Toch kende de groep in de aanvangsjaren ook kunstenaars die geïnspireerd raakten door andere avant-gardistische richtingen in de schilderkunst. Een van die kunstenaars was Wobbe Alkema (1900-1981), die gezien kan worden als de belangrijkste representant

ekke abel kleima (1899-1958), warffum met rode maan, 1931, olieverf op doek, bruikleen stichting de ploegekke abel kleima (1899-1958), portret van george martens, ca 1930, was/olieverf op doek _ bruikleen stichting de ploeg - schenking dick leutscher en han leutscher - hazelhoff

ekke abel kleima (1899-1958), duinlandschap op texel, 1939, olieverf op doek _ collectie groninger museum

van de abstract- constructivistische richting binnen De Ploeg. In 1924 vond Wobbe Alkema aansluiting bij De Ploeg. Hij zou echter slechts kort lid blijven en de kunstenaarskring in 1925 alweer verlaten. Binnen De Ploeg bleef Alkema enigszins een eenling, ofschoon hij samen met de ploegleden Jan van der Zee en Johann Faber een atelier deelde en ook in de literator Hendrik de Vries een pleitbezorger vond. Zijn zoektocht naar het ware, het absolute en naar het verhevene in de schilderkunst, bracht hem in aanraking met vooraanstaande schilders in Nederland en België.

De Ploeg kende meerdere kunstenaars van belang. De expositie in het UMCG laat een selectie zien uit de inmiddels omvangrijke collectie van het Groninger Museum. Pas met het beleid van oud-museumdirecteur W. Jos de Gruyter (1955-1963) kreeg de Kunstkring De Ploeg in de jaren vijftig een eigen identiteit. Er werden voor het eerst werken van De Ploeg verzameld in het Groninger Museum. De daarop volgende decennia groeide de verzameling uit tot een belangrijke collectie. Vandaag de dag herbergt het Groninger Museum meer dan tweeduizend werken van leden van De Ploeg.

colofon

tentoonstelling ‘het groninger museum in het umcg’

iconen van het groninger land - collega’s van jan altink

30 maart tot 30 mei 2012

tentoonstelling

bruikleengever werken

collectie groninger museum en stichting de ploeg

samenstelling en coördinatie

kunstzaken umcg

pr en communicatie

umc-staf communicatie

groninger museum

brochure

tekst

groninger museum, mariëtta jansen -

conservator moderne kunst en de ploeg

beeldmateriaal

groninger museum

omslag

ekke abel kleima (1899-1958), kerkje te breede, ca. 1939,

olieverf op doek _ bruikleen stichting de ploeg

ontwerp

gravis, nynke visser

drukwerk

het grafisch huis

een uitgave van

kunstgenootschap thomassen à thuessink,

universitair medisch centrum groningen

jannes de vries (1901-1986), dijk bij nansum, ca 1963, olieverf op doek, bruikleen stichting de ploeg

Uni

vers

itai

r Med

isch

Cen

trum

Gro

ning

en

H

anze

plei

n1

Post

bus

300

01,

9700

rb

Gro

ning

enw

ww

.um

cg.n

l