energie-innovatie

Zelfstandig blijven met domotica

In eigen omgeving oud worden – praktijkwenken

Zelfstandig blijven met domotica

In eigen omgeving oud worden – praktijkwenken

Domotica is de verzamelnaam voor een combinatie van diensten, apparaten en informatie-technologie op het gebied van veiligheid, comfort en zorg. Het programma ‘In eigen omgevingoud worden’ beoogde een impuls te geven aan duurzame toepassing van deze mogelijkheden inseniorenwoningen. Het programma is een initiatief van NIDO – Nationaal Initiatief DuurzameOntwikkeling - en ECN - Energieonderzoek Centrum Nederland.

In het kader van het programma hebben ouderen, woningcorporaties, zorginstellingen, onder-zoekers en consultants zich de afgelopen drie jaar verdiept in de praktische uitwerking vandomoticatoepassingen in de ouderenhuisvesting. De focus was daarbij gericht op het in beeldbrengen van de voorwaarden en mogelijkheden van duurzame toepassing van de informatie- encommunicatietechnologie en diensten.

Het programma omvatte onderzoek naar voorbeeldprojecten, discussiebijeenkomsten met betrok-kenen en onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van domotica. De slotbevindingen zijnhoopgevend, maar beslist niet eenduidig. De praktijk laat zien dat implementatie vandomotica, zeker op grote schaal, complex is. Maar mits doordacht ingevoerd, kandomotica wezenlijk bijdragen aan het opduurzame wijze langer zelfstandig blijvenwonen van ouderen.

Dit boekje belicht de resultaten van ditprogramma. Deze zijn van belang voor allepartijen - overheden, woningcorporaties,welzijns- en zorginstellingen - die een rol spelen bij het zorgen voor adequateseniorenhuisvesting. De resultaten van het experimenteerstadium zijn voldoenderijp voor een krachtig vervolg.

Josco Kester,programmamanager ‘In eigen omgeving oud worden’

2

Voorwoord

3

InhoudVoorwoord 2

Hoofdstuk 1 Vergrijzing en de rol van domotica 4

Seniorenwoningen in Best 7

Peter Baetsen van Futura Wonen: “Het experimenteerstadium voorbij” 8

Hoofdstuk 2 Veelzijdige mogelijkheden 10

Voorbeeldwoning in Den Haag 13

Hanneke van der Horst, adviseur ILSE: “Voorbeeldwoning verdrijft koudwatervrees” 14

Hoofdstuk 3 Domotica, waarom eigenlijk? 16

Serviceflats in België 19

Bewoner Wim Bähler: “Fitte ouderen overtuigen, ga er maar aan staan” 20

Hoofdstuk 4 Knelpunten bieden kansen 22

Renovatie in Tilburg 25

René van Loon, directeur Entron Nederland: “Dienstverlening sleutel voor succes” 26

Hoofdstuk 5 Naar een duurzame toekomst 28

Johan van der Leeuw, NIZW: “Ouderen gaan ver om uit verzorgingshuis te blijven” 32

Hoofdstuk 6 Websites en publicaties 34

Nederland vergrijst in rap tempo. Veel van de

‘nieuwe’ ouderen willen zo lang mogelijk zelfstandig

blijven wonen. De introductie van moderne informa-

tie- en communicatietechnologie in woningen is een

welkom hulpmiddel bij het honoreren van die wens.

Senior en maatschappij varen er wel bij, mits deze

technologische hulpmiddelen voldoende scoren op

alle drie de P’s van duurzaamheid: People, Planet

én Profit.

Het aantal 65-plussers neemt explosief toe, aldus een CBS-prognose, van nog geen twee miljoen in 1990 naar bijnavier miljoen in 2030 (zie grafiek 1). Dat leidt tot een groei-ende vraag naar relatief ‘dure’ ouderenhuisvesting diebovendien niet spoort met de wens van de doelgroep. De nieuwe generatie ouderen wil namelijk zo lang mogelijkzelfstandig blijven wonen. Ondanks misschien wat fysiekebeperkingen kunnen zij zo hun eigen leven blijven leiden,in een omgeving waarin ze zich thuis voelen. Een oudereverwoordde dit gevoel als volgt: “Zolang ik leef wil ik zelfstandig blijven wonen en zelf mijn zaken regelen zonder tussenkomst van buitenstaanders, al moet ik opmijn knieën vooruitkomen.” (Uit: internetdiscussiewww.zowilikoudworden.nl).

Ouderenhuisvesting kneltHet is belangrijk om in te spelen op deze wens. Niet alleenomdat het welzijn van de ouderen daarmee gebaat is,maar ook uit praktische overwegingen. Immers, er is nu aleen tekort aan ouderenwoningen. Gezien de sterke toe-name van deze bevolkingscategorie zal dit tekort zonderkoersaanpassingen snel oplopen. Ramingen leren dat hetaantal woningen om mensen van 55 jaar en ouder ade-quaat te huisvesten in 2020 kan oplopen tot de helft vande huidige woningvoorraad. In de huursector zal dit naarschatting zelfs 70 tot 80 procent zijn.

Extra voorzieningen op het gebied van comfort kunnenbestaande woningen aanmerkelijk bewonersvriendelijkermaken. Voorwaarde is wel dat de woningen veiliger en

4

Hoofdstuk 1 Vergrijzing en de rol van domoticaaa

nta

l in

milj

oen

en

Aantal 65-plussers in Nederland

43,5

32,5

21,5

10,5

01990

Grafiek 1: Prognose CBS

2000 2010 2020 2030

beter toegankelijk moeten worden voor bewoners die stap voor stap minder valide worden. Statistieken vanConsument en Veiligheid wijzen uit dat hieraan momen-teel het nodige schort. Jaarlijks komen zo’n 155.000 65-plussers na een ongeval in de privé-sfeer voor opnameof EHBO in een ziekenhuis of bij de huisarts. Van de méérdan 1.600 mensen die door een ongeval in en om het huisoverlijden is 79% ouder dan 65 jaar.

Deze verontrustende cijfers hebben de laatste jaren hetnodige in gang gezet. Een toenemend aantal woningenwordt ‘opgeplust’ om ze geschikter te maken voor oude-ren. Bijvoorbeeld door het verlagen van drempels, hetophogen van galerijen, het installeren van goede ver-lichting en aanpassingen in toilet en badkamer, zoals hetaanbrengen van een stang in de douche of een antisliplaagop de vloer.

Domotica biedt kansenMinder bekend is dat - in aanvulling op dergelijke bouw-kundige aanpassingen - informatie-en communicatie-technologie (ICT) mensen eveneens in staat stelt langerzelfstandig te blijven wonen. Toepassing van modernetechnologie in de woonomgeving staat bekend onder denoemer ‘domotica’, een samenvoeging van ‘domus’ (huis)en ‘telematica’ en omvat een combinatie van apparaten,informatietechnologie en diensten binnen en buiten dewoning. Op welzijnsgebied (People) levert domotica duswinst op, omdat hiermee de kwaliteit van wonen verbetert.Maar ook financiële haalbaarheid (Profit) en een zo laagmogelijk energiegebruik (Planet), de andere twee pijlersvan het duurzaamheidsbeginsel, zijn belangrijke elementenbij het toepassen van domotica.

Belangstelling groeitHet verbaast dan ook niet dat domotica al enkele jarensterk in de belangstelling staat. In een recent marktonder-zoek van CEA en USP Marketing Consultancy gaven 68 vande 100 ondervraagde woningcorporaties aan binnen driejaar te verwachten hiermee in huurwoningen aan de slag

5

te gaan. Ook projectontwikkelaars bieden steeds vakermogelijkheden op dit vlak aan als optie in luxe apparte-menten. Daar staat tegenover dat uit enkele eerste praktijk-toepassingen obstakels voor grootschalige toepassing vandomotica naar voren kwamen. Dit betrof met name toe-passingen op het gebied van veiligheid en zorg, zoalsalarmeringssystemen. Helaas lag het accent daarbij veelalop een overaanbod aan technologische snufjes, waardoorde bewoner zich eerder gehinderd voelt dan geholpen. Het aangeboden pakket was vaak niet toegesneden op debehoeften van bewoners en niet gebruikersvriendelijk. Ook werden de kosten door bewoners en corporaties alste hoog ervaren. Gelukkig leren recente ervaringen dat het ook anders kan.

Inmiddels zijn in de ouderenhuisvesting (inclusief woon-zorgcomplexen) ruim veertig domoticaprojecten gereali-seerd. In totaal betreft het zo’n 1.500 woningen. Daarnaastzijn circa honderd projecten in voorbereiding.

Zelfstandig zijn en blijvenDe bezoekers van de website ‘zowilikoudworden.nl’ hechten erg aan hun zelfstandigheid, hun privacy en eigenruimte. Een verpleeghuis zien velen als een inbreuk op deprivacy. “Je moet een kamer delen”, “je hebt weinig eigeninbreng” en “je moet maar afwachten of het personeelvriendelijk is”, worden als argumenten naar voren ge-bracht. Vrijwel unaniem wil men zo lang als mogelijk is inhet eigen huis blijven wonen. Wie zelfstandig is, blijft beterdeel uitmaken van de maatschappij volgens één van dedeelnemers aan het discussieplatform. Een andere oppertdat het “waarschijnlijk ook de goedkoopste oplossing is”.Voorwaarde om zelfstandig te blijven is wel dat de ouderendeel uit blijven maken van de maatschappij. “Er zou eencultuur moeten bestaan waarbinnen ouderen geïntegreerdblijven in de samenleving, met inkomensmogelijkheden envoldoende zorg en woningen die toegankelijk blijven.”

6

7

Woningcorporatie Domein, met als werkgebied Eindhoven, Best en Son en Breugel, installeerde in 2002

domotica in 49 seniorenwoningen van het complex Lidwinahof in Best. De ervaringen zijn positief.

Wel blijkt dat een dergelijke innovatie nadrukkelijk begeleiding behoeft.

Met de aanpassing van het seniorencomplex in Best was Domein de eerste woningcorporatie in Nederland diedomotica toepaste in de bestaande bouw. Het pakket bevatte een breed scala aan functies, variërend van actievepersonenalarmering tot toegangscontrole middels een camera bij de gemeenschappelijk voordeur met beeld opeen video-intercom in de hal en op de eigen TV.

Langer zelfstandig Over de domotica in hun woning is een ruime meerderheid (67 procent) van de ondervraagde bewoners vanLidwinahof zeer tevreden. Maar liefst 89 procent verwacht nu langer in de woning te kunnen blijven wonen. Bijna de helft (44 procent) is blijkbaar zo tevreden dat men bereid zegt te zijn per maand € 25,- te betalen voor devoorzieningen. Dit biedt mogelijkheden om bewoners zelf te laten betalen voor de extra aangeboden diensten.

Kinderziektes Aan de andere kant leeft er onder een minderheid van de bewoners ook bezwaren tegen de technologische snufjes.Vooral oudere bewoners hebben moeite met het oppikken van alle mogelijkheden. Verder maakten kinderziektes in

het systeem dat nogal wat bewoners functies uitschakelden.Vooral de inactiviteitsmeting gaf veel problemen. Uit de evaluatie blijkt dat veel informatieen begeleiding nodig is om de bewoners vertrouwd temaken met de toepassingen. Anders haken ze af.

In het geval van Domein zorgde de toepassing vandomotica bovendien voor een hogere energierekening. Veel bewoners reageerden verontrust op deze extra kostenvan zo’n € 30,- per jaar. Bij de start van het project was ditniet voldoende duidelijk gemaakt.

Voor meer informatie: Peter Baetsen, Futura, Postbus 4273, 5004 JG Tilburg; telefoon: 013-4653452.

Seniorenwoningen in Bestde

pra

ktijk

8

De bestaande woningvoorraad sluit in de toekomst

steeds minder aan op de behoefte van senioren om

zo lang mogelijk zelfstandig te blijven wonen, zo

concludeerde Woningcorporatie Domein uit

Eindhoven. “Daarom nam Domein de stap om de

mogelijkheden van domoticatoepassingen tegen het

licht te houden”, zegt Peter Baetsen. “Inmiddels is

het experimenteerstadium wel voorbij. Het is tijd

voor een grootschalige uitrol van domotica.”

Peter Baetsen is medewerker Productontwikkeling enInnovatie bij Futura, een samenwerkingsverband van zeswoningcorporaties in Brabant. Hij was nauw betrokken bijde evaluatie van het domoticaproject in De Lidwinahof inBest (zie pagina 7). Bij de Lidwinahof was de aanpak sterkaanbodgestuurd. Domein investeerde een flinke som om inde woningen een uitgebreid domoticapakket aan te bren-gen. “Plat gezegd kwam het erop neer dat de bewonerseen kastje kregen met alle lampjes aangeklikt. De instructieluidde: ‘wat u niet nodig hebt kunt u uitzetten’. Dat bleekniet de aanpak. Daarvoor lopen de behoeften van de bewo-ners te sterk uiteen.

Zo leerden we dat bewoners die met z’n tweeën wonenveel minder functionaliteiten nodig hebben. Bij alleen-staanden, vaak vrouwen, is dat juist omgekeerd. Ver-volgens kwam je weer tegen dat de bediening niet te inge-

wikkeld mocht zijn”. Kortom, aansluiten bij de behoefte isnodig. Maar hoe pak je dat aan?

Ontwikkeling in denkenSamen met andere partijen onderzocht Futura Wonen derandvoorwaarden voor een vraaggestuurde aanpak vandomotica voor senioren. Het oog viel al snel op de ontwik-keling van een basisvoorziening, de ‘residential gateway’.Baetsen: “Dit is een soort kastje waarop je alle sensorenaansluit om de communicatie met de buitenwereld te regelen. Vervolgens kun je dit naar behoefte uitbreidenmet allerlei functies.” De volgende stap was de constate-ring dat de levering van een dienst aan de bewoners voor-op dient te staan. “En dan praat ik over een dienst met eenheleboel verschillende facetten gedurende een lang traject.Momenteel werken we hiervoor een businessmodel uit.”

ProviderDomotica raakt aan vele aspecten, zoals infrastructuur,technische afstemming, zorg, veiligheid, voorlichting enbegeleiding. “Als woningcorporatie moet je vooral bezigzijn met de zaken die tot je competentie behoren en nietmet dit hele spectrum”, aldus Baetsen. De vraag is nu hoeje voor de totale dienstverlening een sluitend systeem kunt ontwikkelen met alle relevante partners. Daarbij denken we net zoals bij internet aan een soort ‘provider’.Samen met andere woningcorporaties zetten wij hiervooreen financieel model in elkaar.”

Doorbraak hoognodigVeel van wat nu is bereikt en wat is geleerd op domotica-gebied was mogelijk dankzij subsidies en financiële rege-

Peter Baetsen van Futura Wonen:

“Het experimenteerstadium voorbij”

“Als woningcorporatie moet je vooral bezig

zijn met de zaken die tot je competentie behoren

en niet met dit hele spectrum”

lingen. Baetsen noemt dat riskant: “Je blijft dan al snel inpilots hangen, omdat er geen prikkel is tot verdere ontwik-keling.” Voor een grootschalige uitrol is die verdere ont-wikkeling beslist nodig, maar dat kan alleen met meerderepartijen. Baetsen: “De woningcorporaties behoren nietalleen voor de investeringen in de beurs te tasten. Te meer,daar de ‘baten’ van dienstverlening meer naar andere par-tijen toevloeien, bijvoorbeeld naar de zorginstellingen. Je moet dus de kosten en baten eerlijk verdelen over allebetrokken partijen.” Verder is een doorbraak nodig om tevoorkomen dat alleen het ‘high end’ van de markt wordt

bediend, de welvarende particulier in een riant apparte-ment. Baetsen wijst erop dat aan het begrip domotica inde seniorencontext een licht negatief imago kleeft.Ouderen zeggen dan: domotica, daar ben ik niet aan toehoor, zo erg is het nog niet. Om daar aan tegemoet tekomen, is een term als ‘smart living’ wellicht handiger.

HuiswerkVoorlopig moet Baetsen tot zijn spijt constateren dat hetvurig gewenste businessmodel voor een grootschaligeaanpak van domotica dienstverlening er nog niet is: “Dehierbij betrokken partijen kennen elkaars wereld niet goed.Maar dat verandert snel. Iedereen is hard bezig om hetbenodigde huiswerk te maken. Een doorbraak zit eraan tekomen.”

“Je moet de kosten en baten eerlijk verdelen

over alle betrokken partijen.”

9

interview

In een domoticawoning vergemakkelijken talrijke

elektrische apparaten en netwerken het zelfstandig

wonen. Flexibiliteit, bedieningsgemak en diensten

zijn daarbij telkens de sleutelbegrippen. In dit hoofd-

stuk een overzicht van de terreinen waarop

domotica een belangrijke rol kan spelen.

Domotica is vooral consumentenelektronica, onderlingverbonden door een ‘naadloos elektronisch netwerk’. Het draagt op efficiënte wijze bij aan het plezier, de waardeen duurzaamheid van het wonen. Daarbij gaat het zowelom functies te besturen als om het vergemakkelijken vandiensten uit de woonomgeving. Functies die domotica kanregelen zijn het verwarmen, ventileren en verlichten van de woning. Het dienstenpakket varieert van alarmeren tottelefoneren en televisie kijken. Iedere toepassing kenmerktzich door flexibiliteit en een zo eenvoudig mogelijke be-diening, waar mogelijk op afstand.

ToepassingenDat het bij domotica gaat om consumentenelektronica stelt speciale eisen aan de distributie, de installatie, hetgebruiksgemak en de prijzen. Essentieel is het neerzettenvan een solide en open netwerk, afgestemd op de individu-ele behoefte van ouderen. ‘Domotica moet naadloos, pijn-loos en probleemloos zijn’, aldus belangrijke spelers opdeze markt als Philips en Microsoft. Bij toepassingen voorouderen gaat de aandacht vooral uit naar de functies ophet gebied van de zorg, communicatie, comfort en energie.

NoodoproepsysteemMet behulp van een ‘zorgtelefoon’ kan een hulpverlenervia een directe ‘spreek/luister’-verbinding met de bewoner

10

Hoofdstuk 2 Veelzijdige mogelijkheden

Met het rode koord (rechts) kan de zorgcentrale direct worden

gewaarschuwd.

in contact komen zonder gebruik van een telefoon. Als eriets aan de hand is, kan de bewoner met een simpele druk op een knop een noodoproep plaatsen bij de zorg-centrale. De zorgcentrale kan op meerdere plaatsen in huis op deze manier worden gewaarschuwd. Bijvoorbeeldvia een halssnoer met knop en via koordjes in badkamer,wc en slaapkamer.

InactiviteitsmetingEen bewegingssensor kan automatisch alarmeren. Hetsysteem treedt in werking als de bewoner gedurendelangere tijd niet beweegt. In eerste instantie gaan delichten aan en vraagt een medewerker vanuit de alarm-centrale of alles in orde is. Wordt hier niet op gereageerd,dan komt men in actie. De bewoner zet de activiteits-meting bij vertrek uit door een staafje aan een sleutel-hanger langs het kastje in de hal te bewegen. Bij binnen-komst treedt het systeem op dezelfde manier weer in werking.

ToegangscontroleEen camera bij de voordeur verhoogt de veiligheid van de woning. Dit is vooral nuttig in woningcomplexen meteen centrale toegangsdeur. In de hal van de woning hangteen intercom waarop een zwart-wit-beeld verschijnt vandegene die aanbelt. Zo kan de bewoner zien wie er voor de deur staat en eventuele ongewenste bezoekers nietbinnenlaten. Bovendien kan dit beeld ook op de TV gezienworden. Dit is vooral prettig voor mensen die slecht terbeen zijn, maar vereist wel dat de TV op ‘stand-by’ blijftstaan. Zorgverleners hebben bovendien baat bij een

Een intercom met beeldscherm verhoogt de veiligheid van

de woning.

Rode alarmknop in de keuken.

11

elektronisch slot dat op afstand vanuit de zorgcentrale te bedienen is. In noodgevallen kunnen zij dan altijd in de woning binnenkomen, zonder dat er een centralesleutelkast nodig is.

Brandalarm en -preventieRookmelders schakelen bij brand en rookontwikkelingautomatisch door naar de alarmcentrale. Daarnaast wordtde elektrische kookplaat automatisch uitgeschakeld bij hetverlaten van de woning. Dit kan ook rookontwikkelingvoorkomen.

InbraaksignaleringIn de hal kan de bewoner een inbraakalarm aan- en uitzet-ten. Dit gebeurt door een metalen staafje aan de sleutelboslangs een kastje te halen. Het huis ‘weet’ dan dat de be-woner thuis is of juist niet. Het alarm gaat ook ‘s nachtsaan. Dit gebeurt door middel van de ‘slaap’-knop in deslaapkamer.

Automatische verlichting Via sensoren in hal, badkamer en wc gaat bij binnenkomstautomatisch de verlichting aan of uit. Bij ’s nachts opstaangaan de lichten naar de wc automatisch aan, terwijl hetinbraakalarm zichzelf even uitschakelt. Door een druk opde knop in de slaapkamer gaan de lampen weer uit en hetalarm aan.

BinnenklimaatVerwarming, ventilatie en zonwering zijn volautomatischop elkaar af te stemmen. De gewenste temperatuur enventilatie is via sensoren af te stellen. Daarbij kan rekening worden gehouden met de invloed die het openen en sluiten van ramen heeft. Ook is de besturingvan de zonwering elektronisch regelbaar, afhankelijk van de hoeveelheid zonneschijn. Bij een optimale afstelling is een besparing op het energiegebruik te realiseren.

12

Met een staafje schakelt men de activiteitsmeting aan of uit.

Alarmband. Foto: ILSE

In september 2002 is de Haagse wijk Moerwijk een voorbeeldwoning ingericht met domoticatoepassin-

gen. Dit gebeurde op basis van de resultaten van panelgesprekken met ouderen en mantelzorgers.

De ervaringen hiermee zijn in kaart gebracht.

De Haagse wijk Moerwijk is een sterk vergrijzende naoorlogse wijk. In deze wijkis door de stichting Kennis- en Adviescentrum ILSE, samen met woningbouw-corporatie Vestia Den Haag Zuid-Oost en zorgaanbieder GDVVgroep, in 2002 eenvoorbeeldwoning ontwikkeld. In deze woning is de domotica zo onopvallendmogelijk aangebracht. Niet alleen om de sfeer van ‘gewoon wonen’ zo minmogelijk te beïnvloeden, maar ook om aan te sluiten bij de belevingswereld vande ouderen. Verder is terughoudend omgegaan met de toegepaste functies.Vanuit de individuele behoefte is altijd uitbreiding van functies mogelijk. Omdezelfde reden zijn zoveel mogelijk gewone schakelaars toegepast.

ReactiesDe voorbeeldwoning is niet bewoond en maakt onderdeel uit van een complexaanleunwoningen in de nabijheid van het Zorgcentrum Moerwijk. Het project istot stand gekomen aan de hand van door ouderen zelf gesignaleerde problemenen obstakels binnen de woonsituatie. Daarbij is rekening gehouden met devaardigheden van de gebruikers. Honderden ouderen zijn in deze woning rond-geleid en hebben de toepassingen gebruikt en becommentarieerd.

OnderzoekVoor dit project heeft ILSE, met ondersteuning van NIDO, een onderzoek uitgevoerdonder respondenten in de vierde levensfase (75 jaar en ouder). Hieruit blijkt dat vooruitleg van de functies en de bediening van de domotica veel tijd moet worden uitge-trokken. Wel zijn ouderen goed in staat de functies en de bediening op bruikbaarheidin hun individuele situatie te beoordelen. Voorts zegt ongeveer 70 procent van deouderen bereid te zijn bij te dragen aan de kosten voor een domoticapakket, mits deze verhoging beperkt blijft. Op basis van de opgedane ervaringen heeft ILSE een vraaggestuurde methode ontwikkeld voor een domotica-woning op maat voor zelfstandig wonende ouderen.

Voor meer informatie: Adviesbureau Stichting Kennis- En Adviescentrum ILSE (Independent Living for Seniors),Zwaardvegersgaarde 64, 2542 TG Den Haag, tel. 070 366 8913, website: www.stichting-ilse.nl

Voorbeeldwoning in Den Haagde

pra

ktijk

Foto

: ILS

E

13

Een bezoekster probeert in de voor-

beeldwoning het bedieningsgemak

van de keuken uit.

14

Hanneke van der Horst, adviseur ILSE:

“Voorbeeldwoning verdrijft koudwatervrees”

De Stichting ILSE (Independent Living for Seniors)

steekt ouderen en mensen met beperkingen de hel-

pende hand toe om zelfstandig te blijven wonen en

zo de regie over het eigen leven te behouden. De

introductie van domoticatoepassingen vormt daartoe

een belangrijk hulpmiddel. Adviseur Hanneke van der

Horst stuit daarbij regelmatig op ‘koudwatervrees’.

“Om die te overwinnen biedt een voorbeeldwoning

vaak uitkomst. Hierin kunnen de mensen oefenen en

krijgen zij antwoord op alle persoonlijke vragen.”

In samenwerking met woningcorporaties en (thuis)zorg-instellingen doet ILSE domoticaprojecten in Den Haag enomgeving. Eén van die projecten was het inrichten van eenvoorbeeldwoning in de woonzorgzone Moerwijk (zie ookpag 13) en in Midden-Holland. Bij het inrichten van dewoningen gaat ILSE zoveel mogelijk uit van de wensen vande gebruiker. “Wat wil de betrokkene zelf? Dáár gaat hetom”, aldus Van der Horst. “Dus geen overkill aan functies,maar toepassingen die voor de ouderen van nu, de 75-plussers, haalbaar zijn. Daarom zijn die voorbeeld-woningen zo belangrijk. Elke keer blijkt dat de algemenewaardering heel hoog is. Mensen die in eerste instantiezoiets hebben van ‘o jee, dat kan ik niet’ veranderen vaakcompleet van opvatting als ze er eerst kennis mee kunnenmaken.”

Valse alarmeringenTe veel functies en moeilijke bedieningspanelen zijn dus uit den boze. Vooral vanwege de kans op een trits aanvalse alarmeringen. Van der Horst: “Maak je het teingewikkeld, dan vergeet men al snel bij het verlaten van

de woning of een nachtelijk bezoek aan het toilet een knopje in te drukken. Met als gevolg dat op onverwachtemomenten een stem vanuit de meldcentrale door het huis klinkt met de vraag wat er aan de hand is. Dat zijnvoor ouderen nare ervaringen. Het komt voor dat om diereden een systeem wordt afgesloten. Dan is alle moeitevoor niets geweest.” Maar wat doe je daaraan? “Slimnadenken over het systeem”, luidt haar kordate advies.“Wat kunnen mensen wel, wat kunnen ze niet? Wat goed werkt is bijvoorbeeld een elektronisch deurslot.Dat slot weet dat jij binnenkomt en schakelt automatischhet alarm uit.”

StappenplanToch houdt ILSE zich zelf niet zozeer bezig met de techniek.“Wat wij doen is onderzoeken of de domotica aanslaat bijouderen. Ook begeleiden we de senioren binnen service-complexen. Wij richten zo’n woning in en leggen aan dehand van de voorbeeldtoepassingen uit hoe het allemaal

werkt en we oefenen bepaalde vaardigheden. Daarnaastgeven wij woningcorporaties advies over een begelei-dingstraject”, aldus Van der Horst. “Van daaruit kun jeonderzoeken waar de behoeftes liggen en wat de vaardig-heden zijn.” Verder organiseert de stichting bijeenkomstenvoor mensen van woningcorporaties of (thuis)zorginstellin-

“Geen overkill aan functies, maar toepassingen

die haalbaar zijn voor de ouderen van nu”

15

gen. “Dat doen we om onszelf te presenteren en omkennis uit te wisselen”, aldus de adviseur. “Wij geven danpresentaties rond een bepaald thema en laten zien wat denieuwste ontwikkelingen zijn op domoticagebied.” Alsnon-profit-organisatie is de stichting onafhankelijk vanleveranciers en fabrikanten.

StruikelblokVan der Horst heeft hoge verwachtingen van domotica bijtoekomstige ouderenhuisvesting. “De mogelijkhedenvanuit die techniek zijn enorm breed. Het grootste struikel-blok op dit moment zijn de kosten. Door schaalvergrotingzullen die in de nabije toekomst ongetwijfeld snel dalen.En om die kosten beperkt te houden, raden we aan omgoed te kijken naar wat wel en niet nodig is. Maar vanuitde techniek kan bijna alles. Aandachtspunt is vooralouderen van het nut te overtuigen. Als het te lastig is,haken ze snel af. En de ene oudere is de andere niet.”

interview

“Aandachtspunt is ouderen van het nut te overtuigen.

Als het te lastig is, haken ze snel af.”

16

De meeste ouderen willen zo lang mogelijk zelf-

standig blijven wonen. Eigentijdse domoticatoepas-

singen zijn juist voor deze doelgroep een wenkend

perspectief. De nieuwe technologie in huis verhoogt

het gevoel van veiligheid en verbetert het gebruiks-

gemak van woningen. Maar er zijn meer pluspunten.

Communicatie met een zorgcentraleDe domoticavoorziening die het mogelijk maakt automa-tisch contact te leggen met een zorgcentrale is het meest

populair bij ouderen. Dat ligt ook voor de hand, want eendergelijk systeem maakt het mogelijk om te allen tijdevanuit je eigen omgeving hulp van buitenaf in te roepenzonder gebruik te hoeven maken van een telefoon. Deautomatische inactiviteitsmeting maakt minder afhankelijkvan anderen. Zonder een dergelijk systeem moeten dieimmers regelmatig langs komen om te kijken of alles noggoed gaat met de bewoner.

Verzorgers hebben sneller en gemakkelijker toegangWanneer in het domoticasysteem ook een op afstandbedienbaar voordeurslot is opgenomen, wordt het voorverzorgers gemakkelijker om bij noodgevallen de woningte betreden. De verzorger hoeft dan niet eerst naar eencentrale sleutelpost om de sleutel van de woning op tehalen, waardoor deze sneller bij de bewoner kan zijn.

Verbeterde brand- en inbraakveiligheidEen domotica-installatie verbetert de veiligheid van dewoning door de aanwezigheid van elektronische meld-systemen. Bij inbraak of brand wordt automatisch contactgelegd met een alarmcentrale. Naast de reële verbeteringvan de veiligheid, vergroot deze voorziening ook hetveiligheidsgevoel van de bewoner.

Verhoging van het wooncomfort en veiligheidDe voorziening waarbij middels sensoren de verlichting in de hal, de WC en de badkamer automatisch aangaan bij binnenkomst, ervaren bewoners als een verbeteringvan het comfort en de veiligheid. De kans op vallen enstruikelen verkleint, zo leert de ervaring.

Hoofdstuk 3 Domotica, waarom eigenlijk?

17

Langer zelfstandig blijven wonenDomotica kan een belangrijke bijdrage leveren aan hetlanger zelfstandig laten wonen van ouderen zonder dat de kwaliteit van de zorg erop achteruit gaat. Wel moet dewoning hiertoe geschikt zijn en bijvoorbeeld geen trappenhebben. Naast het feit dat hiermee het belang vansenioren en wijken gediend is, ligt juist in dit aspect eenbelangrijk maatschappelijk voordeel. Door de sterketoename van het aantal senioren is huisvesting in ver-zorgingshuizen alleen uit financieel oogpunt al geen haal-bare optie.

Domotica en energieverbruikMet een domoticasysteem is ook energie te besparen.Hoeveel dit is, hangt af van de individuele situatie. Uitonderzoek blijkt dat in een woning van begin jaren tachtigde besparing minstens 20 kWh elektriciteit en 33 m3 aard-gas per jaar is, en kan oplopen tot 107 kWh elektriciteit en105 m3 gas per jaar (zie tabel). In euro’s levert dat eenvoordeel op van tussen de € 19,- en € 68,- per jaar. Opdeze manier kan een groot deel van het extra elektriciteits-gebruik van de domotica-apparatuur gecompenseerdworden. In de praktijk zijn hiervoor verbruiken gemetenvan ongeveer 150 kWh elektriciteit per jaar oftewel eenkostenverhoging van € 24,50 op jaarbasis (zie tabel).

De energiebesparingsfuncties zijn eenvoudig in de huidigegeneratie domoticasystemen in te bouwen. Mogelijkheden liggen met name in de beperking van hetenergiegebruik van het huisautomatiseringssysteem en het personenalarmeringssysteem; vooral de ‘stand-by’-functie heeft een groot aandeel in het energiegebruik. Ook het goed inregelen van de verwarmings- en ventilatiefuncties loont. De besparingen worden gerealiseerd met behoud vancomfort; de bewoner merkt er dus niets van. Dit pluspuntis niet alleen uit energiebesparingsoogpunt van belang. In projecten zonder aandacht voor dit aspect, steeg name-lijk het elektriciteitsgebruik van een ouderenhuishoudendoor toepassing van domotica. Veel bewoners bleken daar moeite mee te hebben (zie hoofdstuk 3).

Tabel: Overzicht energiebesparing

Type bewoner

Zuinig

Gemiddeld

Minst zuinig

Besparing

aardgas

[m3/jaar]

33

44

105

Besparing

[€/jaar]

19

31

68

Besparing

elektriciteit

[kWh/jaar]

20

63

107

Voordelen op een rij

Samengevat kan domotica voor ouderen die zelfstandigwillen blijven wonen de volgende voordelen opleveren:

* Door een intelligent communicatiesysteem met dezorgcentrale kan er altijd een beroep worden gedaan op hulpdiensten, waardoor de bewoner zich minderafhankelijk hoeft te voelen.

* Verzorgers hebben sneller en gemakkelijker toegang tot de woning doordat de zorgcentrale het deurslot opafstand kan openen.

* Veilig gevoel door aanwezigheid van inbraakalarm, rookmelder en intercom met beeldscherm.

* Verlichtingsfuncties verhogen comfort en veiligheid enkunnen daardoor valpartijen voorkomen.

* Verlichting en verwarming worden efficiënt aangestuurd.

* De energiebesparingsmogelijkheden zijn goed voor hetmilieu, spekken de portemonnee en werken draagvlak-verhogend.

In de praktijk is gebleken dat er grote verschillen inwensen zijn tussen bewoners. Het is daarom essentieel om het aanbod individueel af te stemmen op de vraag van de betrokken bewoner.

Lampje met bewegingssensor (rechts). Foto: ILSE

18

19

Serviceflats Invest NV (België) heeft een financieringsprogramma opgericht om domoticatoepassingen

in ouderenwoningen te financieren. Hiertoe is een serviceflat gebouwd met domoticafuncties die

voldoen aan de wensen van de bewoners. Het project maakt het mogelijk om ook in het lagere huur-

segment domotica aan te bieden.

De Vlaamse overheid constateerdedat er een behoefte bestaat aanhuurflats voor ouderen in het lage-re segment. Serviceflats Invest NVheeft hierop ingehaakt met debouw van een serviceflat voorzienvan domoticatoepassingen. De woningen zijn toegankelijk voor rolstoelpatiënten. Er is groteaandacht voor comfort. In geval van nood kunnen de bewoners via een oproepsysteem een beroep doen op de verpleging en verzorging. Op kosten wordtbespaard door toepassing van eengestandaardiseerd bouwconcept,door gebruik te maken van eengunstig energietarief (water verwarmen in de nachtelijke uren) en door zuinig met energie om te gaan.

Bewoners waren in eerste instantie niet zo tevreden. Als na drie maanden de vraag opnieuw wordt gesteld, blijkt echter dat ze de domotica niet meer kwijt willen. Klacht is wel dat het systeem niet erg flexibel is. Intussen zijn al 700 woningen gebouwd. De fase van pilotprojecten is allang gepasseerd. Doel is om 5000 woningen in tien jaar tijd te realiseren. Het concept is gestandaardiseerd: binnen de minimumeisen van het concept, kan de architect de vormgeving wijzigen.

Voor meer informatie: Serviceflats Invest, Frankrijklei 53-55, Bus 7, 2000 Antwerpen, tel. (03) 222 94 94, website: www.sfi.be

Serviceflats in Belgiëde

pra

ktijk

20

Bewoner Wim Bähler:

“Fitte ouderen overtuigen, ga er maar aan staan”

Oud-Philipsmedewerker Wim Bähler tilde in zijn wijk

Het Eversveld in Geldrop samen met enkele andere

bewoners een domoticaproject van de grond. Op

basis van een technisch uitgewerkt plan pionierden

zij anderhalf jaar lang om te kijken welke apparatuur

het beste werkte. Dertien woningen maken gebruik

van het systeem en het project verdient volgens

Bähler absoluut navolging. “We zijn nog steeds de

enige ouderen die iets dergelijks zélf hebben

gedaan.”

Maar eerlijk is eerlijk, Bähler kwam niet helemaal onbesla-gen ten ijs. “Na mijn Philipstijd ben ik min of meer toe-vallig in de geestelijke gezondheidszorg terecht gekomen.Daardoor had ik veel contacten met de provincie. Zo kreegik gegevens over de demografische ontwikkeling vroeg-tijdig onder ogen. Daaruit bleek dat met name in de regiorond Eindhoven aan de vooravond stond van een grotevergrijzing, met voorzieningen die daar absoluut niettoereikend voor waren.”

Vitaal GrijsEen initiatief om in Geldrop serviceflats te bouwen voorouderen, was de uiteindelijke vonk voor Bähler om totactie over te gaan: “Toen het project werd gepresenteerd

eind 1997, bleek dat er maar een paar mensen uit de wijkwilden verhuizen. De rest bleef liever zitten. Dat wastijdens de start van het project Vitaal Grijs, met als spilgedeputeerde Van Nistelrooij. Hij zocht mensen die meewilden doen en zo ben ik er ingerold. De grote vraag wasnatuurlijk: wat moeten we doen als we hier willen blijvenwonen. Al snel werd duidelijk dat er dan wat aan de huizenmoest gebeuren. De volgende stap was kijken naar anderemogelijkheden en zo kwam domotica in beeld.”

Rode knopUitgangspunt was professionele hulp in noodsituaties viade 24 uur per dag bemande alarmeringscentrale van dethuiszorg en de speciale telefoon met de rode knop.Bähler: “De huizen zijn voorzien van elektromechanischvoordeurslot, dat door de zorgcentrale op afstand teopenen is als hulp voor de deur staat. Belangrijke voor-waarde was ook: zo min mogelijk hak- en breekwerk! In het systeem zijn voorts inbraak- en brandmeldinggeïntegreerd. Ook is een basisvoorziening voor huis-automatisering toegevoegd. Waar nodig, zijn in een laterstadium andere voorzieningen eenvoudig toe te voegen.”Uiteindelijk is het systeem vorig jaar in dertien huizen inhet Eversveld geïnstalleerd.

NavolgingBähler vindt dat het project in Geldrop zeker navolgingverdient. “Het grote voordeel is dat je gemengde wijkenhoudt. De oudere en jongere huiseigenaren kennen elkaarnu ook beter, waardoor het niet zo moeilijk is om hulp tekrijgen. Dat is een meerwaarde.” Het voornaamste advies

“Voorlichting is over het belang van domotica

is nodig op een moment dat ouderen nog

goed van lijf en leden zijn.”

dat hij bij toekomstige projecten wil meegeven, is datmensen zich moeten realiseren dat er iets móet gebeuren.“Het kost ontzettend veel moeite om ouderen zover tekrijgen. Men voelt zich fit en wil er nog niet aan. Dat is de kop in het zand steken. Inmiddels is in onze wijk algebleken, dat het nodig is en dat het wérkt.”

SubsidieEen dergelijk systeem is niet goedkoop. “Geld kan zekereen struikelblok zijn”, erkent ook Bähler. “Ons initiatiefheeft van de provincie een vrij aanzienlijk ontwikkelbudgetgekregen. Dat heeft het uitwerken en introduceren van hetsysteem mogelijk gemaakt en ons ook over de brug ge-holpen. Maar het is natuurlijk vooral een onderwerp waar-in gemeenten en woningcorporaties moeten investeren.

Daarbij zou de aandacht in eerste instantie naar alleenwonende ouderen dienen te gaan. Daarnaast is veel voor-lichting nodig om ouderen zelf bewust te maken van hetbelang om voor domotica te kiezen in hun woning op eenmoment dat zij nog goed van lijf en leden zijn. Als je vindtdat mensen langer thuis moeten wonen, moet je nú totactie overgaan. Alleen maar zoiets zeggen en niets doen isonverantwoord.”

interview

“Als je vindt dat mensen langer thuis moeten wonen,

moet je nú tot actie overgaan.”

21

22

In de afgelopen jaren is veel geëxperimenteerd en

getest met domoticatoepassingen. Zoals wel vaker

bij innovaties is ook hier regelmatig sprake van

vallen en opstaan: de implementatie van domotica-

toepassingen verloopt verre van vlekkeloos. Daar

staat tegenover dat de ervaring leert dat voor de

gesignaleerde problemen veelal snel oplossingen

worden aangedragen.

Problemen bij het gebruik en kinderziekten in de techniekDe domoticatechnologie is vaak complex. Soms blijkt dater in de praktijk toch zaken mis gaan, bijvoorbeeld door

storingsgevoeligheid of omdat bewoners vergeten bepaal-de handelingen te verrichten. Gevolg kan zijn dat bewo-ners het systeem van inactiviteitsmeting uitschakelen. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn. Het is dan ookzaak de besturingsapparatuur niet alleen goed door een-deskundige te laten inregelen, maar ook de bewonersintensief te begeleiden bij het zich eigen maken van hetsysteem. Bij enkele projecten is geopperd om de bewonersniet tijdens de verhuizing met de informatie over hetdomoticasysteem te belasten. Het is beter om de domoticain eerste instantie uit te schakelen en de bewoners danenkele maanden later, wanneer ze aan hun nieuwe woninggewend zijn, hierover te informeren.

Onvolledige benuttingEen goede voorlichting en begeleiding van de bewonersover het gebruik van de toepassingen blijkt van grootbelang te zijn. Schort het hier aan, dan blijkt al gauw dat de bewoners de domoticatoepassingen niet volledigbenutten. Hoe belangrijk dit aspect is, blijkt uit het project‘Lidwinahof’ (zie pag 7). Veel bewoners bleken ook navoorlichtingsbijeenkomsten en een rondleiding in eendemonstratiewoning de voorzieningen niet op waarde te kunnen schatten. Soms wordt ook niet adequaat ge-reageerd op bewoners met vragen over de werking van de apparatuur, met als gevolg dat de bewoners minder gemotiveerd zijn om de domotica te gebruiken.

In het voorbeeldproject Moerwijk van de Stichting ILSE(zie pag 13) is juist veel ervaring opgedaan met de com-municatie met bewoners. Via observatie, instructie eninterviews is vastgesteld aan welke domoticafunctiesouderen het meeste behoefte hebben en hoe bewoners

Hoofdstuk 4 Knelpunten bieden kansen

Simpele symbolen vergroten het gebruiksmak van domotica.

23

zich de diverse domoticatoepassingen eigen kunnenmaken. Deze ervaringen zijn zeer waardevol bij het ontwik-kelen van een goede voorlichtingsaanpak.

Ingewikkelde bedieningHet bedieningsgemak van de apparatuur laat soms tewensen over. Dit speelt extra op, omdat juist ouderen metlichte functionele beperkingen behoefte hebben aan

gemakkelijk te bedienen apparatuur. Zo wordt dealarmeringsfunctie van domotica zeer gewaardeerd, maaris deze in de praktijk vaak te complex om die goed te latenwerken. Daarnaast vraagt de wijze van alarmering intensiefoverleg met zorginstellingen, mantelzorg en politie enbrandweer. Al deze partijen hebben te maken met huneigen werkwijzen. Het vraagt dan ook veel afstemming om te kunnen garanderen dat domotica-alarmering

Een rookmelder aan het plafond vergroot de veiligheid.

24 uur per dag tot het in gang zetten van de juiste reactiesleidt.

Geen flexibiliteitDe praktijk leert dat de kwaliteitsverbetering van wonenmet domotica alleen zo wordt ervaren als die goed isafgestemd op het individu. Bewoners moeten niet verplichtworden een uitgebreid standaardpakket af te nemen. Datbetekent bij voorkeur een flexibel aan te passen domotica-pakket met in- en uit te schakelen functies. In de praktijk isdat er niet altijd. In het project ‘Lidwinahof’ bleek dat watvoor een deel van de bewoners een welkome aanvullingwas, voor andere bewoners niet gewenst was, of moeilijkom mee om te leren gaan. Het is dus belangrijk omsystemen te hebben die je goed kunt afstemmen op deindividuele behoeften van de bewoner en ook op wat debewoner ‘aan kan’. Het gebruiksgemak van de bedienings-apparatuur moet eenvoudig zijn en gemakkelijk aan teleren. De apparatuur moet ook goed geïntegreerd wordenin de woonomgeving. Geen lelijke kastjes op plekken in hetzicht bijvoorbeeld. Een eerste vereiste voor het slagen vandomotica is dat de individuele bewoner met zijnpersoonlijke voorkeuren centraal staat. Vraaggestuurdaanbieden is daarom noodzakelijk. Dit voorkomt ook een‘overkill’ aan voorzieningen en onnodige kosten.

Negeren milieu- en energiegebruikMilieu- en energieaspecten (Planet) van domotica negeren,zoals nu nog vaak gebeurt, is niet verstandig. Enerzijds iseen hoog energiegebruik slecht voor de acceptatie doorbewoners. Anderzijds zijn er kosten te besparen doorenergiebesparende functies aan domotica toe te voegen.Dit draagt weer bij aan de betaalbaarheid. Bewoners willen niet voor de onaangename verrassing komen testaan dat het energiegebruik is gestegen, zoals blijkt uit desoms felle reacties van bewoners als zij daar later achterkomen. Daarom is het belangrijk bij het aanbieden van

domotica het energiegebruik te beperken en de bewonershierover vooraf goed te informeren. Als op het domotica-systeem ook energiebesparingsfuncties zitten, kan het ver-bruik bovendien dubbel en dwars worden gecompenseerd(zie hoofdstuk 2). Oog voor het energieaspect betekent dusdriedubbele winst: het is goed voor het milieu, spekt deportemonnee en werkt draagvlakverhogend.

Batterijen die vervangen moeten worden, zijn ongewenst,niet alleen vanuit milieuoogpunt, maar ook om kosten enoverlast door onderhoud of uitval van het systeem tevoorkomen. Verder kunnen comfortfuncties in domoticameehelpen bij het ondersteunen van energiezuinig gedrag,zoals blijkt uit een studie van ECN en Milieu Centraal.Voorbeelden zijn het lager zetten van verwarming,ventilatie en verlichting tijdens de nacht en bij het ver-laten van de woning. Het vorige hoofdstuk liet zien dat,mits goed opgepakt, met domotica ook energievoordelenzijn te boeken.

Meerkosten Een belangrijk knelpunt op dit moment bij de groot-schalige toepassing van domotica zijn de kosten. Omdomotica rendabel aan te kunnen bieden is het nodiggelijktijdig de kosten te verlagen en de opbrengst te ver-groten. In veel proefprojecten kwamen de meerkosten nog voor rekening van de woningcorporatie. Uit ervarin-gen bij proefprojecten blijkt dat bewoners als zij positieveervaringen met domotica hebben, ook bereid zijn om daariets voor te betalen. Het blijkt wel dat veel bewoners pasna ervaring hiermee te hebben opgedaan, duidelijk dewaarde inzien van domoticavoorzieningen. Soms geven woningcorporaties aan dat er voor hen ook een economisch voordeel is aan een woning metdomotica. Zo’n woning blijft immers ook naar de toe-komst toe een aantrekkelijk object voor de verhuur.

24

Op initiatief van Woningcorporatie TBV Wonen in Tilburg zijn 41 bestaande woningen in de Mandelahof

voorzien van domotica. Daarbij is met name geïnvesteerd in veiligheid en comfort. De bewoners tonen

zich tevreden over de nieuwe technologie in hun huis.

De domotica is na renovatie van de woningen aangebracht, met nadrukkelijke aandacht voor voorzieningen op hetgebied van veiligheid en comfort. De woningcorporatie hechtte in dit project veel belang aan de mogelijkheid voorouderen om langer in de eigen woning te kunnen blijven. Ook was er een economische drijfveer: een woning metdomotica is in de toekomst een aantrekkelijk object voor verhuur. Energiebesparingsmogelijkheden waren vanondergeschikt belang. Een duurzaamheidsaspect is wel dat in aanvulling op draadloze technologie gebruik isgemaakt van de bestaande bedrading voor het lichtnet. Nieuwe bekabeling met al het daarbij behorende breek-werk kon hierdoor achterwege blijven.

Haken en ogenBij aanvang wachtten de initiatiefnemers enkele flinke hobbels.Zo kostte het de betrokken zorginstellingen nogal wat tijd enoverleg om een rooster te maken voor 24-uurs zorg. Ook aan de doormelding van inbraak en brand via de GGD aan politie enbrandweer zaten de nodige haken en ogen, vooral omdat deinstanties verschillende eisen stelden aan alarmeringen. Eensucces is dat de domoticaleverancier een consortium is aange-gaan met een belangrijke producent van personenalarmerings-apparatuur. Deze samenwerking maakt het mogelijk dat er snelmeer domotica voor ouderen op de Nederlandse markt komt.

Nieuwe investeringenDe bewoners blijken open te staan voor domotica. Wel moestende bewoners erg wennen aan de moderne faciliteiten in hunwoning. Nieuwe bewoners betalen € 11,50 per maand. Dit geldwordt gereserveerd voor nieuwe investeringen in de alarm-melding en -opvolging.

Voor meer informatie: Kees Jan van Diemen, TBV Wonen,Postbus 356, 5000 AJ Tilburg; telefoon: 013 594 3362.

25

Renovatie in Tilburg

Kees Jan van Diemen van TBV Wonen is nog

steeds nauw betrokken bij het domoticagebruik

door de bewoners van het Mandelahof.

de p

rakt

ijk

Conceptvorming, realisatie, en aanbieden van

bijbehorende diensten en services. Dát is in kort

bestek het pakket dat Entron Nederland aanbiedt

om de toepassing van domotica tot een succes te

maken. “We proberen de kennis over domotica te

bundelen”, zegt directeur René van Loon.

“Vervolgens ontsluiten we die kennis, zodat nieuwe

projecten

hier hun voordeel mee kunnen doen.”

Entron Nederland heeft zich inmiddels ontwikkeld totDomotica Service Provider, gespecialiseerd in dienstver-lening op het gebied van domotica en ICT. De organisatieprofileert zichzelf als schakel tussen opdrachtgever engebruikers. In die rol was het bedrijf direct betrokken bijhet seniorenwoningen project Lidwinahof in Best (zie pag.7), het eerste project in Nederland dat zich richtte op de

toepassing van domotica in bestaande woningen.

Innovatie inbouwenDe ervaring leert dat bewoners positief op domotica reage-ren, mits hen echt uitgebreid wordt geleerd met de toepas-singen om te gaan. “En daar gaat nog veel mis, aldus VanLoon. “Communicatie speelt nog vaak een ondergeschikterol.” Hoewel uitermate leerzaam, noemt René van Loon deLidwinahof enkele jaren na oplevering eigenlijk al weereen oud project. “De ontwikkeling van automatisering gaat

immers razend snel en is al weer vier jaar verder.” Soms werken bestaande projecten volgens de Entron-directeur zelfs remmend op de toepassing van die nieuwe vindingen. “Dan blijft men te halsstarrig voort-bouwen op oude modellen, terwijl je er juist voor moetzorgen dat een systeem kan evolueren. In ieder nieuwproject moet je naast bestaande know-how ook weer eenstukje innovatie inbouwen.”

DienstverleningBij de Lidwinahof is gewerkt met een standaard domotica-pakket. Dat is volgens Van Loon bewust gebeurd om teonderzoeken hoe bewoners van verschillende functiesgebruik maken. Inmiddels is een vraaggestuurde aanpakhet uitgangspunt, waarbij de domotica wordt afgestemdop de wensen en mogelijkheden van de bewoner. “Helaaswordt die term soms te gemakkelijk gebruikt”, waarschuwthij. “Men denkt nog te veel in termen van techniek. Je benter niet met het stoppen van een basispakket met watmodules in een woning. Als je een vraaggestuurde aanpakserieus neemt, begint het echte werk pas nadat de installa-ties zijn opgeleverd. Dienstverlening is de sleutel voorsucces. Niet eenmalig, maar steeds weer. En zeker als eennieuwe bewoner het huis betrekt. Die dienstverlening kunje verschillend invullen. Het kan bijvoorbeeld betekenendat je een huismeester opleidt, die vervolgens als vraag-baak en helper voor bewoners fungeert. Een helpdeskinstellen is een ander onderdeel van de brede dienstver-lening die noodzakelijk is voor een duurzame invulling.”

DoorbraakKijkend naar de toekomst, heeft Van Loon enkele adviezen

26

René van Loon, directeur Entron Nederland:

“Dienstverlening sleutel voor succes”

“In ieder nieuw project moet je naast

bestaande know-how ook weer een

stukje innovatie inbouwen”

voorhanden. “De betrokken partijen moeten zich vooralgoed realiseren dat een woning lange tijd meegaat. Debasis, oftewel infrastructuur, moet daarom geschikt blijvenvoor uitbreidingen achteraf. Dat vraagt om selectie vantoekomstbestendige producten, met oog voor de aanslui-tingsmogelijkheden. Een woningcorporatie moet vooruit-

kijken en beleid en visie ontwikkelen.”

Voor een echte doorbraak van domotica moet er nog wel veel gebeuren. Van Loon: “Subsidies van de overheid zouden zich niet op de techniek moeten richten, maar opaanpak. Woningcorporaties moeten op hun beurt domoticaniet als een doel zien, maar als onderdeel van hun totalebeleidsvorming. Dus niet alleen kijken naar de woning zelf, maar naar het totale woonmilieu en dienstverlening.Een levensloopbestendige woning heeft voor bewonersalleen zin in combinatie met een levensloopbestendigeomgeving.”

“Voor een duurzame invulling is het instellen

van een helpdesk een noodzakelijk onderdeel

van de brede dienstverlening”

27

interview

28

‘In eigen omgeving oud worden’ leert dat de naam

van het programma raak gekozen is. Domotica biedt

tal van mogelijkheden om ouderen inderdaad langer

zelfstandig te laten wonen. Aan de andere kant vergt

de introductie veel aandacht, niet in de laatste plaats

op het gebied van duurzaamheid. Het is nu aan de

betrokkenen in de sector om de kansen op te pakken.

Gezien de verdubbeling van het aantal ouderen tot

2030 ligt hier een gigantische uitdaging.

In het kader van het NIDO-programma ‘In eigen omgevingoud worden’ hebben tal van betrokkenen zich de afgelopendrie jaar verdiept in de mogelijkheden van domotica in deouderenhuisvesting. Een praktische uitwerking stond cen-traal, met een scherp oog voor duurzaamheidsaspecten.

Bij het opmaken van de balans, komen diverse aandachts-punten naar voren. Deze verdienen nadrukkelijke aandachtom domotica met succes op duurzame wijze te introduce-ren.

Vraaggestuurd aanbod Het is van het allergrootste belang bij het aanbieden vandomotica uit te gaan van een vraaggestuurd aanbod,waarbij de behoeften van bewoners centraal staan. Niet in de laatste plaats, omdat de wensen van bewoner tot bewoner flink kunnen verschillen. Om die reden heefthet aanbieden van één totaalpakket geen zin. Veel van dedomoticafuncties worden dan al snel niet of nauwelijksmeer gebruikt. Bovendien is een uitgebreid pakket duur en zullen de bewoners de kosten ervan uiteindelijk zelf

Hoofdstuk 5 Naar een duurzame toekomst

Via de TV kan men zien wie er voor de deur staat.

Deur opent met een elektronische sleutel. Foto: ILSE

moeten opbrengen. Om die reden speelt het prijskaartjeeen belangrijke rol in de acceptatie van domotica. Het isdus zaak dit niet onnodig hoog te maken en vooraf duide-lijkheid te geven over de wijze van kostendoorberekening.Besparingen zijn mogelijk als de aanleg is te combinerenmet andere noodzakelijke werkzaamheden. Nevenvoor-delen van het vraaggestuurd aanbieden zijn dat hiermeeinvesteringen kunnen worden uitgespaard en dat hetenergiegebruik en de milieubelasting worden beperkt.

Gedifferentieerde pakkettenVoor een brede acceptatie is het aan te bevelen gedifferen-tieerde pakketten aan te bieden, met keuzes om bepaaldefuncties wel of niet af te nemen. In de praktijk begint zo’naanpak zich ook af te tekenen. Het aanbod bestaat dan uit een basispakket, vaak met de populaire functies zorg-alarmering en inbraak- en brandalarmering, met een aantal uitbreidingsmogelijkheden. De wensen en behoef-ten van potentiële bewoners vormen hiertoe een belang-rijke inspiratiebron. In dit licht is het verstandig eendergelijk aanbod te ontwikkelen aan de hand van een van te voren opgesteld ‘programma van eisen’ voor zowel de basisfuncties als de opties.

Begeleiding op maatOm te garanderen dat het gebruik van de domotica zichontwikkelt tot een automatisme, is een intensieve bege-leiding van de bewoners een belangrijke factor. Eén keerhet gebruik uitleggen is niet genoeg. Een algemene intro-ductie voor bewoners dient gepaard te gaan met eenindividuele introductie. Vervolgens moet de bewoner opeen goede plek terecht kunnen met individuele vragenover de werking, het anders inregelen en het aan- en uit-zetten. Bestaat die mogelijkheid er niet, dan leidt dit alsnel tot demotivatie. Gevolg daarvan is dat men de dure

29

Met een domoticasysteem is ook energie te besparen.

domotica links laat liggen. Om dat te voorkomen is hetopzetten van een goed herkenbare en goed bereikbarehelpdesk een ‘must’. In de praktijk werkt het goed om deze rol van helpdesk te combineren met die van huis-meester of wijkmeester. Dit is een vertrouwd gezicht voor de bewoners. Ook medebewoners kunnen een rolvervullen in de voorlichting naar de bewoners.

Beperk extra energiegebruikDomoticasystemen vragen energie. Dit aspect vraagt na-drukkelijk aandacht, zowel uit het oogpunt van acceptatieals milieu. Ervaringen leren dat veel besparingen mogelijkzijn door allerlei comfortfuncties goed op elkaar af testemmen. Door verbeteringen in de techniek is ook het verbruik van de systemen zelf fiks terug te schroeven.Vooral aan het stroomgebruik van ‘stand-by’-functies valtnog veel te verbeteren. Toevoeging van energiebesparen-de functies kan eveneens bijdragen aan de duurzame toe-passing van domotica, bijvoorbeeld via het automatischaan- en uitschakelen van verwarming, verlichting enventilatie. Kijk vooruit bij aanbieden van woningen en diensten

Het op een goede manier uitrusten van woningen metdomotica is pas een eerste stap. Na de introductieperiodeblijft het onderhouden en aanpassen van installaties ensystemen aandacht vragen. Hetzelfde geldt voor het verlenen van diensten en de voorlichting aan bewoners. Die aandacht is nodig gedurende de gehele beheerfasevan de woning.

Toepassing van domotica vraagt daarom om een afge-wogen langetermijnbeleid van de woningcorporaties enhun koepelorganisaties. Om goede keuzes te maken zullen zij hun positie moeten bepalen in de hele keten van wonen, zorg en dienstverlening. Dat moet leiden tot een duidelijke afbakening van het aan te bieden producten- en dienstenpakket. Samenwerking met externe partijen is altijd nodig. Het gaat dan niet alleen

30

Een bewegingssensor kan automatisch alarmeren.

Deurtelefoon. Foto: ILSE

31

om de regionale dienstverleners, zoals thuiszorg en deinterne of externe domotica-onderhoudsdiensten, maarook om samenwerking met financiers zoals zorgverzeke-raars, het centrum indicatiestelling zorg of de gemeente.Op landelijk niveau ligt er een taak voor de rijksoverheidom voor enige stabiliteit in het financieringskader voorwonen en zorg te zorgen.

Tot slotUit het programma ‘In eigen omgeving oud worden’ blijkt

dat domotica meer is dan een verzameling apparatuur in de woning. Ook houdt aandacht voor het duurzaam-heidsaspect meer in dan het beperken van het energie en materiaalgebruik, hoe belangrijk dit op zichzelf ook is. De introductie van domotica in ouderenhuisvestingheeft vooral kans van slagen door in het gehele traject aandacht te hebben voor de effecten op het gebied vanPeople, Planet en Profit. Alleen dán kan domotica wezenlijk bijdragen aan het langer zelfstandig wonen van ouderenin de eigen vertrouwde omgeving.

De alarmknop (rechts vooraan) is binnen handbereik.

32

De meerwaarde van domotica staat voor Johan van

der Leeuw van het NIZW buiten kijf: “Dankzij de

elektronica kan men langer zelfstandig blijven

wonen. De thuiszorg voldoet veelal om bij fysieke

ongemakken de helpende hand te bieden. Hierdoor

kan men veel langer uit het verzorgingshuis blijven.

Voor het welzijn van ouderen is dat alleen maar

winst, terwijl de samenleving minder hoeft te

investeren in verzorgingscentra.” Juist daarom

betreurt hij het dat een landelijke doorbraak voor-

alsnog op zich laat wachten.

In de huidige ontwikkelingen op het gebied van domoticabespeurt Johan van der Leeuw van het NIZW, NederlandsInstituut voor Zorg en Welzijn, een zekere stagnatie. “Vanafeind jaren negentig zijn er tientallen projecten gereali-seerd, maar de laatste jaren loopt dat aanzienlijk terug. De op zichzelf innovatieve projecten die her en der wordenopgestart zijn niet voldoende om een doorbraak te force-ren.” Een brief van de minister van VROM en de staats-secretaris VWS aan de Tweede Kamer van september 2004staven zijn woorden: ook de bewindslieden constateerdendat er vertraging optreedt in de beoogde implementaties.Om die reden heeft de overheid een traject van een aantalwoningcorporaties gefinancierd om te komen tot daad-werkelijke aanleg.

VraaggerichtBelangrijke vertragende factor vormt het prijskaartje dataan domotica hangt. “Vooral de veelal aanbodgestuurdeaanpak is daarvan de oorzaak”, zegt Van der Leeuw. “In plaats van een uitgebreid pakket techniek à raison van

€ 7.500 standaard in alle woningen aan te brengen, moetje mensen keuzemogelijkheden geven. Door vraaggerichtte werken kan het een stuk goedkoper. Te meer daar uitevaluatieonderzoeken blijkt dat ouderen sommige functiesin dat standaardpakket helemaal niet belangrijk vinden.Schrap die, of kies voor een minder ingewikkeld systeem.”

DraadloosNieuwe technologie op basis van breedbandinternet kan inde nabije toekomst eveneens helpen bij het drukken vande kosten. Van der Leeuw: “De verwachting is dat dietechnologie de domotica veel goedkoper maakt. Het à lacarte aanbieden van keuzemogelijkheden kan bijvoorbeeldveel eenvoudiger als iets draadloos is in plaats van metbekabeling. Bovendien hoef je minder hak- en breekwerkte verrichten in de woning.” Plannen van woningbouw-corporaties om een dergelijke infrastructuur in honderd-of tweehonderdduizend nieuwe woningen tegelijk aan teleggen, kunnen vervolgens een doorbraak betekenen. “Dan leg je zo’n infrastructuur aan voor alle huurders. Bij ouderen gaat het dan vooral om personen- en brand-alarmering, terwijl jongeren profiteren van goedkoperinternet, telefonie en televisie. Extra voordeel is dat de jongere huurders dan meebetalen.”

BasispakketToch signaleert Van der Leeuw ook voor deze optie enkelehobbels. “Mogelijk struikelblok is allereerst dat ouderennog relatief weinig gebruik maken van internet. Verder is deaanleg van de breedbandinfrastructuur relatief duur, en vanKPN noch kabelbedrijven verwacht ik extra aandacht voorouderen. Die investering moeten woningcorporaties dus op

Johan van der Leeuw, Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn:

“Ouderen gaan ver om uit verzorgingshuis te blijven”

een andere manier terugverdienen.” Maar ook zonder nieu-we technologie ziet hij kansen voor een doorbraak, mits defocus geheel komt te liggen op de teruggebrachte variant.“Dan heb je het dus over personenalarmering, elektrischdeurslot en videodeurintercom, plus nog wat functies vialosse installatietechniek. Voor maximaal € 3.000 kom je daneen heel eind. Bovendien is dit basispakket veel gemakkelij-ker aan te brengen in bestaande eensgezinswoningen.”

WachtlijstenAandachtspunt is wel dat de aanleg telkens in nauw over-leg gebeurt met de betrokken zorginstelling. “Je kunt weldomotica hebben, maar als de verzorging vervolgens nietop komt draven, heb je er nog niets aan.” In dit licht vindtVan der Leeuw dat het oog nadrukkelijk gericht moet zijnop ouderen die op de wachtlijst staan voor verzorgings-huis of aanleunwoning. “Dan is zorgindicatie automatischde invalshoek en kun je de thuiszorg direct goed regelen.”Limburgs onderzoek heeft recent uitgewezen dat mensenlanger gebruik maken van de thuiszorg, terwijl ze geïndi-ceerd zijn voor het verzorgingshuis. Van der Leeuw zougraag zien dat overheid en woningcorporaties de uitdagingopnemen om met behulp van domotica de druk op dewachtlijsten te verminderen. “Hierin liggen belangrijkekansen. Te meer, daar ouderen zelf heel ver willen gaan om uit het verzorgingshuis te blijven.”

33

“In plaats van een uitgebreid pakket techniek standaard

in alle woningen aan te brengen,

moet je mensen keuzemogelijkheden geven.”

interview

34

Hoofdstuk 6 Websites en publicaties

Over domotica zijn allerlei nieuwsbronnen te raad-

plegen. In dit hoofdstuk een overzicht van enkele

relevante websites en publicaties.

Websites

Ouderen

www.fnao.nl Facilitair netwerk allochtone ouderen.

www.kenniscentrum-ouderen.nlKenniscentrum ouderen van het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn.

www.kenniscentrumwonenzorg.nl Website van Aedes enArcaris, koepelorganisaties van woningcorporaties en zorginstellingen.

www.opplussen.nlInformatie van de SEV, speciaal gericht op de doelgroepsenioren. Opplussen is het verbeteren van bestaandewoningen en woongebouwen zodat ouderen en mensenmet een lichte functiestoornis kunnen wonen in een toe-gankelijk, bruikbaar en veilig huis.

www.ouderenorganisaties.nlHet Coördinatieorgaan Samenwerkende Ouderenorgani-saties is het samenwerkingsverband van vijf ouderen-organisaties: ANBO, NISBO, NVOG, PCOB en Unie KBO.

www.seniorweb.nlSeniorWeb wil iedereen die niet met de computer is grootgebracht de mogelijkheden van de computer en internet zelf laten ervaren. Uitgangspunt is dat dit voor én door ouderen gebeurt.

www.woonzorg.nlGrootste landelijke organisatie voor seniorenhuisvestingen dienstverlening.

www.zowilikoudworden.nlDe themacommissie Ouderenbeleid van de Tweede Kameris op dinsdag 31 augustus 2004 gestart met een internet-discussie om zoveel mogelijk burgers te betrekken bij debesluitvorming over het ouderenbeleid. Jong en oudkonden tot 15 oktober 2004 op deze website reageren opstellingen en discussiëren via het forum.

Duurzaamheid

www.dubo-centrum.nlKenniscentrum duurzaam bouwen.

www.duurzamestedelijkevernieuwing.nlDe website van het NIDO-programma Duurzame Stedelijke Vernieuwing.

35

www.ecn.nlEnergieonderzoek CentrumNederland. Het grootsteonderzoeksinstituut vanNederland op energie-gebied.

www.nido.nu en www.transitiepraktijk.nlDe websites van het Nationaal Initiatief DuurzameOntwikkeling (NIDO).

www.wijkwebsites.nlIntelligente duurzame wijkontwikkeling.

Domotica

www.ineigenomgevingoudworden.nlDe website van het NIDO-programma ‘In eigen omgevingoud worden’ met alle relevante informatie over hetprogramma.

www.irv.nl Kenniscentrum voor revalidatie en handicap.

www.iwz.nlInnovatieprogramma Wonen en Zorg.

www.kittz.nlKITTZ helpt mensen zo lang mogelijk zelfstandig te zijn,waar zij ook verblijven: thuis, in het ziekenhuis, verzor-gingshuis of onderweg.

www.livingtomorrow.nlLiving Tomorrow is voor Nederland een compleet nieuw concept dat het wonen en werken in de toekomst

uitbeeldt. Het verenigt toonaangevende organisaties enbedrijven die elk in hun specifieke vakgebied aantonen hoe maatschappelijke en technologische ontwikkelingenduidelijke gevolgen hebben voor de leef-, woon- en werkwereld van morgen.

www.nizw.nlNederlands Instituut voorZorg en Welzijn (NIZW). Op deze site is onder meer de publicatie ‘Veiligen comfortabel wonen met domotica’ (januari2005) te vinden en te bestellen. De uitgave geeft een beschrijving enanalyse van vraaggestuurde domoticaprojecten in deouderenhuisvesting.

www.sev.nlStuurgroep Experimenten Volkshuisvesting.

www.smart-homes.nlStichting Smart Homes is een expertisecentrum, dat zichinzet voor kennisverzameling, promotie en voorlichting ophet gebied van slim wonen en domotica.

www.stichting-ilse.nl Stichting ILSE voert onderzoek uit naar de haalbaarheidvan moderne technische toepassingen ten behoeve vansamenwerkingsverbanden van organisaties en instellingenop de terreinen wonen, welzijn, diensten, zorg, mobiliteiten veiligheid voor ouderen.

www.wonenzorgwelzijn.nlOverzichtswebsites over wonen met zorg en welzijn.

Leveranciers/Installateurs

www.bitsbytes.beBits & Bytes N.V., installateur en aanbieder van domoticasystemen.

www.entron.nlEntron Nederland, domotica service provider (zie interviewmet directeur René van Loon op pagina 26/27).

www.estafette.nlEstafette B.V., leverancier van onder andere personen-alarmeringsapparatuur.

www.isolectra.nlAanbieder van een reeks van producten, diensten enoplossingen voor infrastructuren op de gebiedenElektrotechniek, Informatie en Communicatie Technologie.

www.niko.nlNiko N.V. is leverancier van oplossingen voor lichtregeling,domoticasystemen en elektrisch schakelmateriaal.

www.tunstall.nlTunstall is leverancier van alarmcommunicatie-apparatuurvoor de gezondheids- en welzijnssector.

www.uneto.nlUNETO-VNI is deondernemers-organisatie voor de installatiebrancheen de technischedetailhandel.

Publicaties

Yvonne van Dam, Hanneke van der Horst (StichtingKennis- en Adviescentrum ILSE), VoorbeeldprojectMoerwijk 'Een woning van nu voor ouderen van nu', NIDO, april 2004.

Maurice Jong, René Kamphuis (ECN), Milieukentallendomotica in relatie tot gebruikersgedrag; domotica enenergiebesparing, wat levert het op?, NIDO, april 2004.

Jan Schouw, Maarten Corpeleijn en Edith Poiesz (CEA),Domotica in bestaande seniorenwoningen: Evaluatieproject Lidwinahof; People, Planet, Profit. NIDO, augustus 2003.

Josephine Dries, Gerald Jan Ellen, Mhiera den Blanken(TNO-STB) en Nienke Maas (TNO-Bouw), Het nieuwewonen voor ouderen. Een omgevingsverkenning naardomotica en duurzaamheid voor ouderen, NIDO, maart2003.

Josco Kester (NIDO), Vergrijzing nieuwe loot aanmilieustam, verschenen in: milieutijdschrift ArenA, juni 2004.

Josco Kester (NIDO), Domotica biedt kansen, maaralleen als duurzaam product, verschenen in: DUBO Jaarboek, november 2003.

De hierboven vermelde publicaties kunnen worden opge-vraagd via de website www.ineigenomgevingoudworden.nl en bij ECN, tel. 0224-564500.

36

Colofon

Redactie en productie: VDWCONSULT, Goutum; De Graaf Communicatie, Enkhuizen

Eindredactie: Josco Kester, programmamanager ‘In eigen omgeving oudworden’

Fotografie: Cor Mantel, Enkhuizen

Vormgeving en druk: RS Drukkerij bv, Rijswijk

Uitgave: NIDO, ECN

April 2005

ECN - Energieonderzoek Centrum Nederlandir. Josco KesterPostbus 1 1755 ZG Pettenwww.ecn.nlkester@ecn.nl0224 - 564735

NIDO – Nationaal Initiatief Duurzame Ontwikkeling www.transitiepraktijk.nl

energie-innovatie

ECN - Energieonderzoek Centrum Nederland NIDO – Nationaal Initiatief Duurzame Ontwikkeling