DE BIJBELSE SCHEPPINGSVERHALEN

Inleiding

Wie de eerste drie hoofdstukken van het boek Genesis leest, zal onmiddelijk opvallen dat er in deze hoofdstukken niet één, maar twee scheppingsverhalen zijn overgeleverd. In het eerste hoofdstuk van Genesis leest men een poëtische tekst dat God in een tijdspanne van zes dagen 'hemel en aarde' heeft geschapen. In Genesis 2,4-7 begint de schepping opniew. Dit scheppingsverhaal, meer bekend als het Paradijsverhaal, bevat het verhaal van Adam en Eva die van de Boom van goed en kwaad eten en daarvoor door God gestraft worden.

A Het scheppingsgedicht; Genesis 1,1-2,4.

a.1 Creationisme.

Ondanks het feit dat het scheppingsgedicht geen historische weergave wil schetsen over de wijze dat God de aarde schiep, zijn er toch nog steeds mensen die menen dat we het scheppingsgedicht letterlijk te nemen valt. Het letterlijk lezen van het scheppingverhaal noemen we creationisme. Zouden we het scheppingsgedicht echter rechtstreeks vertalen, dan krijgen we naaststaande wereldbeeld.

We denken dat het creationisme aan het verwijnen is, maar niets is minder waar, het creationisme is in sommige landen zelfs aan een opmars bezig. Denken we bijvoorbeeld aan de Verenigde Staten waarbij lobbygroepen er wel wat geld tegen aan durven smijten om anderen van hun creationistische opvattingen te overtuigen.

1Figuur 1: reclame voor het creationisme museum Figuur 2: spotprent museum

a.2 Wetenschap en geloof, een conflict?

De Katholieke Kerk heeft in het verleden vaak op een erg afwijzende manier gereageerd op nieuwe wetenschappelijke inzichten omdat deze in strijd zouden zijn met deze wetenschappelijke inzichten. Dit kan verklaren waarom vandaag de dag veel mensen menen dat geloof en wetenschap niet met elkaar te verzoenen zijn. De twee belangrijkste conflicten tussen geloof en wetenschap zijn ten eerste Galilei's heliocentrisme en ten tweede Charles Darwin's Evolutieleer.

In het in 1543 gepubliceerde boek Revolutionibus Orbium Coelestium - in het Nederland vertaalt als Over de Omwentelingen der Hemellichamen - beschrijft Copernicus hoe de planeten, dus ook de Aarde, rond de zon draaien. Op zich lijkt hier niets wereldschokkends aan, was het niet dat dit nieuwe wereldbeeld, namelijk het heliocentrisme, het toenmalige geocentrisme verwierp. Het geocentrisme stelde dat de Aarde (met als centrum Jeruzalem) het middelpunt van de schepping vormt. Men moet zich inbeelden dat dit een enorme schok teweeg bracht. De Aarde was namelijk niet meer het centrum van de schepping maar slechts een klein nietszeggend puntje in het onmetelijke heelal. In eerste instantie ging de Kerk de controverse uit de weg. Het was pas in 1616 toen Galilei het werk van Copernicus verdedigde dat de controverse losbrak. Als reactie plaatste de Kerk het boek van Copernicus op de index.1

“Wanneer ik stil sta bij de kleine duur van mijn leven, opgeslorpt in de eeuwigheid die voor en na de kleine ruimte komt die ik in mijn leven vul en die ik kan zien; ik die verdwijn in de oneindige onmetelijkheid van de ruimten die ik niet eens ken en die van mijn bestaan niets

afweten – dan word ik bang en het verwondert me dat ik eerder hier ben dan daar, want er is geen enkele reden waarom ik eerder hier dan daar zou zijn, waarom ik eerder nu ben dan

later; Wie heeft me daar geplaatst.”2

1 De Index was van 1559 tot 1966 een door de Paus vastgestelde lijst van boeken die katholieken niet mochten lezen omdat ze door de rooms-katholieke Kerk verwerpelijk werden geacht.2 Passage uit de Pensées van B. Pascal.

2

Het tweede grote conflict tussen de Rooms-Katholieke Kerk en wetenschap brak los toen Charles Darwin in zijn in 1859 verschenen boek The Origin of Spieces zijn evolutieleer uit de doeken deed. De hoofdlijnen van Darwins evolutietheorie zijn volgens G Flik & P Oomen als volgt weer te geven: “Alle individuen van eenzelfde soort vertonen onderlinge variatie die deels overerfbaar is. Sommige individuen hebben gunstigere eigenschappen, die beter bij hun omgeving passen, dan andere. Het beter passen blijkt uit langer het leven en vooral uit het meer nakomelingen produceren (die deels ook die erfelijke eigenschap hebben). Omdat er een beperkte hoeveelheid is aan zaken als voedsel en ruimte, wordt de totale hoeveelheid individuen niet groter, maar zal het aandeel van de beter passende variëteit daarin toenemen. Op deze wijze selecteert de natuur die variëteit die het meest passend is. Zo verandert de soort gaandeweg qua kenmerken. Veranderingen die gunstig zijn en dus bestendigd worden, zijn vanwege hun erfelijk karakter vastgelegd in de erfelijke opmaak van de betreffende variëteit (het gen). Daarenboven kunnen nieuwe veranderingen komen, en indien gunstig, kunnen ook die weer tot het vaste erfelijke bestand van de veariëteit gaan behoren. Over vele generaties kan zo de oorspronkelijke soort dusdanig veranderd zijn dat we spreken van een nieuwe soort.”3

Vandaag de dag is Darwins evolutietheorie voor de meeste onder ons niet meer zo schokkend, maar toen The Origin of Spicies pas verscheen was dit nieuwe inzicht echt wel wereldschokkend. De wetenschapsfilosoof C. Buskens verwoordt het als volgt: “Darwin heeft de wereld in zekere zin op z’n kop gezet omdat hij het gangbare verklaringsschema heeft omgedraaid. In plaats van een top down-verkalring, waarbij een hogere bovennatuurlijke instantie (God) het leven in één keer heeft geschapen, geeft Darwin een botton up-verklaring: de huidige levensvormen zijn via een natuurlijk en geleidelijk proces voortgekomen uit een primitief begin. Anders gezegd, het leven is niet uit de hemel neergedaald, maar heeft zich uit de modder omhooggewerkt. Ook door het blinde en doelloze proces

3 Evolutie, cultuur en religie p. 23-243

Figuur 1: Het geocentrisch wereldbeeld van de middeleeuwen.

Figuur 2: Het heliocentrisch wereldbeeld van Copernicus.

van evolutie kunnen complexe en oogverblindend mooie schepsels ontstaan.”4

Twee elementen waren voor de Kerk onaanvaardbaar; ten eerste dat de mens een verdere evolutie is uit de aap; en ten tweede dat deze evolutie op volstrekt willekeurige manier is gebeurd, via natuurlijke selectie.5 Het eerste punt is ondertussen door de Katholieke Kerk algemeen aanvaard maar het tweede punt ligt vandaag de dag nog steeds gevoelig. Is het trouwens zo dat iedere evolutie gebeurt via een harde overlevingsstrijd?

We zouden denken dat honderdvijftig jaar na het verschijnenen van Darwins The Origin Of Spicies het Darwinisme minder actueel is geworden, maar niets is minder waar. De neo-darwinisten waaronder Daniel Dennett en Richard Dawkins de belangrijkste adepten zijn, menen dat religie en darwinisme onverzoenbaar zijn.

We gaan even dieper in op Dawkins opvattingen over cultuur en de rol die religie daarin heeft. Volgens Dawkins is onze cultuur een medium voor darwinistische evolutie geworden, en dit dankzij onze taal. “Gesproken en geschreven woord maken het mogelijk om ideeën te verspreiden, en ideeën zijn, net als genen, replicators. Een relicator – de term werd bekend door Richard Dawkins’ boek The Selfish Gene – is een entiteit die in staat is kopieën van zichzelf te maken, waardoor de informatie die in de replicator besloten ligt intact blijft. Drie miljard jaar lang waren de genen de enige replicators op onze planeet. Maar toen eenmaal wezens met taal en bewustzijn verschenen, ontstond een tweede medium voor evolutie en greep een nieuwe replicator de kans: het idee. Voor ideeën geldt hetzelfde als voor genen: hun succes hangt af van de mate waarin zij in staat zijn kopieën van zichzelf te maken. Het gaat er dus niet om of een idee ‘goed’ of ‘slecht’ is, het gaat erom dat een idee goed kopieert. Dawkins heeft de eenheden van culturele evolutie ‘memen’ gedoopt.”6 De aard van religie op zichzelf heeft ervoor gezorgd dat ze in staat is om haar memen beter voort te zetten. Natuurlijk zijn de ideeën die door religie worden vogens Dawkins eerder ‘slecht’ dan ‘goed’ en deze dienen natuurlijk via de wetenschap bestreden te worden.

Even op een rij zetten … De verschillende vormen van dialoog tusen geloof en wetenschap kunnen we in drie modellen samenvatten. Het harmoniemodel waarbij geloof en wetenschap als een geheel en niet strijdig beschouwd worden; het conflictmodel waarbij geloof en wetenschap als onverzoenbaar worden beschouwd, en het differentiatiemodel waarbij zowel de verschillen als de raakvlakken tossen geloof en wetenschap worden gerespecteerd.

4 Evolutie, cultuur en religie p. 625 Natuurlijke selectie is een mechanisme dat in de natuur evolutie veroorzaakt. Natuurlijke selectie houdt in dat organismen die beter in hun omgeving passen, meer kans hebben om te overleven en voor nakomelingen te zorgen dan minder goed aangepaste organismen. Hierdoor zal het type van het best aangepaste organisme beter overleven en steeds meer de overhand nemen in de populatie6 De term ‘memen’ is onder meer afgeleid van het Griekse woord mimema wat nabootsing betekent.

4

a.3 Hoe meer wetenschap hoe minder geloof?

Volgens Dawkins is het de verhouding tussen religie en wetenschap duidelijk: hoe meer de wetenschap evolueert, hoe minder er plek er voor God overblijft. Met andere woorden de gaten in de wetenschap, is de plek waar God overblijft. Dit beschrijft Dawkins op een spottende in zijn gekende boek God als misvatting dit beschrijft als ‘de verering van de gaten’.

a.4 Wonderen doen zich enkel voor aan wie zich er voor open stelt.

De wetenschapsfilosoof Gerard Bodifée stelt in zijn boek God en het gesteente de vraag: "Hoe kan iemand deze verzinsels geloven?" Hiermee verwijst hij naar de vele Bijbelverhalen waarin God via zijn tussenkomst de natuurwetten overschreidt. Maar hoe valt dat te rijmen met onze wetenschappelijke kijk op de dingen? Volgens Gerard Bodifée vertelt het Genesisverhaal het 'wonder' van de schepping: "Men ziet het wonder echter pas door niet star vast te houden aan de feiten zoals vermeld in het verhaal, maar door zich open te stellen voor de boodschap die in het verhaal besloten ligt. Pas dan is het mogelijk in te zien wat waarachtig gezegd wordt: dat een wereld die goed en gewild is tevoorschijn komt. Dat is het wonder."7 (Met andere woorden: we mogen het verhaal niet letterlijk lezen.)

Wonderen spelen in het Nieuwe Testament een niet minder belangrijke rol dan in het Oude Testament. Ze moeten het bewijs leveren dat Jezus, over bovennatuurlijke vermogens beschikt. Hij geneest zieken op wonderbaarlijke wijze, hij laat lammen weer lopen en blinden weer zien. Deze wonderen zijn een teken van heiligheid, die niet alleen door God en Jezus verricht worden, maar ook door mensen die door hun heilig leven de gunst van God genieten; niet slechts in Bijbelse tijden, ook nadien en ook nu nog."8 Toch zit men in heel het wonderlijke gebeuren met een enorme contradictie.9 Hierover zegt Gerard Bodifée: "Merkwaardig genoeg bevestigen de Bijbelteksten teksten zelf vaak dat zonder geloof in wonderen, er ook geen wonderen plaatsvinden."10

Dat wonderen al dan niet mogelijk zijn daar kunnen we alleen van overtuigd raken door bewijsmateriaal. En af en toe gebeuren er nog wonderen, waar de wetenschap geen sluitende verklaring voor weet te geven. In de documentaire The Bouddha Boy wordt onderzocht, hoe het komt dat een jonge man, die zich gedurende maanden zonder eten of drinken afzonderd in een holle boom, kan overleven.

7 De houding van G. Bodifée is verschilt met die van de Darwinisten omdat hij in tegenstelling tot de Darwinisten de schepping als goddelijk beschouwd.8 In dit verband is het interessant om even dieper in te gaan op de procedure die de Rooms-katholieke Kerk gebruikt om iemand heilig te verklaren. Deze verloopt via twee stappen. Bij de eerste stap dient de persoon vanuit zijn goede daden zalig worden verklaard. Bij de tweede stap moeten er bewijzen worden geleverd dat de heilige in spe een wonder heeft gedaan, meestal in de vorm van een miraculeuze genezing.9 Als Gods handelingen zich tonen in de wonderen die hij verricht, moet men bereid zijn het wonder van het gebeuren te aanvaarden om de goddelijke werking te herkennen, maar het wonder doet zich maar voor als men bereidt is erin te geloven.10 Zie Mt 8,10-13

5

Figuur 1: The Bouddha Boy, Nepal. Figuur 2: Prahlad Jahni met de attributen van de god Shiva.

Figuur 3: Prahlad Jahni op een tien dagen durend wetenschappelijk onderzoek.

a.5 "Bevolk de aarde en breng haar onder je gezag."

In het artikel The Historical Roots of our Ecologic Crisis dat in het jaar 1967 in het tijdschrift Science verscheen, stelt Lynn White de Bijbel verantwoordelijk voor de milieucrisis. Volgens White ligt in de joods-christelijke traditie aan de oorsprong van de dominante houding van de mens tegen de natuur. De zogenaamde 'ontheiliging' van de natuur in het eerste hoofdstuk van het Bijbelboek Genesis heeft een mensbeeld gelegitimeerd waarin de mens onbeperkt macht kan uitoefenen op de natuur, met alle schadelijke gevolgen van dien. White argumenteert dat dit alles te maken heeft met de joods-christelijke tijdnotie. Deze kenmerkt zich door een lineaire, non-repetitief wijze van denken, in tegenstelling tot de meer cyclische tijdsopvatting van de oosterse tradities en van de natuurvolkeren11. Volgens White heeft de nadruk op de joodse tijdsnotie ertoe geleid dat God in het christendom losgekoppeld werd van de natuur. In de volksreligiositeit woonde God niet meer in de natuur maar boven op een wolk.

Sinds het artikel in ‘Science’ verscheen hebben meerdere wetenschappers en theologen de vraag - of er werkelijk een correlatie bestaat tussen de joods-christelijke traditie en de milieucrisis. Vandaag de dag is men tot de consensus gekomen dat de eerder fundamentalistische strekkingen in het christendom, vooral diegene die de Bijbel letterlijk lezen, zich inderdaad weinig of niets aantrekken van de milieuproblematiek. Naast deze fundamentalistische strekkingen12wordt de antropocentrische visie van de moderne tijd verantwoordelijk gesteld voor de hedendaagse milieuproblematiek. Men kan stellen dat in de moderne antropocentrische mensvisie, de natuur maar al te vaak slecht als instrument wordt gezien, dat men naar goedwil kan manipuleren.

11 De benaming natuurvolk verwijst naar volken die geïsoleerd van de geïndustrialiseerde beschaving leven in een niet- of nauwelijks veranderde natuurlijke omgeving en deze bijna volledig vrij van technologie gebruiken.12 Fundamentalisme is van oorsprong de naam van een 20e-eeuwse beweging in het Amerikaanse protestantisme, die de letterlijke interpretatie van de Bijbel van fundamenteel belang acht voor het persoonlijke en maatschappelijke leven. De term fundamentalisme wordt tegenwoordig doorgaans in een veel bredere betekenis gebruikt: iemand die op strikte en letterlijke wijze vasthoudt aan bepaalde grondbeginselen wordt vaak bestempeld als fundamentalist.

6

a.6 "Heers over de dieren!”

Niet alleen Lynn White, maar ook de Australische filosoof Peter Singer, die met zijn in 1975 verschenen boek Animal Liberation opkwam voor de rechten van de dieren, beschuldigde het christendom ervan, in haar bronnen, de oorzaak te zijn van de milieubroblematiek. Volgens Singer zou het scheppingsgedicht dieronvriendelijk zijn.

Of de tekst van Genesis echt dieronvriendelijk is valt te betwijfelen, aangezien volgens Genesis 1,29-30 zowel mens als dier vegetariër is. Dat dit duidelijk de intentie van de auteur is, blijkt uit een vergelijking met het vloedverhaal in Genesis 6-9.13 Na de vloed staat God een nieuw 'dieet' toe voor de mensheid van de nieuwe schepping.14 Hieruit blijkt dat het scheppingsverhaal een wereld schets zoals die zou moeten zijn: een wereld zonder bloedvergieten, waarin zelfs de leeuwen 'vegetarier' zijn. Als dusdanig is het scheppingsgedicht een oproep aan het adres van de mens om te streven naar een wereld van rust en harmonie. Hoe de ideale wereld zou zijn. Wanneer we dit vergelijken met het visioen van de profeet Jesaja15, waarin hij de toekomst ziet, dan merken we dat dat ook hier deze wereld van rust en harmonie wordt geschetst.

Dan zal een wolf zich neerleggen naast een lam, een panter vlijt zich bij een bokje neer; kalf en leeuw zullen samen weiden en een kleine jongen zal ze hoeden. Een koe en een beer grazen samen, hun jongen liggen bijeen; een leeuw en een rund eten beide stro.

Bij het hol van een adder speelt een zuigeling, een kind graait met zijn hand naar het nest van een slang. Niemand doet kwaad,

niemand sticht onheil op heel mijn heilige berg.

Ook hier kan men stellen dat de moderne antropocentrische mensvisie de dieren vaak slecht als instrument ziet. Een van deze moderne denkers was Decartes. Hierover schrijft de schrijver Milan Kundera in zijn boek De ondraagelijke lichtheid van het bestaan het volgende: “Descartes is een beslissende stap verder gegaan:  hij maakte van de mens ‘de heer en meester van de natuur’. En daar hangt zeker nauw mee samen dat juist hij de dieren definitief een ziel onthield: de mens is de heer en meester, maar het dier is, volgens Descartes, slechts een automaat, een levende machine, een ‘machina animata’. Het

13 Het verhaal van de Ark van Noach sluit het eerste deel van het boek Genesis af. In dit laatste verhaal wordt een terugkeer naar de chaos - de oeroceaan – beschreven en vormt zo het spiegelbeeld van het scheppingsgedicht. Namelijk God die in Genesis 1 de wereld geschapen heeft ziet dat zijn schepping toch niet dat is. Daarom besluit Hij om volledig vanaf nul te beginnen. In het vloedverhaal wordt beschreven hoe de 14 Zie Genesis 15 Zie Jesaja 11,6-8

7

gejank van een dier is geen janken, maar slechts het piepen van een slecht functionerend mechanisme.”16

a.7 Een mogelijke terugkeer naar de oerchaos

Wanneer de voormalige Sovjet-Unie, toen de grote rivaal van de Verenigde Staten, de eerste man in de ruimte bracht, besefte de Verenigde Staten dat ze niet konden achterblijven. Vandaar dat president Kennedey er alles aan voor deed om een nog grotere stunt uit te halen; namelijk een mens op de maan zetten.

Niemand wist toen hoe een mens, zelfs niet een getrainde astronaut, psychologisch zou reageren op zo’n ruimtevlucht. Daarom besteede men veel aandacht aan de psychologische training van van de kandidaten. Bij de eerste maanlanding waren het echter niet alleen de astronauten die psychologisch reageerden, maar de hele mensheid. Daarom is het des te treffender dat Neil Armstrong bij de eerste maanlanding zei: ‘Dit is een kleine stap voor de mens – een enorme sprong voor de mensheid.’ Men moet zich inbeelden dat men voor de eerste keer beelden van de aarde vanop een afstand zag. Deze beelden toonden dat de aarde een levend geheel waarbij alles met elkaar in verbinding staat,17 en dat maakt de wereld ook kwetsbaar; want als er iets aan de ene kant van de aarde gebeurd kan dit een effect hebben op de andere kant van de wereld. Hiermee was de ecologische beweging geboren.

De ecologische beweging luidde ook het einde in van een tijdperk waarin men een blind vertrouwen had in de wetenschap. Enkele jaren na de maanlanding; namelijk in het jaar 1969 kwamen 39 landen in Rome Bijeen om over vervuiling te praten. In hun rapport, Grenzen aan de groei concludeerden ze dat het ‘vijf voor twaalf was’, dat in de komende honderd jaar de grenzen van de groei bereikt zouden worden, dat de natuurlijke grondstoffen op aarde uitgeput zouden geraken, en dat er een ‘catastrofale’ afname in bevolking en industriële activiteit zou optreden. De vooruitgang die de mensheid geloofde dezastreuse gevolgen kon hebben. Dat er grenzen aan de groei zijn werd duidelijk na de Jom Kipoer-oorlog18 toen de OPEC-landen of de olieproducerende landen beslisten om minder olie te produceren. Deze oliekrisist droeg in belangrijke mate bij aan het besef dat de natuurlijke hulpbronnen eindig zijn en dat er politieke consequenties aan de grenzen

16 Zie De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. p 328 -330

17 Gaia Theorie van James Lovelock18 De Jom Kipoeroorlog, ook bekend als de Oktoberoorlog of de Ramadanoorlog, begon op Jom Kipoer 6 oktober 1973 en duurde tot 22 of 24 oktober, afhankelijk van het oorlogsfront. De oorlog werd geïnitieerd door een coalitie van Egypte en Syrië die een aanval inzetten tegen Israël.

8

van de groei zitten.19

In veel gevallen ijverde de ecologische beweging echter voor een terugkeer naar een geïdealiseerd verleden zonder modernde techniek dan naar een toekomst waarbij techniek op een goede wijze kan aangewend worden. Hiervoor verwijzen we naar naar een van de belangrijkste grondleggers van de ecologische beweging, Steve Reich, die met zijn bestseller The Greening of Amerika de ‘technocratische maatschappij’ aanviel en in de hippiebeweging een duidelijk signaal zag dat deze maatschappij bijna haar einde kende.

Deze beweging vond haar inspiratie bij de natuurvolkeren20 die in volledige vrijheid en harmonie met hun omgeving leven. Sinds het ontstaan van de ecologische beweging hebben we vaak een erg romantisch beeld gehad van deze natuurvolkeren. De ecologische beweging mag daarom geen terugkeer zijn naar het verleden maar moet een stap zetten naar de toekomst. Daarbij moeten we beseffen dat echte veranderingen pas gebeuren wanneer de mens een ander bewustzijn krijgt. Wat dat nieuwe bewustzijn inhoudt is niet steeds duidelijk; maar misschien is houdt het nieuwe bewustzijn wel in dat we allen met elkaar verbonden zijn en allen samen de verantwoordelijkheid dragen voor op een duurzame wijze met de planeet Aarde dienen om te gaan.

a.8 De mens als rentmeester over de natuur

Ook binnen de R.-Katholieke Kerk is het ecologisch bewustzijn doorgebroken. Al vanaf het Tweede Vaticaanse Concilie21 werd meer de nadruk gelegd op de zorgzame houding in plaats van de dominantie houding ten opzichte van de natuur; maar het was vooral paus Johannes Paulus II die het begrip ‘rentmeesterschap’ introduceerde. De mens krijgt als rentmeester niet alleen een taak, maar ook een enorme vrijheid en vertrouwen. Dit is echter geen blind vertouwen. De mens moet verantwoording afleggen aan zijn opdrachtgever.

Trouwens de natuur is niet alleen mooi, ze is ook medogenloos. voortdurend steekt de dreiging van de chaos de kop op. In de joodse en ook de christelijke traditie is het eerste scheppingsverhaal geen naïef optimistische, noch pessimistische benadering van de schepping, ... in afwachting blijft de dubbelzinnigheid in de schepping wel bestaan en zit de mens opgescheept met een dreigende natuur. In dat opzicht is het niet abnormaal dat, op basis van dit eerste scheppingsverhaal, de idee gegroeid is dat de mens de natuur niet op zijn beloop kan laten. Daarom krijgt krijgt de mens de opdracht - dat is net die

19 Zie De beste ideeen ooit, deel 3, p. 599 20 Het milieubewustzijn is slechts van erg recente datum. Toch zijn er steeds samenlevingen geweest die in volledige harmonie leven met hun natuurlijke omgeving. We kunnen daarom nog heel wat leren van de laatste overgebleven natuurvolkeren. Hun nauwe verbondenheid met hun natuurlijke omgeving vloeit voort uit hun oneindige respect voor de natuur die ze als goddelijk ervaren. Het is echter een misvatting om te geloven dat deze natuurvolkeren steeds in harmonie leefden met hun omgeving. Er zijn zelfs natuurvolkeren geweest die hun eigen omgeving vernietigden en daarbij ook hun eigen doodsvonnis tekenden. Denk bijvoorbeeld aan de bewoners van de Paaseilanden. 21 Het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie, ook wel bekend als Vaticanum II, werd van 11 oktober 1962 tot 8 december 1965 gehouden, om de Kerk ‘bij de tijd brengen’ of te moderniseren.

9

verantwoordelijkheid ‘als beeld van God’ - om de schepping verder te zetten in haar dynamiek van scheiden en onderscheiden, en er zorg voor te dragen en er de verantwoordelijk mee om te gaan. In de rabbijnse traditie: God rustte van al het werk dat hij stand had gebracht en nu is het aan de om verder te scheppen zoals God.22

a.9 Een dieptelezing van het scheppingsgedicht.

Wanneer we Bijbelteksten in de diepte lezen, dan merken we, dat de meeste van deze teksten volgens vaste patronen gestructureerd zijn. Deze patronen helpen ons om de verschillende betekenislagen uit de tekst te halen. Het patroon in Genesis 1 is een vaak voorkomend patroon, waarbij de tekst in spiegelbeeld gelezen kan worden, en waarbij A' het spiegelbeeld vormt van A, B' het spiegelbeeld van B, en C een middenpaneel vormt.

A. Titelvers23 (.....................)

B. Overture CHAOS24 (.....................)

C. Corpus SCHEIDEN (.....................)

dag 1 activiteit 1 (.....................)

dag 2 activiteit 2 (.....................)

dag 3 activiteit 3 (.....................)

activiteit 4 (.....................)

dag 4 activiteit 5 (.....................)

dag 5 activiteit 6 (.....................)

dag 6 activiteit 7 (.....................)

22 Zie Gedreven tussen goed en kwaad, p. 81-103

23 Genesis 1,2 maakt nog geen deel uit van het eigenlijke scheppingsgedicht. Het is veeleer de ouverture, waarin de wanorde en de onrust voorafgaand aan Gods ingrijpen centraal wordt gesteld. ‘In het begin’ was de materie er al maar deze was vormeloos. 24 Het is pas wanneer God de vormeloze materie begint te ordenen dat de wereld betekenis krijgt. Dit doet God door te 'scheiden'. Een werkwoord dat erg belangrijk is in de joodse theologie.Het joodse geloof kenmerkt zich trouwens door haar afkeer van vage schemerzones. Schemerzones zijn plekken waar geen duidelijke identiteit aanwezig is, het is nog vlees nog vis. Schemerzones ontbreekt niet alleen aan identiteit, ze verwarren ons en ontnemen ons uiteindelijk de zin van ons leven. De toestand van chaos is volgens het joodse geloof een toestand die we dienen te vermijden. Vandaar dat er duidelijke scheidingen wordingen gemaakt.

10

activiteit 8 (.....................)

B' slotORDE25 (.....................)

A' scharniervers (.....................)

Het valt direct op dat het corpus van de tekst gestructureerd is rond de zeven scheppingsdagen. De inbedding van Gods scheppingswerken binnen het schema van zeven dagen of één week maakt onmiddelijk duidelijk dat de vorm van de tekst beklemtoont waar het inhoudelijk over gaat. Het getal zeven is immers een aanduiding van volledigheid en volmaaktheid. Door de schepping in te kaderen binnen dit zeven-dagen-schema, maakt de samensteller van de tekst dan ook meteen duidelijk dat Gods schepping volledig én af is. Vanzelfsprekend zal men hier tegen in brengen dat de dagdagelijkse ervaring ons iets anders leert.26 Maar dat is juist hetgeen het scheppingsgedicht opdraagt aan de mensheid; namelijk de wereld te vervolmaken. En hoe zou dat dan gebeuren? Door ons daadwerkelijk voortdurend om te vormen naar Gods beeld.27 Het Genesisverhaal krijgt hierdoor ethische consequenties.

Het scheppingsgedicht rapporteert niet hoe het ooit is geweest in een ver verleden; het wil juist beklemtonen hoe de schepping zou moeten zijn: perfect! De tekst beschrijft geen ver verleden, maar evoceert - een verre? - toekomst waarin alles perfect is. Het gedicht getuigt van de hoopvolle verwachting van een volmaakte schepping.”

25 Genesis 2,1-3, vormt het spiegelbeeld van Genesis 1,2 (B). De zevende dag valt dan ook buiten de scheppingsdagen. Na zes dagen van 'scheiden', 'maken', 'plaatsen', 'scheppen' en 'zegenen' is er de zevende dag van verdiende rust. De zevende dag is de dag van goddelijke rust beklemtonen. Deze dag van goddelijke rust moest daarenboven vooral een legitimatie worden voor de zevende dag als menselijke rustdag; want zoals God op de zevende dag rust, zo moet de mens de zevende dag rusten. Dit rusten vindt haar uitdrukking in de wekelijkse joodse Sabbat die ingaat bij zonsondergang op vrijdag en eindigd bij zonsondergang op zaterdag.

26 Zie In den beginne p. 4427 Hiermee wordt geen uitspraak gedaan over het fysieke uiterlijk van God, als zou de mens zich van God een beeld kunnen vormen. Immers met betrekking tot de afbeelding van God was het Oude Istraël zeer formeel: "Maak geen godenbeelden" Exodus 20,4.

11

Figuur 1: Michelangelo, de schepping van de mens, sixtijnse kapel Rome

DE RELIGIEUZE BETEKENIS VAN WERK

A waarom zouden we werken?

We beleven allemaal al wel eens een lui moment en hopelijk voelen we ons niet te schuldig bij. Wie ligt er al eens niet een hele avond languit in de zetel met de afstandsbediening te zappen zonder daarbij enig interessant programma voor ogen te hebben. En dan ineens hebben we zin in iets lekkers. Slechts een druk op de knop en daar is onze huisrobot met een schaaltje pinda’s en een glas cola zodat we onze mentale leegte kunnen opvullen met wat lekkers. Iedereen heeft al wel eens gefantaseerd over een huisrobot die alle werk doet zodat we zelfs voor het allerminste niet meer uit onze luie zetel hoeven te komen. Een echte huisrobot bestaat nog niet maar zouden we dan misschien toch niet liever een beetje werk voor onszelf houden?

a1. Luiheid en zonde volgens de catechismus van de Rooms-katholieke Kerk

Luiheid heeft echter vaak een negatieve bijklank. Volgens de catechismus van de Rooms-katholieke Kerk behoort luiheid tot een van de zeven hoofdzonden. We vinden dit terug in de paragrafen 1856 en 1866.

1856 De zonde schept een drang naar de zonde; ze veroorzaakt de ondeugd door het herhalen van dezelfde daden. Hieruit vloeien verkeerde neigingen voort die het geweten verduisteren en de concrete beoordeling van goed en kwaad aantasten. Zo streeft de zonde ernaar zichzelf te herhalen en te versterken, maar ze kan niet de morele zin tot in de wortel uitroeien.

1866 De ondeugden kunnen gerangschikt worden volgens de deugden waarmee ze strijdig zijn, of ze kunnen verbonden worden met de hoofdzonden die de christengemeenschap heeft onderscheiden in navolging van de heilige Johannes . Cassianus en de heilige Gregorius de Grote. Ze worden hoofdzonden genoemd omdat ze andere zonden, andere ondeugden, voortbrengen. Het zijn de hoogmoed, de gierigheid, de nijd, de gramschap, de onkuisheid, de gulzigheid, de lauwheid.

De zeven deugden vormen het tegenovergestelde van de zeven hoofdzonden. Verbind de onderstaande deugdenlijst met de overeenkomstige hoofdzonde

12

nederigheid gierigheid matigheid gramschap naastenliefde onkuisheidzachtmoedigheid gulzigheid gulheid lauwheid kuisheid hoogmoed

ijver nijd

Wat wordt bedoeld met: “zo streeft de zonde ernaar zichzelf te herhalen en te versterken, maar ze kan niet de morele zin tot in de wortel uitroeien.”

a2. de tuin van Eden

Reeds in het begin van de bijbel vlak nadat ‘de mens’ is geschapen zondigt hij al. Genesis hoofdstuk 3 bevat namelijk het gekende verhaal van de zondeval28. Het verhaal is reeds in dialoogvorm gezet en gaat als volgt:

Van alle dieren, die de HEER God gemaakt had, was er geen zo sluw als de slang.

Slang zegt tegen Eva: ‘Heeft God werkelijk gezegd dat je van geen enkele boom in de tuin mag eten?’

Eva zegt tegen slang: ‘Wij mogen wel eten van de vruchten van de bomen in de tuin. God heeft alleen gezegd: “Van de vruchten van de boom die midden in de tuin staat mag je niet eten; je mag haar zelfs niet aanraken; anders zul je sterven.” ’

Slang zegt tegen Eva: ‘Je zult helemaal niet sterven! God weet dat je ogen open zullen gaan als je van die boom eet, en dat je dan gelijk zult worden aan God, door de kennis van goed en kwaad.’

Toen zag de vrouw dat het goed eten was van die boom, en dat hij een lust was voor het oog, en hoe aantrekkelijk het was er inzicht door te krijgen. Zij plukte dus een vrucht en zij at ervan; zij gaf er ook van aan haar man, die bij haar stond, en ook hij at ervan. Nu gingen hun beiden de ogen open en zij ontdekten dat ze naakt waren. Daarom hechtten ze vijgenbladeren aaneen en maakten daar lendenschorten van. Toen zij bij het opkomen van de middagwind de HEER God in de tuin hoorden naderen, verborgen de mens en zijn vrouw zich voor de HEER God tussen de bomen van de tuin.

God zegt tegen Adam: ‘Waar ben je?’

Adam zegt tegen God: ‘Ik hoorde U in de tuin, en toen werd ik bang omdat ik naakt ben; daarom heb ik mij verborgen.’

God zegt tegen Adam: ‘Wie heeft je verteld dat je naakt bent? Heb je soms gegeten van de boom die Ik verboden heb?’

Adam zegt tegen God: ‘De vrouw die U mij als gezellin gegeven hebt, heeft mij van die boom gegeven, en toen heb ik gegeten.’

God zegt tegen Eva: ‘Hoe heb je dat kunnen doen?’

Eva zegt tegen God: ‘De slang heeft mij verleid, en toen heb ik gegeten.’

God zegt tegen de slang: ‘Omdat je dit gedaan hebt, ben je vervloekt, onder alle tamme dieren en onder alle wilde beesten! Op je buik zul je kruipen en

28 In het christendom is de term zondeval geïntroduceerd. Het wordt voorgesteld als een keerpunt in de Bijbelse geschiedenis van de mens.

13

stof zul je eten, alle dagen van je leven! Vijandschap sticht Ik tussen jou en de vrouw, tussen jouw kroost en het hare. Het zal jouw kop bedreigen, en jij zijn hiel!’

God zegt tegen Eva: ‘Ik zal de lasten van jouw zwangerschap zeer zwaar maken: met pijn zul je kinderen baren. Naar je man zal je begeerte uitgaan, hoewel hij over je heerst.’

God zegt tegen Adam: ‘Omdat je hebt geluisterd naar je vrouw en hebt gegeten van de boom die Ik je had verboden, zal de grond vervloekt zijn omwille van jou! Zwoegend zul je van hem eten, alle dagen van je leven. Distels en doorns zal hij voortbrengen, met veldgewas moet jij je voeden. In het zweet zul je werken voor je brood, tot je terugkeert naar de grond, waaruit je bent genomen: je bent stof, en tot stof keer je terug.’

De mens noemde zijn vrouw Eva, omdat zij de moeder is geworden van alle levenden. En de HEER God maakte kleren va huiden voor de mens en zijn vrouw en kleedde hen ermee. De HEER God zei: ‘Nu de mens in de kennis van goed en kwaad als een van Ons is geworden, wil Ik voorkomen dat hij zijn hand uitstrekt en ook van de boom van het leven plukt. Door daarvan te eten, zou hij eeuwig blijven leven!’ Daarom verwees de HEER God hem uit de tuin van Eden, en moest hij de grond gaan bebouwen waaruit hij was genomen. Hij verjoeg dus de mens uit de tuin, en aan de oostkant van de tuin van Eden plaatste Hij de kerubs en de vlam van het wentelend zwaard, om de weg naar de boom van het leven te bewaken.

Bijbelverhalen hebben steeds een diepere betekenis en die proberen we met de klas te achterhalen. De klas wordt in vier gedeeld en ieder deel krijgt een rol toebedeeld: God, de slang, Adam en Eva. Lees de tekst nog eens en zoek met u buurman naar vragen die u personage aan een andere personage van tekst wil stellen.

Oefening

Aan…………………… : ………………………………………………………………………………………….

Aan…………………… : ………………………………………………………………………………………….

Aan…………………… : ………………………………………………………………………………………….

Structuur Bijbel: voor de zondeval komt: ………………………………………………………..

Na de zondeval komt: ……………………………………………………………

Conclusie:

14

Waarom het verhaal zich juist na het scheppingsverhaal komt is niet verwonderlijk. God schept namelijk de wereld met als laatste de mens (naar zijn beeld en gelijkenis). Maar daarmee is des schepping echter nog niet voltooid. De mens krijgt mede scheppingsverantwoordelijkheid.

B de zin van rusten

b1. dingen-die-leuk-zijn-om-te-doen en dingen-die-niet-leuk-zijn-om-te-doen

Adam heeft zich laten verleiden om van de appel te eten en daarom zal hij de rest van zijn leven moeten werken. In Gen. 3,17-18 zegt God: ‘Omdat je hebt geluisterd naar je vrouw en hebt gegeten van de boom die Ik je had verboden, zal de grond vervloekt zijn omwille van jou! Zwoegend zul je van hem eten, alle dagen van je leven. Distels en doorns zal hij voortbrengen, met veldgewas moet jij je voeden.’ Bijbelverhalen blijven verhalen maar ze bevatten steeds een kern van waarheid. We herinneren het ons allemaal wel uit onze kindertijd, toen waren er dingen-die-leuk-zijn-om-te-doen, dingen-die-minder-leuk-zijn om te doen en dingen-die-absoluut-niet-leuk-zijn-om-te-doen. Moesten onze ouders geen structuur hebben aangebracht, dan zouden we uiteindelijk uitsluitend gekozen hebben voor de dingen-die leuk-zijn-om-te-doen; snoepen, spelen en dergelijke. Opruimen zal hoogstwaarschijnlijk niet tot het lijstje behoord hebben. De vraag is natuurlijk hoe lang we dingen-die leuk-zijn-om-te-doen leuk blijven vinden. In de controversiële serie ‘Boys and Girs alone’29 hebben ze het experiment eens gedaan. In een Big Brotherachtig huis werden een aantal kinderen voor enkele weken aan hun lot overgelaten. Uiteindelijk was dit een erg traumatische ervaring want het blijkt dat kinderen absoluut nood hebben aan structuur en gezag. Ouders zijn dus verplicht om af en toe eens te zagen door de vraag te stellen: “Is die kamer nu nog niet opgeruimd?” Doen ze dat niet dan verliezen kinderen hun structuur en komen ze in een mentale leegte terecht.

Zo ook is het met Adam. God appelleert Adam om de verantwoordelijkheid te dragen voor de schepping. Hij moet zelf zaaien en oogsten en wanneer hij dat niet doet brengt de grond geen goede gewassen voort; slechts distels en doorns zal hij voortbrengen. Maar wanneer Adam het veld wel bewerkt dan wordt de grond vruchtbaar en brengt hij goede gewassen voort. Maar is het leven daarom allemaal kommer en kwel? We kunnen misschien wel dromen van die paradijselijke toestand waaruit Adam en Eva zijn verjaagd maar we hebben ook een andere optie en die is: “het leren genieten van het werk dat we moeten verrichten”. Trouwens als we van ons werk leren genieten leren we tezelfdertijd meer genieten van rustmomenten.

b2. een goddelijke rust

Indische monniken als voorbeeld

29 http://www.dailymotion.com/video/x8oehn_boys-and-girls-alone-promo_shortfilms15

Sommige mensen leven zonder te werken en in sommige landen is niets-doen zelfs een teken van heiligheid. Hiervoor gaan we even naar India; meer in het bijzonder nemen we het begrip karma even onder de loep. Met de letterlijke betekenis van ‘daad’ of ‘handeling’ verwijst de term karma naar de goede en de slechte daden uit vorige levens, die de kwaliteit van het huidig leven bepalen. Karma is een kosmische wetmatigheid die elk individu beheerst en onderwerpt aan twee regels: ten eerste heeft elke handeling haar gevolgen; en ten tweede draagt alleen het individu zelf de gevolgen van de handeling (nu en later).

De meeste theïstische systemen30 in India nemen aan dat ook God aan de wet van karma onderworpen is. God kan de wetmatigheid niet onderbreken of veranderen. Dat houdt natuurlijk verband met de lijdensvraag: als God goed en almachtig is, waarom laat Hij dan lijden toe? Voor de Indische theïst luidt het antwoord: in zijn goedheid schept God telkens opnieuw andere lichamen en werelden, om zielen de kans te geven in de materie te verschijnen. Zodoende kunnen de zielen ofwel het gepaste lijden ondergaan als boete voor vroegere wandaden, ofwel kunnen ze hun positief krediet en hun kans op bevrijding verhogen. Aangezien de wet van het karma inhoudt dat niet alle gevolgen van de handelingen in het huidig bestaan worden ondergaan, is de wedergeboorte dus een noodzakelijk gevolg van de wet van het karma.

In India heeft de cyclus van hergeboorten geen begin. Een eerste karma zou er dus nooit geweest zijn en een laatste zal er nooit komen. Toch zijn er uitzonderingen. Eeuwenlang heeft de Indische filosofie gepoogd de middelen te beschrijven die je kunt aanwenden om uit die cyclus weg te geraken. Ascese31 en onthechting zullen je in elk geval goed op weg helpen. Het ascetisme is echter geen typisch Indisch fenomeen maar werd rond 600 voor Christus - ook de axiale tijd genoemd32 - overal in de toenmalige antieke wereld en het Indische subcontinent aangetroffen. Het is trouwens in die tijd dat het hindoeïsme zich vernieuwde en haar huidige vorm kreeg.

De typisch Indische asceet of sadhoe kan men enigszins vergelijken met onze christelijke monniken. Zo hebben ze geen eigen bezit, en beoefenen ze het celibaat. Toch overtreft de radicaliteit van de Indische asceten die van de christelijke. Enkele voorbeelden: De staander33 heeft de gelofte afgelegd om lange tijd34 niet meer te zitten of te liggen. De eenarmige asceet35 houdt zijn rechterarm onafgebroken boven zijn hoofd gestrekt. Een ander voorbeeld van radicale passiviteit is de zwijger. Al van oudsher geldt het zwijgen als een zeer belangrijke ascese, die ook heden ten dage nog veel beoefend wordt. Communicatie door middel van gebaren of schrijven is toegestaan, maar wordt tot een minimum beperkt. Als een zwijger weer gaat spreken, nodigt hij andere asceten en discipelen uit om daarvan getuige te zijn tijdens een feestelijke plechtigheid. Zijn eerste woorden zijn natuurlijk uiterst gewichtig. Daarnaast moet als contrast de letterlijk meest

30 In India zijn er strekkingen die geloven dat er één God is die zich op verschillende manieren kan manifesteren. Deze manifestaties kunnen we terugvinden in het Indische pantheon, zoals bijvoorbeeld Shiva, Vishnoe en Krishna. 31 Ascese (van het Griekse 'askèsis' = oefening) is het streven naar of het beoefenen van een reine levenswandel door de eigen hartstochten en begeerten te beteugelen en zelftucht toe te passen. Ascese kan gepaard gaan met zelfkastijding.32 De axiale tijd is een van de grootste scharnierpunten in de geschiedenis. Het is in die tijd dat op verschillende plaatsen grote ethische stelsel en wereldgodsdiensten tot ontwikkeling kwamen:, het hindoeïsme hernieuwde zich, de Griekse filosofie, het joodse geloof en het Boeddhisme. 33 khareshwari34 meestal twaalf jaar of een veelvoud daarvan35 urdhva bahu baba

16

passieve vorm van lichamelijke ascese vermeld worden: het levend begraven worden36. Men veronderstelt dat de monnik zichzelf hierbij in een soort winterslaap brengt. Ook laten veel sadhoes hun haar in lange strengen groeien, die geleidelijk aan vervilten. Dit gebruik treffen we trouwens in veel culturen aan.37 In India vindt men werkelijk alles. Men moet er maar eens het guiness book of records op naslaan. De man met het langste haar: een Indiër. De man met de langste nagels: een Indiër. Men kan de gekste dingen bedenken in India zal het wel ergens bestaan. De vraag blijft natuurlijk waarom de Indische monniken of sadhoes zo ver gaan in de beoefening van de ascese. Hun doel is eenvoudig: ze hopen dat ze door hun ascetische levenswijze nog in dit leven de Verlichting zullen meemaken.38 Niet alle sadhoes zijn verlicht zoals ze zelf als eersten zullen toegeven. Maar alleen al het feit dat ze met totale overgave ernaar streven maakt dat ze door de gelovigen toch als heiligen beschouwd worden. En succesvolle sadhoes worden zelfs aanbeden als ‘goden op aarde’. Een gelovige hoeft een sadhoe alleen maar te ‘zien’ als een soort 'levend afgodsbeeld’ om een vonkje van zijn spirituele energie te ontvangen.

De sadhoes krijgen giften39 van de gelovigen, eigenlijk dus offerandes aan de godheid. Zo is de Indiase samenleving van oudsher er op gericht om de heilige mannen te onderhouden, want werken mogen ze niet! En zo is het plaatje rond: sadhoes verwerpen de wereld door radicaal neen te zeggen, ze verzaken zich aan de wereld met het gevolg dat er uiteindelijk geen onderscheid meer is tussen dingen-die-leuk-zijn-om-te-doen en dingen-die-niet-leuk-zijn-om-te-doen. Alles is één. Denken we nu even terug aan het verhaal van Adam en Eva dan lijken de sadhoes werkelijk (naakt) in het paradijs te leven.

We mogen het hindoeïsme echter niet vereenzelvigen met de Indische heilige mannen. Het zou het hindoeïsme onrecht aandoen want het hindoeïsme is misschien wel de meest eclectische en veelzijdige van alle wereldreligies. Het omvat een gehele levenswijze en is verder ingebed in de ruimere cultuur van het Indische subcontinent. Toch zijn de hindoeïstische monniken een onderdeel van de hindoeïstische cultuur en verschillen alleen daardoor al van hun christelijke variant.

Zoals gezegd proberen sadhoes in dit leven reeds de verlichting te bereiken door de kosmische wet van het Karma te doorbreken. Daarvoor dienen ze de gepaste levenswijze aan te nemen. Een van de onderdelen van die levenswijze is hetgeen we kennen als yoga. We kennen allemaal het woord yoga wel en dan denken we aan vreemde lichaamshoudingen maar yoga is in werkelijkheid meer dan uitsluitend lichaamshoudingen. Yoga is een hindoeïstische filosofie die leert de geest, het gevoel en het lichaam te beheersen, om daarmee de vereniging met God te bereiken.40 Eigenlijk belast het praktiseren van yoga het lichaam waardoor het lichaam gaat reageren en er zich op korte tijd bewustzijnsveranderingen kunnen voordoen.

36 samadhi.37 http://www.adolphus.nl/sadhoes/ In de bijbel nazireaat 38 Dat betekent dus niet dat iedere sadhoe de Verlichting al heeft meegemaakt. Het is zelfs niet zeker of ze ooit de Verlichting zullen meemaken maar de kans is alleszins groter door hun ascetische levenswijze. Verlichting zijn het resultaat van de ascese en dus niet op te vatten als de ascese zelf.39 In india zijn er veel valse sadhoes die omwille van de giften zich als sadhoe voordoen. Deze charlatans proberen anderen dan wijs te maken dat ze over speciale gaven beschikken in ruil voor geld. Een echte sadhoe zal echter nooit geld vragen.40 Flood, Gavin, An Introduction to Hinduism. Cambridge: Cambridge University Press, 1996, pag. 94

17

Alhoewel sommige esoterische stromingen aan het einde van de negentiende eeuw reeds interesse toonden voor de yogabeoefening heeft het geduurd tot de jaren zestig vooraleer yoga in het westen op grotere schaal werd beoefend. Dit kwam doordat in die tijd vele hippies via de hippietrail41 naar India trokken en daar een tijdje bleven hangen om daarna al dan niet terug te keren naar Europa en de Verenigde Staten. Het waren de hippies die geïnteresseerd waren in andere bewustzijnstoestanden, of men dat bereikte via muziek, yoga of hallucinogenen maakte voor hen geen verschil. In de jaren tachtig zal dit vorm krijgen in nieuwe religieuze bewegingen.

Yogabeoefening is echter niet zonder gevaren. Bepaalde vormen van yoga kunnen zodanig sterk op de mens inwerken dat er zich op erg korte tijd gedragsveranderingen kunnen voordoen. Daarom werd de Sahajayoga in België op de sektelijst geplaatst. Vandaar dat de meeste westerse varianten van yoga zijn aangepast aan de westerse manier van leven. Yoga is in het er in het westen vooral op gericht om te ontspannen om zo de stress de baas te kunnen.

Christelijke monniken als voorbeeld

Om het verschil tussen de hindoeïstische monniken en christelijke monniken duidelijk te maken beperken we ons tot een van de oudste christelijke monastieke ordes namelijk de orde van de Benedictijnen. “Orde” verraadt al dat de Benedictijnen samenleven volgens bepaalde leefregels, in dit geval “de regel van Benedictus”. Wat de Benedictijnen vooral kenmerkt is hun concrete aardse leven. Het is hen niet te doen om interessante verlichtingservaringen zoals dat bij de hindoeïstische monniken het geval is. De nadruk ligt steeds bij het dagdagelijkse en daarbij hoort nu eenmaal arbeid. “Niets doen” zoals dat bij de hindoeïstische of boeddhistische monniken voorkomt is bij Benedictijnen dus geen optie. In het boek “Een leefregels voor beginners, benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijkse leven”, beschrijft Wil Derkse wat hij door zijn veelvuldig contact met benedictijnen van hen heeft geleerd. We bekijken enkele fragmenten van uit zijn boek.

Benedictijnse spiritualiteit vraagt dat men het alledaagse in alle eenvoud en met aandacht en toewijding doet. Je wijdt je aan een bepaalde taak en dat gaat het beste, als je niet tegelijkertijd aan ‘gisteren’ of aan ‘zo meteen’ denkt: je bent op dat moment met heel je aandacht bij die taak. Daarbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen belangrijke en onbelangrijke taken.42 Je ziet en voelt heel duidelijk dat de ene activiteit niet meer aandacht en zorg krijgt dan de andere. Taken kunnen wel van gewicht verschillen, maar dat de ene niet meer aandacht waard is (‘heiliger’ is) dan de andere. Deze houding is buitengewoon lastig te verwerven.43

Het grote geheim is “tijd” en “ritme”.

In het benedictijns kloosterleven is het ora et labora (bid en werk) op een wonderlijke manier in evenwicht: de gehele dag door worden werken en bidden afgewisseld. Wat het bidden betreft, baseert Benedictus zich op psalm 119,164 ‘Ik zing U dagelijks

41 Via de hippietrail of hippiepad dat van europa langs Turkijke, Iran, Pakistan naar India liep …

42 een leefregel voor beginners, Benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijkse leven P. 39-4043 een leefregel voor beginners, Benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijkse leven p. 19-20

18

zevenmaal lof …..Daarop is het officie (koorgebed: dit is het gemeenschappelijk zingen en bidden van de monniken in het koor van de kerk of de kapel) gebaseerd: zeven keer komen de monniken samen, vanaf het eind van de nacht tot aan het slapen gaan. In volgorde: metten, lauden, priem, terts, sext, none, vespers en completen. Daarnaast vieren de monniken elke dag de eucharistie (letterlijk: dankzegging).

Toen de schrijver van het boek een tijdje op het ritme van het klooster meedraaide ontdekte hij het volgende:

De klok die de dagindeling regelde moest toch gehoorzaamd worden. Een gehoorzaamheid die opvallend bevrijdend kan werken. De klok geeft aan dat over tien minuten het koorgebed begint, dus de monnik legt zijn werk neer en begeeft zich met zijn koorboek op weg naar de kloosterkerk – een lesje in de kunst van het ophouden.44

Beginnen is moeilijk, maar ophouden ook. Dat geld allereerst in puur chronologische zin. Vooral wanneer je extra verantwoordelijkheid draagt en er vele taken op je bord liggen is er de begrijpelijke neiging geen rust te nemen en maar door te werken. Dat lijkt verantwoordelijk, maar dat is het niet. Te lang doorgaan is bijna synoniem met ‘fouten maken’. Bovendien neem je niet de momenten van rust en ontspanning die nodig zijn om fris en levendig te blijven. Niet alleen een overvolle agenda kan je verleiden maar door te gaan, maar ook het simpele feit dat het zo lekker loopt. Dan kan het irritatie, getreuzel (maar nu van een andere soort) en gemor oproepen dat het ‘klokje’ zegt dat het tijd is voor een middagwandeling of een avondportie mooie muziek. Maar ook het positieve werk moet worden beëindigd. Ervaren schrijvers en componisten weten dat je moet stoppen juist als je het gevoel hebt dat je nog een flink stuk door kunt gaan, en niet pas als je je moe en uitgeperst voelt. Maar ook in psychologische zin is ophouden moeilijk. Weliswaar kun je je in uitwendige zin conformeren aan het appèl van het klokje en je werk neerleggen omdat het tijd is voor recreatie, maar inwendig blijf je nog volop bezig.

Benedictijns ophouden betekent in zo’n situatie het besef toelaten: nu zit ik op de fiets, nu rij ik door deze mooie polder. Natuurlijk zullen ook in zo’n houding gedachten, gespreksflarden en irritaties opkomen, maar met wat oefening laat je dat gewoon gebeuren en blijf je er tegelijkertijd niet in hangen door de aandacht bewust te richten op iets positiefs.

Tussen het klokje van het beginnen en het klokje van het ophouden is er tijd die ergens voor staat, en is er de houding waarmee je in die tijd staat en gaat.

Voor Benedictijnen vormen werk en leven één geheel. Op dat vlak kunnen we heel wat van hen leren. Benedictijnen kiezen taken die dicht bij het dagdagelijkse leven staan, zoals het land bewerken en huishoudelijke taken, daarbij leren ze ons te kijken naar de

44 een leefregel voor beginners, Benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijkse leven p. 25

19

eenvoud van het leven en tonen ze ons hoe ze iedere taak met dezelfde aandacht verrichten.

TAAK: Probeer voor uzelf gedurende de volgende week bewust te worden van de momenten dat je niet echt werkte en niet echt rustte; noteer die momenten.

Probeer na de eerste dagen eens een schema op te stellen waarin je heel duidelijk opmaakt welke momenten je gebruikt voor te werken en welke momenten je gebruikt voor rust, helpen de aangereikte tijdskaders je in het genieten van je werk en rust?

DE SOCIALE LEER VAN DE KERK

A Rerum Novarum

a.1. positieve en negatieve arbeid

We kunnen net als de Benedictijnen leren om alles met aandacht te doen, maar toch is er een verschil in kwaliteit van arbeid. Wanneer de vraag gesteld wordt welk beroep men het liefst zou uitoefenen dan zullen sommige beroepen duidelijk meer in de smaak vallen dan andere. De negentiende-eeuwse kunstfilosoof Ruskin die de basis legde voor de Engelse Arts en Crafts beweging besefte dit. Volgens hem kan men “arbeid in ’t kort verdelen in positieve en negatieve arbeid: positieve, die leven brengt; negatieve, die de dood brengt.”45 Wat is voor jou positieve arbeid en wat negatieve?

Ruskin was een kind van zijn tijd. Hij had de gevolgen van de industriële revolutie met eigen ogen gezien en poogde met zijn kunstfilosofie hierop een antwoord te geven. Ruskin was in tegenstelling tot vele andere van zijn tijdgenoten christelijk. De eerste radicale

45 Engels: Labour may be shortly divided into positive and negative labour: positive, that which produces life; negative, that which produces death.

20

arbeidersbewegingen daarentegen ontstonden vanuit atheïstische hoek. Alhoewel atheïstisch?

a.2. Het socialisme en het communisme in de negentiende eeuw

In 1847 publiceerde Friedrich Engels een ontwerp voor een communistische geloofsbelijdenis.46 Wat wordt bedoeld met een geloofsbelijdenis? Bekijk daarvoor het korte fragment van de propagandafilm ‘het nieuwe Moskou’. http://www.youtube.com/watch?v=kYvFy-2tB3w

Omdat veel katholieken zich zorgen maakten over de groeiende armoede en omdat die armoede in de kaart van het socialisme speelde werd in 1869 reeds een Katholieke partij opgericht. Het zou echter duren tot in 189347 eer dat onder aanvoering van Adolf Daens de eerste christendemocratische partij opgericht. De belangrijkste acties die vanuit de Katholieke Kerk genomen werden vinden we terug in de encycliek Rerum Novarum.

a.3. Rerum Novarum

Op de website http://www.rkdocumenten.nl/rkdocs/index.php treffen we heel wat kerkelijke documenten aan van de RK kerk. Een van die documenten is de encycliek Rerum Novarum. Los per twee de volgende vragen op en noteer steeds bij iedere vraag in welke paragraaf je de antwoorden hebt gevonden?

1. In welk jaar en waarom werd Rerum Novarum geschreven?

2. Wat waren de oorzaken van de slechte arbeidsomstandigheden tijdens de negentiende eeuw?

3. Welke kritiek levert Rerum Novarum op het socialisme?

4. Welke maatschappij gaat vooraf aan het staatsverband en wie heeft daarbij het gezag?

5. Waarom maakt rijkdom iemand niet beter?

6. Is het een plicht om mensen te laten meegenieten van diens goederen?

46 http://www.cddc.vt.edu/marxists//nederlands/marx-engels/1847/1847ontwerpgeloof.htm47 (hetzelfde jaar dat in België het algemeen meervoudig stemrecht werd ingevoerd)

21

7. Welke maatregelen neemt de Kerk voor het welzijn van de proletariërs te bevorderen?

8. Waarom kan de staat de christelijke liefdadigheid nooit vervangen?

9. Waarom de zondagsrust?

10. Moeten alle arbeiders even hard werken en verdienen ze daar even veel mee?

11. Welke instellingen wil de Kerk in het leven roepen om de arbeiders te ondersteunen?

12. Geef eens een voorbeeld van een christelijke sociaal-culturele vereniging in Vlaanderen:

13. Wat wordt bedoeld met: En wat lichaamsarbeid betreft, zelfs in de staat van onschuld zou de mens daarvan niet geheel bevrijd zijn gebleven. Maar terwijl hij dan de arbeid vrijwillig zou gekozen hebben tot ontspanning van zijn geest, moest hij daarna in harde noodzaak, niet zonder weerzin, deze op zich nemen tot uitboeting van onschuld. “ De aarde zij gevloekt in uw werk: in veel arbeid zult gij er van eten alle dagen van uw leven.” (Gen. 3, 17)48

48 Zie Rerum Novarum 1422

In welke paragraaf van Rerum Novarum wordt een antwoord geformuleerd op de volgende uitspraken van Marx?

1. Het komt er niet op aan de wereld te begrijpen, het komt erop aan haar te veranderen. Hoe meer de mens in God plaatst, des te minder houdt hij in zichzelf over. In die zin kunnen de communisten hun theorie samenvatten in één zin: opheffing van het privé-eigendom.

Paragraaf: 2.Kapitaal is dode arbeid, die zoals een vampier, slechts tot leven komt door het opzuigen van levende arbeid en des te meer leeft naarmate hij meer arbeid opzuigt. Wezensvreemde arbeid vervreemdt de mens van zijn eigen lichaam, van de natuur buiten hem, van zijn geestelijk wezen, van zijn menselijk wezen.49

Paragraaf:

CONCLUSIE

Wat reeds voor de eerste wereldoorlog werd ingezet vond haar voltooiing in de decennia na de tweede wereldoorlog. Via de katholieke zuil wisten heel wat arbeiders en boeren zich te emanciperen. Van deze emancipatiegolf plukken we vandaag de dag nog steeds de vruchten. De verschillende levensbeschouwelijke zuilen hebben in onze postmoderne samenleving echter niet meer de betekenis die ze ooit hadden. Desondanks werkt de verzuiling nog door in onder andere onderwijs en jeugdbewegingen.

B De bevrijdingstheologie

b.1. democratiseringsbewegingen

Na de tweede wereldoorlog haalden de communisten bij de verkiezingen in West-Europa vaak hoge resultaten. Met enige sympathie hadden ze naar de grote Russische reus gekeken totdat in de jaren zestig van de twintigste eeuw het aantal berichten over de gruweldaden in de Sovjet-Unie gestaag toenam. In de Goelag archipel alleen al werden tientallen miljoenen mensen in werkkampen opgesloten waarvan een aanzienlijk gedeelte stief aan de barre omstandigheden. De Sovjet-Unie was er wel in geslaagd om de sociale ongelijkheid tot een minimum te herleiden maar de prijs die ervoor betaald werd leek voor de linkse 49 Duits: Die entfremdete Arbeit entfremdet der Menschen seinen eignen Leib, wie die Natur ausser ihm, wie sein geistiges Wesen, sein menschliches Wesen.

23

intellectuelen wel erg hoog. Het was duidelijk dat de woorden vrijheid en gelijkheid50 in zeer broze verhouding staan met elkander. Te veel vrijheid kan leiden tot maatschappelijke ongelijkheid; en de bijsturing vanuit de staat om maatschappelijke ongelijkheid tegen te gaan, is vaak ten koste van de individuele vrijheid.51

In de jaren zestig begon er sleet te komen op de vaak utopische samenlevingsvisies. Het was in de jaren zestig misschien wel de laatste keer dat machtshebbers de mogelijkheid kregen om hun utopische visies voor te stellen. Als reactie op de linkse dictaturen en de ermee gepaard gaande vervreemding ontstond rond de jaren zestig Nieuw Links. Belangrijke denkers uit de Frankfurter Shule zoals Herbert Marcus en Theodor Adorno waren belangrijke theoretici van Nieuw Links. Volgens Nieuw links kon men de maatschappelijke vervreemding tegengaan door de betrokkenheid bij de democratische besluitvorming te verhogen.

b.2. Het tweede Vaticaans Concilie

Ook in de Rooms-katholieke Kerk werd tijdens het tweede Vaticaans Concilie een zekere vorm van democratisering ingezet. Een van de belangrijkste documenten van het tweede Vaticaans Concilie was de Constitutie Gaudium et Spes uit 1965. Deze behandelt de wijze dat de Kerk zich inpast in de nieuwe tijdsgeest. Reeds in de opening toont de Kerk haar voorkeursoptie voor de armen. De vreugde en de hoop, het leed en de angst van de hedendaagse mens, vooral van de armen en van alle lijdenden, zijn ook de vreugde en de hoop, het leed en de angst van Christus’ leerlingen; en er is niets echt menselijks, of het vindt weerklank in hun hart.

Tijdens het Concilie namen de Latijns-Amerikaanse bisschoppen een steeds progressievere positie in. Zij lieten zich leiden door de zogenoemde Bevrijdingstheologie. De Bijbeltekst die het vaakst door bevrijdingstheologen wordt aangehaald is Lucas, hoofdstuk 4,

50 Vrijheid en gelijkheid zijn de twee grote idealen van de franse revolutie. Sindsdien vormen beide begrippen de beuklijn tussen link en rechts in het politieke spectrum. 51 Reeds bij het ontstaan van het communisme hadden sommigen reeds hun bekommernis geuit dat het communisme mogelijks zou uitmonden in een dictatuur. Michail Bakoenin was er een van. In de eerste instantie steunde hij Marx maar later keerde hij zich tegen hem. Michail Bakoenin geloofde dat de klassenanalyse van Marx juist was maar hij stond niet achter de harde methodes die het communisme vergoelijkte om de klasseloze maatschappij tot stand te brengen. Het communistisch experiment zou uiteindelijk uitlopen op een totalitair regime (hetgeen ook later gebeurde in de Sovjet-Unie).

24

vers 16-19. Deze passage vormt als het ware het programma van waar het in de bevrijdingstheologie om gaat.52 De Bijbeltekst gaat als volgt:

Zo kwam Hij in Nazaret, waar Hij was opgegroeid, en volgens zijn gewoonte ging Hij op sabbat naar de synagoge. Hij stond op om voor te lezen, en kreeg een boekrol van de profeet Jesaja aangereikt. Hij opende de rol en vond de plaats waar geschreven staat: De Geest van de Heer rust op mij; daartoe heeft Hij mij gezalfd. Om aan armen de goede boodschap te brengen heeft Hij mij gezonden, om aan gevangenen hun vrijlating aan te kondigen en aan blinden het licht in hun ogen, om verdrukten in vrijheid te laten gaan,

In de bevrijdingstheologie staat de overtuiging dat de Kerk zich in navolging van Christus actief moet inzetten voor de bevrijding van armen en onderdrukten centraal. Hierbij moet ze zich verzetten tegen kwaadaardige sociale structuren. Veel vertegenwoordigers van de bevrijdingstheologie menen dat het geloof in Christus vertaald moet worden in een politieke strijd tegen 'zondige'53 maatschappelijke structuren.

CELAM II54 (1968) verklaarde officieel achter de “kerkelijke basisgemeenschappen” te staan. Deze gemeenschappen probeerden het Evangelie in politieke actie om te zetten.55 De jaren zeventig waren een periode van revolutie. Toen de gehoopte veranderingen echter uitbleven raakten vele links geïnspireerde mensen gefrustreerd. De gematigd linkse denkers brachten een nieuwe politieke klasse voort waarbij gepleit werd voor een terugkeer van besluitvorming binnen basisgemeenschappen terwijl de minder gematigde linkse groeperingen gedurende de jaren zeventig en tachtig steeds gewelddadiger werden. Het leek om de laatste slag te gaan; een alles of niets.56 Van “geweldloos verzet”57 zoals in de bevrijdingstheologie was geen sprake meer.

Alberto Korda was een Cubaans fotograaf die zelfs lange tijd de

52 http://www.katholieknederland.nl/abc/detail_objectID590965_FLetterB.html53 Zonde is nogal een zwaar begrip, het duidt op een breuk in de relatie tussen God en de mens. In de dagelijkse taal heeft zonde een minder zware geladenheid en duidt het eerder over het overschrijden van grenzen in de negatieve betekenis van het woord. We overschrijden allen al wel eens een grens en in die zin kunnen we stellen dat we allen wel eens zondigen de vraag is of we persoonlijk verantwoordelijk zijn voor de zonde. Veel bevrijdingstheologen geloven niet in persoonlijke zonde; voor hen was de zonde is voor veelal het gevolg van de maatschappelijke structuren.54 De CELAM werd opgericht in 1955 door paus Pius XII op verzoek van de Latijns-Amerikaanse en Caribische bisschoppen. Lid zijn alle 22 bisschoppenconferenties in alle Amerikaanse landen ten zuiden van de Verenigde Staten. De CELAM is een organisatie die zich bezighoudt met evangelisatie, ontwikkelingshulp, kadervorming, onderzoek en studie. Het generaal secretariaat van de CELAM is gevestigd in Bogotá (Colombia).55 Marx heeft in de negentiende eeuw kritiek geleverd op de rol van die godsdiensten hebben in het kleinhouden van mensen. Volgens Marx is godsdienst opium voor het volk. Marx geloofde dat mensen konden emanciperen door de maatschappelijke structuren radicaal omver te werpen desnoods met een revolutie om zo tot een klasseloze maatschappij te komen. De Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologen waren gedeeltelijk marxistisch geïnspireerd ook zij geloofde dat mensen konden emanciperen door de maatschappelijke structuren radicaal omver te werpen. Hierbij probeerde ze het Evangelie in politieke actie om te zetten. (Deze ‘acties’ waren in tegenstelling tot het Marxisme geweldloos).56 Voorbeelden van dergelijke geradicaliseerde groeperingen waren de Rote Armee Fraktion die Duitsland terroriseerde en in België waren er de Cellules Communistes Combattantes. Deze radicale vormen van verzet hebben nog steeds enige aantrekkingskracht binnen verschillende jeugdculturen denk maar aan de hedendaagse fascinatie voor Che Guevara.57 Het grote voorbeeld van “geweldloos verzet” was Mahatma Ghandi die zijn inspiratie weer vond bij de Christelijke Russische schrijven Tolstoi.

25

persoonlijke fotograaf van Fidel Castro is geweest. Zijn foto van Che Guevara is in allerlei vormen de hele wereld over gegaan. Guevara werd in 1960 door Korda gefotografeerd tijdens een herdenkingdienst ten nagedachtenis van de slachtoffers die gevallen waren bij het ontploffen van een frans schip in de haven van het Cubaanse Havana.

CONCLUSIE

De rijke elite in Latijns-Amerika, gesteund door de conservatieve bisschoppen, voelde zich bedreigd door de katholieke bevrijdingsbeweging en vroeg de Verenigde Staten om economische en militaire steun om de belangen van het grootkapitaal veilig te stellen. De basisgemeenschappen, overtuigd van de Bevrijdingstheologie, konden in hun strijd tegen de conservatieve machten rekenen op de steun van linkse groeperingen in Europa, wat de Polarisatie aldaar versterkte. Met het aantreden van Johannes Paulus II in 1978 groeide

geleidelijk de macht van de conservatieve flank van het Latijns-Amerikaanse episcopaat. De tegenstanders van de Bevrijdingstheologie voelden zich door de Poolse paus gesteund.58 De keuze van een Poolse paus was natuurlijk strategisch goed gezien want het gaf de Poolse bevolking de moed om zich tegen de communistische Russische bezetter te verzetten.

C. De sociale leer van de Rooms-katholieke Kerk vandaag de dag

De discussie over het broze evenwicht tussen vrijheid en gelijkheid wordt vandaag de dag nog steeds gevoerd maar uiteindelijk kan men stellen dat in de jaren tachtig van de twintigste eeuw vrijheid uiteindelijk belangrijker werd dan gelijkheid. Meer nog het neoliberalisme van de jaren tachtig maakte vrijheid absoluut. Hoe minder staatsbemoeienis hoe beter. Het enige wat de samenleving moet binden is enige vorm van burgerzin59. De samenleving werd door de neoliberale denkers beschouwd als een zelfregulerend systeem.

58 http://www.katholieknederland.nl/abc/detail_objectID590965_FLetterB.html59 Het toeval wil echter dat juist in een periode waarin de”burgerzin” de samenleving moest binden het juist de “burgerzin” was die in die periode volledig in vraag werd gesteld.

26

In vergelijking met de jaren zeventig was het in de jaren tachtig niet meer de samenleving maar de markt werd de plaats waar de revoluties zich afspeelden. Dertig jaar later kunnen we eens terugblikken op de gevolgen van het neoliberalisme. In hoofdstuk 2 van de encycliek Caritas in Veritate - Liefde in Waarheid - dat handelt over de ontwikkeling van de mens in onze tijd formuleert paus Benedictus XVI zijn kritiek op het neoliberalisme. Hierna volgt de 25ste paragraaf.

Vanuit het sociale gezichtspunt hebben zorginstellingen, die er ten tijde van Paus Paulus VI reeds in vele landen waren, moeite – en in de toekomst zou dat nog moeilijker kunnen worden – hun doelen van waarachtige sociale gerechtigheid in een ten diepste veranderd krachtenspel na te streven. De globaal geworden markt heeft op de eerste plaats bij de rijke landen het zoeken gestimuleerd naar gebieden waar de kosten van de productie sterk verlaagd kunnen worden, om de prijzen van veel goederen te verlagen, de koopkracht te vergroten en daarmee de op vermeerderde consumptie gebaseerde groeicijfers van de eigen binnenlandse markt te verhogen. Als gevolg daarvan heeft de markt nieuwe vormen van competitie tussen de staten aangemoedigd, die beogen met verschillende middelen – waaronder gunstige fiscale voorwaarden en deregulering van de arbeidsmarkt – productiecentra van buitenlandse ondernemingen aan te trekken. Deze processen hebben ertoe geleid dat het zoeken naar grotere concurrentievoordelen op de wereldmarkt betaald is met een vermindering van het netwerk van sociale zekerheid. Dit brengt de rechten van de arbeiders, de fundamentele mensenrechten en de solidariteit, gerealiseerd in traditionele vormen van de verzorgingsstaat, ernstig in gevaar. De systemen van sociale zekerheid kunnen zo de mogelijkheid verliezen hun taak te vervullen, en niet alleen in de arme landen maar ook in de jonge industrielanden en in de reeds lang ontwikkelde landen. Hier kan de begrotingspolitiek, met reductie van sociale uitgaven, waartoe dikwijls door de internationale financiële instellingen wordt aangezet, de burgers machteloos maken ten opzichte van oude en nieuwe risico’s; deze machteloosheid wordt door het ontbreken van een effectieve bescherming door verenigingen van arbeidnemers nog vergroot. De combinatie van de sociale en economische veranderingen zorgt ervoor dat de vakbonden bij de uitoefening van hun taak op grotere moeilijkheden stuiten, ook omdat regeringen op grond van het economisch belang dikwijls de vrijheid of de onderhandelingsmogelijkheden van de vakbonden zelf inperken. Zo moeten de traditionele netwerken van solidariteit groeiende obstakels overwinnen. Het voorstel van de kant van de sociale leer van de Kerk – begonnen met de Encycliek Rerum Novarum – om verenigingen van arbeidnemers ter verdediging van eigen rechten in het leven te roepen, zou daarom vandaag de dag nog meer nagekomen moeten worden dan vroeger, waardoor men bovenal een onmiddellijk en vooruitziend antwoord geeft op de dringende noodzaak nieuwe vormen van samenwerking in te voeren, niet alleen op plaatselijk maar ook op internationaal niveau.

De arbeidsmobiliteit is in verband met de wijdverbreide deregulering een belangrijk verschijnsel geweest, niet zonder positieve aspecten, want daardoor kan de productie van nieuw vermogen en de uitwisseling tussen verschillende culturen gestimuleerd worden. Als echter onzekerheid aangaande arbeidsvoorwaarden tengevolge van processen van mobiliteit en deregulering om zich heen grijpt, ontstaan er vormen van psychologische instabiliteit en moeilijkheden bij het ontwikkelen van eigen

27

consequente levensplanning, ook met het oog op het huwelijk. Dit leidt niet alleen tot situaties van verspilling van sociale mogelijkheden maar ook tot menselijke achteruitgang. Vergelijkt men dit met wat er in het verleden in de industriële samenleving is gebeurd, dan ziet men hoe de werkloosheid vandaag de dag nieuwe aspecten van economische irrelevantie uitlokt en de huidige crisis kan de situatie alleen nog maar doen verslechteren. Langdurig werkloos zijn of langere tijd afhankelijk zijn van publieke of particuliere hulp ondergraaft de vrijheid en de creativiteit van de persoon, evenals zijn familiebetrekkingen en sociale relaties, wat zwaar lijden op het psychologische en geestelijke vlak met zich meebrengt. Allen, en in het bijzonder de bestuurders, die bezig zijn de economische en sociale orde van de wereld een vernieuwd gezicht te geven, zou ik in herinnering willen roepen dat het eerste te beschermen en te benutten kapitaal de mens is, de persoon in zijn totaliteit – “want de mens is de ontwerper, het centrum en doel van het gehele sociaaleconomisch leven”.

1 Hoe verhouden volgens de encycliek de markt en de staat zich tot elkaar?

2 Wat zijn de gevolgen van de geschetste evoluties voor de verzorgingsstaat60?

3 Heeft de toegenomen arbeidsmobiliteit positieve kanten?

4) Waarom wordt er in de encycliek Rerum Novarum en in de encycliek Caritas in Veritate gepleit voor de herwaardering van het huwelijk?

Conclusie: De laatst aangehaalde zin “want de mens is de ontwerper, het centrum en doel van het gehele sociaaleconomisch leven” staat in contrast met de neoliberale opvatting dat de markt een zelfregulerend systeem is. Neoliberalisme ziet de markt als een zelfregulerend systeem; dit betekent dat staten (of staatsinstellingen) niet hoeven tussen te komen om de processen die zich binnen de mark afspelen bij te sturen. Volgens de encycliek is de markt

60 In een verzorgingsstaat wordt door de overheid iedereen in de samenleving een aanvaardbaar bestaansminimum gegarandeert. De overheid kan iedereen in deze samenleving alleen maar een aanvaardbaar bestaansminimum garanderen wanneer er voldoende financiële middelen zijn.

28

echter geen zelfregulerend systeem. De markt hoeft met andere woorden niet. “De mens is de ontwerper, het centrum en doel van het gehele sociaaleconomisch leven”

D. Is de mens er voor het systeem of is het systeem er voor de mens?

Voorbeeld 1 Eerlijke wereldhandel, fragment Darwins Nightmare (regie: Hubert Sauper)

In de jaren zestig van de vorige eeuw werd bij wijze van wetenschappelijk experiment de nijlbaars in het Victoria-meer in Tanzania uitgezet. Deze vis is niet alleen bijzonder roofzuchtig, hij vermenigvuldigt zich ook razendsnel. Daardoor heeft hij ondertussen 95% van de inheemse soorten vernietigd en destabiliseert hij het hele ecosysteem van één van de grootste tropische meren ter wereld. Maar de nijlbaars is ook een bijzondere lekkernij. Dagelijks wordt er met Russische vrachtvliegtuigen 500 ton nijlbaarsfilet vanuit de luchthaven van Mwanza naar de Europese en Japanse markt uitgevoerd. Anno 2005 heeft de uitheemse nijlbaars het rijk nagenoeg voor zichzelf alleen en teert de kannibaliserende reuzenvis op haar eigen jongen. Als we de Tanzaniaanse regering en de westerse vertegenwoordigers van de vrije wereldeconomie mogen geloven is de nijlbaars echter een zegen, goed voor maar liefst 25% van de export uit Tanzania. Het straatarme ontwikkelingsland kan de westerse valuta goed gebruiken en dus wordt bij het vissersstadje Mwanza elke dag vijfhonderd ton nijlbaars gevangen en verwerkt tot keurig verpakte filets. Ze belanden dagelijks via gammele Russische transportvliegtuigen in de monden van zo'n twee miljoen Europeanen en Japanners. Ondertussen worden met dezelfde transportvliegtuigen ladingen wapentuig binnengevlogen, bestemd voor de vele bloedige conflicten in de regio. Het lijkt een onthutsende werkelijkheid: het westen levert wapens aan Angola en neemt met ontwikkelingshulp geproduceerde visfilets mee terug.61

Voorbeeld 2 schuldslaven in Pakistan

Bovenstaand relaas vormt de opening van het rapport van Human Rights VVatch en is een van de vele verhalen die de onderzoekers hebben opgetekend uit de monden van schuldslaafjes in uiteenlopende bedrijfstakken als de landbouw en beedi-, zilver-, edelstenen-, zijde- , leer- en tapijtindustrie. Slavernij is een oud en hardnekkig sociaal fenomeen in India. Meer dan 1500 jaar geleden kwam naast 'gewone' slavernij ook schuldslavernij voor. Hoewel de Britten in 1843 slavernij bij wet verboden, veranderde er voor slaven weinig. Zij werden veelal tot schuldslaaf. Schuldslavernij verboden de Britten niet. In de praktijk leefden de schuldslaven evenals de andere slaven in een situatie van volledig knechtschap. Het verschil tussen 'gewone' slavernij en schuldslavernij is dat de 61http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/documentaire/d/Darwin-s-nightmare.html

29

"Mijn zus is 10 jaar oud. Elke morgen gaat ze naar haar baas-schuldeiser, en elke avond komt ze om negen uur thuis. Hij behandelt haar slecht. Hij slaat haar als hij vindt dat ze langzaam werkt of als ze met de andere kinderen praat. Hij schreeuwt tegen haar en hij komt haar ophalen als ze ziek is en niet kan werken... Ik geef niet om school of om spelen... Alles wat ik wil is mijn zuster terughalen. Voor zeshonderd roepies kan ik haar naar huis krijgen. Dat is de enige kans om haar terug te krijgen... We hebben geen zeshonderd roepies... We zullen nooit zeshonderd roepies hebben."

schuldslaaf werkt ter afbetaling van een lening, veelal afgesloten tegen een woekerrente, waardoor er van feitelijke afbetaling niets terechtkomt en de schuld een permanent karakter krijgt. De arbeidskracht blijft gebonden aan een werkgever-kredietverlener en is gedwongen ver onder het toch al lage minimumloon te werken. In veel gevallen erven de kinderen de schulden, waardoor zij op hun beurt schuldslaaf worden.62

Behalve door geërfde schulden, vervallen veel kinderen door nieuwe leningen van hun ouders of voogd tot slavernij. Ziekte, een begrafenis, betaling van de bruidsschat of geld dat nodig is om voedsel te kunnen kopen, nopen tot het aangaan van dit soort leningen, meestal op absurde voorwaarden. Rentepercentages van 300% tot zelfs 1200% per jaar zijn heel gewoon, zo blijkt uit de door Human Rights Watch gepresenteerde gegevens. Waarom zijn er vandaag nog steeds schuldslaven terwijl er al duizenden jaren kritiek op wordt geleverd?

In het Thora of de ‘joodse wet’ vinden we ook schuldslaven terug. We denken meteen dat die wet wel erg barbaars moest geweest zijn want een heilig boek dat slavernij toelaat, hoe kan dat nu? Als we de Bijbeltekst in kwestie Lv. 25,8-13 echter beter bekijken dan zien we dat ze verrassend menselijk is.

Na verloop van zeven sabbatjaren, zeven keer zeven jaar, tezamen negenenveertig jaar, moet u op de dag van verzoening, de tiende dag van de zevende maand, de bazuin luid laten klinken. In heel uw land moet u de bazuin laten schallen. Dat vijftigste jaar moet een heilig jaar zijn: dan moet u in het land afkondigen dat alle bewoners hun slaven vrijlaten. Het moet een jobeljaar voor u zijn; iedereen wordt hersteld in zijn vroeger bezit en keert terug naar zijn familie. Het vijftigste jaar zal een jobeljaar voor u zijn; dan mag u niet zaaien, de nagroei niet oogsten en de druiven van uw ongesnoeide wijngaard niet plukken, want het is het jobeljaar; dat moet heilig zijn. Alleen wat het land uit zichzelf voortbrengt, mag u eten. In het jobeljaar zal iedereen in zijn vroeger bezit worden hersteld.

Het ‘Jobeljaar’ was het jaar dat alle schuldslaven moesten vrijgelaten worden. Dat maakte dat schulden niet van generatie op generatie kon overgeërfd worden. Iedere generatie kon met een schone lei beginnen. Het herinnerde de joden eraan dat ze ooit zelf slaaf waren in Egypte maar dat JHWH hen uit de slavernij bevrijdde.

62 http://www.indianet.nl/in-hrw.html30