Zeeuwse horeca floreert door toerisme, maar in de …...In Zeeland zorgt de toerismesector voor ruim...

Zeeuwse horeca floreert door toerisme, maar in de keuken

stapelen de problemen zich op Trendrapportage Verblijfstoerisme Zeeland

AFDELING COMMERCIELE ECONOMIE 07-06-2019

Trendrapportage Verblijfstoerisme 07-06-19 1

TRENDRAPPORTAGE VERBLIJFSTOERISME

INZICHT IN DE BRANCHE

DOOR: JEFFREY CEVAAL DENVY MESU RUUD AARNOUTSE JULIA HOONDERT CAN ÖZGAN LAURA KORSTANJE JESSE BROM AFDELING COMMERCIELE ECONOMIE 07-06-2019 EDISONWEG 4, 4382 NW, VLISSINGEN


INHOUDSOPGAVE TRENDRAPPORTAGE VERBLIJFSTOERISME 1

INHOUDSOPGAVE 2

VOORWOORD 4

INLEIDING 3

VERBLIJFSTOERISME 4

Definitie en voorbeelden 4 Voorbeelden toerisme 4

1. ARBEIDSMARKT VERBLIJFSTOERISME 6

1.1 Toerisme in de lift 6 1.2 Vraag en aanbod van arbeid 7 1.3 Kwaliteit van Arbeid 10

2. IMPACT VAN ROBOTISERING OP DE ARBEIDSMARKT 13

3. DATA DRIVEN 17

4. INNOVATIE OP DE ARBEIDSMARKT 21

4.1 Air BnB 23 4.2 Duurzaamheid Verblijfstoerisme 25

BIBLIOGRAFIE 28


VOORWOORD Dit trendrapport is het resultaat van een opdracht voor de opleiding Commerciële Economie van de HZ

University of Applied Sciences. Naar aanleiding van de vraag naar informatie over de Zeeuwse markt voor

(startende) ondernemers, zijn de verschillende branches verdeeld over de tweedejaars studenten van de

opleiding. Zeven tweedejaars studenten hebben zich de afgelopen negen weken intensief ingezet voor dit

trendrapport. Er is gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden, zowel deskresearch als

kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Iedere student is het gehele proces nauw betrokken geweest ‘’van

A tot Z’’.

Wij willen iedereen die heeft meegewerkt aan dit rapport via deze weg bedanken. Specifiek de Zeeuwse

ondernemers en medewerkers die tijd hebben gemaakt voor een interview. Hun bijdrage maakt dat wij

met trots dit trendrapport aan u kunnen presenteren.

INLEIDING Binnen het verblijfstoerisme in Zeeland was behoefte aan inzicht in de trends & ontwikkelingen. Hoewel

er al veel informatie te vinden is over de trends & ontwikkelingen in het algemeen in de sector

verblijfstoerisme, was er nog geen informatie toegespitst op enkel de provincie Zeeland. Dit was de

aanleiding voor het trendrapport waarin de volgende vraag centraal staat:

‘Wat zijn de meest belangrijke trends & ontwikkelingen waar je als ondernemer in de branche

verblijfstoerisme in Zeeland rekening mee moet houden voor in de toekomst?’

De doelstelling van dit trendrapport is om u - als ondernemer - duidelijk inzicht te kunnen geven in de

meest belangrijke trends & ontwikkelingen op de arbeidsmarkt binnen het verblijfstoerisme. Dit rapport

biedt u inzichten over hoe u kunt inspelen op de meest populaire trends en ontwikkelingen van dit

moment, waarmee uw branche in aanraking komt. Tevens zijn er dankzij het vaststellen van deze trends

& ontwikkelingen tips en tricks opgesteld voor de Zeeuwse ondernemers in de branche verblijfstoerisme.

Verder is het trendrapport opgebouwd uit een aantal hoofdstukken. Om te beginnen is er een analyse

gedaan betreft de arbeidsmarkt in de sector verblijfstoerisme. Hierin wordt gekeken naar algemene

cijfers, vraag en aanbod en de kwaliteit van arbeid. De andere hoofdstukken hebben allemaal betrekking

op deze arbeidsmarkt en er wordt gekeken hoe deze diverse onderwerpen hier invloed op hebben. Deze

onderwerpen zijn als volgt; robotisering, data driven en innovatie. In het hoofdstuk innovatie komen

zowel Airbnb als duurzaamheid ook aan bod.


VERBLIJFSTOERISME DEFINITIE EN VOORBEELDEN

Toerisme in het algemeen wordt door de World Tourism Organization gedefinieerd als: ‘de activiteiten

van personen die reizen naar en verblijven op plaatsen buiten hun normale omgeving, om redenen van

vrijetijdsbesteding, zaken, en andere doeleinden die niet zijn verbonden met het uitoefenen van

activiteiten die worden beloond vanuit de plaats die wordt bezocht’.

Er zijn twee vormen van toerisme, dagtoerisme en verblijfstoerisme. Bij dagtoerisme vindt geen

overnachting plaats. Wanneer er gesproken wordt over verblijfstoerisme vindt er tenminste één

overnachting plaats, met een maximaal verblijf van 1 jaar.

Deze definitie is samengesteld op basis van het Trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd (2017 – CBS)

en het rapport Ratio Verblijfstoerisme/Dagtoerisme (2005 - Vlaams Instituut voor de Zee).

Voorbeelden toerisme Een voorbeeld van verblijfstoerisme is een Duits gezin dat in de zomervakantie drie dagen in Domburg

verblijft om hier te genieten van de omgeving.

Een voorbeeld van dagtoerisme is een Belgisch gezin dat een dagje in het weekend naar het strand gaat

van Zoutelande om vervolgens ’s avonds weer naar huis te gaan.


De Arbeidsmarkt Verblijfstoerisme

“Een kiekje in de keuken”


1. DE ARBEIDSMARKT VERBLIJFSTOERISME “EEN KIEKJE IN DE KEUKEN”

1.1 TOERISME IN DE LIFT De toerismebranche zit in de lift en de vraag is wanneer de hoogste verdieping is bereikt. Internationaal

gezien groeit de gehele branche 1% harder dan de wereldeconomie 1. In 2014 leverde de branche in totaal

266 miljoen banen, dit betekent dat één op de 11 banen afhankelijk is van toerisme. De verwachtingen

voor de toekomst zijn nog rooskleuriger, voor 2028 wordt verwacht dat de sector in totaal 400 miljoen

banen levert, wat neerkomt op één van de 9 banen wereldwijd.

Ook in Nederland gaat het goed, sinds 2010 kende de gehele werkgelegenheid slechts een lichte stijging,

terwijl de werkgelegenheid in de toerismesector juist enorm is gestegen2. In dezelfde periode is het

aandeel van toerisme in de Nederlandse economie gestegen met 0,8%. Dus zowel internationaal als

nationaal wordt de toerismebranche steeds belangrijker voor de economie.

In Zeeland is deze nationale en internationale groei terug te zien. Zo was 2018 een recordjaar voor het

toerisme en deze groei gaat gepaard met een flinke groei in werkgelegenheid3. In Zeeland zorgt de

toerismesector voor ruim 16 duizend banen, wat neerkomt op 9,4% van het totaal en één op de 10 banen4.

Dit betekent dat de economie van Zeeland afhankelijker is van toerisme dan de wereldeconomie.

In figuur 1.1 is te zien dat horeca het grootste aandeel heeft in de toerismesector. Onder horeca vallen

ook de hotels en hostels. Omdat het gaat om overnachtingen zit hier de grootste overlap met

verblijfstoerisme. Ook luchtvaart, reisorganisaties en -bemiddeling, vallen onder verblijfstoerisme. Uit het

rapport blijkt dat juist deze twee categorieën de sterkste stijging hebben gekend in de periode 2010 tot

2017.

Figuur 1.1 Werkgelegenheid per activiteit als aandeel in toerismesector 2016 5.

1 (Groei toerisme schept wereldwijd 7 miljoen banen, 2014) 2 (CBS, Nationale Rekeningen, 2018) 3 (VVV, 2019) 4 (Kenniscentrum toerisme, 2017) 5 (Nationale rekeningen en toerismerekeningen, 2017)


1.2 VRAAG EN AANBOD VAN ARBEID Door de groei in de toerismebranche, zoals beschreven in paragraaf 1.1, ontstaan er ontzettend veel

banen. De werkgelegenheid in de toerismesector in Nederland steeg in het jaar 2017 alleen al met 4,6%.

Deze groei komt vooral voort uit de branches horeca en luchtvaart, beide zijn onlosmakelijk verbonden

met verblijfstoerisme. In figuur 1.2 is de werkgelegenheid per branche (activiteit) weergegeven.

Figuur 1.2 Ontwikkeling werkgelegenheid in arbeidsvolume per activiteit 2010-2017 6.

Er zijn dus genoeg banen in de sector verblijfstoerisme, maar zijn er ook genoeg mensen die deze banen

kunnen invullen? In alleen de horecabranche zijn naar verwachting in de periode 2019-2025 jaarlijks 140

duizend tot 158 duizend nieuwe personeelsleden nodig. Om dit probleem te illustreren wordt er gekeken

naar de groep restaurantkoks; Uit de arbeidsmarktmonitor blijkt dat de reguliere mbo- en hbo-

horecaopleidingen lang niet in staat zullen zijn om de toenemende vraag in te vullen. Waar jaarlijks naar

verwachting ongeveer 16 duizend nieuwe koks nodig zullen zijn, komen er slechts 3 duizend

gekwalificeerde koks per jaar beschikbaar. In figuur 1.3 wordt dit weergegeven aan de hand van de

spanningsindicator. De spanningsindicator is een verhouding tussen het aantal vacatures en het aantal

geregistreerde werkzoekenden die direct inzetbaar zijn.

Figuur 1.3 Spanningsindicator Restaurantkoks 2016 en 2017 vergeleken7.

De arbeidsmarkt wordt steeds krapper. Waar er in 2016 nog sprake was van een ruime arbeidsmarkt in

de meerderheid van de arbeidsmarktregio’s, is dit in een jaar tijd veranderd naar een meerderheid met

een gemiddelde of krappe arbeidsmarkt.

6 (Nationale rekeningen en toerismerekeningen, 2017) 7 (Uitert, 2018) (UWV, 2017)


Niet alleen voor de beroepsgroep restaurantkoks is er sprake van spanning op de arbeidsmarkt. In figuur

1.4 is weergegeven hoeveel vacatures er in de gehele horecabranche open staan en hoeveel procent van

deze vacatures moeilijk vervulbaar is8.

Beroep Openstaande vacatures Aandeel mvv

Medewerker bediening 21.500 60%

Kok 6.200 79%

Ondersteunend personeel 3.800 42%

Medewerker fastfood 2.500 68%

Informatie/Verkoop 200 50%

Management 200 50%

Overig 2.500 8%

Figuur 1.4 Procent moeilijk vervulbare vacatures 2017.

Een ander probleem is het percentage medewerkers dat “blijvend” is, in de horeca is dit slechts 60%. Wat

betekent dat er jaarlijks 40% nieuwe instromers zijn, deze instromers zorgen voor veel belasting op de

horecabedrijven omdat zij vaak geen of weinig horecaervaring hebben.

De stapel problemen in de keuken en de hotels blijft groeien. Zo blijkt uit onderzoek van het CBS dat;

“Bedrijven in de horeca steeds moeilijker aan personeel komen en hierdoor ook belemmeringen ervaren in

hun bedrijfsvoering”. In figuur 1.3 is het aandeel bedrijven dat productiebelemmering ervaart door

personeelstekort weergegeven, 2018 vergeleken met 20159.

Aandeel bedrijven dat productiebelemmeringen 2015 2018

Hotels 0% 24%

Verhuur van vakantiehuisjes etc. 2% 31%

Kampeerterreinen 0% 13%

Restaurants 4% 18%

Kantines en catering 1% 7%

Cafés 3% 9%

Figuur 1.5 Aandeel bedrijven dat productiebelemmeringen ervaart door personeelstekort 2015 en 2018 in procenten, eerste kwartaal10.

“In Zeeland staan sowieso veel

vacatures open, ook in 't toerisme.

Vooral horeca en

schoonmaakpersoneel is heel

moeilijk om aan te komen.”

Jorrit Bijl, Project Leider, Kenniscentrum Kusttoerisme

8 (ABF, 2017) 9 (CBS, Conjunctuurenquete, 2018) 10 (CBS, Conjunctuurenquete, 2018)


In Zeeland zijn deze nationale problemen terug te zien, PZC schreef in een artikel dat de Zeeuwse

arbeidsmarkt “schreeuwt om handen”. Deze schreeuw wordt veroorzaakt door de groei in de

toerismebranche. Daarnaast zal de vergrijzing ervoor zorgen dat de arbeidsmarkt in Zeeland nog krapper

wordt11. Een andere oorzaak van deze krappe arbeidsmarkt in de regio Zeeland is de bereikbaarheid. In

deze regio is het, zeker voor personeel afkomstig van buiten deze regio, niet altijd makkelijk om met het

openbaar vervoer op bestemming te komen.

Door de krappe arbeidsmarkt ontstaan er steeds meer landelijke, maar vooral ook lokale initiatieven, om

de krappe arbeidsmarkt aan te pakken. Een Zeeuws voorbeeld hiervan is Horeca Baas12.Dit initiatief is

gericht op het flexibel inzetten van werkzoekende in verschillende horecazaken in Zeeland.

“Je hoort gewoon zelfs al geluiden

dat bepaalde horecabedrijven niet

opengaan omdat er een tekort aan

personeel is”


11 (PZC, 2018) 12 (Horeca Baas, 2019)


1.3 KWALITEIT VAN ARBEID Binnen het verblijfstoerisme in Nederland is 11% van de medewerkers hoogopgeleid. Terwijl onder alle

werkenden 36% hoogopgeleid is. Tussen het verblijfstoerisme en de andere branches is dus een duidelijk

verschil qua opleidingsniveau. Wat opvalt is dat binnen het verblijfstoerisme het aandeel flexibel

personeel erg hoog is. Dit heeft betrekking op de weekend-, vakantie- en oproepkrachten13. In figuur 1.6

is de verdeling van opleiding onder de medewerkers in het verblijfstoerisme weergegeven.

Figuur 1.6 Procentuele verdeling opleiding medewerkers verblijfstoerisme14

Om de vergelijking tussen Zeeland en Nederland te kunnen maken is er een enquête uitgezet onder

horecamedewerkers in Zeeland.

Het CBS geeft aan dat bijna de helft (49%) van de werknemers binnen de branche verblijfstoerisme

middelbaar is opgeleid. Dit blijkt ook uit de enquête, van de 52 Zeeuwse respondenten is namelijk precies

de helft op MBO-niveau opgeleid. Tevens geeft het merendeel (63,5%) aan geen opleiding te hebben

gevolgd of te volgen in de richting van de branche verblijfstoerisme. Verder geeft 73,1% aan dit ook niet

nodig te vinden om werkzaam te kunnen zijn binnen deze branche. Bijna alle respondenten (92,3%) geven

immers aan veel te leren over het verblijfstoerisme tijdens het werken in de desbetreffende branche. Wat

verder duidelijk naar voren komt is dat meer dan twee derde van de respondenten een parttimefunctie

vervult.

“Maar wat ik eigenlijk in die jaren heb gezien is dat de wilskracht en de inzet van een persoon misschien nog wel belangrijker is.” Yvonne Viergever, Hotelmanager Amadore

13 (Kalkhoven, 2019) 14 (CBS, CBS Statline, 2018)


Samenvattend zijn er binnen Zeeland relatief veel jongeren in dienst binnen de branche verblijfstoerisme.

Zij werken vaak in parttime dienstverband. Ook zijn zij middelbaar opgeleid of zijn ze bezig met een mbo-

opleiding. Om ervoor te zorgen dat de kwaliteit van arbeiders verbetert en er meer instroom ontstaat

worden er door verschillende hotels mbo-opleidingen aangeboden. Zoals bij Van der Valk Middelburg. Zij

bieden een gratis mbo-opleiding aan op niveau twee of drie. De leerling is dan parttime in dienst, 4 tot 20

uur per week. Zo is er sprake van personeel dat geen specifieke (voor)opleiding heeft gevolgd op het

gebied van verblijfstoerisme. Wanneer je deze opleiding via hen volgt krijg je per direct een jaarcontract15.

“Uiteraard zal een echte gerichte opleiding wel helpen, maar je komt er ook zeker zonder specifieke opleiding. Wij hebben al meerdere mensen uit een andere branche ingewerkt en het denkniveau in combinatie met bepaalde skills zijn dan toch echt de sleutel tot succes.’’ Annelien de Witte, Beach Hotel Zoutelande

15 (Valk, 2019)


Impact van Robotisering op de

arbeidsmarkt “Op de automatische piloot”


2. IMPACT VAN ROBOTISERING OP DE ARBEIDSMARKT “OP DE AUTOMATISCHE PILOOT”

Binnen het verblijfstoerisme verandert de arbeidsmarkt snel. Eén van de oorzaken is robotisering.

Hierdoor ontstaan belangrijke vraagstukken voor de toekomst. Eén daarvan is: ”Beschikken werknemers

over competenties die in de toekomst nodig zijn?” Volgens Wessel Breunesse van CNV Vakmensen zijn de

huidige competenties niet voldoende, dus moeten werknemers blijven leren. Dit is nodig om voorbereid

te zijn op de toekomst16.

In 2014 trok minister Asscher al aan de bel, in een toespraak gaf hij aan dat er mogelijk massale

werkeloosheid zou ontstaan in de toekomst, door robotisering. Hoewel Asscher positief wilde blijven,

kwamen er tegelijk cijfers naar boven van een Oxford-studie. Deze studie gaf aan dat 40% van de

Nederlandse banen zou verdwijnen door de opkomst van robotisering17.

De gehele Nederlandse arbeidsmarkt wordt getroffen door robotisering. Ook in de verblijfstoerismesector

zijn de eerste voorbeelden van robotisering te zien. Zo is er een robot op Schiphol werkzaam, genaamd

Spencer, die verschillende taken uitvoert. Eén van deze taken is het begeleiden van mensen naar hun

gate. Deze robot neemt wel een taak weg, maar op dit moment is de robot niet compleet autonoom en is

er nog steeds personeel nodig om alles in goede banen te leiden18.

Er wordt vaak gekeken naar de kansen en bedreigingen die robotisering met zich brengen. Maar in het

geval van robotisering zou er meer moeten worden gekeken naar de potentiele samenwerking. Zo kunnen

robots het “saaie” werk overnemen zodat personeel zich meer kan bezighouden met creativiteit19.

16 (Dreigende krapte ook op de nederlandse arbeidsmarkt recreatie en toerisme, 2017) 17 (Robotisering, het roer moet om, 2014). 18 (Robots nemen werk van mensen over, 2018) 19 (Wat verandert er als we gaan samenwerken met robots, 2019)


Robotisering gaat hoe dan ook een belangrijke rol vervullen binnen het verblijfstoerisme. Hierbij wordt er

gekeken naar allerlei functies die een robot zou kunnen vervullen. Wat betreft het verblijfstoerisme zijn

er meerdere functies op de arbeidsmarkt te noemen die door een robot kunnen worden overgenomen:

Robot voor de schoonmaak; Met deze robot kan er tijdwinst worden gemaakt bij het opruimen

van bijvoorbeeld hotelkamers en appartementen.

Robot als receptionist; De robot kan gasten laten inchecken en ze naar hun kamer brengen.

Robot als gids; De robot kan de gasten voorzien van boeiende informatie tijdens een tour.

Robot voor roomservice; De robot wordt als het ware als butler ingezet. 20

In de hotellerie worden al robots ingezet, deze robots verwelkomen gasten en spreken meerdere talen.

Er wordt verwacht dat monotoon werk vervangbaar is door middel van robots. Zo kan een robot het werk

van een receptioniste overnemen. Wel zal dit voornamelijk kunnen gebeuren bij lowbudgethotels, omdat

service “minder belangrijk” is. Dit is een duidelijk voorbeeld van vervangen, maar een robot kan ook iets

toevoegen, bijvoorbeeld aan de beleving van een gast. Zo kan de robot bijvoorbeeld een dansje doen.

Met name in Japan is dit populair. Maar wanneer we op nationaal niveau kijken, wordt er een andere

betekenis gegeven aan de beleving van een hotelovernachting. Er wordt eerder gekeken naar de locatie,

het personeel en de inrichting van de kamer, dan naar de aanwezigheid van een robot.

“Ik denk niet echt dat er binnen de

branche minder personeel nodig is

dan, het personeel zal wel een

andere rol krijgen. De komende

jaren gaan uitwijzen wat die rol

dan precies gaat zijn.’’

Jordi Dooge, Horecabaas

We zien hierboven dus enkele voorbeelden van vervanging en toevoeging van een robot, toch hoeft dit

geen bedreiging te zijn. Als het huidige personeel zich blijft ontwikkelen, bijvoorbeeld op het gebied van

soft-skills en technologie, verbetert hun positie op de arbeidsmarkt. Het is dus aan de werknemer om in te

spelen op de toekomstige veranderingen binnen de arbeidsmarkt in de verblijfstoerisme sector. Maar

deze verantwoordelijkheid ligt ook bij de werkgevers zelf, zij moeten immers de kans bieden aan

werknemers om zich verder te kunnen ontwikkelen.

20 (Pretwerk, Robots in de recreatiesector, 2019)


Concluderend zijn robots zeker in opkomst in het verblijfstoerisme op nationaal niveau, maar de invloed

blijft gering. De belevenis van de gast is niet afhankelijk van een robot. Zo zal in het algemeen binnen het

verblijfstoerisme service het belangrijkste aspect blijven. Deze service wordt vooral in de vorm van

persoonlijk contact vervuld. De technologie, ofwel robotisering, is dus alleen een hulpmiddel. Dit betekent

dat robotisering geen grote impact zal hebben op de arbeidsmarkt in de branche verblijfstoerisme21.

“Tegelijkertijd is het toerisme ook

iets waar contact met mensen

centraal staat.”


Ook in Zeeland maakt de robot zijn intrede in het verblijfstoerisme. Wat betreft Zeeland zijn we altijd al

een volger geweest op het gebied van innovaties. Er is geen vast patroon waarmee een onderneming zou

kunnen inspelen op robotisering. Er zijn tot op heden dus nog geen interessante gevolgen te benoemen

voor op de arbeidsmarkt. Voor nu is het dan ook belangrijk om als onderneming een visie vast te stellen

betreft robotisering. Vanuit deze visie zal er gekeken moeten worden naar kleine doelstellingen. Hieruit

kan een onderneming zelf concluderen of er gevolgen zullen zijn op het personeelsbeleid. Verder moet er

binnen het bedrijf een goede communicatie zijn om zo de robotisering tot een succes te maken. Tot slot

moeten ondernemingen binnen Zeeland samenwerken om goed in te kunnen spelen op de robotisering.

Want hoe dan ook, er is geen ontkomen aan robotisering binnen het verblijfstoerisme in Zeeland22.

“Robotisering als ondersteuning

van het proces, het automatiseren

maakt het makkelijk om de

incheckprocedure te versnellen

waardoor de receptiemedewerker

volledig zijn aandacht kan vestigen

op het uitleggen en andere

dingetjes die veel persoonlijker zijn.”


21 (Robots kans of bedreiging hotellerie, 2016) 22 (Rapport kansen van robotisering voor Zeeland , 2018)


Data Driven “Ben jij even gedreven als de data?”


3. DATA DRIVEN “BEN JIJ EVEN GEDREVEN ALS DE DATA?”

Mensen laten tegenwoordig steeds meer sporen achter op het web en social media (data). Veel bedrijven

zien dit als belangrijke informatie, die ze kunnen gebruiken om hun klanten beter te leren kennen. Dit

zorgt ervoor dat marketingcampagnes steeds persoonlijker worden gemaakt. Door het gebruik van big

data, komen bedrijven steeds meer over hun (potentiële) klanten te weten. Ook in de toeristische sector

is dit het geval en wordt hier al volop gebruik van gemaakt. Internationaal is te zien dat er door middel

van big data is berekend welke luchthaven in de Verenigde Staten in 2018 het beste was. Door middel van

het verzamelen van social data over de tien drukste luchthavens in de Verenigde Staten, konden er

uitspraken worden gedaan over welke luchthaven de beste klantervaring bood. Het bedrijf

verantwoordelijk voor dit onderzoek, Lexalytics, verzamelde en analyseerde bijvoorbeeld ruim dertig

duizend Facebookreacties voor het gebruik in dit onderzoek23.

Ook wordt big data gebruikt om te ontdekken wat grote toeristische hotspots zijn in bezochte steden.

Tobias Brandt van Rotterdam School of Management analyseerde 600.000 tweets uit San Francisco, om

erachter te komen welke hotspots onder toeristen als best ervaren worden. Voor zijn onderzoek

selecteerde de onderzoeker gedurende drie maanden allereerst alle tweets met de locatieaanduiding San

Francisco. Aan de hand van de exacte coördinaten plaatsten de onderzoekers deze tweets op een kaart.

Hiermee werd al duidelijk hoeveel mensen zich op welk moment van de dag in de stad bevinden. Om te

filteren welke tweets van toeristen zijn brachten de onderzoekers daarna in kaart vanaf waar in de stad

twitteraars het vaakst foto’s of video toevoegen aan hun tweets. Sommige plekken hadden relatief weinig

bezoekers, bleek uit de ruwe aantallen. Als mensen daar echter eenmaal waren, maakten en deelden ze

er relatief veel foto’s. Die combinatie van laag volume, maar veel foto’s verraadt een -in dit geval bekende-

toeristische hotspot. Bestuurders van toeristisch-minder-ontwikkelde steden zouden na zo’n analyse

kunnen besluiten de toegankelijkheid te vergroten van nieuwe hotspots, de plek meer te promoten, of de

routeplanning te verbeteren. Ook is het voor bedrijven die tours organiseren een goede aanwijzing om

zulke plekken op te nemen in hun aanbod24.

Big data wordt in de toeristische sector op grote schaal vooral gebruikt voor marktonderzoek en het

verbeteren van de klantervaring. Ook wordt het gebruikt voor inkomensbeheer. Om financiële resultaten

te maximaliseren, zullen bedrijven in de toeristische sector het juiste product, aan de juiste persoon, op

de juiste manier, aan de juiste klant moeten aanbieden. Door het gebruik van big data, kunnen bedrijven

hierin zo efficiënt mogelijk te werk gaan25.

23 (Redmore, 2018) 24 (Veenstra, 2017) 25 (5 Ways Big Data Can Benefit the Travel Industry , 2018)


Ook Nederlandse luchthavens gebruiken big data voor verschillende doeleinden. Met de waarde stroom

genaamd ‘Smart Airport Data’, hoopt Schiphol waarde te creëren met data. Door constant naar haar

klanten te luisteren en met ze te praten, verzamelt Schiphol data die vervolgens gebruikt kan worden om

diverse ervaringen voor klanten te verbeteren26.

Een aantal verbeteringen die worden doorgevoerd door middel van big data zijn; Het optimaliseren van

de doorstroom van passagiers, het tonen van vluchttijden en aanvullende vluchtinformatie en het vinden

van de meest efficiënte route naar de gate27.

Nederland ontwikkelt zich volgens Rabobank tot een ‘Leisure land’. De concurrentie van vreemde

branchespelers zoals Booking.com en Airbnb zal in de toekomst alleen maar meer toenemen. Het wordt

voor marketeers heel belangrijk om in deze schommelende markt klanten aan te trekken en te binden.

De grote boekingsplatforms verzamelen een schat aan klantdata en zijn daardoor in staat om klanten een

heel relevante propositie voor te schotelen. Als de klant eenmaal in beeld is gebracht na het analyseren

van de klantgegevens, kan er gericht naar de klant gecommuniceerd worden door middel van customer

relationship management (CRM).

Personaliseren met behulp van slimme marketing technologie stelt aanbieders in staat om consumenten

(toeristen) op maat te kunnen bedienen. Door in te spelen op de voorkeur van de gast kun je hem

inspireren met relevante content en elk contactmoment benutten om meer over de gast te weten te

komen, zodat je het hem plezieriger en gemakkelijker maakt. Uit onderzoek door de Intercontinental

Hotel Group blijkt dat 59 procent van de reizigers zeer positief is over diensten die op basis van

persoonlijke klantprofielen aan de consument werden aangepast. Ruim de helft voelde zich hierdoor meer

gewaardeerd en was bereid om hier extra voor te betalen28.

Verschillende bedrijven bieden cursussen aan op het gebied van het verwerken van big data. Deze

cursussen zijn echter niet specifiek gericht op verblijfstoerisme, maar meer op de algemene kant van data

verwerken.

“Tegenwoordig gaat alles wel via een systeem” Annabel Sandee, receptioniste Van der valk Goes

26 (Creating Value With Data, 2019) 27 (Casestudy Schipholgroup, 2019) 28 (Travel Leisure Hospitality, 2018)


Verschillende ondernemers uit Zeeland die actief zijn in de toeristische sector, hebben in 2017

meegewerkt aan het Europese project ‘PROFIT’. Het doel van dit project was het verzamelen en

verwerken van data, om zo meer in te kunnen spelen op de wensen van de bezoeker29. Ook werd de data

gebruikt om meer toeristen naar Zeeland te lokken. Bij het analyseren van data is gewoonlijk het geval

dat je alleen de data van je eigen onderneming meeneemt in de analyses. Bij PROFIT worden gegevens

van overheden en andere betrokken organisaties gecombineerd, om zo een totaalbeeld te scheppen over

de toeristische sector in Zeeland. Tijdens dit project is er geëxperimenteerd met data van review websites

en social media, om te zien of deze data bruikbare informatie oplevert over motivatie en waardering van

bezoekers30.

“Wij zijn vanuit een Europees project ‘Profit’ bezig om te kijken, als wij nu de data van verschillende MKB-organisaties bij elkaar leggen of dat dan ook een voordeel kan bieden voor het MKB.” Jorrit Bijl, Project Leider, Kenniscentrum Kusttoerisme

Voor de periode 2018 tot 2026 heeft gemeente Schouwen-Duiveland een ‘agenda toerisme’ gemaakt. In

dit rapport wordt besproken wat Schouwen-Duiveland concreet moet doen om het toeristisch product

op topniveau te houden. Hierin zijn doelen opgesteld en is de weg naar deze doelen toe uitgewerkt. De

gemeente Schouwen-Duiveland beweert dat het gebruik van de vele technische mogelijkheden,

ontwikkelingen en innovaties meer dan ooit bepalend zijn voor het succes van ons toeristisch product. Big

data speelt hier natuurlijk een zeer belangrijke rol in. Deze data wordt bijvoorbeeld gebruikt om

verschillende gastentypen te schetsen. Door deze types in kaart te brengen kan de gemeente deze

(potentiële) toeristen persoonlijker targeten31.

29 (Profit. Kenniscentrum toerisme, 2017) 30 (Zeeland, 2018) 31 (Toerisme, 2018)


Innovatie op de Arbeidsmarkt

“Innoveren kan je leren”


4. INNOVATIE OP DE ARBEIDSMARKT “INNOVEREN KAN JE LEREN” Ook in het verblijfstoerisme wordt er volop geïnnoveerd. Veel van deze innovaties hebben te maken met

technologie en digitalisering. Deze innovaties zijn erop gericht om de ervaring van toeristen, zowel tijdens

het boeken als tijdens het verblijf, te optimaliseren. De grootste innovaties binnen het verblijfstoerisme

zijn “Airbnb” en de “steeds grotere rol van duurzaamheid”.

Op internationaal gebied is te zien dat Online Travel Agencies (OTA) een opmars maken in de markt voor

het boeken van een hotel. De laatste jaren is steeds meer te zien dat mensen hun hotelkamer online via

een OTA-boeken. Van alle geboekte hotelnachten in 2017 werd 52% direct geboekt. In 2015 was dat

aandeel nog 55,2%. Dat betekent dat hotels voor hun verkoop steeds afhankelijker worden van de

onlinespelers. Het totale marktaandeel van deze Online Travel Agencies komt nu neer op 26,1%.

Ook in Europa is de invloed van deze OTA’s aan het toenemen. Zo hebben de drie grootste spelers op de

OTA-markt samen 92% van het marktaandeel in handen. Het gaat hier om de bedrijven Booking.com, HRS

en Expedia. In het online travel agencies segment is Booking.com verreweg de grootste, met een

marktaandeel van 66,4%. Expedia (12,6%) en HRS (7,8%) en staan op de tweede en derde plek met hun

marktaandeel in het OTA-segment32.

In Nederland zien we dat veel innovaties uit de ‘Tech-hoek’ komen. Volgens prof. Dr. Bas Hillebrand van

de Nyenrode Business Universiteit zijn de meeste innovaties in de toeristische sector van de afgelopen

jaren afkomstig van partijen buiten de toeristische markt: “Het zijn vooral tech-partijen geweest die met

nieuwe concepten successen boeken. Kijk bijvoorbeeld maar naar Airbnb en Uber. Traditionele

organisaties hebben daar vaak geen antwoord op.”33

Ook zegt hij dat er iets te doen is aan het feit dat alle toeristen naar Amsterdam trekken. Hij zegt namelijk

het volgende: "Door de digitalisering kun je ook beter in kaart brengen wat toeristen doen. Daar kun je

vervolgens beter op inspelen door mensen te sturen. Nudging noemen we dat. Subtiel signalen uitsturen

naar toeristen om ze de juiste keuze te laten maken", aldus Hillebrand. Zo is over-toerisme te voorkomen

volgens de hoogleraar34.

32 (Reus, 2018) 33 (Pretwerk, 2017) 34 (Hillebrand, 2018)


Een voorbeeld van een technische innovatie op nationaal niveau is Twasho, een volautomatisch systeem

om je handen mee te wassen. Het wordt op dit moment al gebruikt in een aantal hotels in Nederland.

Wassen, afspoelen, drogen, desinfecteren en verzorgen in 45 seconden zonder contactmomenten. Dit

systeem zorgt ervoor dat je 85% minder water en zeep gebruikt tijdens het wassen van je handen. Dit

draagt op de lange termijn bij aan de duurzaamheid. Verder maken sommige hotels al gebruik van sloten

op hotelkamers die je kan ontgrendelen met je smartphone, de “smart-lock”.

Sommige van deze Tech-innovaties hebben invloed op de arbeidsmarkt. Zo zorgt het gebruik van een

“smart-lock” of een online check in ervoor dat er minder personeel aanwezig hoeft te zijn omdat de gasten

zichzelf inchecken en hun accommodatie kunnen betreden.

In Zeeland zijn de innovaties vooral gericht op het verbeteren van het gemak en de beleving van de toerist.

Er zijn weinig tot geen voorbeelden van innovaties die personeel vervangen te vinden. Natuurlijk zijn er

wel bedrijven die gebruik maken van OTA’s, hierdoor hebben zij minder personeel nodig om de boekingen

te beheren.

“Binnen nu en vijf jaar willen we in ons hotel per kamer en gangzone een automatische robot de vloer laten stofzuigen en wellicht ook dweilen.’’ Leon de Visser, Breezand Vakanties & Duinhotel Breezand


4.1 AIR BNB Airbnb is een disruptieve innovatie die een groot deel van de overnachtingsmarkt inneemt, zowel op

nationaal- als internationaalniveau. Airbnb is een online marktplaats voor de verhuur en boeking van

privé-accommodaties. De website omvat meer dan 3.000.000 privé-accommodaties in 192 landen en

33.000 steden.

Sinds het begin van Airbnb in 2008 is de groei begonnen. Waar ze begonnen met een startkapitaal van 20

duizend dollar, draait het bedrijf nu, ongeveer 10 jaar later, een omzet van 3,5 miljard dollar. Door deze

enorme groei, vormt Airbnb een enorme concurrent voor veel bedrijven en ondernemingen binnen het

verblijfstoerisme. Het bedrijf probeert zich door allerlei initiatieven steeds verder te verrijken, waardoor

de concurrentie nu ook op andere fronten toeneemt.

Airbnb is zich ook druk aan het ontwikkelen om een full-service travel company te worden. Zo wordt er

druk gewerkt aan het aanbieden van tours en andere experiences. Daarnaast is Airbnb bezig met het

integreren van de optie om ook vluchten te boeken via Airbnb. Hiermee gaan ze dan de concurrentiestrijd

aan met OTA’s35.

Op internationaalniveau ervaren hotels concurrentie van Airbnb. Sites als Booking.com voelen de hete

adem van Airbnb al in hun nek. In steden als Barcelona, San Francisco Singapore en Tokio zijn er ook veel

problemen geweest met toeristen die gebruikt maakten van Airbnb. In deze steden hebben ze strengere

regels opgesteld voor Airbnb, waardoor de overlast minder wordt voor de bewoners van deze steden,

maar ook voor de hotels kan dit weer een positieve werking gaan hebben. Zodat de toeristen weer naar

de hotels komen om te overnachten. In deze specifieke steden zal de werkgelegenheid bij de hotels dus

hetzelfde blijven als voor de opkomst van Airbnb36.

Airbnb beweert zelf dat 74% van al het Airbnb eigendom zich bevindt buiten de belangrijkste hotel

gebieden. En ook zegt het Economisch Bureau van de Rabobank dat de negatieve invloed van het

internetplatform meevalt. “Ook het aantal hotelovernachtingen neemt nog altijd toe", constateert Jos

Klerx van de Rabobank. Van der Doelen is voorzichtiger. “Hotels die Airbnb louter als een bedreiging zien

en niet anticiperen op nieuwe ontwikkelingen, slaan de plank mis. Die kunnen een terugslag verwachten”.

Het CBS weet echter wel te melden dat bijna een kwart van de hotels wel degelijk concurrentie ervaart

van sites als Airbnb. Zoals te zien is in figuur 4.1.

Figuur 4.1 Logiesaccommodaties die concurrentie ervaren van onlineplatforms in 201637

Als Airbnb negatieve invloed heeft op het aantal hotelbezoeken is er minder personeel nodig in de hotels.

Ook is te zien in Figuur dat het per gebied kan verschillen hoeveel concurrentie er wordt ervaren van

Airbnb.

35 (Airbnb meer herhaalbezoeken dan OTA's, 2018) 36 (Nieuws- Business, 2018) 37 (Kwart van hotels ervaart concurrentie van sites als Airbnb, 2017)


Figuur 4.2 Concurrentie van Airbnb 38

Airbnb is misschien in sommige gebieden een concurrent geworden voor hotels, maar voor de

Nederlandse economie blijkt Airbnb wel een positieve invloed te hebben. Zo wordt gezegd dat Airbnb

gasten 2,1 keer langer blijven dan de doorsnee bezoeker. Ook geven Airbnb gasten 2,1 keer meer uit dan

de doorsnee bezoeker blijkt uit onderzoek van Airbnb. Ook voor de lokale ondernemers lijkt Airbnb een

positieve werking te hebben. 42% van de gasten geven namelijk geld uit in de buurt waar ze verblijven.

Dit is dus weer positief voor de arbeidsmarkt in Zeeland39.

In Figuur 4.2 is te zien dat Zeeland relatief weinig concurrentie van Airbnb ervaart, namelijk 13,1% van

alle logiesaccommodaties in Zeeland ervaart concurrentie. 46,2% ervaart geen concurrentie en 40,6%

weet het niet of heeft geen mening. Dit is voor de werkgelegenheid van hotels, campings en alle andere

logiesaccommodaties in Zeeland gunstig.

Het kenniscentrum kusttoerisme weet over Airbnb in Zeeland te melden dat Zeeland 704 ruimtes telt, een

aanzienlijk lager aandeel (0,39%) van het totaalaantal woningen in Zeeland. Hiervan wordt 38% meer dan

60 nachten per jaar verhuurd. Gemeente Veere is met 206 listings de absolute koploper in Zeeland,

gevolgd door Schouwen-Duiveland (117) en Sluis (104). Het Airbnb-aanbod in de gemeenten Kapelle (13),

Terneuzen (13), Hulst (14) en Reimerswaal (16) is heel beperkt40.

“Het particuliere verhuren zie je natuurlijk wel steeds vaker. Dit kan wel invloed hebben op de arbeidsmarkt. Hotels worden bijvoorbeeld minder bezocht.” Yvonne Viergever, Hotelmanager Amadore

38 (CBS, CBS Statline, 2018) 39 (Economic impact, 2018) 40 (Airbnb in Zeeland, zijn we er klaar voor?, 2017)


4.2 DUURZAAMHEID VERBLIJFSTOERISME Er zijn meerdere definities wat betreft duurzaam toerisme. De meest gehanteerde is die van de Wereld

Toerisme Organisatie en luidt als volgt:

“Duurzaam toerisme is toerisme in harmonie met het milieu, de natuur én de lokale bevolking op de

verblijfsbestemming. Zo kan de lokale bevolking profiteren van het toerisme in plaats van slachtoffer te

worden van de negatieve gevolgen. Bovendien is het een misvatting dat alleen maar kleinschalig toerisme

duurzaam kan zijn. Op ieder gebied van toerisme kan immers duurzaam toerisme worden toegepast. Denk

hierbij aan skivakantie, zomervakantie en cruise vakantie. Ook kunnen massatoerisme en cultuurtoerisme

zich ontwikkelen tot duurzaam toerisme.”

Uit onderzoek van Booking.com komt naar voren dat op internationaal niveau de populariteit ontzettend

toeneemt op het gebied van eco-vriendelijke reizen. Van de ondervraagden geeft 87% aan dat hun

voorkeur ligt bij duurzaam reizen en bijna vier op de tien (39%) slaagt hier vaak, of altijd in. Toch blijft er

nog een aanzienlijke groep (48%) over die aangeeft soms of zelden duurzaam te reizen41.

Nederland scoort goed op het gebied van duurzame accommodaties zoals hotels, natuurvriendenhuizen

en campings. Er zijn dan ook verschillende keurmerken die op een betrouwbare manier aangeven of jouw

onderneming duurzaam is of niet. Voorbeelden van keurmerken zijn EU Ecolabel Toerisme, Green Globe

en Green Key. Om een Green Key label te krijgen wordt er gekeken naar de volgende aspecten; wordt er

gebruik gemaakt van groene energie? Zijn de accommodaties zuinig? Hoe wordt het watergebruik

gemeten, mate van afvalscheiding beheerst en is het bereikbaar met het openbaar vervoer? Het is dus

ontzettend belangrijk maatregelen te treffen om zo’n keurmerk te kunnen krijgen42.

Zeeland gaat als eerste provincie in Nederland een keurmerk in duurzaam toerisme hanteren. De

internationale organisatie, Foundation for the Environmental Education (FEE), heeft een project opgericht

met een keurmerk, de ECO XXI Award. Met het doel voor ogen toeristisch recreatieve regio’s in Europa te

stimuleren zich duurzaam te ontwikkelen en om natuur- en milieu- educatie te verbeteren. ‘’De provincie

Zeeland benut als eerste provincie in Nederland de kans om het keurmerk te ontvangen en zich te

profileren als een schone, natuurlijke en duurzame vakantiebestemming’’43.

Volgens de meeste reizigers vormen de extra kosten toch wel het grootste obstakel voor duurzaam reizen.

Dit is direct van invloed op de onderneming binnen het verblijfstoerisme, want zij willen immers de

potentiële klanten wel tevreden stellen. Wel geven reizigers aan dat ze meer willen betalen voor een reis

die minder impact heeft op het milieu, maar dit is nog niet daadwerkelijk bewezen. 32% van de toeristen

blijft aandringen op een internationale standaard voor milieuvriendelijke accommodaties. Booking.com

heeft hier al op ingespeeld. Zij werken samen met Green Key.

“Voor hotels is er ook een soort keurmerk ontstaan, de ‘Green Key’” Annabel Sandee, receptioniste Van der valk Goes

41 (Duurzaam toerisme: de eco-vriendelijke reistrends volgens onderzoek, 2018) 42 (Duurzame accommodaties in europa, 2018) 43 (Kenniscentrum toerisme, 2017)


In figuur 4.3 zijn obstakels voor duurzaam ondernemen in de branche verblijfstoerisme weergegeven. De

grootste obstakels voor bedrijven kunnen worden overwonnen door systeemveranderingen. Het reizen

naar bestemming heeft de grootste impact wanneer het gaat om duurzaam toerisme, maar dit kan

hotelketens, campings, etc. er niet van weerhouden om voor duurzaam toerisme te gaan44.

Obstakels duurzaam ondernemen in de branche verblijfstoerisme:

Kosten - niet in staat zijn om de extra uitgaven te betalen 42%

Informatie/ gebrek aan certificering - niet weten hoe ik mijn reis duurzamer kan maken 32%

Tijd - duurzaam reizen zou te tijdrovend zijn 22%

Bestemming - duurzaam reizen kan reizen naar bepaalde bestemmingen beperken 22%

Luxe/ comfort - duurzaam reizen voldoet niet aan niveau van comfort dat reizigers gewend zijn 20%

Figuur 4.3 Obstakels duurzaam ondernemen in de branche verblijfstoerisme

Binnen de hotelbranche zijn er ook verschillende trends om de branche duurzamer te maken. Echter zie

je dat veel hotelketens enorm terughoudend zijn met het doorvoeren van een duurzaam beleid. Dit komt

door dat duurzaamheid gepaard moet gaan met aantrekkelijkheid. De duurzame initiatieven kunnen

bijvoorbeeld ten koste gaan van comfort. Verduurzaming in de hotelbranche uit zich tegenwoordig veel

in hergebruik van spullen of energiebesparing door het verlagen van kamertemperaturen. In figuur 4.4

wordt een overzicht weergegeven van concessies die gasten bereid zijn te doen op het gebied van luxe.

Concessies Percentage

Energiezuinige lampen 94%

Airco/verwarming alleen aan bij aanwezigheid 89%

Waterbesparende douchekoppen 80%

Gerecycled toiletpapier 79%

Hotelzeepjes minder vaak vervangen 79%

Beddengoed/handdoeken minder vaak vervangen 75%

Alleen lokaal geproduceerd voedsel, mag duurder zijn 64%

Figuur 4.4 Welke concessies zijn gasten bereid te doen op het gebied van luxe, voor milieuvriendelijker

verblijf45.

Ook is er op gebied van voedselverspilling nog veel te winnen. Op voedsel kan er ook een hoop geld

bespaard worden. Zo kunnen er doggybags met voedsel worden neergelegd in kamers of kan je, je

aansluiten bij een Resq club of Restoranto. Hiermee wordt er zo min mogelijk voedsel verspild. Een Resq

club of Restoranto is een app, waarbij restaurants voedseloverschotten aanbieden wat bijna verspild

dreigt te raken, tegen een redelijke prijs46 47.

Gasten en bedrijven selecteren hotels op duurzaamheid; Zoals eerder beschreven wordt duurzaam

ondernemen of duurzaam leven steeds belangrijker. Omdat hier zoveel aandacht naartoe gaat, is het een

uitgelezen kans om hierop in te spelen. Door slim te investeren in de circulaire economie kunnen hotels

gasten, bedrijven, investeerders en zelfs personeel voor zich winnen.

‘’Toeristen overnachten steeds vaker in een duurzaam of ‘groen’ hotel: maar liefst 68 procent geeft

hieraan de voorkeur. Ook steeds meer bedrijven letten bij de selectie van hotels voor medewerkers op de

44 (Duurzaam reizen is belangrijk voor de meeste mensen, 2018) 45 (Duurzaam reizen is belangrijk voor de meeste mensen, 2018) 46 (Hotelbranche voorzichtig met verduurzaming, 2018) 47 (Tips duurzaam ondernemen in de horeca, 2017)


milieu impact. 33 procent van de bedrijven sluit hotels zonder duurzaamheidslabel zelfs uit bij

overnachtingen voor medewerkers.’’

De hotels in Nederland ontwikkelen zich uitstekend. Maar dat moet ook wel, gezien er ook risico’s zijn als

men kijkt naar alle hotel nieuwbouwplannen, maar ook de concurrentiegroei door bijvoorbeeld Airbnb en

Wimdu. Door de toenemende concurrentie is onderscheidend vermogen van steeds groter belang. De

besparing liggen binnen handbereik door eenvoudige maatregelen. De hotelsector kan 37 miljoen euro

besparen door een circulair businessmodel te integreren in hun bedrijf. Door kleine aanpassingen zoals

waterbesparende douchekoppen, bewustere keuze in het serveren van voedsel en dergelijke, kan het al

gauw miljoenen euro’s besparen.

Doordat duurzaamheid steeds belangrijker wordt voor de gast is het voor de ondernemer belangrijk om

hierop in te spelen. Door duurzaamheid toe te passen kan je als bedrijf onderscheidend vermogen

creëren. Om je als onderneming duurzaam te profileren is het belangrijk dat jouw personeel dit ook

uitstraalt. Dit is een verandering die je moet toepassen op je gehele bedrijf, “van top tot teen”. Om hierin

als Zeeuwse ondernemer in mee te gaan is het te overwegen on scholing en cursussen aan te bieden om

het personeel verder te verduurzamen.

‘’Wij doen daar aan mee door bijvoorbeeld plaatsen van elektrische laadpalen voor auto’s, geen ligbaden in de badkamers -kost enorm veel water namelijk. Daarnaast pasje in de kamer voor elektriciteit als gasten weggaan, nemen zij hun pasje mee en blijven er geen lichten of airco aan.‘’ Annelien de Witte, Beach Hotel Zoutelande


BIBLIOGRAFIE (sd).IATA.

(2018). Nederlandse Vereniging van Luchthavens Visie 2020 - 2050.

(2018). World Tourism Organization.

(2017). Opgehaald van Kenniscentrum toerisme:

https://www.kenniscentrumtoerisme.nl/l/library/download/20233

(2017). Opgehaald van Profit. Kenniscentrum toerisme: http://profit.kenniscentrumtoerisme.nl/

(2018). Opgehaald van PZC: https://www.pzc.nl/zeeuws-nieuws/zeeuwse-arbeidsmarkt-schreeuwt-om-

handen-van-mensen-of-robots~adb012df/

(2018). Opgehaald van Ec Europa Eu: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-

explained/index.php/Air_transport_statistics

(2018). Opgehaald van Db Research:

https://www.dbresearch.com/servlet/reweb2.ReWEB?rwsite=RPS_EN-

PROD&rwobj=ReDisplay.Start.class&document=PROD0000000000482348

(2018). Opgehaald van Fairtourism: https://www.fairtourism.nl/

(2019). Opgehaald van Fair Tourism: https://www.fairtourism.nl/duurzaam-toerisme/

(2019). Opgehaald van Horeca Baas: www.horecabaas.nl

28 tips om een hotel eco-vriendelijk te maken. (2015). Opgehaald van Green Prophet:

https://www.greenprophet.com/2015/07/28-tips-eco-hotels/

5 Ways Big Data Can Benefit the Travel Industry . (2018). Opgehaald van Revfine:

https://www.revfine.com/big-data-travel-industry/

ABF. (2017).

Airbnb in Zeeland, zijn we er klaar voor? (2017). Opgehaald van Kenniscentrumtoerisme:

https://www.kenniscentrumtoerisme.nl/k/nl/n664/news/view/19071/14295/airbnb-in-

zeeland-zijn-we-er-klaar-voor.html

Airbnb meer herhaalbezoeken dan OTA's. (2018). Opgehaald van Travel Next:

https://www.travelnext.nl/trend-airbnb-meer-herhaalbezoeken-dan-otas/

Airbnb trends 2018. (2019). Opgehaald van Airbnb tips: https://www.airbnbtips.com/airbnb-trends-

2018/

Bureau, P. (2017). Economische Atlas. Opgehaald van

https://www.dezb.nl/dam/planbureau/bestanden/publicaties/2017/economische-atlas-

2017.pdf

Casestudy Schipholgroup. (2019). Opgehaald van Godatadriven: https://godatadriven.com/casestudy-

schipholgroup


CBS. (2018). CBS Statline.

CBS. (2018). Conjunctuurenquete.

CBS. (2018). Nationale Rekeningen. CBS.

CBS. (2018). Trendrapport .

(2017). Circulaire economie in de hotellerie. ABN-AMRO.

Creating Value With Data. (2019). Opgehaald van Schiphol: https://www.schiphol.nl/nl/route-

development/pagina/creating-value-with-data/

De voetafdruk Zeeland. (2019). Opgehaald van Voetafdruk Nederland:

https://voetafdruknederland.nl/deelnemers/provincie-zeeland/

Dreigende krapte ook op de nederlandse arbeidsmarkt recreatie en toerisme. (2017, Juni). Opgehaald

van Pretwerk: https://pretwerk.nl/topnieuws/dreigende-krapte-ook-op-nederlandse-

arbeidsmarkt-recreatie-en-toerisme/47704

Duurzaam reizen is belangrijk voor de meeste mensen. (2018). Opgehaald van eco-reizen:

https://www.eco-reizen.nl/blog/sustainable-travel-report-2018-duurzaam-reizen-is-belangrijk-

voor-de-meeste-mensen/

Duurzaam toerisme: de eco-vriendelijke reistrends volgens onderzoek. (2018, April 18). Opgehaald van

Booking.com: www.Booking.com

Duurzame accommodaties in europa. (2018). Opgehaald van Orgineelovernachten:

https://origineelovernachten.nl/duurzame-accommodaties-in-europa/

Economic impact. (2018). Opgehaald van Air bnb: https://www.airbnb.nl/economic-impact

Ecotoerisme tips om duurzaam te reizen. (2017). Opgehaald van Skyscanner:

https://www.skyscanner.nl/nieuws/inspiratie/ecotoerisme-tips-om-duurzaam-te-reizen

Energiesubsidies voor ondernemers. (2019). Opgehaald van MKB service:

https://www.mkbservicedesk.nl/9539/energiesubsidies-voor-ondernemers.htm

Graham, A. (2019). Air Tourism: A Tourism Perspective. Elsevier.

Groei toerisme schept wereldwijd 7 miljoen banen. (2014). Opgehaald van TIO:

https://www.tio.nl/overtio/nieuws/toerisme_belangrijk_voor_wereldeconomie/

Groei toerisme schept wereldwijd 7 miljoen banen. (2018). Opgehaald van Bed and Breakfast nieuws:

https://www.bedandbreakfastnieuws.nl/groei-toerisme-schept-wereldwijd-7-miljoen-banen

Het trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd . (2017). Opgehaald van Nrit media:

https://www.nritmedia.nl/kennisbank/38775/Het_Trendrapport_toerisme,_recreatie_en_vrije

_tijd_2017_in_50_trends/

Hillebrand, P. D. (2018). Innovatie in toerisme,. Nyerode.


Hotelbranche voorzichtig met verduurzaming. (2018, 07 27). Opgehaald van Duurzaamgebouwd:

https://www.duurzaamgebouwd.nl/artikel/20180727-hotelbranche-voorzichtig-met-

verduurzaming

Iedereen is voor duurzame stroom, maar niet ten koste van de lege horizon. (2015). Opgehaald van

Rijnstreekbusiness: http://rijnstreekbusiness.nl/2015/06/iedereen-duurzame-stroom-maar-

koste-lege-horizon/

(2015). Integraal businessplan toeristisch vervoer Zeeland 2015 - 2025. Provincie Zeeland.

International inbound tourism by mode of transport. (2018). Opgehaald van Statista:

https://www.statista.com/statistics/305515/international-inbound-tourism-by-mode-of-

transport/

Kalkhoven, F. (2019). Horeca, catering en verblijfsrecreatie.

Kwart van hotels ervaart concurrentie van sites als Airbnb. (2017). Opgehaald van CBS:

https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/28/kwart-hotels-ervaart-concurrentie-van-sites-als-

airbnb

(2017). Nationale rekeningen en toerismerekeningen. CBS.

Nieuws- Business. (2018). Opgehaald van BBC: https://www.bbc.com/news/business-45083954

Over ons, duurzaam toerisme. (2019). Opgehaald van Outsight: https://outsight.nl/over-ons/duurzaam-

toerisme/

Pretwerk, R. (2017). Leerstoel "innovatie in oerisme’ ook interessant voor inkomend toerisme. Opgehaald

van Pretwerk: https://pretwerk.nl/actueel/leerstoel-innovatie-toerisme-ook-interssant-

inkomend-toerisme/51242

Pretwerk, R. (2019). Robots in de recreatiesector. Opgehaald van Pretwerk:

https://pretwerk.nl/opinie/robots-in-de-recreatiesector/58170

Rapport kansen van robotisering voor Zeeland . (2018). Opgehaald van VNONCW Brabant Zeeland:

https://www.vnoncwbrabantzeeland.nl/wp-content/uploads/2018/12/Rapport-Kansen-van-

Robotisering-voor-Zeeland-eindversie-09-11-2018.pdf

Redmore, S. (2018). Definitive Airport Ranking List. Opgehaald van Lexalytics:

https://www.lexalytics.com/lexablog/definitive-airport-ranking-list

Reus, T. d. (2018). Booking.com wint marktaandeel. Opgehaald van Travmagazin:

https://www.travmagazine.nl/34429-2/

Robotisering, het roer moet om. (2014). Opgehaald van BNN Vara:

https://joop.bnnvara.nl/opinies/robotisering-het-roer-moet-om

Robots kans of bedreiging hotellerie. (2016). Opgehaald van Travel Next:

https://www.travelnext.nl/robots-kans-bedreiging-hotellerie-itb2016/

Robots nemen werk van mensen over. (2018). Opgehaald van hr-kiosk: https://www.hr-

kiosk.nl/hoofdstuk/arbeid/arbeidsmarkt/robots-nemen-werk-van-mensen-over


Sector Toerisme. (2018). Opgehaald van MVO Nederland: https://mvonederland.nl/sector/toerisme

Sep, M. (2017). Innovatieprijs Veere voor de groene ondernemer. PZC, p. 1.

slim inspelen op circulaire economie levert hotels 37 miljoen euro op. (2018). Opgehaald van Duurzaam

Ondernemen: https://www.duurzaam-ondernemen.nl/slim-inspelen-op-circulaire-economie-

levert-hotels-37-miljoen-euro-op/

Tips duurzaam ondernemen in de horeca. (2017). Opgehaald van Misset horeca:

https://www.missethoreca.nl/restaurant/artikel/2017/02/tips-duurzaam-ondernemen-in-de-

horeca-101260592

Toerisme, P. (2018). De toekomst van het toerisme in Schouwen-Duiveland . Gemeente raad Schouwen-

Duiveland.

Travel Leisure Hospitality. (2018). Opgehaald van Smartconnections:

https://www.smartconnections.nl/project/travel-leisure-hospitality/

Travel Trend en het mileu. (sd). Opgehaald van Travel trend:

https://www.traveltrend.nl/traveltrend/travel-trend-en-het-milieu/

Uitert, K. v. (2018). Horeca, catering en verblijfsrecreatie .

UWV. (2017).

Valk, V. d. (2019). Vacatues-middelburg. Opgehaald van Valkmiddelburg:

https://www.valkmiddelburg.nl/vacatures-middelburg/medewerker-bediening-(ma-t-m-do)-m-

v/

Veenstra, J. (2017). Big data analyse van tweets onthult kansen voor toerisme. Opgehaald van

Marketingfuel: http://marketingfuel.nl/big-data-analyse-van-tweets-onthult-kansen-voor-

toerisme/

VVV. (2019). 2018 recordjaar voor toerisme zeeland. Opgehaald van Zakelijk. VVV Zeeland:

https://zakelijk.vvvzeeland.nl/k/nl/n10300/news/view/1492859/985901/2018-recordjaar-voor-

toerisme-zeeland.html

Wat verandert er als we gaan samenwerken met robots. (2019). Opgehaald van Metro nieuws:

https://www.metronieuws.nl/start/2019/05/wat-verandert-er-als-we-gaan-samenwerken-met-

robots

Zeeland. (2018). Opgehaald van Profittourisme: https://www.profittourism.eu/nl/zeeland/

Zeeuwse horeca floreert door toerisme, maar in de …...In Zeeland zorgt de toerismesector voor ruim...

Documents

Transcript of Zeeuwse horeca floreert door toerisme, maar in de …...In Zeeland zorgt de toerismesector voor ruim...