zoekplaatjevan de mens!

Hoe vrij zijn we nog?

Gabriele van Doorn

HOE VRIJ ZIJN WIJ ALS MENS

ZO BEGON HET

Van meet af aan was de mens zich bewust van sterke ‘machten’ om hem heen. Gebeurtenissen en omstandigheden waarop hij als mens geen invloed kon uitoefenen, doch die wel zijn leven bepaalden zoals: seizoenen, natuurrampen, zons- en maansverduisteringen, onweer en dergelijke.

Hij trachtte deze voor hem angstaanjagende gebeurtenissen te bezweren of een voor hem gunstige afloop af te smeken. Sommige rampen werden als straffen ervaren maar er kon een zondebok gezocht worden, die dan ofwel bestraft moest worden, dan wel geofferd. Zo werd de kiem gelegd voor een vorm van geloofsbeleving, de natuurreligie, de eerste mystieke beleving van iets, dat machtiger was dan de mens en buiten hem om van alles liet gebeuren in een wereld, die hij niet in zijn totaliteit kon overzien en voor hem net zo goed onbegrensd kon zijn.

Met het ontstaan van de allereerste gemeenschappen kwam ook het besef, dat er een leider of aanvoerder moest zijn. Dat er machtsverhoudingen waren en dat de macht van de leider berustte op de loyaliteit van de hem toegedane krijgers. Krijgers waren immers onontbeerlijk voor veiligheid en bescherming van zo’n gemeenschap.

Er kwamen eenvoudige taakverdelingen en er kwam toezicht op het reilen en zeilen binnen de groep. Zo ontstond dus ook de noodzaak, dat er op orde en naleving van de gestelde regels werd toe gezien, gevolgd door een eventueel ingrijpen van de leider bij conflicten. Het individu leverde een stuk vrijheid in voor veiligheid en het profiteren van vaardigheden, die hij kon uitwisselen met anderen. Hetzij als jager, als visser, als landbouwer of maker van eenvoudige wapens of kleding. Hij onderwierp zich vrijwillig aan een aantal beperkingen voor een leven in een gemeenschap.

Zo begon het zoekplaatje van de mens. Hij was een individu, dat zich alleen bewust was van zijn afkomst, zijn nageslacht, zijn territorium en hoe te overleven tussen zijn geboorte en zijn dood. Hij moest zich handhaven op een bepaald stukje gebied, dat hij tijdelijk of blijvend aantrekkelijk vond, naarmate hij daarop kon jagen of verbouwen. Zijn enige problemen waren veiligheid, huisvesting, voedsel, kleding, voortplanting, bescherming tegen de koude, wilde dieren of andere belagers. Het enige recht dat hij kende, was het recht van de sterkste. Voor de rest was hij een vrij wezen, zonder verdere verplichtingen.In een later stadium ontdekte de mens, dat families in groepen betere overlevingskansen hadden en zo ontstonden kleine gemeenschappen.

Ook ontstaat - naast de macht van de leider en zijn krijgers - de macht van de medicijnman of -vrouw, de sjamaan, de priester(es) of degene, die op één of andere wijze de ‘wil’ van de Goden kon vertalen.Hier ontstaan de mogelijkheden de minder aangename kant van de mens te leren kennen: door het naar zich toetrekken van macht, overwicht op anderen, verwerven van aanzien en rijkdom.

Tot in de Middeleeuwen bestonden er nauwelijks hechte gemeenschappen die zich over grote grondgebieden uitstrekten. Het Recht bestond bij de gratie van overlevering en tradities. Van rechtsvorming of wetgeving was geen sprake. Je had wereldlijke en geestelijke heersers. Weliswaar stonden de meeste van hen in een leenverhouding tot een vorst, doch in principe kon (lagere) iedere heerser voor het grootste deel zelf bepalen wat wel of niet toegestaan was. Mensen, zelfs hele families konden iemands eigendom zijn – de z.g. lijfeigenen – en macht is dan een uit de hand gelopen zaak. Dit FEODALE stelsel houdt stand tot de vijftiende eeuw en feitelijk tot het ogenblik, dat de kerkelijke eenheidscultuur uiteenvalt en er andere verbanden in de samenleving ontstaan, zoals verschillende kerken, gilden, onafhankelijke steden –door verwerving van stadsrechten -, kleine staatjes, universiteiten, verschillende scholen enz.

Er komt meer kennis onder het gewone volk en er worden discussies op gang gebracht door ‘verlichte’ geesten en filosofen. Je zou kunnen stellen, dat in vooral de achttiende eeuw een bewustwordingsproces op gang komt onder invloed van een beweging die men nu nog betitelt als de Verlichting of de Renaissance.

Met name in de Natuurrechtschool wordt al in de zeventiende eeuw gebrainstormd over rechten die de mens van nature toekomen en vrijheidsrechten voor alle burgers. Natuurrecht is tot vandaag de dag een verzamelnaam voor een aantal zeer uiteenlopende concepties, die allemaal dit gemeen hebben, dat zij boven de door –onverschillig welke - overheid opgelegd en onvolmaakt recht, het recht stellen dat zijn geldigheid ontleent aan de natuur zelf.

De Engelse filosoof John Locke stelde, dat de taak van de overheid zich dient te beperken tot het beschermen van leven, vrijheid en eigendom van de burgers. Daarnaast behoort de overheid de krachtens het natuurrecht geldende regels duidelijk te preciseren en op hand-having daarvan toe te zien.

John Locke publiceerde in 1690 zijn ‘Two Treatises of Government’ (Twee verhandelingen over het staatsbestuur). Hij beschrijft daarin, dat de mens in een natuurstaat in een toestand van absolute handelingsvrijheid leefde en zelf kon bepalen wat hem goed dunkte binnen de grenzen van de redelijkheid. Daartegenover stond, dat ieder individu zelf voor de handhaving van de eigen gestelde regels moest zorgen.

Sluit hij zich nu aan bij een staatsgemeenschap of politieke gemeenschap, dan gebeurt dit door het sluiten van een sociaal contract. De mens geeft dan vrijwillig het recht op om zelf de regels van het natuurrecht te handhaven en laat het aan de overheid over om zijn grondrechten te beschermen.

Hoofdregel van het natuurrecht was dat de mensen geen schade mochten toebrengen aan elkanders leven, gezondheid, vrijheid of eigendom. De staat moest deze onvervreemdbare grondrechten waarborgen in ruil voor de beperking van vrijheid.

De grondrechten die Locke in zijn Treatises noemt zijn:- het recht op leven- het recht op eigendom- het recht om een politieke gemeenschap te kunnen vormen- het recht om sociale contracten te kunnen sluiten

Hij propageerde ook het beginsel van de machtenscheiding: de WETGEVENDE -,de UITVOERENDE – en de RECHTERLIJKE MACHT.

In zijn TRIAS POLITICA heeft Montesquieu deze gedachte nader uitgewerkt, waarin hij duidelijk uiteenzet dat deze drie overheidsmachten over verschillende, van elkaar onafhankelijke staatsorganen moet worden verdeeld om machtsconcentratie en machtsmisbruik te voorkomen.

Montesquieu was lid van het gerechtshof te Bordeaux en politiek theoreticus die gedurende zijn vele reizen door Europa een studie maakte van de verschillende typen van staatsinrichting, zoals de republiek, de monarchie en de despotie.Hij kwam tot de conclusie dat er geen betere waarborg tegen willekeur en machtsmisbruik bestaat, dan de taken die de overheid uitoefent te scheiden en toe te delen aan drie verschillende, van elkaar onafhankelijke organen.

In 1748 schrijft hij in zijn boek: ‘De l’Esprit des Lois (Over de geest van de wetten) onder meer:

‘De politieke vrijheid van een staatsburger wordt bepaald door de gemoedsrust die voortkomt uit de overtuiging dat eenieder veilig is; en om zo’n vrijheid te hebben, moet het overheidsbestuur zo zijn ingericht dat de ene burger de ander niet hoeft te vrezen. Als in één en dezelfde persoon, of in één en hetzelfde gezagsorgaan, de wetgevende macht is verenigd met de uitvoerende macht, bestaat er absoluut geen vrijheid, omdat men dan kan vrezen dat dezelfde monarch of dezelfde senaat tirannieke wetten zal maken om ze tiranniek uit te voeren.Er bestaat ook geen vrijheid als de rechterlijke macht niet gescheiden is van de wetgevende macht en de uitvoerende macht. Als zij was gekoppeld aan de wetgevende macht dan zou de macht over leven en vrijheid van de burgers willekeurig zijn; want de rechter zou wetgever zijn. Als zij was gekoppeld aan de uitvoerende macht zou de rechter de macht van een onderdrukker kunnen uitoefenen.

Alles zou verloren zijn als dezelfde persoon of dezelfde groep van notabelen, hetzij afkomstig uit de adel hetzij afkomstig uit het volk, alle drie de machten zou uitoefenen: wetten maken, publieke besluiten uitvoeren en oordelen over misdrijven en geschillen tussen burgers’.

Montesquieu en de Duitse filosoof Kant kunnen als de grondleggers van het LEGALITEITSBEGINSEL worden beschouwd. Het legaliteitsbeginsel houdt in, dat er aan de vrijheid van burgers geen andere beperkingen mogen worden gesteld, dan die, welke in door volksvertegenwoordigers aanvaarde en voor iedereen geldende wetten zijn vastgelegd.

Ondanks het verheugende feit dat men dus in Europa hierover - en andere daarmee samenhangende aangelegenheden - al diep aan het nadenken was, is het aan de Amerikaanse Onafhankelijkheid in 1776 te danken, dat de eerste geschreven Grondwet het levenslicht zag.In 1787 kwam de federale ‘Constitution of the United States of America’ tot stand. Deze grondwet of constitutie bevatte een regeling van het regeringsstelsel en de staatsvorm (Frame of Government). Door middel van tien amendementen (Bills of Rights) werden in 1791 een aantal grondrechten aan deze oorspronkelijke grondwet toegevoegd.

In Frankrijk brak de Franse Revolutie uit en naar Amerikaans voorbeeld besloot de nationale vergadering (Assembleé Nationale) een eigen constitutie op te stellen en in 1791 was de eerste geschreven grondwet in Europa een feit!

Er is ooit eens gezegd, dat men in de grondwet van een land de littekens van zijn volk kan zien en het is daarom niet zo verwonderlijk, dat er vier golven van constitutionalisering zijn geweest na diep donkere tijden, t.w.:

• eind achttiende eeuw tengevolge van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog • en de Franse Revolutie;• midden negentiende eeuw na een tweede golf van revoluties in Frankrijk en

Duitsland;• in de twintigste eeuw na de eerste en tweede wereldoorlog.

Nu heeft de geschiedenis geleerd dat overheidsmacht vaak leidt tot misbruik, zeker als teveel macht wordt geconcentreerd en zich in handen bevindt van enkelen. Vanaf de Franse Revolutie van 1789 heeft men getracht om het politiekstaatkundige bestel op democratische grondslag te vestigen.

Het begon dus met een liberale staatsvisie, waarbij men de willekeur van vorsten, grootgrondbezitters en andere heersertjes aan banden wist te leggen. Maar de macht van het kapitaal bleef en dreef een wig tussen de verschillende bevolkingsgroepen, waarbij alweer een groep schaamteloos profiteerde van anderen. En de reactie hierop werd de macht van het getal, de macht van de massa, verenigd in vakbonden en arbeiderspartijen, de opkomst van het socialisme.

Het idee van de liberale staat werd omgebogen naar de sociale verzorgingsstaat, waarbij de overheid een aantal sociale en economische taken op zich nam om betrekkingen in de samenleving te structureren en bepaalde grondrechten te waarborgen.

Daarmee werden weliswaar weer een aantal individuele vrijheden beperkt, docht het gelijkheidsbeginsel voor de burgers was ermee gediend.

Onze maatschappij raakte echter in een stroomversnelling en het spoor bijster. In plaats van overheidsmacht aan banden te leggen, werd macht uitgebreid onder het mom van decentralisatie en heet nu privatisering,

de Staat der Nederlanden is een Constitionele Monarchie en als zodanig een georganiseerde rechtsgemeenschap van overheid en onderdanen (juridische functie) op zijn historisch tot stand gekomen (door andere Staten erkend) grondgebied, terwijl zijn machtsfunctie berust op het monopolie van de zwaardmacht (leger, vloot en luchtmacht). De waarde van de rechtstaatgedachte voor de democratie (om de vrijheid van de burgers te waarborgen) vinden we terug in de Grondwet –die het overheidsgezag beperkingen oplegt - en het actieve en passieve kiesrecht.

Minder intensieve verticale relaties vinden we binnen

• instellingen, verenigingen, • politieke partijen, kerken, op scholen, • binnen het bedrijfsleven, de vakbond enz..

Naast GEMEENSCHAPSBETREKKINGEN bestaan MAATSCHAPSBETREKKINGEN, waarbij de betrokkenen op voet van gelijkheid staan binnen een zogenaamde horizontale relatie.

Het had zo mooi kunnen zijn, maar vindt U in onze huidige samenleving nog iets hiervan terug? Overal vinden middels fusies weer machtsconcentraties plaats, terwijl het begrip MACHT zich weer overal in ons denken en handelen heeft genesteld als een mentaal virus. WINST is het Credo van onze tijd en de normen en waarden worden hieraan ondergeschikt gemaakt.

Alles heeft nu eenmaal z’n vóór en z’n tégen, dus ook de democratie.

Inmiddels hebben we ook de keerzijde van de democratie uitbundig leren kennen.De vraag is alleen: zijn we ons daar van bewust of laten we dit –overdonderd door de vele technologische ontwikkelingen en vooral politiek aangestuurde ethiek- geheel murw over ons heenkomen, zonder al te diep te durven of willen nadenken.

• De grootste onbenul kan zich verkiesbaar stellen en ons staatsbestel vervuilen met verregaande afwijkende of verwrongen gedachtespinsels;

• Iedereen mag de meest onbenullige of verwrongen idealen uitdragen en zijn omgeving ermee besmetten;

• Iedereen mag eindeloos discussies voeren over normen en waarden, totdat de gesprekspartner met de langste adem de tegenstander plat heeft. Want de vaste waarden op grond van religie, natuurwetten en kennis van de mens en zijn historische en natuurrechtelijke achtergronden ontbreken en slechts weinigen hebben er voldoende weet van. Een discussie heeft tegenwoordig dus onvoldoende uitgangspunten die tot axioma kunnen dienen.

• Een vaag uitgangspunt levert een vage uitkomst en vanwege gewenning door de jaren heen kunnen foutieve gedachten tot erkende uitgangspunten verworden.

Tussen onze Staat als overheid en zijn onderdanen bestaat een gezagsverhouding, de zogenaamde verticale relatie, die gehandhaafd wordt door de politie of andere daartoe bevoegde instanties.