Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – 15 Mei 2015

1

“Aria Tzigana”: een Queste naar het Zigeunerlied in Abraham Kuyper’s Om de Oude Wereldzee

Op 10 mei startte de IKON - in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam - een achtdelige

serie over Abraham Kuyper en zijn reis in 1905 door zestien landen in het Middellandse Zee gebied.

Het verslag van de voormalige premier en dan ambteloos burger verscheen twee jaar later in twee

kloeke delen van 1080 pagina’s, stevig gebonden en fraai voorzien van een harde cover in Jugendstill,

met prachtige platen in het binnenwerk. Behalve impressies over de Islam, Oekraïne (de Krim), het

Aziatische Gevaar en het Joodsche Probleem wijdt Kuyper ook een uitvoerig ‘chapiter’ aan De

Zigeuners. Muziek van deze bevolkingsgroep vormde een belangrijke inspiratiebron en regelmatig

trekken de prachtige openingsklanken van een viool de in de veelbelovende trailer de aandacht van

de TV-kijker, als teaser voor de serie.

Van Holkema & Warendorf, Amsterdam ‘Aria Tzigana’, pagina 200, volume 1

‘Zigeuner Aria’

Het bladpapier van de ‘zigeuner aria’ staat – zonder naamsvermelding van de componist- op pagina

200 van het eerste volume van Kuyper’s reisverslag: de “Aria Tzigana”. De redacteur schrijft me in het

voorjaar dat Kuyper ‘erg onder de indruk van de zigeunermuziek’ was en dat de redactie het stuk

heeft laten uitvoeren door een aantal muzikanten, waaronder ook Roma zelf (28 maart 2015). De

herkomst van het bladmuziek bleef onbekend: ‘We hebben proberen te achterhalen wie deze aria

ooit heeft gecomponeerd, maar daar zijn we helaas niet in geslaagd’. De muziek bij de serie is

gecomponeerd door jazz contrabassist Tony Overwater. ‘Hij heeft op basis van de beelden die onze

regisseurs hebben aangeleverd, muziek gemaakt per land. In Roemenië kun je bijvoorbeeld duidelijk

de invloed van de Aria Tzigana horen, in Turkije hoor je dan weer meer citer-achtige muziek’. We

gebruiken de muziek verder wel door de serie heen (met name in de eerste aflevering, voor ieder

land is speciaal daarbij passende muziek gecomponeerd). De muziek die je in de trailer hoort, is de

Aria Tzigana, die in het boek 'Om de Oude Wereldzee' staat. Een prachtig stuk”.

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – 15 Mei 2015

2

”Zigeuners spelen Aria Tzigane, bladmuziek die Kuyper afdrukte in Drum Bun, Roemeens voor ‘Goede Reis’

zijn Zigeuner-hoofdstuk in Om De Oude Wereldzee” (tweet van VU

hoogleraar George Harinck, 18 november 2014)

Het lukte de filmploeg om op locatie te filmen en Roma te interviewen. De samensteller schrijft:

“Onze crew is de afgelopen twee dagen in Clejani geweest. Via kort sms- en mailcontact begreep ik

van onze regisseur dat ze een mooie maar ook indringende reportage hebben kunnen maken. We

zijn te gast geweest bij een muzikale familie, die ons heeft getrakteerd op muziek, een barbecue, een

kampvuur en op verhalen. De pater familias was een muzikant die door Europa reist. Zijn dochtertje

vierde juist haar derde verjaardag; een goede gelegenheid om met elkaar over de toekomst in/van

Roemenië te praten” (19 november 2014).

De IKON gaat niet voor minder met deze keuze, daarbij behulpzaam geweest door een medewerker

van het Roma-Museum in Boekarest. Het overwegend christelijk-orthodoxe Roma dorp Clejani ligt in

Wallachije, op ongeveer 40 kilometer ten zuiden van de hoofdstad en vlak bij de Bulgaarse grens. De

ongeveer 3.000 Roma inwoners behoren tot de Lăutari ‘stam’: muzikanten, fluitspelers om precies te

zijn. Vrijwel alle inwoners zijn familie van de twee werelderoemde orkesten die daar hun thuisbasis

hebben: het meer traditionele 15 koppige ensemble Taraf de Haidouk en de meer moderne Mahala

Raï Banda (deels afkomstig uit de oude zigeunerwijk – mahala – van hoofdstad Boekarest en

aangevuld met de inmiddels even vermaarde Fanfare Ciocărlia uit het dorp Zece Prăjini – ‘tien

velden’ – in het uiterste noorden van Moldavië).

Herkomst en route van de ‘Zigeuner Aria’

De muziek geeft de serie inderdaad extra sfeer, al is de begintune van de trailer niet uitgevoerd door

Roma en het origineel waar het op geïnspireerd was niet door ‘zigeuners’ gecomponeerd. Hoe zit het

nu met die Aria en de bladmuziek in het boek van Kuyper? Wat is de herkomst van die “Aria

Tzigana”? Wanneer en door wie is het gemaakt, en waar precies? Getriggerd door de opmerking van

de redacteur begon ik aan een speurtocht die ik een paar dagen later afrondde. Van de ene bron

kwam ik bij de ander en zo weer verder. De ware gedaante van de “Zigeuner Aria” kwam

tevoorschijn. Ik zette mijn gevonden antwoorden op een rij en gaf ze in maart 2015 aan de redactie.

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – 15 Mei 2015

3

Ten eerste blijkt de "Aria Tzigana" oorspronkelijk geschreven voor piano en niet voor viool. De

authentieke "Aria Tzigane" is in 1884 gecomponeerd door Jules Philipot (1824-1897). Deze Franse

theatermuzikant componeerde tevens – ook voor piano – de Polka Bohème en Sonia, Air Slave (!).

Onbekend is of dit de afschaffing van de zwarte slavernij als onderwerp had (VS, 1865) of die van de

‘tzigani’ (Roemenië, 1856).

Ten tweede doet de titel van het stuk vermoeden dat het een zangstuk betreft (‘aria’), maar dit

berust op een misverstand: het is een chanson (sans mots), oftewel een Air. Dit is een populair genre

uit de laat 19e eeuw. Het adjectief 'Tzigana' suggereert weliswaar een band met het 'Zigeuner

Idioom', maar inhoudelijk is dat nauwelijks het geval: dergelijke muzikale trekken ontbreken vrijwel.

Hooguit bevat deze 'Aria' nog vage trekken van het zogeheten Zingarella genre, ontstaan in Italië en

Spanje, en begin 19e eeuw in bloei. Ook in deze ‘Aria’ is de Zingarella invloed nog enigszins af te lezen

uit de intern gesegmenteerde structuur, de sleutelwijzigingen en mineur. Daarnaast tekenen zich in

de Aria Tzigana sporen af (‘alla militaire’) van de Hongaarse Verbunkos-stijl: een muziekidioom uit

diezelfde periode, tot bloei gebracht door de zigeunerviolist János Bihari (geboren in 1764 nabij

Bratislava). Verbunkos maken deel uit van de Hongaarse muzikale traditie: van origine militaire

muziek bij de werving van rekruten (‘Werbung’) in het Habsburgse Rijk. Bihari was met zijn orkest

een graag geziene gast op banketten - alle leden gekleed in huzarenpakken - met als hoogtepunt het

Weens Congres (1814) waarin de staatsrechtelijke indeling van Europa bepaald werd.

János Bihari (1764-1827) Franz Liszt, foto 1858

De Hongaarse componist Franz Ferencz Liszt (1811-1886) was een bewonderaar van deze

zigeunermuzikant en typeerde diens muziek als ‘nectar voor het oor’ (Des Bohémiens et de leur

musique en Hongrie, Liszt, 1859). De Verbunkos deden in de tweede helft van de 19e eeuw

vervolgens hun intrede in de Opera, zo ook in het nieuwe Hongaars Nationaal Theater in Pest. De

Verbunkos werden al snel van hun 'zigeunertrekken' ontdaan, 'ver-germaniseerd' en verwerkt tot

romantische ballroom dancing. Tenslotte keerden deze Airs of Chansons (zoals ook de polka,

mazurka, valsa, etc.) via de Parijse salons de dances als Air de Dances terug naar de hoofdsteden in

midden- en oost Europa die Abraham Kuyper begin 20e eeuw zou bezoeken.

Kortom, de "Air Tzigana" was vooral een Hongaars deuntje: een souvenir van een natie die haar

onafhankelijkheid, identiteit en zelfbewustzijn zocht in de boeiperiode tussen het Congres van

Wenen (1814) en het Verdrag van Trianon (1920), toen van Hongarije onder invloed van de Eerste

Wereldoorlog nog slechts een rompstaat restte.

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – 15 Mei 2015

4

“Het is een aanstekelijke melodie die goed past bij het reiskarakter van de serie”, in de woorden van

de redacteuren. Jazz muzikant Tony Overwater heeft er inderdaad een fraaie interpretatie

aangegeven. De onbekende inspiratiebron voor de muziek bij de serie heeft echter wel degelijk een

naam: Jules Philipot, een Romantische Fransman.

Je kunt je nog afvragen of het te verkiezen was geweest om voor de vertolking niet op de Roemeense

Roma terug te vallen maar hiervoor Hongaarse Romungri ('geassimileerde zigeuners') te vragen.

Bijvoorbeeld László Bihari of Robby Lakatos - beide familie van de grote zigeunercomponist - of,

dichter bij huis, de 82-jarige Sinto Adolf Kokalo Weiss – pianist van het oude Koninklijk Zigeuner

Orkest Tata Mirando en zijn zeven zonen. Hun vertrouwdheid met de muzikale hof tradities en

salonmuziek zou een grotere kans van slagen hebben gehad op een performance dichter bij het

origineel. Al zou dat dan wel in een minder ruw arrangement geresulteerd hebben dan dat welke we

nu hoorden en zagen.

Op de IKON-site valt te lezen dat Kuyper de Roma bewonderde omdat zij als zwervend volk hun eigen

identiteit zo goed bewaarden. Hier laat de redactie zich meevoeren. In werkelijkheid en in zijn boek

had Abraham Kuyper ‘geen goed woord over voor de zigeuners’, zoals diens biograaf Jeroen Koch

eerder terecht schreef (2006: 510-511). Maar dat is weer een ander verhaal.

Bronnen:

‘Om de Oude Wereldzee’, Abraham Kuyper, Volume 1, 1907, Hoofdstuk De Zigeuners, pp. 164-238 http://www.digibron.nl/search/detail/e33246b2709d5f2e38ffae9d08cc54e8/om-de-oude-wereldzee/0

“Aria Tzigana” Bladmuziek (p. 200), uit Abraham Kuyper’s Om de Oude Wereldzee, Hoofdstuk 4, De

Zigeuners, pp. 164-238, Vol. 1

‘Om de Oude Wereldzee’, Afl. 1, IKON, http://www.ikonrtv.nl/programmas/om_de_oude_wereldzee/aflevering1

Trailer Aflevering 1: http://www.vimeo.com/icudocs/wereldzeetrailer

‘Gypsy Music in European Culture: From the Late Eighteenth to the Early Twentieth centuries’, door

Anna G. Piotrowska, vertaald door Guy R. Torr (2013)

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – 15 Mei 2015

5

Bijlage: “Aria Tzigana”, het Zigeunerlied in Abraham Kuyper’s ‘Om de Oude Wereldzee’

“Aria Tzigana” (p. 200), uit Abraham Kuyper’s Om de Oude Wereldzee, Hoofdstuk 4 De Zigeuners, pp. 164-238, Vol. 1