WR Glastuinbouw_100204_TW

WETENSCHAPPELIJK RAPPORT MIRA 2009 DEELSECTOR GLASTUINBOUW

Milieurapport Vlaanderen Vlaamse Milieumaatschappij Van Benedenlaan 34 2800 Mechelen tel. 015 45 14 61 fax 015 43 32 80 e-mail [email protected] website www.milieurapport.be

mailto:[email protected]

http://www.vmm.be/mira

Auteurs

Dirk Bergen, Afdeling Monitoring en Studie, Departement Landbouw en Visserij Bert Vander Vennet, Eenheid Landbouw & Maatschappij, Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek Stijn Overloop, MIRA-team, VMM

Experten

Dirk Van Gijseghem, Afdeling Monitoring en Studie, Departement Landbouw en Visserij Hilde Wustenberghs, Eenheid Landbouw & Maatschappij, Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek Ward Baets, Proefcentrum Hoogstraten Raf De Vis, Proefstation voor de Groenteteelt vzw Hans Hoes, VITO Koen Holmstock, Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling/Landbouw en Platteland, Departement Landbouw en Visserij Herman Marien, Kilto vzw, Katholieke Hogeschool Kempen Marc Moons, Innovatiesteunpunt, Leuven Jolanda A.M. Mourits, Ministerie voor Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Nederland Adrien Saverwyns, Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling)/Landbouw en Voorlichting, Departement Landbouw en Visserij P.Jan Smits, Productschap Tuinbouw, Zoetermeer, Nederland

Laatst bijgewerkt: 15 februari 2010

2

Wetenschappelijk rapport MIRA 2009 Sector Glastuinbouw

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave .........................................................................................................................3

Lijst van figuren........................................................................................................................6

Lijst van tabellen ......................................................................................................................6

Context ......................................................................................................................................8 Toekomstverkenning milieu en natuur ..........................................................................8 Scenario’s ......................................................................................................................8 Scenarioberekeningen en onderlinge samenhang........................................................8 Samenhang MIRA-NARA............................................................................................11

Inleiding...................................................................................................................................12

1 Beschrijving van de glastuinbouwsector .........................................................................13 1.1 Enkele socio-economische kenmerken van de glastuinbouwsector in 2006........13 1.2 Evolutie van enkele socio-economische kenmerken van de glastuinbouwsector 19

1.2.1 Evolutie van het aantal glastuinbouwbedrijven .....................................19 1.2.2 Evolutie van het glastuinbouwareaal .....................................................20 1.2.3 Evolutie van het relatieve belang van de subsectoren..........................21 1.2.4 Evolutie van het relatieve belang van de teelten binnen de subsectoren21 1.2.5 Te verwachten evolutie algemeen.........................................................24

1.3 Milieukenmerken van de glastuinbouwsector in 2006...........................................26 1.3.1 Energiegebruik.......................................................................................26 1.3.2 Verdeling energiegebruik over de glastuinbouwsubsectoren ...............27 1.3.3 Verdeling energiegebruik volgens energiebron.....................................28 1.3.4 Emissies als gevolg van het energiegebruik in 2006 ............................29 1.3.5 Stookinstallaties.....................................................................................30 1.3.6 Ouderdom glasopstand .........................................................................31 1.3.7 Gebruikte energiebron in functie van de ouderdom van de serres .......31 1.3.8 Gebruikte energiebron in functie van de teelt........................................33 1.3.9 Gebruik assimilatiebelichting .................................................................33 1.3.10 Evolutie totale energieverbruik in de glastuinbouw .............................34 1.3.11 Evolutie gebruik primaire energiedragers in de glastuinbouw.............35 1.3.12 Gebruik van enkele energiebesparende technieken...........................36 1.3.13 Watergebruik .......................................................................................38 1.3.14 Gebruik bestrijdingsmiddelen en druk op het waterleven ...................40

1.4 Investeringsklimaat................................................................................................41 1.5 Onderzoeksklimaat................................................................................................46

2 Methode: beschrijving model en aannames.....................................................................48 2.1 Conceptuele beschrijving ......................................................................................48 2.2 Basisdata ...............................................................................................................50

2.2.1 ADSEI ....................................................................................................50 2.2.2 Kengetallen energiegebruik van de teelten ...........................................50 2.2.3 CO2 emissie glastuinbouw.....................................................................50

2.3 Validatie gegevens ................................................................................................51 2.4 Samenvatting assumpties in het model.................................................................52

2.4.1 Verduidelijking over de definitie van de teelten .....................................53 2.4.2 Toelichting bij de assumptietabel ..........................................................53 2.4.3 Algemene assumpties BBT’s.................................................................54 2.4.4 Bruto Standaard Saldo ..........................................................................54 2.4.5 WKK.......................................................................................................54 2.4.6 LED-verlichting ......................................................................................54 2.4.7 Semi-gesloten kas .................................................................................54 2.4.8 Restwarmte............................................................................................55 2.4.9 Biobrandstoffen......................................................................................55

3


2.4.10 Elektriciteit ...........................................................................................55 2.4.11 Energiegebruik van de verschillende teelten.......................................56

2.5 Algemene aannames door MIRA ..........................................................................57

3 Inhoud van de scenario’s en scenariodoelstellingen......................................................58 3.1 Definitie van de scenariodoelstellingen.................................................................58 3.2 Referentiescenario: algemeen kader ....................................................................60 3.3 Assumpties referentiescenario ..............................................................................60

3.3.1 Vervanging van het glasareaal ..............................................................60 3.3.2 Energiebronnen .....................................................................................61 3.3.3 Potentiële reducties door toepassen van BBT’s....................................65

3.4 Europa-scenario: algemeen kader ........................................................................66 3.5 Assumpties Europa-scenario ................................................................................66

3.5.1 Vervanging van het glasareaal ..............................................................66 3.5.2 Verschuivingen van teelten binnen de glastuinbouw ............................66 3.5.3 Energiebronnen .....................................................................................66 3.5.4 Potentiële reducties door het toepassen van BBT’s..............................67 3.5.5 Hernieuwbare energie ...........................................................................68

3.6 Visionair scenario: algemeen kader ......................................................................69 3.6.1 Uitgangspunt..........................................................................................69 3.6.2 Assumpties visionair scenario ...............................................................69

3.7 Concrete uitwerking visionair scenario..................................................................72 3.7.1 Geclusterde energievoorziening............................................................72 3.7.2 Niet geclusterde energievoorziening .....................................................73 3.7.3 Koppeling van de energiebronnen aan de teelten.................................76

4 Resultaten en bespreking...................................................................................................80 4.1 Methode.................................................................................................................80 4.2 Algemene resultaten..............................................................................................80

4.2.1 Areaalverdeling......................................................................................80 4.2.2 Energieverbruik......................................................................................82 4.2.3 Energiebronnen .....................................................................................83 4.2.4 Hernieuwbare energie ...........................................................................84 4.2.5 Energie- en CO2-efficiëntie ....................................................................85

4.3 Resultaten emissies ..............................................................................................85 4.3.1 MIRA-benadering...................................................................................85 4.3.2 De methode voetafdruk .........................................................................86 4.3.3 Bespreking emissies..............................................................................87

4.4 Emissies versus emissiedoelstellingen .................................................................95 4.4.1 Samenvattende figuren van de emissieresultaten volgens de MIRA-benadering......................................................................................................95 4.4.2 Samenvattende figuren van de emissieresultaten volgens de voetafdruk .......................................................................................................96

4.5 Conclusies uit de modelresultaten ........................................................................98

5 Trajectschets voor een transitie richting visionaire doelstelling...................................99 5.1 Stappenplan...........................................................................................................99 5.2 Instrumentarium...................................................................................................100 5.3 Financiering .........................................................................................................100 5.4 Regelgeving.........................................................................................................102 5.5 Andere factoren ...................................................................................................103

4


6 Samenvatting .....................................................................................................................106

Referenties ............................................................................................................................112

Begrippen..............................................................................................................................116

Afkortingen ...........................................................................................................................118

Eenheden ..............................................................................................................................119

5


Lijst van figuren Figuur a: Stroomschema en samenhang van de scenarioberekeningen ............................................. 10 Figuur b: Verband tussen MIRA en NARA 2009: socio-economische verkenning, drie scenario’s inzake milieu en drie landgebruikscenario’s.......................................................................................... 11 Figuur 1: Evolutie van het aantal glastuinbouwbedrijven...................................................................... 19 Figuur 2: Evolutie van de glastuinbouwoppervlakte.............................................................................. 20 Figuur 3: Evolutie van het relatieve belang van de glastuinbouwsubsectoren ..................................... 21 Figuur 4: Evolutie van het relatieve belang van de belangrijkste glasgroenteteelten........................... 22 Figuur 5: Evolutie van het relatieve belang van de fruitteelten onder glas ........................................... 23 Figuur 6: Evolutie van het relatieve belang van enkele sierteelten onder glas..................................... 24 Figuur 7: Evolutie van de gemiddelde glastuinbouwoppervlakte per bedrijf......................................... 25 Figuur 8: Gebruikte energiebron in functie van de ouderdom van de serres (2005) ............................ 33 Figuur 9: Evolutie energieverbruik (zonder elektriciteit) volgens CLE-systematiek.............................. 34 Figuur 10: Evolutie energieverbruik volgens VITO-systematiek ........................................................... 35 Figuur 11: Relatieve evolutie van het brandstofgebruik voor de verwarming van serres ..................... 36 Figuur 12: Het speelveld: conceptuele voorstelling van het model met klemtoon op energie.............. 49 Figuur 13: Schema van de beweging van de teelten............................................................................ 61 Figuur 14: Evolutie van de brandstoffen in de glastuinbouw ................................................................ 62 Figuur 15: Areaalverdeling van de verschillende teelttypes voor de verschillende scenario's ............. 81 Figuur 16: Het energieverbruik in 2006 en in de verschillende scenario's ........................................... 82 Figuur 17: Overzicht van de gebruikte energiebronnen in MJ .............................................................. 84 Figuur 18: De emissies binnen de verschillende scenario's (MIRA)..................................................... 86 Figuur 19: Overzicht van de emissies van de glastuinbouw in 2030 volgens de verschillende scenario's (voetafdruk) .......................................................................................................................... 87 Figuur 20: De emissies van het Europa-scenario t.o.v. de respectievelijke doelstellingen (MIRA)...... 95 Figuur 21: De emissies van het Visionair scenario t.o.v. de respectievelijke doelstellingen (MIRA).... 96 Figuur 22: Gerealiseerde emissies ten opzichte van de emissiedoelstellingen in het Europa-scenario (voetafdruk) ........................................................................................................................................... 97 Figuur 23: Gerealiseerde emissies ten opzichte van de emissiedoelstellingen in het Visionair scenario (voetafdruk) ........................................................................................................................................... 97

Lijst van tabellen Tabel 1: Omzetcijfers (2005) van de verschillende tuinbouwspeculaties ............................................. 13 Tabel 2: Verdeling van de oppervlakte cultuurgrond in Vlaanderen (2006).......................................... 14 Tabel 3: Aantal bedrijven met tuinbouw onder glas (2006)................................................................... 14 Tabel 4: Gemiddeld areaal tuinbouw onder glas (2006) ....................................................................... 14 Tabel 5: Indeling per grootteklasse van de bedrijven die tuinbouwgewassen telen onder glas (2006) 16 Tabel 6: Verdeling teelten over tuinbouwareaal onder glas (2006) ...................................................... 17 Tabel 7: Gemiddeld areaal voor enkele teelten (2005)......................................................................... 18 Tabel 8: Frequentiedistributie glastuinbouwers en glastuinbouwareaal in functie van de leeftijdscategorie.................................................................................................................................... 18 Tabel 9: Bedrijfsopvolging op bedrijven waar de bedrijfsleider ouder is dan 50 jaar............................ 19 Tabel 10: Evolutie van het aantal glastuinbouwbedrijven ..................................................................... 19 Tabel 11: Evolutie van de glastuinbouwoppervlakte............................................................................. 20 Tabel 12: Evolutie van het relatieve belang van de glastuinbouwsubsectoren .................................... 21 Tabel 13: Evolutie van het relatieve belang van de belangrijkste glasgroenteteelten .......................... 22 Tabel 14: Evolutie van het relatieve belang van de fruitteelten onder glas .......................................... 22 Tabel 15: Evolutie van het relatieve belang van enkele sierteelten onder glas .................................... 23 Tabel 16: Evolutie van de glastuinbouwoppervlakte per bedrijf............................................................ 24 Tabel 17: Totaal energiegebruik (2006) ................................................................................................ 26 Tabel 18: Aandeel verwarming in energiegebruik glastuinbouw (2005) ............................................... 27 Tabel 19: Verdeling primair brandstofgebruik (zonder elektriciteit) door de glastuinbouwsubsectoren27 Tabel 20: Relatieve energie-intensiteit per subsector ten aanzien van het primaire brandstofverbruik28 Tabel 21: Verdeling energiegebruik glastuinbouw volgens energiebron (2006)................................... 28 Tabel 22: Verdeling energiegebruik glastuinbouw volgens energiebron (2005)................................... 28 Tabel 23: Emissiefactoren in functie van energiebron .......................................................................... 29 Tabel 24: Emissies Vlaamse glastuinbouw (2006) ............................................................................... 30

6


Tabel 25: Relatieve bijdrage energiebronnen aan de glastuinbouwemissies (2006) ........................... 30 Tabel 26: Stookinstallaties in functie van de energiebron (2005) ......................................................... 31 Tabel 27: Ouderdom glasopstand (2005) ............................................................................................. 31 Tabel 28: Gebruikte energiebron in functie van de ouderdom van de serres (2005) ........................... 32 Tabel 29: Evolutie energieverbruik (zonder elektriciteit) volgens CLE-systematiek ............................. 34 Tabel 30: Evolutie energieverbruik volgens VITO-systematiek ............................................................ 35 Tabel 31: Relatieve evolutie van het brandstofgebruik voor de verwarming van serres ...................... 36 Tabel 32: Dakbedekking in de glastuinbouw (2005) ............................................................................. 37 Tabel 33: Energieschermgebruik in functie van de ouderdom van de serre ........................................ 37 Tabel 34: Energieschermgebruik in functie van de teelt ....................................................................... 38 Tabel 35: Waterverbruik in de Vlaamse landbouw in 2005 – Aandeel glastuinbouw ........................... 39 Tabel 36: Watergebruik Vlaamse glastuinbouw in 2005....................................................................... 39 Tabel 37: Gebruik bestrijdingsmiddelen Vlaamse glastuinbouw in 2005.............................................. 41 Tabel 38: Gebruik bestrijdingsmiddelen Vlaamse glastuinbouw in 2005 als druk op het waterleven .. 41 Tabel 39: Indieningen bij VLIF voor WKK-installaties van 2000 t.e.m. 2007 ........................................ 42 Tabel 40: Indieningen bij VLIF voor alternatieve energieproductie van 2000 t.e.m. 2007.................... 42 Tabel 41: Indieningen bij VLIF voor energiebesparing van 2000 t.e.m. 2007 ...................................... 44 Tabel 42: Indieningen bij VLIF voor emissiereductie van 2000 t.e.m. 2007 ......................................... 44 Tabel 43: Indieningen bij VLIF voor wateropvang en –zuivering van 2000 t.e.m. 2007 ....................... 45 Tabel 44: Overzicht van de assumpties in het model ........................................................................... 52 Tabel 45: Energiekengetallen van de verschillende teelten.................................................................. 56 Tabel 46: Emissiekengetallen van de verschillende energiebronnen................................................... 57 Tabel 47: In de scenario’s te incorporeren milieudoelstellingen en daaraan gekoppelde emissies..... 59 Tabel 48: Splitsing van de energie-intensieve teelten en de ouderdom (in m²).................................... 60 Tabel 49: Verdeling van de energiebronnen in oppervlakte en energiegebruik ................................... 64 Tabel 50: Verdeling energiebronnen in oppervlakte en energiegebruik ............................................... 67 Tabel 51: Energie-inhoud en CO2-emissies van hernieuwbare energiebronnen ................................. 68 Tabel 52: Verdeling van de technologieën over de verschillende teelten............................................. 77 Tabel 53: De emissies per teelt in het referentiescenario volgens de MIRA-methode......................... 89 Tabel 54: De rechtstreekse en onrechtstreekse emissies per teelt in het referentiescenario .............. 90 Tabel 55: Energiegebruik en emissies van de Vlaamse glastuinbouw in 2030 in het Europa-scenario volgens de MIRA-methodologie ............................................................................................................ 91 Tabel 56: Energiegebruik en emissies van de Vlaamse glastuinbouw in 2030 in het Europa-scenario, inclusief de indirecte emissies............................................................................................................... 92 Tabel 57: Overzicht van de emissies van de Vlaamse glastuinbouw in het visionaire scenario volgens de MIRA-methode ................................................................................................................................. 93 Tabel 58: Overzicht van de rechtstreekse en onrechtstreekse emissies van de Vlaamse glastuinbouw in het visionaire scenario (voetafdruk) .................................................................................................. 94

7


Context

Toekomstverkenning milieu en natuur

Het Milieurapport (MIRA) 2009 en het Natuurrapport (NARA) 2009 verkennen gezamenlijk de toekomst van het leefmilieu en de natuur in Vlaanderen. Het doel is beleidsmakers en het geïnteresseerde publiek inzicht te geven in te verwachten evoluties van het leefmilieu en van de natuur in Vlaanderen bij bepaalde beleidskeuzen en binnen een gegeven socio-economische context.

De toekomstverkenningen in beide rapporten baseren zich op dezelfde socio-economische prognose, milieubeleidsscenario’s, klimaatscenario’s en landgebruikscenario’s.

Verder onder deze titel wordt een overzicht gegeven van het studiewerk dat de publicatie Milieuverkenning 2030 onderbouwt. Daartoe zijn 15 afzonderlijke wetenschappelijke rapporten opgesteld.

Een wetenschappelijk rapport MIRA 2009 beschrijft uitgebreid de methoden, de scenario’s en de resultaten van de toekomstverkenning. Het rapport onderbouwt het scenariorapport Milieuverkenning 2030 en is beschikbaar op www.milieurapport.be. Scenario’s werden samengesteld in overleg met een expertengroep. Het hele rapport is kritisch nagelezen door dezelfde expertengroep.

Scenario’s

MIRA 2009 maakt een toekomstverkenning van het milieu in Vlaanderen voor de periode 2006–2030 aan de hand van drie milieubeleidsscenario’s:

een referentiescenario, waarbij het beleid ongewijzigd wordt verdergezet;

een Europa-scenario, waarbij bijkomende maatregelen worden genomen om Europese milieudoelstellingen voor de periode 2020-2030 te halen;

een visionair scenario, waarbij verregaande maatregelen worden genomen om klimaatverandering sterk af te remmen en met het oog op een duurzame toekomst.

Elk scenario bestaat uit een pakket beleidsmaatregelen waarvan het gezamenlijk effect wordt berekend.

De milieuscenario’s worden uitgetekend binnen éénzelfde socio-economische omgeving. De ‘gebruikte’ socio-economische omgeving is op zijn beurt het resultaat van een toekomstverkenning naar verwachte demografische, sociologische en economische ontwikkelingen, opgesteld door het Federaal Planbureau.

Daarnaast zijn ook klimaatscenario’s tot 2100 ontwikkeld voor Vlaanderen, afgeleid uit internationale klimaatscenario’s.

Het basisjaar voor de scenarioberekeningen is 2006. Het voornaamste zichtjaar is 2030. Voor de berekeningen van de invloed van klimaat wordt 2100 als zichtjaar gehanteerd. De berekeningen inzake oppervlaktewater focussen op 2015 en 2027, aansluitend op de Europese Kaderrichtlijn water.

De berekeningen gebeuren standaard gebiedsdekkend op niveau Vlaanderen, tenzij de beschikbare gegevens en/of modellen dit niet toelaten of anders vermeld.

Scenarioberekeningen en onderlinge samenhang

De milieuscenario’s zijn uitgewerkt voor de grote economische sectoren en leiden tot uitkomsten op niveau van emissies en energiegebruik.

1. Couder J., Verbruggen A., Maene S. (2009) Huishoudens en Handel & diensten. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

2. Lodewijks P., Brouwers J., Van Hooste H., Meynaerts E. (2009) Energie- en klimaatscenario’s voor de sectoren Energie en Industrie. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

8

http://www.milieurapport.be/




3. Overloop S., Gavilan J., Carels K., Van Gijseghem D., Hens M., Bossuyt M., Helming J. (2009) Landbouw. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009 & NARA 2009, VMM, INBO.R.2009.30, www.milieurapport.be, www.nara.be

4. Bergen D., Vander Vennet B., Overloop S. (2009) Deelsector glastuinbouw. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

5. De Vlieger I., Pelkmans L., Schrooten L., Vankerkom J., Vanderschaeghe M., Grispen R., Borremans D., Vanherle K., Delhaye E., Breemersch T., De Geest C. (2009) Transport, referentie- en Europa-scenario. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

6. Van Zeebroeck B., Delhaye E., De Geest C. (2009) Transport, visionair scenario. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

De resulterende emissies en energiegebruiken volgens drie milieuscenario’s worden geaggregeerd in de kernset milieudata MIRA 2009, beschikbaar op www.milieurapport.be.

De milieukwaliteit resulterend uit deze emissies wordt voor twee milieuscenario’s verder gemodelleerd in de verkenningen luchtkwaliteit.

7. Deutsch F., Fierens F., Veldeman N., Janssen S., Torfs R., Buekers J., Trimpeneers E., Bossuyt M. (2009) Zwevend stof. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

8. Van Avermaet P., Celis D., Fierens F., Deutsch F., Janssen L., Veldeman N., Viaene P., Wuyts K., Staelens J., De Schrijver A., Verheyen K., Vancraeynest L., Overloop S. (2009) Verzuring. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

9. Deutsch F., Fierens F., Veldeman N., Janssen S., Torfs R., Buekers J., Trimpeneers E., Vancraeynest L. (2009) Fotochemische luchtverontreiniging. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

Daarnaast zijn toekomstverkenningen opgemaakt voor de kwaliteit van het oppervlaktewater gebaseerd op de scenario’s ontwikkeld in het stroomgebiedbeheerplan voor Schelde en Maas.

10. Peeters B., D’Heygere T., Huysmans T., Ronse Y., Dieltjens I. (2009) Kwaliteit oppervlaktewater. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

Verkenningen voor het landgebruik voor 2 milieuscenario’s x 3 landgebruik-scenario’s zijn opgemaakt in:

11. Gobin A., Uljee I., Van Esch L., Engelen G., de Kok J., van der Kwast H., Hens M., Van Daele T., Peymen J., Van Reeth W., Overloop S., Maes F. (2009) Landgebruik in Vlaanderen. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, NARA 2009, VMM, INBO.R.2009.20, www.milieurapport.be, www.nara.be.

Verkenning voor geluidshinder door verkeer, op basis van de verkenningen voor de sector transport is opgesteld voor twee milieuscenario’s in:

12. Botteldoorn D., Dekoninck L., Van Renterghem T., Geentjes G., Lauriks W. Bossuyt M., (2009) Lawaai. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

Verkenning van klimaatverandering en waterhuishouding in Vlaanderen op basis van internationale studies en lopende nationale studies is opgesteld in:

13. Willems P., Deckers P., De Maeyer Ph., De Sutter R., Vanneuville W., Brouwers J., ²Peeters B. (2009) Klimaatverandering en waterhuishouding. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, NARA 2009, VMM, INBO, www.milieurapport.be, www.nara.be.

Overwegingen bij de complexiteit van toekomstverkenningen zijn opgesteld in:

14. Keune H., Morrens B., Loots I. (2009) Hoe omgaan met de complexiteit van milieuvraagstukken? Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

Tot slot behandelt één studie de transitie naar een duurzame samenleving:

15. De Jonge W., Paredis E., Lavrijsen J., Vander Putten E. (2009) Vlaanderen en de transitie naar een koolstofarme economie. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, www.milieurapport.be.

De onderlinge samenhang van voornoemde rapporten wordt geïllustreerd in figuur a.

9


http://www.nara.be/





http://www.milieurapport/





http://www.nara.be/



http://www.nara.be/




Figuur a: Stroomschema en samenhang van de scenarioberekeningen

10


Samenhang MIRA-NARA

Op de twee milieubeleidscenario’s referentie en Europa uit MIRA 2009 worden drie landgebruikscenario’s geënt in de natuurverkenning NARA 2009:

een scenario referentie, waarbij het beleid uit de periode 2000-2007 ongewijzigd wordt verdergezet;

een scenario scheiden, waarbij de open ruimte verdeeld wordt tussen de gebruiksvormen ervan;

een scenario verweven, waarbij de zorg voor natuur integraal deel uitmaakt van alle landgebruikvormen.

De milieu- en de landgebruikscenario’s worden uitgetekend binnen éénzelfde socio-economische omgeving. Voor de resulterende scenario’s (Figuur b) worden de verwachte ontwikkelingen op emissies, brongebruik, milieutoestand en gevolgen voor gezondheid doorgerekend door middel van rekenkundige modellen.

Figuur b: Verband tussen MIRA en NARA 2009: socio-economische verkenning, drie scenario’s inzake milieu en drie landgebruikscenario’s

Socio-economische prognose

Milieu en klimaatReferentie (R)

Milieu en klimaatEuropa (E)

LandgebruikScheiden (RS)

LandgebruikVerweven (RV)

LandgebruikScheiden (ES)

LandgebruikVerweven (EV)

Landgebruik Referentie (RR)

LandgebruikReferentie (ER)

11


Inleiding

De milieutoekomstverkenning kreeg een eerste volwaardige uitwerking in Vlaanderen met het scenariorapport MIRA-S 2000. Een tweede editie hiervan, MIRA-S 2009, is nu in ontwikkeling, als wetenschappelijke onderbouwing van het nieuwe Milieubeleidsplan 2011-2015 (MINA-plan 4).

Zoals decretaal vastgelegd moet het MIRA-S rapport een beschrijving geven van de verwachte ontwikkelingen van het milieu bij ongewijzigd beleid en bij gewijzigd beleid volgens een aantal relevant geachte scenario’s. Drie beleidsscenario’s moeten worden ontwikkeld: het referentie- of BAU-scenario (Business As Usual) zonder nieuw beleid, het Europa-scenario (met bijkomende maatregelen om de Europese doelstellingen te halen) en het zogenaamde visionaire scenario (met drastische/visionaire/transitiemaatregelen nodig om langetermijndoelstellingen te halen).

Dergelijke scenario-oefening gebeurt traditiegetrouw voor alle relevante maatschappelijke clusters, zoals huishoudens, industrie, energie, transport, handel en diensten, en landbouw.

Binnen de landbouwsector wordt ditmaal een bijkomende scenario-oefening uitgevoerd voor de glastuinbouw. Dat is nuttig omdat de glastuinbouw binnen deze sector een grote verbruiker is van energie en water. Bij energie moet daarbij rekening gehouden worden met de daarbij horende emissie van broeikasgassen en andere polluenten.

Ondanks de eerder vooropgestelde doelstellingen om tot een duurzamere glastuinbouw te komen (nota goedgekeurd door de Vlaamse regering in 2003, Vlaams Klimaatplan 2006-2012) blijft de glastuinbouw het energiegebruik binnen de landbouwsector domineren.

12


1 Beschrijving van de glastuinbouwsector

1.1 Enkele socio-economische kenmerken van de glastuinbouwsector in 2006

De tuinbouwsector in Vlaanderen was in 2005 goed voor bijna 1,45 miljard euro, wat 32 % vertegenwoordigde van de eindproductiewaarde van de totale omzet in de primaire land- en tuinbouwsector (4,49 miljard euro). In 2006 was het aandeel nog een ietsje hoger, met bijna 33 %. Op basis van de voorlopige cijfers vertegenwoordigde de tuinbouw 1,53 miljard euro, tegenover een totale eindproductiewaarde van 4,68 miljard euro voor de hele land- en tuinbouwsector. Goed 1/3e van de arbeidskrachten in de primaire land- en tuinbouwsector werken in de tuinbouwsector.

Binnen de tuinbouwsector wordt de primaire productiewaarde van de glastuinbouw geraamd op 650 miljoen euro, dus ongeveer 45 % van de productiewaarde van de tuinbouwsector en bijna 15 % van de primaire productiewaarde van de Vlaamse land- en tuinbouwsector in zijn geheel.

De productiewaardecijfers verder worden gesplitst over de subsectoren (Tabel 1). Daarbij dient wel te worden opgemerkt dat de productiewaardecijfers voor de glastuinbouw met de nodige voorzichtigheid moeten worden gehanteerd. Gezien de structuur van de bedrijven (onder glas en buitenteelt) is de opdeling met betrekking tot de productiewaarde immers niet altijd eenduidig te maken.

Tabel 1: Omzetcijfers (2005) van de verschillende tuinbouwspeculaties

Productiewaarde Relatief belang Relatief belang (miljoen euro) productiewaarde productiewaarde

glastuinbouwsubsectoren per subsector

Groenteteelt 57 100,0waarvan onder glas 33 51,3 57,7

Fruitteel 34 100,0waarvan onder glas 9 14,0 26,3

Sierteel 51 100,0waarvan onder glas 22 34,6 43,8

Totaal tuinbouw 143 100,0waarvan onder glas 65 100,0 45,2Bron: Vlaamse Overheid en provincie West-Vlaanderen (2007)

Aan de groenteelt onder glas (tomaat, sla, komkommer, paprika …) wordt een waarde van 334 miljoen euro toegekend, aan de fruitteelt onder glas (aardbeien, druiven, bessen …) 91 miljoen euro, en het saldo van 225 miljoen euro kan dan in rekening worden gebracht van de sierteelt onder glas (azalea, kamerplanten, potplanten …). Voor de drie subsectoren bedraagt het relatieve aandeel in de productiewaarde daardoor 51,4 % (glasgroenten), 14,0 % (fruitteelt onder glas) en 34,6 % (sierteelt onder glas).

Binnen de groenteteelt vertegenwoordigt de glasgroenteteelt 57,8 % van de productiewaarde van 578 miljoen euro. Binnen de fruitteelt vertegenwoordigt de fruitteelt onder glas 26,4 % van de productiewaarde van 345 miljoen euro. Binnen de sierteelt vertegenwoordigt de sierteelt onder glas 43,9 % van de productiewaarde van 513 miljoen euro.

In 2006 was in België is 99,4 % van het areaal glasgroente, 94,9 % van het areaal fruitteelt onder glas en 95,6 % van het areaal sierteeltbedrijven in Vlaanderen gelegen (AMS/Rapportering).

In 2006 bedroeg de totale oppervlakte cultuurgrond in Vlaanderen 625.207 ha. Als onderdeel daarvan bedroeg het tuinbouwareaal 50.255 ha (8,04 %), het tuinbouwareaal onder glas 2.158 ha (0,35 %). Het tuinbouwareaal onder glas vertegenwoordigt 4,29 % van het tuinbouwareaal.

13


Voor alle duidelijkheid moet worden aangegeven dat het “tuinbouwareaal onder glas” dat hier bedoeld wordt gelijk is aan het “areaal teelten in serres of hoge beschermingsinstallaties samengesteld uit glas of plastiek, zacht of hard, verwarmd of niet verwarmd, onder dewelke men kan rechtstaan”. Het aandeel glas bedraagt nagenoeg 94 %. In deze scenariostudie wordt de term “tuinbouw onder glas” in veralgemenende zin gebruikt.

Verdere areaalgegevens bevinden zich in Tabel 2. Daaruit valt onder meer op te maken dat het tuinbouwareaal onder glas in 2006 verder onderverdeeld kan worden in 1.104 ha groenteteelt (51,16 %), 290 ha fruitteelt (13,44 %) en 683 ha sierteelt (31,65 %). 3,75 % van het areaal onder glas wordt in beslag genomen door “andere” (zaaigoed, plantgoed …).

Tabel 2: Verdeling van de oppervlakte cultuurgrond in Vlaanderen (2006)

Totale oppervlakte cultuurgrond 625.207 ha 100,00 %

Tuinbouwareaal 50.255 ha 8,04 % 100,00 %

Groenteteelt 28.298 ha 4,53 % 56,31 %Fruitteelt 15.773 ha 2,52 % 31,39 %Sierteelt 5.797 ha 0,93 % 11,54 %Andere 387 ha 0,06 % 0,77 %

Tuinbouwareaal onder glas 2.158 ha 0,35 % 4,29 % 100,00 %

Groenteteelt onder glas 1.104 ha 0,18 % 2,20 % 51,16 %Fruitteelt onder glas 290 ha 0,05 % 0,58 % 13,44 %Sierteelt onder glas 683 ha 0,11 % 1,36 % 31,65 %Andere onder glas 81 ha 0,01 % 0,16 % 3,75 %

Bron: AMS/Rapportering en FOD Economie/Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie

In 2006 waren er in Vlaanderen 3.516 bedrijven met tuinbouw onder glas. De verdeling over de subsectoren wordt gegeven in Tabel 3.

Het gemiddelde areaal tuinbouw onder glas bedraagt in 2006 amper 0,62 ha (Tabel 4). De cijfers per subsector geven wel duidelijke verschillen weer. Zo is het gemiddelde areaal groenteteelt onder glas meer dan dubbel zo groot als het gemiddelde areaal fruitteelt onder glas. Deze cijfers verhullen wel de grote verschillen tussen grote moderne bedrijven en de kleine oppervlakten onder glas zoals men deze her en der kan terugvinden in het Vlaamse landschap.

Tabel 3: Aantal bedrijven met tuinbouw onder glas (2006)

Aantal bedrijven met tuinbouw onder glas 3.516 100,00 %

Aantal bedrijven met groenteteelt onder glas 1.397 39,74 %Aantal bedrijven met fruitteelt onder glas 806 22,91 %Aantal bedrijven met sierteelt onder glas 1.313 37,35 %


Tabel 4: Gemiddeld areaal tuinbouw onder glas (2006)

Gemiddeld areaal tuinbouw onder glas 0,62 ha

Gemiddeld areaal groenteteelt onder glas 0,79 haGemiddeld areaal fruitteelt onder glas 0,36 haGemiddeld areaal sierteelt onder glas 0,52 ha

14



Deze verschillen worden wel aangetoond in Tabel 5, aan de hand van de indeling per grootteklasse van de bedrijven die tuinbouwgewassen telen onder glas. Daarbij zijn zeker de gegevens per subsector relevant.

Bij de groenteteelt onder glas beschikt 41,90 % van de bedrijven over minder dan 0,5 ha onder glas en vertegenwoordigt dit slechts 10,50 % van het areaal. 2,30 % van de bedrijven hebben meer dan 3 ha onder glas en bezitten 12,70 % van het areaal.

Bij de fruitteelt onder glas heeft maar liefst 74,70 % van de bedrijven een oppervlakte die kleiner is dan 0,5 ha. Zij halen daarmee wel 31,40 % van het areaal.

Bij de sierteelt onder glas beschikt 65,90 % van de telers over minder dan 0,5 ha. Zij vertegenwoordigen bijna een kwart van het areaal (24,00 %). In deze subsector valt op dat 1,10 % van de bedrijven over meer dan 3 ha onder glas beschikken, waarmee zij meer dan 10 % (10,20 %) van het areaal innemen.

15


Tabel 5: Indeling per grootteklasse van de bedrijven die tuinbouwgewassen telen onder glas (2006)

Indeling per grootteklasse van de bedrijven die tuinbouwgewassen telen onder glasAantal ha tuinbouw

per bedrijf % bedrijven % areaal

< 0,5 55,70% 17,10%0,5 tot 1 24,60% 27,40%1 tot 1,5 10,30% 19,20%1,5 tot 2 4,00% 11,00%2 tot 2,5 2,70% 9,30%2,5 tot 3 1,20% 5,20% ≥ 3 1,50% 10,70%

100% 100%

Indeling per grootteklasse van de bedrijven die groenten telen onder glasAantal ha groenten

per bedrijf % bedrijven % areaal< 0,5 41,90% 10,50%0,5 tot 1 30,10% 27,00%1 tot 1,5 14,80% 21,80%1,5 tot 2 5,40% 11,70%2 tot 2,5 3,60% 10,00%2,5 tot 3 1,90% 6,30% ≥ 3 2,30% 12,70%

100% 100%

Indeling per grootteklasse van de bedrijven die fruit telen onder glasAantal ha fruit per

bedrijf % bedrijven % areaal


100% 100%

Indeling per grootteklasse van de bedrijven met sierteelt onder glasAantal ha sierteelt per

bedrijf % bedrijven % areaal


100% 100% Bron: AMS/Rapportering en FOD Economie/Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie

In Tabel 6 wordt per subsector de verdeling weergegeven van het tuinbouwareaal onder glas voor het jaar 2006.

16


Bij de groenteteelt onder glas valt het aandeel tomaten op: 47 %. Kropsla vertegenwoordigt 23 % van het areaal. De meer energievergende teelten tomaten, komkommers en paprika vertegenwoordigen samen bijna 60 %, sla en veldsla 27 %.

Bij de fruitteelt onder glas zijn aardbeien dominant aanwezig: 87 % van het areaal.

Bij de sierteelt onder glas blijven azalea’s het belangrijkst in oppervlakte met 27 % van het areaal. Potplanten inclusief azalea’s zijn goed voor 44 % van de oppervlakte. Perk- en potplanten staan in voor 22 %. Bij snijbloemen zijn rozen erg belangrijk.

Tabel 6: Verdeling teelten over tuinbouwareaal onder glas (2006)

Groenteteelt onder glas 100 %

Tomaten 47 %Kropsla 23 %Paprika 8 %Komkommers 4 %Veldsla 4 %Andere 14 %

Fruitteelt onder glas 100 %

Aardbeien 87 %Bessen 6 %Druiven 4 %Andere 3 %

Sierteelt onder glas 100 %

Azalea's 27 %Perk- en balkonplanten 22 %Potplanten 17 %Boomkwekerijplanten 13 %Snijbloemen 11 %Andere 10 %


94 % van het areaal van de vruchtgroenten en van het areaal van de aardbeien onder glas worden geteeld op substraat. Dit geldt eveneens voor 60 % van de snijbloemen. Voor de andere teelten is het aandeel geteeld op substraat in de totale productie ten hoogste 10 % .

93 % van het sla-areaal wordt geteeld op grond. Dit geldt eveneens voor 80 % van de groenten in teeltafwisseling net als voor 51 % van de andere gewassen, 35 % van fruit, 29 % van snijbloemen, 16 % van andere bol- en knolgewassen en 12 % van het azalea-areaal.

In 87 % van de serres is er geen belichting. Dit komt overeen met 90 % van het areaal. Qua grootte orde is dit te vergelijken met Van Lierde D. en Carels K. (2000).

In de serres met belichting gebeurt dit voor 47 % met assimilatie en voor 53 % van de gevallen volgens fotoperiode. Assimilatie wordt volgens de enquête voornamelijk bij sierteelt gebruikt. 38 % van het areaal met assimilatie bevat snijbloemen, 22 % kasplanten, 14 % andere bloemen en 8 % azalea.

82 % van het areaal waar belichting volgens fotoperiode van te pas komt wordt geteeld met aardbeien.

17


Per teelttype is het gemiddelde areaal van een serre het grootst voor vruchtgroenten. Dit gemiddelde areaal is meer dan tweemaal groter dan het gemiddelde areaal sla onder glas. Per teelttype is het gemiddelde areaal van een serre het kleinst voor fruit (druiven e.a.). Dit areaal is gemiddeld zevenmaal kleiner dan het areaal vruchtgroenten (Tabel 7).

Tabel 7: Gemiddeld areaal voor enkele teelten (2005)

Teel Gemiddeld areaal Gemiddeld areaal per serre (m²) per bedrijf (m²)

Vruchtgroenten 8.65 14.00Sl 3.78 7.63Groenten in teeltafwisseling 3.40 6.34Aardbeien 2.63 4.83Kasplanten 2.30 5.22Azalea 3.35 10.67Snijbloeme 3.54 6.31Andere bol-, knolgewassen 1.91 3.93Fruit (druiven e.a.) 1.23 2.14Andere gewassen 1.96 3.25

Bron: Gavilan J. en Holmstock K. (2007)

Aangezien sommige producenten meerdere serres per bedrijf hebben, is logischerwijze het gemiddelde areaal per bedrijf per teeltgroep groter. Dit gemiddelde areaal is het grootst voor vruchtgroenten met 14.000 m², gevolgd door azalea met 10.000 m². Het kleinst is dit opnieuw voor fruit met 2.146 m².

Tabel 8 geeft de frequentiedistributie voor glastuinbouwers en glastuinbouwareaal in functie van de leeftijdscategorie. Deze geeft aan dat de jongere bedrijfsleiders duidelijk meer mee zijn met de trend naar schaalvergroting. In de leeftijdscategorie 40-50 jaar bevindt zich 36,89 % van de glastuinbouwers met 36,21 % van het areaal. Glastuinbouwers in de lagere leeftijdscategorie hebben relatief meer areaal, namelijk 31,69 % areaal voor 18,11 % van de glastuinbouwers. Deze is de hogere leeftijdscategorie hebben relatief minder oppervlakte ter beschikking: 26,88 % van het areaal voor 37,33 % van de glastuinbouwers.

Tabel 8: Frequentiedistributie glastuinbouwers en glastuinbouwareaal in functie van de leeftijdscategorie

Percentage glastuinbouwers Percentage glastuinbouwareaal

< 30 jaar 3,44 4,5030-40 jaar 18,11 31,6940-50 jaar 36,89 36,2150-65 jaar 37,33 26,88> 65 jaar 4,22 0,72


Vanuit socio-economisch standpunt is de bedrijfsopvolging eveneens een interessant gegeven. Zij geeft een indicatie over het voortbestaan van de huidige bedrijven en ook van de sector en van de schaalvergroting en/of herstructurering die zou kunnen verwacht worden.

Tabel 9 laat een eerder verontrustend beeld zien, met meer dan 55 % van de bedrijfleiders boven de 50 jaar die geen opvolger hebben en meer dan 25 % die daar nog geen zicht op hebben. Deze informatie is dus rechtstreeks van invloed op bijna 27 % van het glastuinbouwareaal.

18


Tabel 9: Bedrijfsopvolging op bedrijven waar de bedrijfsleider ouder is dan 50 jaar

Kennis Areaalopvolger

Ja 18,16 % 21,03 %Neen 56,10 % 40,97 %Weet nog niet 25,75 % 38,00 %


1.2 Evolutie van enkele socio-economische kenmerken van de glastuinbouwsector

1.2.1 Evolutie van het aantal glastuinbouwbedrijven

Over het beschouwde tijdvak 1999-2006 (8 jaar) is het aantal glastuinbouwbedrijven relatief sterk gedaald, met 22,79 %. Dat komt neer op een gemiddelde daling met 3,65 % per jaar.

In geval deze zelfde trend zich zou doorzetten naar 2030, zouden nog 1.438 bedrijven overblijven. In 1990 was nog sprake van 4.285 bedrijven.

Meer informatie: Tabel 10 en Figuur 1.

Tabel 10: Evolutie van het aantal glastuinbouwbedrijven

Aantal bedrijven1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Groenteteelt onder glas 1.697 1.613 1.858 1.786 1.614 1.577 1.527 1.397Fruitteelt onder glas 974 900 966 926 917 886 868 806Sierteelt onder glas 1.883 1.772 1.883 1.810 1.730 1.672 1.605 1.313Totaal 4.554 4.285 4.707 4.522 4.261 4.135 4.000 3.516Bron: NIS en AMS

Figuur 1: Evolutie van het aantal glastuinbouwbedrijven

Evolutie aantal glastuinbouwbedrijven

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

5.000

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Aan

tal

gla

stu

inb

ou

wb

edri

jven

Groenteteelt onder glas Fruitteelt onder glas Sierteelt onder glas Totaal

19


Bron: NIS en AMS

1.2.2 Evolutie van het glastuinbouwareaal

Over het zelfde beschouwde tijdvak 1999-2006 is het areaal glastuinbouw ongeveer constant gebleven.

Voor de scenariostudie naar 2030 wordt het areaal ook constant verondersteld.

In 1990 was het glastuinbouwareaal kleiner, met 1.825 ha.

De verhoging van de glastuinbouwoppervlakte en het aantal bedrijven in de jaren ’90 is zeker – maar niet uitsluitend – gerelateerd aan de ontwikkeling van de aardbeienteelt onder glas.


Tabel 11: Evolutie van de glastuinbouwoppervlakte

Oppervlakte (ha)1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Groenteteelt onder glas 1.089 1.059 1.196 1.177 1.110 1.145 1.127 1.104Fruitteelt onder glas 232 219 249 255 252 269 282 290Sierteelt onder glas 744 734 819 814 685 773 768 683Totaal 2.065 2.012 2.264 2.246 2.047 2.187 2.177 2.077Bron: NIS en AMS

Samen met "andere teelten" (81 ha) wordt het totaal voor 2006: 2.158

Figuur 2: Evolutie van de glastuinbouwoppervlakte

Evolutie glastuinbouwoppervlakte

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Op

per

vlak

te (

ha)


Bron: NIS en AMS

20


1.2.3 Evolutie van het relatieve belang van de subsectoren

De verhouding tussen de subsectoren in de glastuinbouw is over de periode 1999-2006 niet spectaculair gewijzigd.

De glasgroenteteelt bleef relatief constant over de beschouwde periode (ietsje gestegen). De fruitteelt onder glas is relatief belangrijker geworden (+3 %). De sierteelt onder glas werd relatief minder belangrijk (-3 %).


Tabel 12: Evolutie van het relatieve belang van de glastuinbouwsubsectoren

Relatieve oppervlakte1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Groenteteelt onder glas 52,74 52,63 52,83 52,40 54,23 52,35 51,77 53,15Fruitteelt onder glas 11,23 10,88 11,00 11,35 12,31 12,30 12,95 13,96Sierteelt onder glas 36,03 36,48 36,17 36,24 33,46 35,35 35,28 32,88Totaal 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00Bron: NIS en AMS

Figuur 3: Evolutie van het relatieve belang van de glastuinbouwsubsectoren

Relatief belang subsectoren glastuinbouw (in % van de oppervlakte)

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

120,00

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Rel

atie

f b

elan

g


Bron: NIS en AMS

1.2.4 Evolutie van het relatieve belang van de teelten binnen de subsectoren

Glasgroenteteelt

Binnen de glastuinbouw zijn over de beschouwde periode 1999-2006 wel jaarlijkse fluctuaties waar te nemen, maar zeker geen drastische ontwikkelingen. Sla en paprika hebben wel aan relatief belang gewonnen. Tomaten handhaven zich redelijk goed als belangrijkste glasgroente. De globale cijfers voor tomaten verhullen hier echter de continue stijging van de “tomaten substraat” ten nadele van de “tomaten grond”.

21


Het beschouwen van een langere periode – bijvoorbeeld vanaf 1990 – verschaft geen voor deze oefening relevante bijkomende informatie.


Tabel 13: Evolutie van het relatieve belang van de belangrijkste glasgroenteteelten

Hectare 1999 in % 2000 in % 2001 in % 2002 in % 2003 in % 2004 in % 2005 in % 2006 in %Totaal 1089 100 1059 100 1196 100 1177 100 1110 100 1145 100 1127 100 1104 100waarvan:Tomaten 553 51 515 49 551 46 521 44 523 47 550 48 523 46 519 47Sla 201 18 190 18 242 20 260 22 265 24 270 24 258 23 254 23Paprika 70 6 79 7 82 7 84 7 74 7 85 7 96 9 88 8Komkommers 77 7 74 7 69 6 75 6 64 6 54 5 46 4 44 4Veldsla 36 3 47 4 53 4 53 5 46 4 52 5 52 5 44 4Andere 152 14 154 15 199 17 184 16 138 12 134 12 152 13 155 14Bron: FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie

Figuur 4: Evolutie van het relatieve belang van de belangrijkste glasgroenteteelten

Relatief belang belangrijkste glasgroenteteelten

0

20

40

60

80

100

120

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Rel

atie

f aa

nd

eel

Andere

Veldsla

Komkommers

Paprika

Sla

Tomaten

Bron: FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie

Fruitteelt onder glas

Binnen de fruitteelt onder glas wordt over de beschouwde periode 1999-2006 het grote relatieve belang van de aardbeienteelt alleen maar duidelijker. De druiventeelt onder glas lijkt wat aan relatief belang te verliezen, ten voordele van de “andere fruitsoorten” (bessen …).


Tabel 14: Evolutie van het relatieve belang van de fruitteelten onder glas

Hectare 1999 in % 2000 in % in % 2005 in % 2001 in % 2002 in % 2003 in % 2004 2006 in %Totaal 232 100 219 100 100 282 100 249 100 255 100 252 100 269 290 100waarvanAardbeien 191 82 184 84 84 245 87 209 84 215 84 213 85 227 252 87

21 9 19 9 5 13 5 21 8 19 7 16 6 14 12 4DruiveAndere fruitsoorten 20 9 15 7 10 24 9 19 8 21 8 23 9 28 26 9


22


Figuur 5: Evolutie van het relatieve belang van de fruitteelten onder glas

Relatief belang fruitteelten onder glas

0

20

40

60

80

100

120

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Rel

atie

f aa

nd

eel

Andere fruitsoorten

Druiven

Aardbeien


Sierteelt onder glas

Voor de sierteelten onder glas is slechts een partieel beeld geschetst. Dit beeld laat over de beschouwde periode eveneens fluctuaties zien van jaar tot jaar, maar geeft geen duidelijke trends aan, ook al omdat bepaalde categorieën een verzameling zijn van een hele reeks plantensoorten.

Andere databronnen geven dan weer aan dat boomkwekerijproducten over de laatste jaren eerder “in de lift zitten”, terwijl kamerplanten aan relatief belang zouden verliezen.


Tabel 15: Evolutie van het relatieve belang van enkele sierteelten onder glas

Hectare in % 2000 2004 in % 1999 in % 2001 in % 2002 in % 2003 in % 2005 in %Totaal 100 734 773 100 744 100 819 100 814 100 685 100 768 100waarvan: Azalea's 28 212 206 27 212 29 210 26 208 26 211 31 204 27Snijbloemen 14 101 87 11 103 14 97 12 93 11 90 13 83 11Bollen en knollen 2 16 14 2 15 2 19 2 15 2 15 2 15 2Potchrysanten 4 32 31 4 33 4 39 5 47 6 37 5 28 4


23


Figuur 6: Evolutie van het relatieve belang van enkele sierteelten onder glas

Relatief belang enkele sierteelten onder glas

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Jaar

Rel

atie

f aa

nd

eel

Potchrysanten

Bollen en knollen

Snijbloemen

Azalea's


1.2.5 Te verwachten evolutie algemeen

Zoals in de landbouwsector in het algemeen wordt ook in de glastuinbouw meer schaalvergroting verwacht. Schaalvergroting is in de meeste gevallen een must voor de borging van de rendabiliteit.

Deze verwachting concretiseert zich over de jaren 1999-2006 ook in een duidelijke trend naar verhoging van de gemiddelde glastuinbouwoppervlakte per bedrijf. Deze is gevisualiseerd in Tabel 16 en Figuur 7).

Tabel 16: Evolutie van de glastuinbouwoppervlakte per bedrijf

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Aantal bedrijven 4.554 4.285 4.707 4.522 4.261 4.135 4.000 3.516met glastuinbouwGlastuinbouwoppervlakte 2.065 2.012 2.265 2.246 2.047 2.187 2.177 2.077

Gemmiddelde oppervlakte 0,45 0,47 0,48 0,50 0,48 0,53 0,54 0,59per glastuinbouwbedrijf*

Bron: NIS en AMS * zonder "andere teelten"

24


Figuur 7: Evolutie van de gemiddelde glastuinbouwoppervlakte per bedrijf

Evolutie gemiddelde glastuinbouwoppervlakte

0,00

0,10

0,20

0,30

0,40

0,50

0,60

0,70

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Gem

mid

del

de

op

per

vlak

te p

er b

edri

jf

Gemmiddelde oppervlakte

Bron: NIS en AMS

De schaalvergroting zou redelijk analoog verlopen in de verschillende subsectoren (groente - fruit- sierteelt).

Het is moeilijk om te voorspellen of de huidige trend kan aanhouden. Deze zou in 2030 resulteren in een reductie tot op 31,58 % (minder dan 1 op 3 bedrijven blijft over) ten opzichte van 1999, en in een reductie tot op 40,97 % (minder dan 1 op 2 blijft over) ten opzichte van 2006.

De dure energie zou het proces op kortere termijn kunnen versnellen. Een versnelde koude sanering is denkbaar.

Naast schaalvergroting moet ook gedacht worden aan verdere specialisatie, dus aan minder teelten (slechts 1 teelt?) per bedrijf, maar op een grotere oppervlakte. Meer specialisatie zal ook betekenen dat eerst gekozen wordt voor een bepaalde teelt en dat het bedrijf daar specifiek naar wordt ingericht. Dat is bij een aantal bedrijven uiteraard ook nu al het geval.

Op basis van de trend 1999-2006, berekend op basis van het dalende aantal bedrijfsleiders en het constant blijvende areaal onder glas, zou het NIS gemiddelde bedrijfsareaal tegen 2030 evolueren naar 1,50 ha. Dat is een stuk groter dan het gemiddelde areaal uit 2006 (0,62 ha). Het is echter nog steeds lager dan wat voor de glasgroenteteelt uit rendabiliteitstudies wordt aangegeven als een minimum: naar 2,50 ha en meer. Voor fruitteelt onder glas (vooral aardbeien) zou een gemiddelde van 1 ha wel kunnen. Deze teelt is voor verschillende aspecten immers een heel stuk managementintensiever dan de glasgroenteteelt.

Vanuit het perspectief van vandaag is het omwille van de energieproblematiek zeker denkbaar dat een versnelde koude sanering kan leiden tot een hoger gemiddeld bedrijfsareaal tegen 2030. Een globaal gemiddelde (over de subsectoren heen) van minimum 2 ha lijkt daarom nog acceptabel. Dat zou neerkomen op 1.079 glastuinbouwbedrijven in 2030.

Tussen subsectoren worden tegen 2030 geen echt spectaculaire verschuivingen verwacht, maar wordt door een aantal experts op basis van de recente ontwikkelingen toch gedacht in de richting van duidelijk meer glasgroente, van iets meer fruitteelt onder glas (aardbeien), en van een verdere vermindering van het relatieve belang (in areaal) van de sierteelt onder glas.

Op basis van de expertenbevraging en los van de aannames die in de verschillende scenario’s kunnen worden gedaan, lijkt volgende procentuele verdeling daarom verdedigbaar:

25


2006 2030 - groenteteelt onder glas: 51,16 % 57 % 1.230 ha - fruitteelt onder glas: 13,44 % 14 % 300 ha - sierteelt onder glas 31,65 % 25 % 540 ha - andere onder glas: 3,75 % 4 % 88 ha (saldo) 2.158 ha

Binnen de subsectoren worden door de experts geen grote veranderingen in het vooruitzicht gesteld met betrekking tot het relatieve belang van de teelten. Daarmee wordt zeker ook bedoeld dat het moeilijk is om over zo een periode veranderingen te voorspellen, omdat deze afhankelijk zijn van diverse factoren: ontwikkeling van de globale vraag, van de consumentenpreferenties, van de energieprijzen, van de technologische ontwikkelingen … Het is in die zin ook niet evident om een bepaalde trend uit het verleden zomaar door te trekken. Tenslotte wordt zo een voorspelling ook als minder relevant ingeschat in het kader van een emissiescenario-oefening. Zo wordt bijvoorbeeld voor de sierteelt ook de vraag niet beantwoord of de azaleateelt in dezelfde mate zal kunnen standhouden.

Ter vergelijking wordt kort ingegaan op de kengetallen voor de Nederlandse glastuinbouw. In 2006 bedroeg het glasareaal 10.381 ha, waarvan 9.486 ha verwarmde teelt. De glasgroenteteelt nam 4.548 ha voor zijn rekening of 43,8 %. De sierteelt onder glas was goed voor 5.784 ha of 55,7 %. De fruitteelt onder glas was erg beperkt met slechts 49 ha.

In 2006 waren er in Nederland 8.020 glastuinbouwbedrijven. De gemiddelde glasareaal per bedrijf bedroeg derhalve 1,29 ha. Over de periode van 1980 tot nu is het aantal glastuinbouwbedrijven in Nederland gestaag en stevig gedaald: 15.772 (1980), 14.986 (1985), 14.413 (1990), 13.044 (1995), 11.071 (2000) en 8.602 (2005). Het glasareaal daarentegen is geleidelijk gestegen: 8.760 ha (1980), 9.773 ha (1990) en 10.526 ha (2000).

Over de laatste (bijna) 30 jaar heeft zich in Nederland een belangrijke schaalvergroting voorgedaan, van een gemiddelde van 0,56 ha/bedrijf in 1980, over 0,60 ha/bedrijf in 1985, 0,68 ha/bedrijf in 1990, 0,78 ha/bedrijf in 1995, 0,95 ha/bedrijf in 2000, en 1,23 ha/bedrijf in 2005.

1.3 Milieukenmerken van de glastuinbouwsector in 2006

1.3.1 Energiegebruik

Het totale energieverbruik van de Vlaamse glastuinbouw in 2006 wordt gevonden in de MIRA-T 2007 Kernset milieudata voor dat jaar. Het bedraagt 20.258 TJ, wat neerkomt op 63,70 % van het totale energiegebruik in de landbouw (Tabel 17).

De cijfers uit MIRA-T 2007 Kernset milieudata zijn gebaseerd op de VITO Energiebalans Vlaanderen, de officiële databron, en worden als referentie genomen voor de gevraagde scenariostudies in het kader van MIRA-S 2009 - Glastuinbouw.

Tabel 17: Totaal energiegebruik (2006)

Totaal energiegebruik Vlaamse landbouw 31.800 TJ 100,00 %(in TJ)

Totaal energiegebruik glastuinbouw 20.258 TJ 63,70 %(in TJ) Bron: VITO Energiebalans Vlaanderen 2006

De “VITO-Energiebalans”-cijfers liggen wel beduidend hoger dan de door Lenders S. et al. (2008) op basis van het landbouwmonitoringsnetwerk (LMN) bekomen cijfers voor 2005. In deze studie werd 25.240 TJ energiegebruik berekend voor de landbouw in zijn geheel en 15.431 TJ voor de glastuinbouw. Opvallend is ook dat de glastuinbouw in deze studie een nagenoeg gelijk percentage voor zijn rekening neemt van het globale verbruik (61,14 %).

26


Het verschil zit in de methodologie: “top-down” in het geval van de VITO Energiebalans en “bottom-up” in het geval van Lenders S. et al.

Het LMN (Landbouwmonitoringsnetwerk) vertrekt vanuit een steekproef van een beperkt aantal bedrijven en een permanente registratie per bedrijf. Dit wordt dan geëxtrapoleerd naar alle bedrijven in Vlaanderen. Dit is een bottom-up methode om tot een totaal energiegebruik voor de landbouw te komen.

De cijfers uit de VITO Energiebalans Vlaanderen komen tot stand door enerzijds op literatuur gebaseerde kengetallen te vermenigvuldigen met de activiteiten (oppervlakte, aantal dieren). Dit is te aanzien als een activiteitsgebaseerde methode, waar de kengetallen het gemiddelde verbruik per eenheid weergeven, over alle soorten bedrijven heen. De sectorindeling is gebaseerd op homogene activiteiten: bv. alle rundvee samen, alle varkens samen. Anderzijds wordt het aardgasverbruik van de landbouw, volledig toegekend aan de deelsector glastuinbouw. Het elektriciteitsverbruik in de glastuinbouw is het verschil van het totaal voor de landbouw, gerapporteerd door de netbeheerder, en het elektriciteitsverbruik van de overige deelsectoren, berekend op basis van kengetallen.

Tabel 18 onderstreept het bijzonder grote belang van verwarming in het energiegebruik van de Vlaamse glastuinbouw.

Tabel 18: Aandeel verwarming in energiegebruik glastuinbouw (2005)

Aandeel verwarming in energiegebruik glastuinbouw(in TJ)

Verwarming 14.572 TJ 94,43 %Andere 860 TJ 5,57 %

Bron: Lenders S. et al. (2008)

1.3.2 Verdeling energiegebruik over de glastuinbouwsubsectoren

Het betreft hier het primaire brandstofgebruik (zonder elektriciteit) voor de verwarming van serres. Recente gegevens zijn hierover niet beschikbaar. Uit Maertens A. en Van Lierde D. (2002) kan over de periode 1990-2000 wel een gemiddelde worden afgeleid. Het naar voren schuiven van zo een gemiddelde is verdedigbaar omdat kan worden vastgesteld dat de onderlinge verhouding van het primaire brandstofgebruik tussen de subsectoren niet drastisch wijzigt over de beschouwde jaren. Het absolute verbruik wijzigt wel (daalt namelijk over de jaren 1996-2000) (Tabel 19).

Tabel 19: Verdeling primair brandstofgebruik (zonder elektriciteit) door de glastuinbouwsubsectoren

Aandeel primair brandstofgebruik(zonder elektriciteit)

Glasgroenteteelt 66,35Sierteelt onder glas 30,37Fruit- en overige 3,28teelten onder glas

Totaal 100,00 Bron: Maertens A. en Van Lierde D. (2002)

Uit deze informatie blijkt de dominante rol van de glasgroenteteelt in het primaire brandstofgebruik. De fruitteelt onder glas vertegenwoordigt samen met de “overige teelten” minder dan 4 % van het primaire brandstofgebruik (zonder elektriciteit) voor de verwarming van serres.

In combinatie met de arealen die de subsectoren voor hun rekening nemen, kan voor het primaire brandstofgebruik ook de relatieve energie-intensiteit per subsector worden gevisualiseerd (Tabel 20).

27


Deze indicator nuanceert de dominantie van de glasgroenteteelt ten aanzien van de sierteelt onder glas.

Tabel 20: Relatieve energie-intensiteit per subsector ten aanzien van het primaire brandstofverbruik

VerhoudinRelatief aandeel Relatief aandeel relatief aandeel

areaa primair brandstofgebruik brandstofgebruik t.o.v

(z. elektriciteit) areaa

Glasgroenteteelt 56,3 66,3 1,1Sierteelt onder glas 31,3 30,3 0,9Fruit- en overige 12,3 3,2 0,2teelten onder glas

Totaa 100,0 100,0 Bron: eigen berekeningen en Maertens A. en Van Lierde D. (2002)

1.3.3 Verdeling energiegebruik volgens energiebron

Voor 2006 worden de referentiegegevens hiervoor ontleend aan de VITO Energiebalans Vlaanderen.

Tabel 21 laat toe volgende conclusies te trekken:

bijna 50 % van de energie wordt nog geleverd door zware stookolie;

zware stookolie, lichte stookolie en propaan/butaan/LPG zijn samen goed voor meer dan 60 % van de energiebevoorrading;

aardgas staat in voor bijna 30 %.

Tabel 21: Verdeling energiegebruik glastuinbouw volgens energiebron (2006)

TJ %

Elektriciteit 1.280 6,32Aardgas 5.879 29,02Stookolie 2.053 10,13Zware stookolie 9.678 47,77Vaste brandstoffen (kolen) 816 4,03Propaan/Butaan/LPG 481 2,37Hernieuwbare bronnen (biomassa) 71 0,35

20.258 100,00 Bron: VITO Energiebalans Vlaanderen

Deze cijfers liggen in dezelfde lijn als deze uit de studie “Milieudruk in de landbouw” voor het jaar 2005 (Lenders S. et al., 2008) (Tabel 22).

Tabel 22: Verdeling energiegebruik glastuinbouw volgens energiebron (2005)

Elektriciteit 3,32 %Aardgas 29,58 %Steenkool 4,54 %Aardolie 62,56 %

100,00 % Bron: Lenders S. et al. (2008)

28


Daarnaast moet worden opgemerkt dat het overgrote gedeelte van het elektriciteitsverbruik in de glastuinbouw kan toegeschreven worden aan assimilatieverlichting. In VITO (2006a) wordt dit trouwens als aanname voor het elektriciteitsverbruik geformuleerd. Assimilatieverlichting wordt vooral in de sierteelt gebruikt (bijvoorbeeld: rozen).

1.3.4 Emissies als gevolg van het energiegebruik in 2006

Op basis van de in Tabel 23 weergegeven emissiefactoren per energiebron worden in Tabel 24 de emissies van de Vlaamse glastuinbouw aangegeven voor het jaar 2006. In Tabel 25 wordt aangegeven welke energiebronnen de grootste bijdrage leveren voor de verschillende soorten emissies.

In het kader van deze scenariostudie is afgesproken om ten aanzien van de milieudoelstellingen vooral aandacht te besteden aan de emissies CO2, NOx en SOx.

Volgende vaststellingen dringen zich op:

voor de glastuinbouw is de CO2-uitstoot duidelijk de belangrijkste milieufactor op het vlak van de broeikasgassen;

dit beeld verandert niet wanneer de andere broeikasgassen worden uitgedrukt in CO2-equivalenten (CH4 x 21 en N2O x 310); omgerekend in CO2-equivalenten vertegenwoordigen de CO2-emissies immers meer dan 99 % van de emissies van broeikasgassen;

zware stookolie staat in 2006 voor 55,67 % van de CO2-emissies;

zware stookolie + stookolie + propaan/butaan/LPG (alle uit aardolie) staan samen in voor 69,26 % van de CO2-emissies;

aardgas is “properder”, maar zorgt toch nog voor 24,64 % van de CO2-emissies;

de fossiele directe energiebronnen samen staan in voor 93,90 % van de CO2-emissies van de Vlaamse glastuinbouw;

voor NOx-emissies zijn in dalende volgorde verantwoordelijk: zware stookolie (61,86 %), aardgas (19,22 %) en kolen (12,53 %); (lichte) stookolie volgt met 5,27 %;

voor SOx-emissies zijn in dalende volgorde van belang: zware stookolie (86,40 %), kolen (9,84 %) en (lichte) stookolie (3,63 %);

voor de andere emissies gelden volgende observaties: - CO: zware stookolie (36,88 %), kolen (31,18 %) en aardgas (22,43 %); - CH4: kolen (62,03 %) en zware stookolie (24,56 %); - NMVOS: kolen (62,45 %), aardgas (19,16 %) en zware stookolie (11,11 %); - stof: zware stookolie (90,64 %) en kolen (7,64 %); - stof PM10 (fractie <10 μm)): zware stookolie (93,05 %) en kolen (4,63 %).

De analyse van deze cijfers geeft al aan in welke richting kan gedacht worden om op het niveau van de gebruikte energiebronnen de negatieve milieueffecten op het vlak van emissies te reduceren voor de Vlaamse glastuinbouw. Het in de toekomst niet meer gebruiken (of sterk reduceren) van het gebruik van zware stookolie en kolen lijken in dit verhaal evident.

Er dient echter te worden opgemerkt dat deze redenering enkel slaat op emissies en geen rekening houdt met andere factoren zoals bijvoorbeeld de energieprijzen.

Tabel 23: Emissiefactoren in functie van energiebron

CO2 SOx Emissiefactoren/Energiebron CO NO NMVOS Stof Stof/PM10 CH4(in kg/TJ) (kg/TJ) (kg/TJ) (kg/TJ) (kg/TJ) (kg/TJ) (kg/TJ) (kg/TJ) (kg/TJ)

Elektriciteit - - - - - - - -Aardgas 55800 0,2 0 10 64 kan 0,2 5,0Stookolie 73300 5 95 10 50 variëre 5 10,0Zware stookolie 76600 49,8 10 125 volgens 60 480 10,0Vaste brandstoffen (kolen) 92700 30 100 300 type 60 648 300,0Propaan/Butaan/LPG 62400 0,2 0 10 40 energie- 0,2 5Hernieuwbare bronnen (biomassa) 79600 5 95 10 50 productie 5 10,0

Bron: VMM, Emissie-inventaris lucht

29


30

Tabel 24: Emissies Vlaamse glastuinbouw (2006)

Emissies/Energiebron CO2 CO NOx NMVOS Stof Stof/PM10 SOx CH4(in ton) (ton) (ton) (ton) (ton) (ton) (ton) (ton) (ton)

Elektriciteit - - - - - - - -Aardgas 328000 59 376 50 1 1 0Stookolie 151000 21 103 19 10 10 195 21Zware stookolie 741000 97 1210 29 581 482 4643 97Vaste brandstoffen (kolen) 76000 82 245 163 49 24 529 245Propaan/Butaan/LPG 30000 5 19 1 0 0 0Hernieuwbare bronnen (biomassa) 6000 1 4 0 0 0 7

1331000 263 1956 261 641 518 5374 395

29

21

Bron: VMM, MIRA-T 2007 Kernset milieudata

Tabel 25: Relatieve bijdrage energiebronnen aan de glastuinbouwemissies (2006)

Emissies CO2 in % CO in % NOx in % SOx in %(ton) (ton) (ton) (ton)

Elektriciteit - - - - - - - -Aardgas 328000 24,64 59 22,43 376 19,22 0 0,00Stookolie 151000 11,34 21 7,98 103 5,27 195 3,63Zware stookolie 741000 55,67 97 36,88 1210 61,86 4643 86,40Vaste brandstoffen (kolen) 76000 5,71 82 31,18 245 12,53 529 9,84Propaan/Butaan/LPG 30000 2,25 5 1,90 19 0,97 0 0,00Hernieuwbare bronnen (biomassa) 6000 0,45 1 0,38 4 0,20 7 0,13

1331000 100,00 263 100,00 1956 100,00 5374 100,00

Emissies CH4 in % NMVOS in % Stof in % Stof/PM10 in %(ton) (ton) (ton) (ton)

Elektriciteit - - - - - - - -Aardgas 29 7,34 50 19,16 1 0,16 1 0,19Stookolie 21 5,32 19 7,28 10 1,56 10 1,93Zware stookolie 97 24,56 29 11,11 581 90,64 482 93,05Vaste brandstoffen (kolen) 245 62,03 163 62,45 49 7,64 24 4,63Propaan/Butaan/LPG 2 0,51 1 0,38 0 0,00 0 0,00Hernieuwbare bronnen (biomassa) 1 0,25 0 0,00 0 0,00 0 0,00

395 100,00 261 100,00 641 100,00 518 100,00 Bron: VMM, Emissie-inventaris lucht en VMM, MIRA-T 2007 Kernset milieudata

1.3.5 Stookinstallaties

Uit de enquête “Resultaten in de glastuinbouwenquête 2006: karakteristieken en energiegebruik” (Gavilan J. en Holmstock K., 2007), werden voor het jaar 2005 een reeks in dit kader interessante gegevens verzameld.

Meer dan 1/3e (760 ha) van de glastuinbouwoppervlakte maakte deel uit van deze enquête.

Deze enquête is dus hoog representatief, ondanks het feit dat de auteurs zelf stellen dat de categorie van de kleinere bedrijven wellicht iets nadrukkelijker vertegenwoordigd is.

Het areaal bestond uit 2.043 ha serres, met daarin 1.531 stookinstallaties. Dat komt neer op 1,33 serre/installatie of 0,75 installatie/serre.

In 2005 werkten 28,09 % van de stookinstallaties op lichte stookolie en 25,28 % op zware stookolie. 18,48 % van de stookinstallaties waren in 2005 op aardgas (Tabel 26).


Tabel 26: Stookinstallaties in functie van de energiebron (2005)

AantalLichte stookolie 430 28,09 %Zware stookolie 387 25,28 %Aardgas 283 18,48 %Lamppetroleum 262 17,11 %Elektriciteit 75 4,90 %Kolen 54 3,53 %Propaan/Butaan 29 1,89 %WKK 7 0,46 %Andere energiebron 4 0,26 %Totaal aantal 1531 100,00 %

Bron: Gavilan J. en Holmstock K. (2007) - Resultaten in de glastuinbouwenquête 2006

1.3.6 Ouderdom glasopstand

De ouderdom van de glasopstand geeft een indirecte indicatie over de aanpassing van de serres aan de over de laatste jaren ontwikkelde kennis met betrekking tot betere klimaatregeling en efficiënter energiegebruik. Een hoog aandeel oudere serres (ouder dan 20 jaar) wijst daarom op een in belangrijke mate verouderd glasareaal.

Uit de enquêtegegevens blijkt dat meer dan 1/3e van glasareaal in 2005 ouder is dan 20 jaar (Tabel 27). Bijna 44 % was tussen de 10 en de 20 jaar oud.

De cijfers geven ook aan dat de neiging om te investeren in nieuwe glasopstand veel belangrijker was in de periode 1986-1995 dan in het laatste decennium (1996-2005): waar bijna 44 % van de glasopstand tussen de 10 en de 20 jaar oud is, vertegenwoordigt het areaal dat in 2005 tussen de 0 en 10 jaar oud was slechts 24,88 %.

Tabel 27: Ouderdom glasopstand (2005)

>20 jaar 31,16 % >20 jaar 31,16 %10-20 jaar 43,96 % 10-20 jaar 43,96 %5-10 jaar 13,61 % 0-10 jaar 24,88 %0-5 jaar 11,27 %

100,00 % 100,00 % Bron: Gavilan J. en Holmstock K. (2007) - Resultaten in de glastuinbouwenquête 2006

Uit deze cijfers kan ook de snelheid worden afgeleid waarmee het glasbestand wordt vernieuwd. Over de periode 5-10 jaar bedroeg de vervangingsratio gemiddeld 51 ha/jaar, over de periode 0-5 jaar was de ratio iets lager, met 42 ha/jaar. Over de hele periode 0-10 jaar werd een gemiddelde vervangingsratio van 46 ha/jaar vastgesteld.

Dit vervangingsritme ligt duidelijk lager dan de 100 ha/jaar die vanuit het beleid in de toekomstplannen voor de glastuinbouw is opgenomen.

In het verleden werd het vervangingsritme niet systematisch opgevolgd. In principe zal dit in de toekomst wel gebeuren door de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling (ADLO) van het Beleidsdomein Landbouw en Visserij.

1.3.7 Gebruikte energiebron in functie van de ouderdom van de serres

De synthese wordt gegeven in Tabel 28. Hoewel deze gegevens niet voor dit doel zijn verzameld, laten zij wel toe om een evolutie in de tijd te visualiseren van het gebruik van de ter beschikking staande energiebronnen. Daarvoor wordt het relatieve aandeel van de bronnen onder de loep genomen.

31


Hierna volgende de belangrijkste vaststellingen (zie ook Figuur 8):

de energiebron kolen is aan het verdwijnen: het aandeel gaat van 7,15 % in de oude serres naar 0,13 % in de serres die de laatste 5 jaar (ten opzichte van 2005) zijn gebouwd;

zware stookolie heeft ook de neiging om te verminderen: van een aandeel van bijna 34 % in de oude serres naar bijna 15 % in de serres uit de laatste 5 jaar;

lamppetroleum daalt van 21 % naar 9 %;

lichte stookolie daalt van iets meer dan 21 % naar bijna 9 %;

propaan/butaan valt zo goed als weg;

aardgas gaat van iets meer dan 17 % naar bijna 47 % in de nieuwere serres;

de andere energiebronnen blijven voorlopig marginaal;

uitgedrukt in relatief aandeel van de oppervlakte stijgt het aandeel WKK over de beschouwde periode van 0,36 % naar 14,77 %.

Zolang alle types brandstoffen op de markt blijven, is het niet evident om de aangegeven trends zomaar door te trekken naar de toekomst. Prijzen van brandstoffen en de onderlinge verhoudingen tussen deze prijzen zullen zeker meespelen in de strategische keuzen die een glastuinbouwer zal moeten maken. Zo kunnen oudere stookinstallaties (bijvoorbeeld op kolen) soms terug geactiveerd worden.

De grote lijnen zijn wel duidelijk:

stijgend potentieel: aardgas, WKK;

dalend potentieel: lichte stookolie, lamppetroleum, propaan/butaan;

geen potentieel: kolen, zware stookolie.

Voor de “andere energiebronnen” is het eerder koffiedik kijken.

Deze cijfers verhullen wel de verschillen die er kunnen bestaan tussen de glastuinbouwsubsectoren. Zo zou het gebruik van kolen en zware stookolie als energiebron relatief minder verspreid zijn in de sierteelt (onder glas).

Tabel 28: Gebruikte energiebron in functie van de ouderdom van de serres (2005)

>20 jaar 10-20 jaar 5-10 jaar 0-5 jaar Totaalha % ha % ha % ha % ha %

Kolen 13,52 7,15 3,49 1,17 0,80 1,32 0,07 0,13 17,88 2,97Zware stookolie 63,93 33,81 101,84 34,21 11,45 18,95 8,25 14,95 185,47 30,79Lamppetroleum 39,90 21,10 40,33 13,55 8,99 14,88 4,77 8,64 93,99 15,60Lichte stookolie 34,62 18,31 55,95 18,79 11,37 18,82 7,14 12,94 109,08 18,11Propaan/Butaan 3,05 1,61 2,98 1,00 0,33 0,55 0,29 0,53 6,65 1,10Aardgas 32,88 17,39 88,18 29,62 26,03 43,09 25,73 46,63 172,82 28,69Andere energiebron 0,52 0,27 1,15 0,39 0,00 0,00 0,78 1,41 2,45 0,41WKK 0,68 0,36 3,80 1,28 1,44 2,38 8,15 14,77 14,07 2,34

Totaal 189,10 100,00 297,72 100,00 60,41 100,00 55,18 100,00 602,41 100,00 Bron: Gavilan J. en Holmstock K. (2007) - Resultaten in de glastuinbouwenquête 2006

32


Figuur 8: Gebruikte energiebron in functie van de ouderdom van de serres (2005)

Gebruikte energiebron in functie van ouderdom serre

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

>20 jaar 10-20 jaar 5-10 jaar 0-5 jaar

Ouderdom serre

Rel

atie

f b

elan

g v

an e

nke

le e

ner

gie

bro

nn

en

Kolen

Zware stookolie

Lichte stookolie

Aardgas

WKK

Bron: naar Gavilan J. en Holmstock K. (2007) - Resultaten in de glastuinbouwenquête 2006

1.3.8 Gebruikte energiebron in functie van de teelt

Deze informatie is ontleend aan Gavilan J. en Holmstock K. (2007). De gegevens dateren uit 2005.

Het belang van energiedrager varieert naargelang de teelt (tabel 18). Aardgas is met 40 % van het areaal de belangrijkste energiedrager bij snijbloemen. Aardgas is met 35 % van het areaal eveneens het belangrijkst bij vruchtgroenten en met 32 % bij kasplanten.

Voor azalea, groenten in teeltafwisseling en aardbeien neemt aardgas slechts de tweede plaats in met respectievelijk 30 %, 26 % en 18 % van het areaal. Voor andere gewassen is aardgas slechts de derde belangrijkste energiebron met 11 %. Voor andere bol- en knolgewassen is aardgas met 9 % van het areaal maar de vierde belangrijkste energiedrager.

Lichte stookolie is de belangrijkste energiedrager bij aardbeien (52 %), andere gewassen (45 %) en azalea (38 %) en andere bol- en knolgewassen (38 %). Het komt op de tweede plaats bij snijbloemen (38 %), fruit (19 %) en sla (19 %). Op de derde bij kasplanten (24 %). En de vierde bij groenten in teeltafwisseling met 15 %.

Zware stookolie staat bij vruchtgroenten op gelijke voet als aardgas (35 %). Zware stookolie is nog de belangrijkste energiebron bij fruit met 53 % van het fruitareaal (druiven, e.a.) en bij kasplanten (36 %). Het neemt de tweede plaats in bij sla (26 %) en groenten in teeltafwisseling (20 %) en andere bol en knolgewassen (26 %) en neemt de derde plaats in bij snijbloemen (16 %), azalea (20 %), aardbeien (12 %) en andere gewassen (12 %). Lamppetroleum is het belangrijkst bij sla (41 %) en groenten in teeltafwisseling (28 %).

1.3.9 Gebruik assimilatiebelichting

Omdat assimilatiebelichting energie-intensief is wordt hieraan ook aandacht besteed. Volgens een studie van VITO zou voor bedrijven die assimilatieverlichting gebruiken 1/3e van de energiekost immers hieraan kunnen worden toegewezen, terwijl 2/3e naar verwarming (koeling) zou gaan.

Over het gebruik van assimilatiebelichting is de glastuinbouw zijn weinig recente gegevens beschikbaar. De technologie vindt gaandeweg meer ingang, ook buiten de sierteelt.

33


Uit de resultaten van de glastuinbouwenquête blijkt voor het jaar 2005 dat er in 87 % van de serres geen belichting is. Dit komt overeen met circa 90 % van het areaal.

In de serres met belichting gebeurt dit voor 47 % met assimilatie en voor 53 % van de gevallen volgens fotoperiode. De enquête bevestigt dat assimilatie voornamelijk bij sierteelt wordt gebruikt. 38 % van het areaal met assimilatie bevat snijbloemen, 22 % kasplanten, 14 % andere bloemen en 8 % azalea. 82 % van het areaal waar belichting volgens fotoperiode plaatsvindt, wordt geteeld met aardbeien.

1.3.10 Evolutie totale energieverbruik in de glastuinbouw

Het betreft hier het energieverbruik zonder elektriciteit, voor de verwarming van serres.

De cijfers zijn bekomen volgens de CLE-systematiek en zijn daardoor – zoals eerder aangegeven – een stuk lager dan de officiële cijfers uit de VITO Energiebalansen. Van belang is daarom alleen de trend (Tabel 29 en Figuur 9).

Het doortrekken van deze trend naar de toekomst is niet evident, omwille van de sterk gestegen energieprijzen. Deze zullen uiteraard leiden naar meer energie-efficiëntie en dus een snellere daling (bij gelijk blijvend tuinbouwareaal).

Deze daling heeft echter ook zijn limieten. Daarnaast is het effect van het installeren van WKK’s en het toekomstige gebruik van andere vormen van energie zoals deze uit warmtepomptechnologie, boorgat-energieopslag, koude-warmteopslag en geothermie niet uit de evoluties uit het verleden af te leiden. Daarvoor dienen in de “ad hoc”-scenario’s de geschikte aannames te worden gemaakt.

Tabel 29: Evolutie energieverbruik (zonder elektriciteit) volgens CLE-systematiek

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005Verbruik 21,53 23,74 23,24 23,93 22,99 22,99 23,88 22,38 21,51 20,27 18,47 15,43Bron: Maertens A. en Van Lierde D. (2002) en Lenders S. et al. (2008)

Figuur 9: Evolutie energieverbruik (zonder elektriciteit) volgens CLE-systematiek

Evolutie energieverbruik (zonder elektriciteit) volgens CLE-systematiek

0

5

10

15

20

25

30

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Jaar

Ver

bru

ik (

in P

J)

Verbruik

Bron: Maertens A. en Van Lierde D. (2002) en Lenders S. et al. (2008)

34


Tabel 30 en Figuur 10 geven aan dat de evolutie van het energiegebruik op basis van de VITO-Energiebalansen evenmin soelaas kan brengen bij het schatten van het energiegebruik in de toekomst.

Daarbij stellen zich ook methodologische problemen, bijvoorbeeld door het gebruik van elektriciteit als “sluitpost” van de balans vanaf 2002.

Tabel 30: Evolutie energieverbruik volgens VITO-systematiek

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Totaal verbruik (PJ) 22,22 22,69 23,17 23,64 25,01 22,89 23,69 22,38 22,15 19,83 18,4 18,4 20,11 20,32 20,27 21,03 20,26Zonder elektriciteit 21,91 22,39 22,86 23,34 24,68 22,58 23,4 22,1 21,85 19,6 18,21 18,21 18,21 18,21 18,21 19,56 18,98Bron: VITO Energiebalansen (1990-2006)

Figuur 10: Evolutie energieverbruik volgens VITO-systematiek

Evolutie energieverbruik glastuinbouw (PJ)

0

5

10

15

20

25

30

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Ver

bru

ik (

PJ)

Totaal verbruik (PJ)

Zonder elektriciteit

Bron: VITO Energiebalansen (1990-2006)

Het schatten van het energiegebruik in 2030 en het berekenen van de daaruit voortvloeiende emissies zal dus niet gebeuren op basis van het simpelweg doortrekken van een trend uit het verleden, maar zal vooral het resultaat zijn van bijkomende aannames die op basis van de expertenbevraging aan de gedefinieerde scenario’s kunnen worden gekoppeld.

1.3.11 Evolutie gebruik primaire energiedragers in de glastuinbouw

De beschikbare gegevens over het gebruik van primaire energiedragers in de glastuinbouw geven wel enkele interessante indicaties, maar zijn evenmin bruikbaar voor een projectie naar de toekomst.

Dat heeft alles te maken met het feit dat de betreffende CLE-gegevensreeks na 2000 gestopt is. De reeks vervolledigen met uit de VITO-Energiebalans afgeleide cijfers blijkt niet mogelijk, omdat dit geen praktijkcijfers zijn. Voorbeeld: het relatieve aandeel van extra zware stookolie, lichte stookolie, aardgas, steenkool en overige is over de jaren 2000 tot en met 2004 constant gehouden (respectievelijk 53,16 %, 11,28 %, 28,43 %, 4,48 % en 2,64 %). Voor 2006 zijn de VITO-gegevens ter informatie mee opgenomen in Tabel 31 en Figuur 11.

De gegevens bevestigen wel de al eerder aangegeven trend naar minder zware stookolie, ten voordele van aardgas.

35


Tabel 31: Relatieve evolutie van het brandstofgebruik voor de verwarming van serres

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Zware stookolie 71,95 71,61 72,33 71,49 71,84 69,02 64,09 63,02 62,31 62,48 52,41 51,00Lichte stookolie 8,59 8,69 9,21 9,62 9,34 11,35 13,70 12,97 15,16 13,43 11,12 10,82Aardgas 5,96 5,34 7,78 9,12 11,46 12,08 13,45 15,69 15,06 16,66 28,03 30,98Steenkool 8,83 9,19 6,17 5,15 3,71 3,49 3,54 3,56 2,38 2,06 4,42 4,30Overige 4,68 5,17 4,51 4,62 3,64 4,06 5,22 4,77 5,10 5,37 4,02 2,90Bron: Maertens A. en Van Lierde D. (2002) en VITO Energiebalans (2006)

Figuur 11: Relatieve evolutie van het brandstofgebruik voor de verwarming van serres

Relatieve evolutie brandstofverbruik voor de verwarming van serres

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Jaar

Rel

atie

f ve

rbru

ik Zware stookolie

Lichte stookolie

Aardgas

Steenkool

Overige

Bron: Maertens A. en Van Lierde D. (2002) en VITO Energiebalans (2006)

1.3.12 Gebruik van enkele energiebesparende technieken

Deze informatie is ontleend aan Gavilan J. en Holmstock K. (2007). De gegevens dateren uit 2005. Het is niet de bedoeling hier een volledig beeld te schetsen van de volledige waaier van technieken die mogelijk zijn en van de mate waarin deze worden toegepast. Het betreft hier informatie over een kleine selectie van technieken, maar waarvoor data ter beschikking staan over het gebruik en indien mogelijk de evolutie van het gebruik: dakbedekking, zijwandbedekking en energieschermgebruik. Vooral de gegevens over het energieschermgebruik blijken voor deze scenariostudie erg waardevol.

Dakbedekking

Het gebruik van enkel glas is erg dominant en vrij stabiel over de jaren (Tabel 32). Meer dan 90 % van de dakbedekking bestaat uit enkel glas. Dubbel en gecoat glas lijken na een korte opgang weer te verdwijnen. Dit heeft vooral te maken met de kostprijs enerzijds en met het verlies aan lichtintensiteit dat zich ook doorzet in de teeltopbrengst. Zo spreekt men in de sector bijvoorbeeld van 1 % verlies in teeltopbrengst bij een vermindering van lichtintensiteit met 1 %.

Een trendwijziging wordt hier niet direct verwacht. De factor dakbedekking hoeft daarom niet meegenomen te worden in deze scenariostudie.

36


Tabel 32: Dakbedekking in de glastuinbouw (2005)

Dakbedekkin Enke Dubbe Gecoa Ander Kunststo(ha gla gla glas

> 20 21 4,5 16,0 1,8 1,610 - 20 31 1,5 3,5 6,6 4,95 - 10 8 0,2 0,4 13,0 5,22 - 5 3 0,3 0,5 1,3 2,5< 2 4 0,0 0,0 2,4 2,9

Totaal per soort dakbedekking 69 6,6 20,5 25,2 17,1

Relatief aandeel dakbedekking 90,8 0,8 2,6 3,3 2,2


Zijwandbedekking

Bij zijwandbedekking wordt enkel glas in 90 % van de gevallen gebruikt, dubbel glas in 9 % van de gevallen. Een trendwijziging wordt hier niet direct verwacht.

Energieschermgebruik

De gegevens zijn samengevat in Tabel 33 en Tabel 34.

Uit Tabel 33 kan worden geconcludeerd dat het gebruik van energieschermen zich aan het veralgemenen is. Deze tendens zal zich bij hogere energieprijzen alleen maar versterken en versnellen.

Tegen 2030 mag verwacht worden dat het gebruik van energieschermen veralgemeend is. Het gebruik is ook geïdentificeerd als BBT (Best Beschikbare Techniek).

Tabel 33: Energieschermgebruik in functie van de ouderdom van de serre

Ouderdo % verhouding opp. energiescherm/opp. serre serr

> 20 22,10 - 20 35,5 - 10 40,2 - 5 43,< 2 61,


Tabel 34 geeft aan dat de trend zich eerst en vooral doorzet bij kasplanten (73 % van het areaal)), gevolgd door snijbloemen (56 %), andere bol- en knolgewassen (44 %) en vruchtgroenten (43 %).

Dat de trend zich in eerste instantie doorzet bij energie-intensievere teelten is ook logisch gezien bij deze teelten het meest kan bespaard worden.

37


Tabel 34: Energieschermgebruik in functie van de teelt

Teelt % verhouding opp. energiescherm/opp. serre

Vruchtgroenten 42,9Sla 15,1Groenten in teeltafwisseling 8,5Aardbeien 15,7Kasplanten 73,1Azalea 21,8Snijbloemen 55,9Andere bol- en knolgewassen 43,5Fruitteelt 33,1Andere gewassen 30,2

Totaal 34,2Bron: Gavilan J. en Holmstock K. (2007)

Andere energiebesparende technieken

Deze informatie is eveneens ontleend aan Gavilan J. en Holmstock K. (2007), op basis van enquêtegegevens van 2005.

Warmtebuffer: gebruik bij 12,9 % van de stookinstallaties gemiddelde inhoud: 175 m³

Rookgascondensatie: gebruik bij 13,0 % van de stookinstallaties

Rookgaswassing gebruik bij 0 stookinstallaties

Warmtepompen gebruik bij 1 % van de stookinstallaties

Het is duidelijk dat hier nog een groot potentieel te benutten valt, afhankelijk van de economische en ecologische imperatieven.

1.3.13 Watergebruik

De informatie over het watergebruik in de Vlaamse landbouwbouw is ontleend aan D’hooghe J., Wustenberghs H. en Lauwers L. (2007). Dit waterverbruik is berekend en geschat op basis van de NIS-gegevens.

Tabel 35 geeft aan dat aan de teelten 60,60 % van het totale berekende waterverbruik van 66,91 miljoen m³ water wordt toegeschreven. De teelten onder beschutting (glastuinbouw in de ruime zin) nemen 21,26 miljoen m³ voor hun rekening, wat 31,77 % is van het totale waterverbruik in de landbouw en meer dan de helft van het verbruik van de teelten (52,43 %).

Uitgedrukt per hectare is het belang van de glastuinbouw nog frappanter: 9.404 m³/ha tegenover slechts 37 m³/ha voor de teelten in open lucht. Dit heeft uiteraard veel te maken met het klimaat, waarbij in Vlaanderen in open lucht mag gerekend worden met een relatief goed over het jaar gespreide neerslag van gemiddeld bijna 800 mm.

38


Tabel 35: Waterverbruik in de Vlaamse landbouw in 2005 – Aandeel glastuinbouw

Totaal waterverbruik Vlaamse landbouw 66,91 milj. m3 100,00 %(in miljoen m3)

Veestapel 26,36 milj. m3 39,40 %Teelten 40,55 milj. m3 60,60 % 100,00 %

Teelten in open lucht 19,29 milj. m3 28,83 % 47,57 %Teelten onder beschutting 21,26 milj. m3 31,77 % 52,43 %

Totale oppervlakte gewassen 517.143 haTeelten onder beschutting 2.250 ha (schatting inclusief "andere teelten")Oppervlakte teelten in open lucht 514.893 ha (saldo, na aftrek teelten onder beschutting)

Waterverbruik per haTeelten onder beschutting 9.404 m3/haOppervlakte teelten in open lucht 37 m3/ha

Bron: D’hooghe J., Wustenberghs H. en Lauwers L. (2007)

Uit Lenders S., D’hooghe J., Van Gijseghem D. en Overloop S. (2008) kan eveneens relevante informatie worden ontleend. De gebruikte methodologie is echter erg verschillend omdat hier gewerkt is met in het kader van het Landbouwmonitoringsnetwerk (LMN) geregistreerde data. Er mag daarom verondersteld worden dat het totale verbruik daarbij wordt onderschat.

De cijfers in Tabel 36 geven inderdaad een lager waterverbruik aan, met 48,4 miljoen m³. In 2005 wordt daarvan meer dan een kwart (26,14 %) aan de glastuinbouw toegeschreven. Dat aandeel ligt ook iets lager dan de eerder aangegeven 31,77 %.

Van belang voor deze studie is vooral de informatie over de verdeling van het in de glastuinbouw verbruikte water over de verschillende waterbronnen. Zo geven de berekeningen aan dat 62 % van het gebruikte water hemelwater is. Andere waterbronnen waren in 2005: grondwater (28 %), leidingwater (5 %) en oppervlaktewater (5 %).

Tabel 36: Watergebruik Vlaamse glastuinbouw in 2005

Totaal watergebruik Vlaamse landbouw 100,00 % 48,41 milj. m3(in miljoen m3)

Totaal watergebruik glastuinbouw 26,13 % 12,65 milj. m3 100,00 %(in miljoen m3)

Leidingwater 1,32 % 0,64 milj. m3 5,06 %Grondwater 7,31 % 3,54 milj. m3 27,98 %Hemelwater 16,24 % 7,86 milj. m3 62,13 %Oppervlaktewater 1,26 % 0,61 milj. m3 4,82 %

Bron: Lenders S. et al. (2008) - Milieudruk in de landbouw

Uit de expertenbevraging blijkt dat het watergebruik in de glastuinbouw zich tegen 2030 zal wijzigen, in een verduurzamende zin. Volgende verdeling is een compromis tussen de naar voor geschoven verdeling tegen 2030:

grotendeels gebruik van hemelwater (80-90 %);

nog wel gebruik van grondwater (vooral als buffer) (10-20 %);

beetje gebruik van leidingwater (bijvoorbeeld: wassen sla).

39


Meer concreet komt het erop neer dat teelten die meer water nodig hebben dan wat er door middel van de (gemiddelde) regenval (770 mm) beschikbaar komt, dus “>800 mm”-teelten , ook grondwater zullen nodig hebben.

Voor “<800 mm”-teelten zou een watervoorziening met 100 % hemelwater theoretisch moeten mogelijk zijn. Maar ook hier is in een aantal gevallen een buffercapaciteit vereist.

Het gebruik van hemelwater is daarbij niet zo eenvoudig als het lijkt. Het moet niet alleen opgevangen en opgeslagen worden, maar (eventueel) gezuiverd en behandeld (anti-algen …).

Ook grondwatergebruik kan behandeling vergen. In Nederland bevat het grondwater doorgaans te veel natrium en chloor, in Vlaanderen doorgaans te veel boor en chloor.

Voor het zuiveren van minerale verontreiniging wordt tegen 2030 uitgegaan van maximale recirculatie (+ algendoding + anti-kristalvorming). Recirculatie wordt veralgemeend verondersteld bij niet grondgebonden teelt.

In 2030 gebeurt de zuivering van spui:

over een rietveld,

door uitspreiding op grasland (volgens wettelijke normen),

door lozing via de riolering (volgens wettelijke normen).

Het betreft hier het zuiveren van organische verontreiniging.

In het nog nader te definiëren Europa-scenario staat de realisatie van een goede waterkwaliteit voorop en zal dit dan ook inhouden dat de glastuinbouw afvalwater zuivert tot een aanvaardbare kwaliteit die overeenstemt met de beoogde goede waterkwaliteit.

De bevraagde experten geven aan dat de glastuinbouw anno 2030 deze doelstellingen zonder grote problemen moet kunnen halen.

1.3.14 Gebruik bestrijdingsmiddelen en druk op het waterleven

De informatie over het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en druk op het waterleven in 2005 is eveneens ontleend aan Lenders et al. (2008).

Dit gebruik maakt wel geen deel uit van de scenariostudie MIRA-S 2009, maar is in deze context toch relevant.

Omgerekend in actieve stof (AS) gebruikte de glastuinbouw in 2005 slechts 3,61 % van de in de landbouw gebruikte hoeveelheid (Tabel 37).

Dit lijkt op het eerste gezicht erg weinig, maar komt toch in een ander perspectief te staan wanneer deze hoeveelheid wordt verbonden met het gebruikte areaal. Voor de glastuinbouw komt dit immers uit op circa 54 kg AS/ha, voor de landbouw in zijn geheel op circa 5,2 kg AS/ha (nagenoeg 1/10e).

Binnen de glastuinbouw stonden de fungiciden in 2005 in voor nagenoeg de helft van de ingezette actieve stof (47,59 %).

40


Tabel 37: Gebruik bestrijdingsmiddelen Vlaamse glastuinbouw in 2005

Totaal bestrijdingsmiddelengebruik Vlaamse landbouw 3.227.535 kg AS 100,00 % (in kg Actieve Stof (AS))

Totaal bestrijdingsmiddelengebruik glastuinbouw 116.642 kg AS 3,61 % 100,00 %(in kg Actieve Stof (AS))

Fungiciden Herbiciden Insecticiden Overige

55.512 kg AS7.101 kg AS

21.989 kg AS32.040 kg AS

1,72 0,22 0,68 0,99

% % % %

47,59 %6,09 %

18,85 %27,47 %

Bron: Lenders S. et al. (2008) - Milieudruk in de landbouw

Wanneer het gebruik van gewasbestrijdingsmiddelen geëvalueerd wordt als druk op het waterleven verandert het beeld (Tabel 38). Dat komt doordat bepaalde actieve stoffen heel toxisch zijn voor het waterleven en derhalve zwaar doorwegen in de Seq-indicator (Seq = verspreidingsequivalenten).

In de glastuinbouw stonden insecticiden in 2005 in voor 18,85 % van de AS, maar vertegenwoordigden zij 53,63 % van de Seq. Herbiciden waren goed voor 6,09 % van de AS, maar 44,94 % van de Seq. Fungiciden daarentegen, vertegenwoordigden 47,59 % van de ingezette AS, maar slechts 0,68 % van de Seq.

Tabel 38: Gebruik bestrijdingsmiddelen Vlaamse glastuinbouw in 2005 als druk op het waterleven

Totaal bestrijdingsmiddelengebruik Vlaamse landbouwals druk op het waterleven

21.878.513.697 Seq 100,00 %

(in verspreidingsequivalenten (Seq))

Totaal bestrijdingsmiddelengebruik glastuinbouw als druk op het waterleven

709.810.648 Seq 3,24 % 100,00 %

(in verspreidingsequivalenten (Seq))

Fungiciden Herbiciden Insecticiden Overige

4.794.046 Seq318.971.129 Seq380.690.180 Seq

5.355.292 Seq

0,02 1,46 1,74 0,02

% % % %

0,68 %44,94 %53,63 %

0,75 % Bron: AMS/Studie (2008) - Milieudruk in de landbouw (Lenders S. et al.)

1.4 Investeringsklimaat

Zoals eerder aangegeven is de glastuinbouw een sector die veel energie nodig heeft. De hoge energieprijzen hebben dan ook een cruciale invloed op de rendabiliteit. Veel glastuinbouwers hebben al aangegeven dat zij in de huidige omstandigheden het hoofd niet meer boven water kunnen houden.

Zo een situatie zorgt uiteraard niet voor een gunstig investeringsklimaat, wegens krappe financiële middelen. Nochtans is het theoretisch zo dat juist in moeilijke omstandigheden de nood het hoogst is om nieuwe technologieën te omarmen om het tij de keren.

Uit vroegere CLE-studies (Van Lierde D.) blijkt wel dat glastuinbouwers in tijden van crisis (hoge energieprijzen) efficiënter omgaan met energie.

Het is echter niet de bedoeling om deze problematiek hier uit te diepen. Wel worden voor de periode 2000-2007 een aantal gegevens verstrekt over de door het Vlaamse Landbouwinvesteringsfonds (VLIF) behandelde dossiers die rechtstreeks gekoppeld kunnen worden aan de glastuinbouw. Deze informatie is partieel omdat zij zeker niet alle investeringen dekt die binnen de glastuinbouw zijn gebeurd. Zij geeft voor een aantal deelterreinen aan in welke de subsidiabele maatregelen zijn en in mate van een bepaalde investeringssteun is gebruik gemaakt.

41


Naargelang de maatregelen wordt binnen het VLIF-kader voor 2007 een steunpercentage voorzien van 40, 30, 20 of 10 %. Zo vallen installaties en materieel voor de productie en het gebruik van hernieuwbare brandstoffen in de 30 %-categorie. Investeringen op een landbouw met verbrede doelstellingen en duurzame productiemethodes (waaronder bepaalde milieu-investeringen) genoten aanvankelijk van 40 % steun, maar dit bedrag is in de loop van 2008 naar 30 % moeten bijgesteld worden.

De VLIF-gegevens zijn gebundeld van Tabel 39 tot Tabel 43.

Tabel 39 geeft aan dat de WWK-dossiers pas hun intrede doen in 2006. Voor 2006 en 2007 samen gaat het al om 56 ingediende dossiers (wat niet wil zeggen dat deze dossiers ook allemaal al uitgevoerd zijn). In 2007 was het aantal dossiers bijna dubbel zo hoog als in 2006. Dat het hier om kapitaalsintensieve projecten gaat wordt duidelijk aan de hand van het gemiddelde subsidiabele bedrag: 654.976 euro. Het subsidiabel bedrag is het bedrag dat na analyse van het investeringsdossier wordt weerhouden om daarop het bedrag van de subsidie te kunnen berekenen. Som subsidiabele investeringen: 36.678.649 euro.

Voor alternatieve energieproductie (Tabel 40) werden in 2006 en 2007 slechts 2 dossiers ingediend. Som subsidiabele investeringen: 989.429 euro.

Tabel 39: Indieningen bij VLIF voor WKK-installaties van 2000 t.e.m. 2007

IndieningBeschrijving 2007 Gegevens 2006 EindtotaalWKK-installatie op gas of biobrandstof 37 Aantal dossiers 19 56

34.815.110 44.308.093Som voorziene investeringen 9.492.98327.793.085 Som subsidiabele investeringen 8.885.563 36.678.649

Bron: cijfers ter beschikking gesteld door De Laender D. (VLIF - 2008)

Tabel 40: Indieningen bij VLIF voor alternatieve energieproductie van 2000 t.e.m. 2007

IndieningBeschrijving Gegevens 2006 2007 EindtotaalEnergieproductie: vergisting Aantal dossiers 1 1

Som voorziene investeringen 959.429 959.429Som subsidiabele investeringen 0 0

Energieproductie: andere grondstoffen Aantal dossiers 1 1Som voorziene investeringen 30.000 30.000Som subsidiabele investeringen 30.000 30.000

Bron: cijfers ter beschikking gesteld door De Laender D. (VLIF - 2008)

Onder de rubriek energiebesparing (Tabel 41) vallen voor de glastuinbouw de maatregelen “schermen, buffer …”, “kasomhulling”, “eerste energiescherm”, “warmtebuffer of rookgascondensator” en “warmtepomp bij gesloten kas”. Van de eerste twee maatregelen werd in 2000 al gebruik gemaakt, de andere zijn pas subsidiabel geworden in 2006 en 2007. Som subsidiabele investeringen: 48.690.924 euro.

Over de beschouwde periode zijn 724 dossiers ingediend voor “schermen, buffer …”. Van deze maatregel is duidelijk veel gebruik gemaakt. Gemiddeld subsidiabel bedrag: 42.297 euro.

Voor “kasomhulling” zijn over hetzelfde tijdvak 161 dossiers ingediend. Gemiddeld subsidiabel bedrag: 23.959 euro.

Voor “eerste energiescherm” (146 ingediende dossiers) en “warmtebuffer of rookgascondensator” (52 dossiers) bedraagt het gemiddeld subsidiabel bedrag respectievelijk 56.531 en 103.016 euro.

Onder de rubriek emissiereductie (Tabel 42) vallen voor de glastuinbouw zeker de maatregelen “gasverwarmingsinstallatie”, “rookgasreiniging” en “verwarming op biobrandstoffen”. Som subsidiabele investeringen: 23.561.244 euro.

42


43

Deze laatste maatregel is pas in 2006 opgestart. Over 2006 en 2007 werden toch 28 dossiers ingediend, met een gemiddeld subsidiabel bedrag van 270.028 euro.

Voor de maatregelen “gasverwarmingsinstallatie” (351 ingediende dossiers) en “rookgasreiniging” (35 dossiers), waarvoor over de hele periode 2000-2007 steun is voorzien, bedraagt het gemiddeld subsidiabel bedrag respectievelijk 41.617 en 39.797 euro.

Tenslotte worden ook de VLIF-dossiers voor wateropvang en –zuivering besproken (Tabel 43). Het betreft de maatregelen “opvang/hergebruik beregeningswater”, “waterbehandeling” en “waterzuiveringsinstallatie”. Som subsidiabele investeringen: 22.014.388 euro.

Voor de eerste maatregel werden over de periode 2000-2007 niet minder dan 614 dossiers ingediend, met een gemiddeld subsidiabel bedrag van 31.481 euro.

“Waterbehandeling” en “waterzuiveringsinstallatie” samen waren over de periode 2000-2007 goed voor 235 ingediende dossiers, met een gemiddeld subsidiabel bedrag van 11.425 euro.


Tabel 41: Indieningen bij VLIF voor energiebesparing van 2000 t.e.m. 2007

IndieningBeschrijvin Gegeven 200Energiebesparing : schermen, buffer, ... Aantal dossiers 4

20014

20010

20010

20011

20019

2002

200 Eindtotaal 72

Som voorziene investeringen 1.798.865 4.522.607 4.365.463 6.006.403 4.477.632 10.788.208 776.873 32.736.051 Som subsidiabele investeringen 1.793.411

Energiebesparing : kasomhulling Aantal dossiers 14.413.060

14.350.828

15.927.090

24.425.585

29.107.624

2605.639

230.623.237

1 16Som voorziene investeringen 46.360 653.976 375.845 486.422 475.175 619.623 585.632 691.907 3.934.941 Som subsidiabele investeringen 46.360

Energiebesparing: eerste energiescherm Aantal dossiers608.116 375.845 486.422 465.650 597.407 585.632

8691.907 3.857.339

5 14Som voorziene investeringen 3.999.583 4.569.360 8.568.942 Som subsidiabele investeringen

Energiebesparing: warmtebuffer of rookgascondensor Aantal dossiers3.957.993

24.295.550 8.253.542

2 5Som voorziene investeringen 2.650.088 2.808.535 5.458.623 Som subsidiabele investeringen

Energiebesparing: warmtepomp bij gesloten kas Aantal dossiers2.648.271 2.708.535 5.356.806

1 1 Som voorziene investeringen 600.000 600.000 Som subsidiabele investeringen

Eindtotaal Aantal dossiers 5Eindtotaal Som voorziene investeringen 1.845.225Eindtotaal Som subsidiabele investeringen 1.839.771

155.176.5835.021.176

124.741.308 4.726.673

126.492.8256.413.512

134.952.8074.891.235

2211.407.832

9.705.031

168.012.1767.797.535

600.000 600.000 9 1.08

8.669.801 51.298.557 8.295.991 48.690.924

Bron: ter beschikking gesteld door De Laender D. (VLIF - 2008)

Tabel 42: Indieningen bij VLIF voor emissiereductie van 2000 t.e.m. 2007

IndieningBeschrijving Gegevens 2000Gasverwarmingsinstallatie Aantal dossiers 43

2001104

2002 63

200336

200435

200537

200626

2007 Eindtotaal 7 351

Som voorziene investeringen 2.168.206 3.501.746 2.785.443 1.607.987 1.000.518 2.061.558 1.051.058 1.126.530 15.303.047 Som subsidiabele investeringen 2.134.807

Rookgasreiniging Aantal dossiers 73.450.384

72.736.171

2 1.529.637

4991.236

52.023.924

5614.883

31.126.530 14.607.573

2 35 Som voorziene investeringen 229.189 65.000 151.496 222.613 286.435 87.211 357.889 57.000 1.456.833Som subsidiabele investeringen 225.470 65.000 151.496 222.613 286.435 66.974 357.889

Verwarming op biobrandstoffen Aantal dossiers 1817.000 1.392.877

10 28 Som voorziene investeringen 3.433.391 4.234.144 7.667.536Som subsidiabele investeringen 3.384.567 4.176.226 7.560.793


44


45

Tabel 43: Indieningen bij VLIF voor wateropvang en –zuivering van 2000 t.e.m. 2007

IndieningBeschrijving Gegevens 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 EindtotaalOpvang/hergebruik beregeningswater Aantal dossiers 13 13 26

Som voorziene investeringen 736.164 356.825 1.092.989Som subsidiabele investeringen 561.813 292.547 854.360

Opvang/hergebruik beregeningswater (40%) Aantal dossiers 29 118 106 129 94 100 12 588Som voorziene investeringen 890.542 4.126.833 3.897.866 4.275.445 2.347.797 3.197.145 673.255 19.408.882Som subsidiabele investeringen 878.816 4.059.399 3.768.174 4.094.343 2.251.471 2.946.627 476.314 18.475.143

Waterbehandeling Aantal dossiers 6 10 16Som voorziene investeringen 26.201 144.058 170.260Som subsidiabele investeringen 21.201 128.802 150.004

Waterzuiveringsinstallatie Aantal dossiers 4 23 13 34 31 38 40 36 219Som voorziene investeringen 40.035 214.039 105.839 439.034 193.432 449.262 871.712 682.432 2.995.785Som subsidiabele investeringen 40.035 176.744 77.839 337.368 178.614 370.314 686.533 667.432 2.534.879

Eindtotaal Aantal dossiers 33 141 119 163 125 138 71 59 849Eindtotaal Som voorziene investeringen 930.577 4.340.872 4.003.705 4.714.479 2.541.229 3.646.406 2.307.332 1.183.315 23.667.915Eindtotaal Som subsidiabele investeringen 918.851 4.236.144 3.846.013 4.431.711 2.430.085 3.316.941 1.745.862 1.088.781 22.014.386



1.5 Onderzoeksklimaat

Zowel in Vlaanderen als in Nederland is in het recente verleden onderzoek verricht om te bezien of een gesloten serresysteem technisch haalbaar is. Onder een gesloten kas wordt een kassysteem verstaan dat voor de klimaatbeheersing niet afhankelijk is van natuurlijke ventilatie via luchtramen.

Zo een gesloten serre of Geskas (Gesloten kas) maakt deel uit van de toekomstvisie: alle productieparameters beheersen en geen productiefactoren laten verloren gaan. Op dit moment is de technische knowhow daarvoor nog onvoldoende en stelt dit nog problemen. Vanuit het onderzoek wordt echter aangegeven dat dit slechts een kwestie van tijd is om hiervoor gepaste oplossingen te ontwikkelen.

Voor de economische haalbaarheid lijken de onderzoekers principieel minder bevreesd te zijn. Men gaat er immers van uit dat er sowieso economische voordelen te halen zijn uit een teeltsysteem dat onder andere:

beter planbaar is, omdat alle productiefactoren perfect onder controle kunnen worden gehouden;

geen overschot aan energie (warmte) laat ontsnappen;

minder water behoeft omdat er geen of bijna geen verloren gaat;

geen CO2 uit de serre laat;

toelaat nog minder gewasbeschermingsmiddelen in te zetten.

Voorlopig blijft men daarom bij de semi-gesloten kas als technisch haalbaar compromis. Daarbij wordt gebruik gemaakt van verminderde ventilatie met buitenlucht, in tegenstelling tot de gesloten kas, waarin ventilatie met buitenlucht helemaal niet mogelijk is.

Het onderzoek zit echter niet stil en werkt ondertussen diverse concepten uit. Zo is in Vlaanderen bijvoorbeeld gedacht aan het ontwikkelen van een Ecokas, waarbij het accent verlegd wordt van gesloten naar duurzaam. Dit project is wel niet doorgegaan. Met het IWT-project Smartkas wordt wel gestart. Daarbij wordt de klemtoon gelegd op “rendabel ecofysiologisch-energetisch telen in een intelligent gecontroleerde kasomgeving”.

In Nederland zijn ook diverse concepten ontwikkeld, met de overheid als actieve stimulator van het innovatieproces, in samenwerking met de sector. De overheid maakt zelf geen keuzes tussen de innovatieve ontwerpen, maar beperkt zich voorlopig tot het als interessant of beloftevol aanmerken van sommige ervan. De uiteindelijke technologische keuze ligt immers bij de glastuinbouwer zelf.

De ontwikkelde concepten zijn soms ook erg verschillend, in functie van het nagestreefde doel. De klemtoon ligt daarbij vooral op energie, waarbij toch ook een evolutie wordt opgemerkt in het denken: van concepten die zoveel mogelijk energie besparen en/of efficiënt omgaan met energie, over energieneutrale concepten, naar energieproducerende kassen. In het laatste geval gaat het dus om een kas die per m2 meer bruikbare energie in de vorm van warmte en/of elektriciteit oplevert dan er voor de aandrijving en klimatisering aan fossiele brandstof nodig is.

Hierna volgen enkele voorbeelden van recente kasconcepten (niet limitatief):

Aircokas: semi-gesloten kas met luchtbevochtiging als belangrijkste koelmiddel.

Bio-optimaal kas: kasconcept dat met name gericht is op de biologische teelt. De biologische kasteelt moet ook energetisch “duurzaam” zijn. Waterverneveling, bestuurd op basis van gemeten plantreactie, levert een lagere uitstoor van CO2 op. Een uitgekiende ventilatie tijdens het donker, maakt gebruik van een dubbel energiescherm mogelijk, waardoor minder fossiele brandstof nodig is.

Elkas: elektriciteitsleverende kas. Doordat het nabij infrarode deel van het zonlicht door het cylindrische dak naar zonnecellen wordt gereflecteerd, wekt de Elkas elektriciteit op en komt er minder warmte de kas binnen. De Elkas wordt dus minder warm, waardoor er minder gekoeld of gelucht moet worden. Dat scheelt niet alleen aan direct energiegebruik, maar zorgt ook dat de CO2 die voor de plantengroei nodig is, in de kas kan blijven. Van het gehele spectrum van het

46


zonlicht, laat de Elkas het licht dat nodig is voor de planten gewoon de kas in komen. De Elkas gebruikt het nabij infrarode deel van het zonlicht voor de productie van elektriciteit.

Fresnelkas. Een kas waar in het kasdek zogenaamde fresnellenzen zijn aangebracht, die het licht concentreren, zodat dit kan worden gebruikt voor de productie van elektriciteit.

Greenportkas. Demonstratie van een kasontwerp voor een belichte tomatenteelt met 50 % lagere CO2-uitstoot. De uitrusting bestaat uit een WKK die warm water levert aan een zorginstelling en een beperkte koeling bovenin de kas, waarmee zonnewarmte geoogst kan worden, die vervolgens kan worden opgeslagen in een aquifer. De ventilatieverliezen aan CO2 worden verder beperkt met een nevelleiding.

Grevelingen-kas. Een gesloten kas-concept, waarbij de koelers onder het gewas zijn geplaatst.

de “Kas zonder gas”, waarbij de warmtevoorziening wordt verzorgd door een elektrisch (groene stroom) aangedreven warmtepomp.

ZonWindKas: één van de winnars van de ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas. Zeer energiezuinige geoptimaliseerde warmteleverende kas, die in de toekomst als demo te zien zal zijn in het IDC.

ZoWaKas: ZonneWarmteKas. Eén van de winnars van de ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas. Zeer energiezuinige geoptimaliseerde warmteleverende kas, die als demo te zien is in het IDC.

Voor de uitwerking van de Europa- en visionaire scenario’s wordt een veralgemeend gebruik verondersteld van de moderne kas. Aan dit serretype kan een energie- en/of waterreductiepercentage worden gekoppeld. Er kan ook worden uitgegaan van een verminderde CO2-behoefte, aangezien minder CO2 kan ontsnappen. Enkel de technologieën waarvan er genoeg gegevens beschikbaar zijn in de literatuur zijn opgenomen in de scenarioberekeningen. Men kan hierbij veronderstellen dat de technologieën min of meer vergelijkbaar zullen zijn.

47


48

2 Methode: beschrijving model en aannames

2.1 Conceptuele beschrijving

Het speelveld: conceptuele voorstelling van het model met klemtoon op energie

Een voorstelling van deze conceptuele voorstelling wordt gegeven in Figuur 12. Deze wordt hierbij verklaard.

Vertrekkend van een vast veronderstelde oppervlakte glastuinbouw (volgens NIS-definitie), wordt deze oppervlakte opgesplitst tussen de subsectoren: glasgroenteteelt, fruitteelt onder glas en sierteelt onder glas.

Op basis van de geteelde gewassen en van de kennis over hun energiebehoefte, wordt berekend hoeveel energie vereist is voor de productie. Voor het leveren van de nodige energie worden diverse energiebronnen aangewend. Hun gebruik resulteert aan daaraan te koppelen emissies.

De scenario-oefening gaat tevens uit van een set gegeven brandstofprijzen. De brandstofprijzen zijn conform de meest recente HERMES prognose tot 201 (Federaal Planbureau, 2008). De verwachte prijsgroei (%) voor de periode 2014-2030 werd overgenomen uit de PRIMES baseline van 11/2007.

Om de milieudoelstellingen te halen, kan “gespeeld” worden met de energiebronnen. Zo kunnen meer vervuilende energiebronnen worden geweerd of ontmoedigd, en minder vervuilende worden gestimuleerd. Niet alleen voor het halen van de milieudoelstellingen, maar ook omwille van de relatief hoge energieprijzen, wordt op dit vlak heel wat innovatie verwacht.

Het model schenkt ook voldoende aandacht aan het reduceren van emissies door de energiebehoefte te reduceren of door de beschikbare energie zo efficiënt mogelijk te benutten. Op dit onderdeel kan voluit verwezen worden naar Beste Beschikbare Technieken en de technische innovaties die zich daaromtrent nog zullen doorzetten, de “BBT’s to be” en de nieuwe, op basis van onderzoek, nog te verwerven inzichten.

Tenslotte is het door het “spelen” met gewassen eveneens mogelijk de emissies te beïnvloeden. Er zijn de evidente keuzen tussen “meer energie-intensieve” en “minder energie-intensieve” gewassen. Energie kan daarbij zowel slaan op warmte- als op belichtingenergie. Maar er zijn daarnaast ook teelttechnische mogelijkheden, zoals bijvoorbeeld een latere opzet van teelten of de selectie van planten die minder energiebehoevend zijn.

Zowel de wijzigingen in het gebruik van energiebronnen, als verbeteringen en innovaties op het vlak van energie-efficiëntie, als aanpassingen op het niveau van de teelten zelf, kunnen invloed hebben op de verdeling van het glasareaal tussen subsectoren, en daardoor op de benodigde energie en de bronnen om deze aan te leveren en op de bijhorende emissies.

In het model wordt dus enkel het areaal gelijkgehouden en zullen alle andere factoren gevarieerd worden (zie Figuur 12).


Figuur 12: Het speelveld: conceptuele voorstelling van het model met klemtoon op energie

Oppervlakte Energiebronnen Gewassen Benodigde Emissiesglastuinbouw om energie energie

te leveren

2.158 ha Groenteteelt(vast) Fruitteelt

SierteeltKLI

MAAT

"Spelen" met "Spelen" Energie- Emissiesenergiebronnen reducerenmet behoefte

gewassen reduceren

meerenergie- buiten-intensief* temperatuur)

BBT's Sommige (vast)energiebronnen minder

energie- verbiedenintensief*

Innovatie Innovatie

Milieudoelstellingen

* meer of minder energie-intensief kan slaan op:Brandstofprijzen - meer of minder warmte-energie

- meer of minder belichtingsenergie

49


2.2 Basisdata

2.2.1 ADSEI

Er wordt vertrokken van de NIS-databank 2006.

De oppervlakte van teelten onder zachte plastiek enerzijds en harde plastiek en glas anderzijds wordt geselecteerd uit de volledige dataset, zodat alle glastuinbouwoppervlakte in Vlaanderen beschouwd wordt.

Gegevens in NIS-databank: oppervlakte, leeftijd ondernemer, computer of niet, opvolger of niet.

Probleem: de ouderdom van de serres is niet gekend, de teeltafwisseling is niet gekend en het verwarmingssysteem is niet gekend.

Oplossing: lineaire regressie van de ouderdom van de serre op basis van de aanwezige technische gegevens en de leeftijd van de ondernemer via de energie-enquête 2006 (Gavilan J. en Holmstock K. (2007)).

2.2.2 Kengetallen energiegebruik van de teelten

Cijfers energieverbruik van teelten:

Bronnen: VITO, glastuinbouwenquête (Gavilan J. en Holmstock K., 2007), expertinfo, KWIN 2008 (deze cijfers zijn gevalideerd door experts).

Koppeling cijfers energiegebruik (MJ/m²) met oppervlakte, waarbij de oppervlakte onder zachte plastiek niet verwarmd wordt verondersteld.

Resultaat: 20,53 PJ ten opzichte van 20,30 PJ in MIRA kernset milieudata (Van Steertegem, 2008) en Energiebalans Vlaanderen (verschil van 1 %).

Probleem: onbekend op welke technieken de kencijfers gebaseerd zijn: welke BBT’s zijn reeds toegepast en welke niet? Welk reductiepotentieel is nog beschikbaar?

Daarom wordt ervan uitgegaan dat de cijfers uit VITO, KWIN nog licht kunnen dalen, aangezien de energiebalans gebaseerd is op cijfers van 2001 en een daling waarschijnlijk is.

Het was oorspronkelijk de bedoeling dat het verband tussen energieverbruik en BBT’s zou afgeleid worden uit de analyse van de dataset van Gavilan J. en Holmstock K. (2007), teneinde deze gegevens te extrapoleren naar de Vlaamse situatie. Dit bleek echter een onmogelijke opgave te zijn wegens fouten in opgegeven eenheden, zodat de cijfers niet meer representatief zijn voor een extrapolatie naar heel Vlaanderen.

2.2.3 CO2 emissie glastuinbouw

Deze berekening is gebaseerd op de enquête van Holmstock en Gavilán (2006) waarbij de verdeling is weergegeven van de energiebron per teelt in ha. Deze bronnen zijn dan gekoppeld aan de emissies CO2 per MJ per energiebron (bron: VMM, EIL).

Concreet: totale CO2-emissie (g) = energieverbruik per teelt (MJ/m²) * oppervlakte teelt (m²) * gewogen gemiddelde CO2-emissie per teelt (g/MJ).

Dit geeft als resultaat 1.333 kton CO2. Indien dit cijfer vergeleken wordt met MIRA-T 2007 Kernset milieudata, 1.334 kton CO2, blijkt dat de schatting zeer goed is.

50


2.3 Validatie gegevens

De verschillende scenario’s werden opgebouwd door middel van interviews met glastuinbouwexperts. Hieruit zijn de 3 scenario’s ontstaan: referentiescenario (Business as usual), Europa-scenario en het visionaire scenario.

Uit de vergelijking met de gegevens van MIRA-T 2007 Kernset milieudata, blijkt dat de inschatting voor 2006 vrij goed gelukt is, en dus als basis kan dienen bij de uitwerking van de verschillende scenario’s.

De berekeningen geven immers een energiegebruik van 20,53 PJ ten opzichte van 20,30 PJ in MIRA kernset milieudata (een verschil van 1 %). Aangezien er voor het richtjaar 2006 gebruik gemaakt wordt van dezelfde indeling in energiebronnen, resulteert dit in vrij goede overeenkomsten qua emissies (percentage emissies van het model ten opzichte van MIRA-T 2007 Kernset milieudata):

CO2 [kton]

CH4 [kton]

N2O [kton]

NOx [ton]

SOx als SO2

[ton]

CO [ton]

NMVOS: totaal org.

stoffen [ton]

Stof (totaal) [ton]

102 % 100 % 100 % 94 % 100 % 98 % 94 % 100 %

51


2.4 Samenvatting assumpties in het model

Tabel 44: Overzicht van de assumpties in het model

startjaar 2006 Referentie Europa Visionair

oppervlakte-assumpties

Vruchtgroenten (ha) 709 546 709 924

Sierteelt (ha) 340 246 340 400

Energie-extensiever (ha) 826 1082 826 551

Koude teelt (ha) 284 284 284 284

TOTAAL 2158 2158 2158 2158

assumpties over vernieuwing van het areaal

Vernieuwing van het areaal (ha/jaar) 46 46 100 100

Totale vernieuwing 2030 (ha) 1104 1104 2400 2400

assumpties over het energiegebruik *

Vruchtgroenten (MJ/m²) 1380 1310 1234 1132

Sierteelt (MJ/m²) 1213 1196 1103 1103

Energie-extensiever (MJ/m²) 537 438 495 495

Koude teelt (MJ/m²) 0 0 0 0

assumpties over energiebronnen (oppervlaktepercentage)

Aardgas n.b. 39 24 0

Andere Energiebron n.b. 10 14 64

Kolen n.b. 2 1 0

Lamppetroleum n.b. 2 1 0

Lichte Stookolie n.b. 13 8 0

Propaan / Butaan n.b. 0 0 0

WKK n.b. 29 49 36

Zware Stookolie n.b. 5 3 0

Startjaar 2006 Referentie Europa Visionair

assumpties over energiebronnen (energiepercentage)

52


Aardgas 26 30 13 0

Andere Energiebron 7 8 13 54

Kolen 4 2 1 0

Lamppetroleum 0 2 1 0

Lichte Stookolie 10 10 4 0

Propaan / Butaan 2 0 0 0

WKK 3 45 66 46

Zware Stookolie 48 4 2 0 n.b. = niet berekend * Dit is het gewogen gemiddelde per teeltcategorie inclusief alle toegepaste BBT's en gesloten kas princinpe

Bronnen voor het startjaar 2006: NIS, VMM, VITO, KWIN

2.4.1 Verduidelijking over de definitie van de teelten

Warme teelten: vruchtgroenten zoals tomaten, courgettes en paprika’s

Snijbloemen: energie-intensieve sierteelt met eventueel assimilatieverlichting

Energie-extensievere teelten: groenten, fruit en bloemen die minder dan 1000 MJ/m² aan energie vereisen

Koude teelten: teelten die onder zacht plastiek geteeld worden.

Selectie bedrijven met warme teelten/koude teelten: indien een bedrijf enkel energie-extensievere teelten heeft, wordt het beschouwd als een “koud” bedrijf. Bedrijven met warme teelten hebben ook nog koude gewassen, maar dit is slechts gemiddeld 6 % van de oppervlakte van de bedrijven.

2.4.2 Toelichting bij de assumptietabel

De assumpties in de voorgaande tabel worden verder in de tekst verhelderd. Hier kunnen er al enkele zaken toegelicht worden. Zo heeft elk scenario een andere verdeling van het areaal tussen de teelten. Dit komt voornamelijk doordat de sector telkens in een bepaalde richting geduwd wordt door het beleid. Zo zal de energie-intensieve sector moeilijker kunnen overleven wanneer grote glastuinbouwzones niet mogelijk zijn. Andersom: wanneer de overheid deze zaken wel toelaat en een actief beleid voert naar de sector toe, zal vooral de energie-intensieve sector hierop inspelen, aangezien deze sector zeer gevoelig is voor stijgende energieprijzen.

Een andere zaak die opvalt, is de verschuiving van de percentages van de gebruikte energiebronnen wanneer deze uitgedrukt worden per ha dan wel per energiegebruik. Dit laat al aanvoelen dat een energievriendelijke maatregel meer impact zal hebben wanneer deze doorgevoerd wordt in de energie-intensieve subsector van de glastuinbouw.

De vernieuwing van het glastuinbouwareaal ligt enkel in het referentiescenario op 46 ha/jaar. Dit cijfer is gebaseerd op de bestaande situatie in de glastuinbouw. In de andere scenario’s gaan we uit van 100 ha per jaar, wat neerkomt op een volledige vervanging van het glasareaal. Eigenlijk betekent dit zelfs dat er 246 ha 2 maal zal vervangen worden. Dat heeft zowel in het visionaire als in het Europa-scenario als gevolg dat de oudste kassen in 2008 zullen gebouwd zijn. Er worden geen extra assumpties aangenomen over dit feit.

Afhankelijk van de toepassingsgraad van de BBT’s en van de toepassing van het semi-gesloten kas principe zal het energiegebruik per teelttype stijgen of dalen. In het referentiescenario is er een speciaal geval, waarbij het energieverbruik bij de energie-extensieve teelten lager ligt dan dit van de andere scenario’s. Dit komt doordat het aandeel van de fruitteelt in dit scenario toeneemt, zodat deze teelt (200 MJ/m²) het gemiddelde van de energie-extensieve teelten naar beneden trekt.

53


In het visionair scenario kan men zien dat er enkel WKK en alternatieve energiebronnen gebruikt worden. In het scenario worden de alternatieve bronnen nog verder verfijnd.

2.4.3 Algemene assumpties BBT’s

Als BBT’s worden de volgende technieken beschouwd: energieschermen, juiste oriëntatie van de serre, optimale ventilatie van de serre, tijdige controle van de stookketel, professioneel afgestelde klimaatscomputer, optimaal gebruik van de teeltruimte. Met andere woorden, maatregelen die technisch gezien zonder problemen kunnen toegepast worden en waarbij de toepassing van deze BBT’s ook financieel interessant is.

In het BBT-rapport (Derden A. et al, 2005) stonden bij de meeste technieken de reductiepercentages vermeld. De ontbrekende gegevens werden aangevuld via de expertenbevraging. De bedoeling was om deze gegevens te koppelen aan het energiegebruik per teelt. Aangezien ten eerste niet bekend is welke BBT’s er in welke mate actueel worden toegepast in de Vlaamse glastuinbouw, en ten tweede niet eenduidig was op welke BBT’s de energiecijfers uit de literatuur gebaseerd zijn, is er besloten om algemene percentages toe te passen:

10 % voor de toepassing van BBT’s in bestaande serres;

17 % reductie bij de constructie van nieuwe serres, inclusief BBT’s. (bron: expertadvies)

We nemen aan dat deze maatregelen algemeen zullen worden toegepast in de Vlaamse glastuinbouwsector in elk scenario, aangezien de energieprijzen sterk zullen stijgen in de toekomst.

Een uitgebreidere beschrijving van de BBT’s volgt nog in de uitwerking van de scenario’s.

2.4.4 Bruto Standaard Saldo

De berekening van het BSS is gebaseerd op de cijfers van AMS (De Debecker R. en Demuynck E., 2007), en bestaat uit de vermenigvuldiging van het Bruto Standaard Saldo met de oppervlakte van de teelten.

2.4.5 WKK

WKK sierteelt = geïnstalleerd vermogen 700 kWe per ha, 5000 draaiuren. Gebruik voor assimilatieverlichting: 1/3 van de geproduceerde elektriciteit (bron expertinfo)

WKK vruchtgroenten = geïnstalleerd vermogen: 800 kWe per ha, 5000 draaiuren (bron: expertinfo)

WKK energie-extensievere teelten = geïnstalleerd vermogen: 30 kWe per ha, 4000 draaiuren (bron: expertinfo)

De emissies van NOx en NMVOS worden via rookgasreiniging vermenigvuldigd met een factor van respectievelijk 0,63 en 0,75 (Dueck Th. H. et al., 2008).

2.4.6 LED-verlichting

Ondanks het feit dat de sierteelt voor 100 % assimilatieverlichting zal gebruiken, zien we het energieverbruik toch dalen door het gebruik van LED’s. Het energieverbruik voor assimilatieverlichting daalt met 30 % dankzij deze technologie (De Ingenieur (2008)). 100 % assimilatieverlichting kan misschien een lichte overschatting zijn maar zal gecompenseerd worden door het feit dat de andere teelten assimilatieverlichting in hun serres zullen plaatsen (zie Nederland).

2.4.7 Semi-gesloten kas

Semi-gesloten tot volledig gesloten kas: deze technologie reduceert de energievraag van een glastuinbouwbedrijf en kan ofwel aardgas, ofwel elektriciteit gebruiken als energiebron. Dit betekent een winst op emissies via 2 bewegingen: ten eerste is er minder energie nodig, zodat er minder brandstoffen moeten aangesproken worden, en ten tweede kan de elektriciteit op een duurzame

54


manier opgewekt worden (zonnepanelen, windenergie) zodat er ook minder emissies vrijkomen bij de productie van de benodigde energie voor deze systemen.

2.4.8 Restwarmte

Restwarmte: deze technologie reduceert veel emissies, maar zal het energieverbruik niet beïnvloeden. Veel zal afhangen van de beschikbaarheid van de restwarmte per glastuinbouwbedrijf en de kostprijs van deze warmte: indien deze vrij beschikbaar is en een lage kostprijs heeft, zal het energiegebruik terug toenemen.

2.4.9 Biobrandstoffen

Biobrandstoffen: deze technologieën zijn vooral bruikbaar als alternatief voor fossiele brandstoffen. Indien deze brandstoffen op een ecologisch duurzame manier worden ontgonnen, is de CO2-emissie neutraal.

2.4.10 Elektriciteit

Er wordt aangenomen dat het elektriciteitsverbruik van de glastuinbouw niet zal veranderen. Enkel de sierteelt zal een toenemende vraag naar elektriciteit hebben als gevolg van de algemene toepassing van de assimilatieverlichting.

55


2.4.11 Energiegebruik van de verschillende teelten

In de onderstaande Tabel 45 staan de energiekengetallen van de verschillende teelten volgens NIS-categorie.

Tabel 45: Energiekengetallen van de verschillende teelten

Gewas Energieverbruik (MJ/m²) Vergelijkbare gewassen

Sla 642 Kropsla, Ijsbergsla, Veldsla, Alternatieve slasoorten

Aardbei 614 Aardbeien

Fruit 225 Druiven, Bessen, Andere fruitsoorten

Snijbloemen 1577 Andere Snijbloemen

Perkplant 493 Perk- en balkonplanten

Andere vruchtgroenten 1605 Courgettes, Aubergines

Bolknol 711 Begonia, Andere bloembollen -knollen

Andere sierteelten 1662Andere sierplanten, Sierboomkwekerijen, Andere boomkwekerijen, Zaden sierteelt, Jonge planten sierteelt

Azalea 856 Azalea

Andere gewassen 576

Andijvie, Witte selder, Groene selder, Venkel, Peterselie, Andere keukenkruiden, Bloemkolen, Bonen, Andere groenten, Groentezaden, Plantgoed groenten

Tomaat 1572 Tomaten substraat, Tomaten grond

Paprika 1341 Paprika

Komkommer 1434 Komkommers

Rozen 1150 Rozen

Potplant 1347 Groene kamerplanten, Bloeiende kamerplanten, Kalanchoe

Chrysant 1271 Potchrysanten

Radijs 193 Radijzen

Bronnen: BBT-studie VITO (2004), energieenquete GTB (2006), KWIN, aanpassingen door experts

56


2.5 Algemene aannames door MIRA

Algemene aannames:

het totale glastuinbouw areaal in Vlaanderen blijft in alle scenario’s op het niveau van 2006, namelijk 2.158 ha. Gezien de grote grondvraag in Vlaanderen en gezien de moeilijke ruimtelijke ordening, is het niet te verwachten dat de sector in areaal grote groei doormaakt. Het behoud van het huidige areaal is op zich al een uitdaging voor de sector.

onder het Europa- en het Visionair scenario is de levering van overtollige elektriciteit op het openbare net niet aan beperkingen onderhevig.

de klimaatsopwarming werd niet meegenomen in het model, aangezien deze tijdrovende berekeningen met zich zou meebrengen.

stijgende energieprijzen (gebaseerd op prognoses van 2005) die voorspellen dat de aardgasprijs zal verdubbelen en de stookolieprijs met 25 % zal toenemen tegen 2030. (Bron: Federaal Planbureau (2008). Waarbij het aannemelijk is dat deze nog sterker kunnen stijgen, gezien de recentste ontwikkelingen.

Tabel 46: Emissiekengetallen van de verschillende energiebronnen geeft de emissiecijfers van de verschillende energiebronnen zoals deze als input in het model zijn gebruikt.

Tabel 46: Emissiekengetallen van de verschillende energiebronnen

Emissiecijfers

g/MJ mg/MJ mg/MJ mg/MJ mg/MJ mg/MJ mg/MJ mg/MJ mg/MJ mg/MJ

Energiebron CO2 CO NOx NMVOS stof PM10 SOx CH4 N2O PM 2,5

Zware stookolie 77,4 10 125 2,86 60 49,8 479,8 10 0,6 40,20

Lichte stookolie 73,3 10 50 21,2 5 5 95 10 0,6 5,00

Butaan/propaan 66,7 10 40 0 0,2 0,2 0 5 0,1 0,20

Aardgas 56,8 10 64 25,1 0,2 0,2 0 5 0,1 0,20

Biogas 90,8 10 50 2,5 5 5 95 10 0,6 5,00

Korte omloop hout

109,6 10 50 2,5 5 5 95 10 0,6 5,00

Steenkool 94,6 100 300 200 60 30 647,9 300 1,4 15,00

Lamppetroleum 71,9 10 50 0 5 5 0 10 0,6 0,00

Restwarmte 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00

Elektriciteit 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00

WKK derden 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00Bron: VMM, verfijnde cijfers voor CO2

57


58

3 Inhoud van de scenario’s en scenariodoelstellingen

3.1 Definitie van de scenariodoelstellingen

Energie

Het doel voor België voor het aandeel hernieuwbare energie is 13 % van de totale energievraag. De 20 % slaat op geheel Europa, waar België niet de koploper kan spelen. Voor 2030 wordt hier aangenomen dat dit aandeel op 13 % komt in 2020 voor België. Voor het energiegebruik zelf is geen reductiedoelstelling vooropgesteld in de blauwdruk MIRA-S 2009.

Het doel dat de Europese Commissie vooropstelt, is een verbetering van de energie-efficiëntie in 2020 met 20 %. Dat is dus 20 % minder energie gebruiken als de referentieprognose voor 2020. Dit houdt niet de garantie in zich dat er echt minder energie gaat gebruikt worden, alleen maar efficiënter. Voor een stationair glasareaal met gelijkaardige productiecapaciteit zal dat neerkomen op minder energiegebruik. Naar 2030 is dat dan door te trekken naar 30 %.

Opmerking: binnen de glastuinbouw is het denkbaar dat een verschuiving optreedt van meer naar minder energie-intensieve teelten in het referentiescenario. In dergelijk geval wordt het moeilijker om de energiereductiedoelstelling te halen in het Europa-scenario.

Glastuinbouw

Letterlijk staat in het Vlaams klimaatplan 2006-2012 de doelstelling van 75 % aardgas en andere duurzame energiebronnen tegen 2013. Volgens het Vlaamse klimaatplan 2006-2012 omvat dit WKK, restwarmte uit industrie, geothermie, warmteopslag, warmtepompen, biomassa, hernieuwbare energie. Door het verhogen van aardgasgebruik en het gebruik van duurzame energiebronnen, daalt de afhankelijkheid van zwavelhoudende fossiele brandstoffen. Het realiseren van de 75 % doelstelling helpt ook mee aan de emissiereductie voor SOx.

Het SOx-doel kan alleen gehaald worden als de zware stookolie en steenkool sterk worden afgebouwd. Voor deze scenariostudie is voorgesteld om uit te gaan van de emissiedoelen en dan te zien hoever men daarmee geraakt in functie van het klimaatplandoel van 75 %. 2013 is daarbij geen richtjaar, wel 2015 en 2020.

Emissiedoelen

De in de scenario’s te incorporeren milieudoelstellingen en daaraan gekoppelde emissies zijn aangegeven in Tabel 47: In de scenario’s te incorporeren milieudoelstellingen en daaraan gekoppelde emissies. De cijfers uit deze tabel worden niet individueel besproken. Wel worden enkele opmerkingen toegevoegd.

Het basisjaar voor de doelstellingen verschilt soms: voor CO2 is dat 1990. Voor NOx, SOx, fijn stof en NMVOS is het basisjaar 2000.

De Europadoelen 2030 zijn voor CO2 een lineaire doortrekking van de inspanning in de periode 1990-2020: 0,66 % reductie per jaar, dus 20 % reductie in 2030 tov 1990.

De Europadoelen voor 2030 voor NOx, SOx, NMVOS en fijn stof worden ook lineair aangescherpt. Voor SOx is die lineaire reductie wat afgevlakt, omdat dat doel niet kan doorgetrokken worden tot 2030 (want dat zou in een nulemissie resulteren). Veel is mogelijk als zware stookolie en steenkool gebannen worden.


Tabel 47: In de scenario’s te incorporeren milieudoelstellingen en daaraan gekoppelde emissies

GLASTUINBOUW 1990 2000 2005 2006 Gereali-

seerde reductie

Doel 2010 tov 1990 Doel Europa 2020 tov 2000/2005

Europa 2030 Doel visionair 2030 tov 1990

CO (ton) koolstofmonoxide 421 261 276 269 -36 %

CO2 (kton) koolstofdioxide 1.689 1.364 1.326 -22 % -21 % 1.334 -15 % 1.160 -25 % 1.023 -50 % 845

CH4 methaan 863 399 395 -21 % 794 -15 % 339 -25 % 647 -50 % 432

NMVOS niet-methaan vluchtige organische

stoffen

506 343 436 407 -20 % 0% 343 0 % 343

N2O lachgas 14.3 8.9 8.9 -21 % 11.3 -15 % 7.6 -25 % 6.7 -50 % 7.2

NOx (ton) stikstofoxiden 2.965 2.015 2136 2.078 -30 % -52 % 1.423 -21 % 1.592 -32 % 1.380

SOx (ton) zwaveloxiden 28.032 5.367 5367 5.374 -81 % -74 % 7.288 -59 % 2.201 -89 % 617

Stof (ton) 641 642 641 0 % 641 0 % 641

Doelen broeikasgassen tov 2005 Bron: EC voorstellen post kyoto

Doelen overige luchtemissies tov 2000 Bron: C&E Package_OPTV5 scenario omgerekend naar MIRA-sectoren uit het NEC Analysis Report # 6, IIASA

59


3.2 Referentiescenario: algemeen kader

Het referentie- of “Business As Usual”-scenario omvat een toekomstbeeld dat aangeeft hoever het huidige (milieu)beleid doorwerkt. De toetsing aan de doelstellingen op korte en lange termijn geeft de behoefte aan bijkomend (milieu)beleid.

Met het huidige beleid wordt onder meer bedoeld:

van kracht zijnde wetgeving en regelgeving (ook bv. lopende convenanten) tot 1 april 2008.

beleid dat reeds in een meerjarige budgettaire planning is gedetailleerd. Beleidsplannen die niet gebudgetteerd zijn, maken geen deel uit van het referentiescenario.

productnormen die op middellange termijn zijn vastgelegd in regelgeving.

De huidige BBT’s (Beste Beschikbare Technieken) maken deel uit van het referentiescenario, maar wat in de toekomst BBT zal worden nog niet.

Autonome ontwikkelingen buiten het milieubeleid zijn deels meegenomen door de aangeleverde externe omgevingsfactoren, maar sectorspecifieke autonome ontwikkelingen kunnen deel uitmaken van het referentiescenario, tenzij die al te sterk interfereren met hoger geformuleerde afbakening.

Doelstellingen vastgelegd in wetgeving worden niet als input in modellen opgenomen, enkel bestaande maatregelen die genomen zijn met het oog op het doelbereik.

3.3 Assumpties referentiescenario

Eerste vaststelling: de situatie is sterk aan het veranderen op vlak van energieprijzen, evolutie op maatschappelijke aanvaardbaarheid van clusteren van serres.

3.3.1 Vervanging van het glasareaal

We veronderstellen dat een bepaald aantal serres die nu ouder zijn dan 20 jaar sowieso zullen vervangen worden door, ofwel clusters, ofwel geïsoleerde bedrijven. De andere serres zullen hetzelfde lot ondergaan, maar met het historische vervangingspercentage. Dit is 46 ha/jaar (afgeleid uit de studie van Gavilan J. en Holmstock K. (2007) met betrekking tot het energiegebruik in de glastuinbouw), wat neerkomt op een vernieuwing van 48 % van het areaal glas en verhard plastiek. Eigenlijk is er een gebrek aan degelijke informatie over het vervangingspercentage van de glastuinbouw. Bij ADLO is sinds januari 2008 een onderzoek gestart naar het vervangingspercentage. Concreet: met een vervangingspercentage van 46 ha/jaar zullen alle serres die ouder zijn dan 1989 vervangen worden.

Dit geeft als resultaat dat in 2030 53 % van de energie-intensieve teelten vernieuwd zullen zijn. Hierbij zijn alle BBT’s toepasbaar. De verbetering op vlak van energie-efficiëntie tussen oude en nieuwe serres bedraagt 15-20 %. 42 % van de energie-extensievere teelten zullen vernieuwd worden. De extensievere teelten zullen ook serres in gebruik nemen van verkaste bedrijven uit de energie-intensieve sector.

In de onderstaande Tabel 48 is te zien hoe de verdeling van energie-intensieve en energie-extensievere teelten verloopt, in functie van de bedrijfsgrootte en de ouderdom van de glasopstand.

60

Tabel 48: Splitsing van de energie-i tensieve teelten en dn e ouderdom (in m²)

nergie‐intensie nergie‐extensE f

E iever

2 ha

<1989 >1989 Totaal <1989 >1989 Totaal< 4663416.73 2557280 7220697 <2 ha 4593639 2002474 6596112>2ha 745580 2519567 3265147 >2ha 556200 1106066

3108540 16622668258378 5408996.73 5076847 10485844 5149839


Bij de koude teelten veronderstellen we dat de oude serres zullen vernieuwd worden (geel) en de nieuwe serres hun functie zullen blijven behouden (rood), aangezien schaalvergroting minder dringend is bij de koude teelten.

Bij de warme teelten veronderstellen we dat de oude kleine serres vernieuwd zullen worden in de vorm van clusters (verkassen, groen), de oude grotere serres zullen vernieuwd worden (geel).

De grote nieuwe serres blijven behouden (rood). De kleine nieuwe serres hebben veel kans om niet meer te bestaan en kunnen, ofwel naar koude teelten overschakelen, ofwel areaal verliezen (oranje).

Uiteindelijk is gekozen voor de vervanging van dit areaal door de fruitteelt, aangezien deze serres ideaal zijn voor energie-extensievere teelten. Als gevolg daarvan neemt het areaal koudere teelten toe ten koste van de energie-intensieve teelten.

De verschuivingen zijn ook grafisch weergegeven in Figuur 13. Daarin is te zien dat het areaal energie-intensievere groenten plaats ruimt voor de energie-extensievere teelten. Bij deze denkoefening moet men steeds beseffen dat deze verandering over een periode van 30 jaar verloopt. Dit betekent concreet dat de bewegingen die hier weergegeven zijn in de bovenstaande figuur niet noodzakelijk gebeuren door dezelfde glastuinbouwers. Zo kunnen de bedrijven die verder blijven produceren in de toekomst overgenomen worden door startende bedrijfsleiders die risico-averser zijn en goedkopere serres in gebruik willen nemen.

Figuur 13: Schema van de beweging van de teelten

De beschreven structurele verandering en het lagere vervangingsritme in het referentiescenario zal implicaties hebben op het energiegebruik en op de toepassing van de BBT-technieken. Zo zal voor nieuwe bedrijfsclusters de aansluiting op aardgas een minder beperkende factor zijn, zodat alle nieuwe bedrijven op aardgas zullen stoken.

3.3.2 Energiebronnen

Voorlopig wordt voor glastuinbouw nog steeds de kaart getrokken van aardgas. Indien we kijken naar Nederland, zien we dat men daar net de afhankelijkheid van aardgas wil verminderen, maar ook daar zal volgens een schatting nog vrij veel aardgas gebruikt worden in 2020.

Figuur 14 geeft de de verwachte evolutie van het brandstofgebruik in de glastuinbouw, berekend op basis van de gegevens van Gavilan J. en Holmstock K. (2007)(glastuinbouwenquête 2006).

61


Figuur 14: Evolutie van de brandstoffen in de glastuinbouw


Deze figuur is vooral bruikbaar voor de energie-intensieve teelten, aangezien deze oververtegenwoordigd waren in de glastuinbouwenequête. Omdat de cijfers echter een goede basis kunnen vormen voor een toekomstverkenning van de gebruikte brandstoffen en er een gebrek is aan gedetailleerdere informatie over de energiebronnen in de glastuinbouw, zullen we deze enquête toch gebruiken. De assumptie die deze oververtegenwoordiging van de energie-intensieve sector compenseert, gaat als volgt: de WKK’s gelden enkel voor de energie-intensieve bedrijven. De rest van de bedrijven zal het percentage van de andere bronnen gebruiken.

De verschuivingen tussen de energiebronnen berusten op de extrapolatie van de gegevens van Gavilan en Holmstock (2006) en assumpties die hieronder worden weergegeven:

Zware stookolie, lamppetroleum, propaan en butaan: In de bovenstaande figuur kan men zien dat zware stookolie in het verleden al sterk afnam. Door de huidige prijsontwikkelingen, veronderstellen we dat deze energiebron marginaal zal worden. Gekoppeld aan deze daling, zullen de bijbehorende CO2-bemesters lamppetroleum en propaan/butaan mee dalen.

Aardgas: Het aardgasgebruik daalt. De energievoorziening door aardgas wordt immers vervangen door WWK’s van derden. Concreet betekent dit dat deze WKK’s hoogst waarschijnlijk op aardgas blijven draaien.

Alternatieve energiebronnen: De stijging van de andere energiebronnen wordt lineair doorgetrokken. Alternatieve brandstoffen zijn in het referentiescenario enkel de biobrandstoffen.

Steenkool: In de laatste periode was een kleine stijging in het steenkoolgebruik te merken (niet zichtbaar in de grafiek). Hierdoor kunnen we toch veronderstellen dat er waarschijnlijk iets meer steenkool zal

62


gebruikt worden in de toekomst (mede door de grotere beschikbaarheid van deze brandstof ten opzichte van zware stookolie).

Lichte stookolie: De evolutie van het gebruik van lichte stookolie is onduidelijk: de laatste jaren was er terug een kleine stijging te merken, zodat deze kan doorgetrokken worden naar de toekomst, maar door de stijgende olieprijs is het goed mogelijk dat deze stijging zich toch niet zal verder zetten, zodat we toch opteren voor een lager aandeel aan lichte stookolie.

Deze verdeling geldt voor de energie-extensievere teelten en de oudere serres.

WKK in het referentiescenario

De nieuwe (energie-intensieve) bedrijven maken gebruik van WKK, wat neerkomt op een elektrisch vermogen van 282 MWe. In 2006 was er reeds een elektrisch vermogen van 155 MWe (Vito). Dit betekent dat de glastuinbouw in 2030 ongeveer 5 PJ aan elektriciteit kan produceren. Indien het geleverde bedrag aangepast wordt aan de elektriciteitsvraag bij assimilatieverlichting, dan schiet er nog 4,3 PJ over. In Trends (Artikel – 01/03/2008) staat dat België al 2 GW moet invoeren op piekmomenten, de prognoses zijn 4 GW in 2012. Dit betekent dat er nog toekomst is voor de individuele WKK-installatie, aangezien de piekmomenten een gegeven zullen blijven en WKK’s perfect zullen inspelen op de marktprijs en de warmte kunnen bufferen. In de potentieelstudie van Martens et al. (1997) werd er vanuit gegaan van 373 tot 588, het cijfer ligt in dit referentiescenario lager door het lagere aandeel energie-intensieve teelten.

Alle nieuwe WKK’s zijn eigendom van energiebedrijven. Voor de historische WKK’s (voor 2006) wordt de verdeling eigen/derden aangehouden tot 2030. Deze aanpak is conform het MIRA-S-voorstel voor alle maatschappelijke sectoren. Dit betekent dat de emissies van de nieuwe WKK’s bij de energiesector opgeteld worden en de glastuinbouw een nulemissie zal hebben.

De aantrekkelijkheid van WKK’s in het referentiescenario blijft enkel geldig wanneer de WKK-certificaten in het systeem blijven en wanneer de gasprijzen niet relatief duurder worden ten opzichte van de elektriciteitsprijzen. Momenteel zijn deze nog steeds aan elkaar gekoppeld.

63


Tabel 49: Verdeling van de energiebronnen in oppervlakte en energiegebruik

Energiebron 2006 Referentie


Aardgas n.b. 39

Andere Energiebron n.b. 10

Kolen n.b. 2

Lamppetroleum n.b. 2

Lichte Stookolie n.b. 13

Propaan / Butaan n.b. 0

WKK n.b. 29

Zware Stookolie n.b. 5


Aardgas 26 30

Andere Energiebron (biomassa, hout) 7 8

Kolen 4 2

Lamppetroleum 0 2

Lichte Stookolie 10 10

Propaan / Butaan 2 0

WKK op aardgas 3 45

Zware Stookolie 48 4 n.b. = niet bekend

64


3.3.3 Potentiële reducties door toepassen van BBT’s

Nieuwe serres: 17 % energie reductie in het totaal. Deze reductie is afkomstig van de toepassing van de energiebesparende BBT’s. De reductie is een soort gemiddelde van een potentiële reductie van energiegebruik tussen een oude en een nieuwe serre (info uit interview met expert).

Oude serres die vernieuwen: 10 % reductie, dit is moeilijk in te schatten, aangezien de bestaande situatie niet gekend is. Deze 10 % is gebaseerd op de veronderstelling dat de serres vanaf 1989 reeds vrij goede technieken hebben en reductie globaal gezien nog mogelijk is op vlak van klimaatregeling en schermen. De 10 % procent reductie wordt dus gehaald door de toepassing van de energiebesparende BBT’s.

De reducties bij de nieuwe serres zijn groter doordat er enkele structurele ingrepen kunnen toegepast worden door de oriëntatie en de vorm aan te passen. Daarbij kunnen andere materialen gebruikt worden die een invloed zullen hebben op de isolerende kwaliteiten van de serre.

Kanttekeningen: het is niet zeker in welke zin de energieprijzen hun invloed zullen hebben op de attitude van de glastuinbouwer in het referentiescenario. Er is een grote kans dat de glastuinbouwsector zwaar zal investeren in energiereductie, aangezien het aandeel van de energiekosten in 2005 gemiddeld 20 % van de kosten bedraagt (Bernaerts, 2007).

65


3.4 Europa-scenario: algemeen kader

Het Europa-scenario gaat uit van de autonome evolutie van de externe omgeving en een pakket maatregelen en instrumenten nodig om Europese middellangetermijndoelen te halen, zoals:

20-20-20 doelstellingen rond energie en klimaat van de Europese Commissie:

13 % hernieuwbare energie in het totaal energieverbruik tegen 2020;

voor België stelt de Commissie een emissiereductie inzake broeikasgassen voor van 15 % tegen 2020 t.o.v. 2005 voor alle emissiebronnen in België die niet onder het emissiehandelssysteem vallen, zodat de emissiereductie 30 % zal zijn in 2030. Voor het geheel van bedrijven die vanaf 2013 onder het Europees emissiehandelssysteem (ETS) zullen vallen (met Europese toewijzing van emissierechten), is een emissiereductie met 21 % voorzien.

Kaderrichtlijn water:

Het behalen van een goede waterkwaliteit tegen 2027: dit betekent dat het geloosde afvalwater van een zodanige kwaliteit is dat dit voldoet aan de goede waterkwaliteitsnormen; dit vergt een waterzuivering op het bedrijf.

Luchtemissieplafonds voor het jaar 2020, uitgaande van de meer ambitieuze scenario’s in het voorbereidend studiewerk voor de Europese NEC-richtlijn, die momenteel in herziening is.

Indien nodig worden ook doorgedreven maatregelen opgenomen die de huidige draagkracht van een sector overschrijden. Het bereiken van de doelstellingen staat voorop. Voor de periode 2020-2030 wordt vooropgesteld dat eenzelfde emissiereductie-inspanning blijft gehandhaafd, zodat de emissies in 2030 nog lager liggen dat de vooropgestelde doelen voor 2020. Er wordt uitgegaan dat elke MIRA-sector een gelijke relatieve reductie-inspanning levert tot het behalen van de doelstellingen.

Bijkomend wordt een evaluatie gegeven van de haalbaarheid van dit scenario. Dit houdt ook in dat, indien mogelijk, wordt aangegeven welke drempels er zijn voor de realisatie van dit scenario.

3.5 Assumpties Europa-scenario

3.5.1 Vervanging van het glasareaal

Er wordt uitgegaan van een volledige vervanging van het areaal in 20 jaar (100 ha/jaar), waarbij alle energie-intensieve glastuinbouwbedrijven een schaalvergroting zullen kennen. Ook in de beleidsdoelstellingen streeft men naar een vervanging van 100 ha per jaar (Actieplan Vlaamse overheid, 2003). Deze vervanging zal grotendeels gepaard gaan met het gebruik van WKK’s. 13 % hernieuwbare energie zal veel oppervlakte akkerland vergen om voldoende biomassa te kunnen verbranden.

Aangezien alle serres zullen hernieuwd worden, zal de potentiële energiereductie groter zijn.

3.5.2 Verschuivingen van teelten binnen de glastuinbouw

Voor het Europa-scenario nemen we aan dat de teelten niet noemenswaardig verschuiven. Doordat de overheid een actief beleid voert die de schaalvergroting toelaat, zullen alle teelten hun aandeel binnen het glastuinbouwareaal blijven behouden.


In het algemeen zal er massaal overgeschakeld worden naar WKK’s door de energie-intensieve sector. Er zal deels ook overgeschakeld worden naar restwarmte en semi-gesloten kas, maar slechts in beperkte mate.

Aangezien het brandstofgebruik bij de energie-extensievere teelten een kleiner aandeel heeft in de kosten, lijken WKK’s minder evident in deze sectoren. De energiebronnen zullen vergelijkbaar zijn met de energiemix van het referentiescenario voor de energie-extensieve teelten (zie paragraaf 3.2.3.).

66


Concrete cijfers:

Tabel 50: Verdeling energiebronnen in oppervlakte en energiegebruik

Energiebron 2006 Referentie Europa


Aardgas n.b. 39 24

Andere Energiebron n.b. 10 14

Kolen n.b. 2 1

Lamppetroleum n.b. 2 1

Lichte Stookolie n.b. 13 8

Propaan / Butaan n.b. 0 0

WKK n.b. 29 49

Zware Stookolie n.b. 5 3


Aardgas 26 30 13

Andere Energiebron 7 8 13

Kolen 4 2 1

Lamppetroleum 0 2 1

Lichte Stookolie 10 10 4

Propaan / Butaan 2 0 0

WKK 3 45 66

Zware Stookolie 48 4 2 andere energiebronnen zijn: biobrandstoffen, restwarmte en semi-gesloten kas n.b. = niet berekend

WKK

466 MWe zal geïnstalleerd worden, aangezien we ervan uitgaan dat alle warme teelten op WKK’s zullen overschakelen, wat concreet betekent dat er een productie van 2329 GWh elektriciteit zal zijn in het jaar 2030 (uitgangspunt 5000 draaiuren).

3.5.4 Potentiële reducties door het toepassen van BBT’s

Doordat alle bedrijven zullen vernieuwd zijn, zal er een groot potentieel aan energiebesparing kunnen worden gerealiseerd. Concreet: 17 %. Doordat er ook al deels semi-gesloten kas wordt toegepast, zal voor deze serretechnologie 75 % energiereductie toegepast worden, indien er een elektrische warmtepomp wordt gebruikt (expertinfo).

67


3.5.5 Hernieuwbare energie

Eigenlijk zit het potentieel van de hernieuwbare energie vooral op vlak van de zonne-energie en geothermische krachten. Dit betekent dat er toch een deel van de hernieuwbare energie naar de gesloten kas moet gaan. Het argument tegen het gebruik van biobrandstoffen in de landbouw is, dat deze best worden gebruikt in sectoren die minder mogelijkheden hebben op vlak van hernieuwbare energie.

Hout

Hout heeft 18.69 MJ/kg droge stof (ds). De opbrengst aan korte omloop hout is 12 ton ds/ha/jaar Indien 13 % van het energiegebruik hernieuwbaar moet zijn, veronderstellen we dat korte omloop hout (koh) de beste oplossing als hernieuwbare brandstof is (hout kan direct verbrand worden in een stookketel zonder om te zetten naar biobrandstof; eventueel kunnen er ook nog WKK-installaties draaien op houtverbranding, technologie voor rookgasreiniging is op komst). Korte omloop hout heeft ook de grootste energieinhoud per oppervlakte-eenheid (Garcia Cidad et al., 2003).

Andere

Indien meer informatie uit andere scenario’s kan gegeven worden, kunnen er nog andere hernieuwbare bronnen gebruikt worden.

Tabel 51: Energie-inhoud en CO2-emissies van hernieuwbare energiebronnen

MJ CO2 kg/GJ

Bron: Nederlandse lijst van energiedragers en standaard CO2-emissiefactoren, 2004

68


3.6 Visionair scenario: algemeen kader

3.6.1 Uitgangspunt

Het uitgangspunt voor het derde scenario is de nood aan drastische maatregelen met het oog op een duurzame toekomst. Dit scenario wordt ‘opgehangen’ aan de uitdaging van de klimaatverandering waarbij aansluitende thema’s (energiegebruik, luchtthema’s) worden meegenomen.

Er moet worden nagegaan welke drastische/visionaire/transitiemaatregelen nodig zijn om langetermijndoelstellingen te halen, zonder afwenteling op andere milieuthema’s, zoals:

60 à 80 % emissiereductie broeikasgassen tegen 2050, met een halvering van de emissies in 2030 t.o.v. 1990;

koolstofarme economie.

3.6.2 Assumpties visionair scenario

Gedragswijzigingen

Bij het visionaire scenario mag verondersteld worden dat er grote gedragswijzigingen optreden. Deze zullen het gevolg zijn van het anders omgaan met energie (besparing), een andere opwekking van energie (energiebronnen) en de toepassing van meer kapitaalsintensieve energietechnologie. Glastuinbouwers zullen moeten kiezen voor energie-intensief of meer energie-extensief en eenmaal voor energie-intensief gekozen, zullen ze daar ook voluit moeten voor gaan. Gedacht wordt dat er op deze wijze een verschuiving mogelijk is van naar schatting 275 ha van minder energie-intensieve naar energie-intensievere teelten (zie verder). Zo een verschuiving kan uiteraard wel invloed hebben op de verdeling tussen de subsectoren en op de teelten binnen de subsectoren.

Bedrijfsgrootte

De bedrijven zijn significant groter en meer gespecialiseerd (1 of slechts enkele teelten). Het NIS-gemiddelde gaat van 0,62 naar 1,5 ha (op basis van de evolutie van de cijfers tussen 1999 en 2006). Dit gemiddelde over alle glasopstand verhult de grootschaligheid van sommige performante glasgroentebedrijven (5 - 10 - 15 - … ha) en de kleinschaligheid van de in de cijfers mee opgenomen hobbyglastuinbouwers. Voor sommige teelten geldt niet noodzakelijk dat grootschaligheid gewenst is om ook performant te zijn: aardbeien en sla kunnen bijvoorbeeld ook rendabel zijn op kleinere schaal. Hoge energieprijzen kunnen een koude sanering sterk versnellen. Het lijkt daarom logisch het te verwachten gemiddelde voor glasgroenten tegen 2030 naar boven moet bijgesteld worden: naar 2 à 3 ha. Voor aardbeien (fruitteelt onder glas) zou het gemiddelde bij 1 ha kunnen liggen. Deze beschouwingen rond bedrijfsgrootte zijn niet als input gebruikt voor het model.

BBT’s

Tegen 2030 zullen de hogere energieprijzen ervoor zorgen dat de blijvers de BBT’s (Best Beschikbare Technieken) ten aanzien van energie zullen toepassen.

Dat betekent concreet: energievriendelijke kas is ingeburgerd (d.w.z.: moderne kas, zo gesloten mogelijk); gebruik van energieschermen wordt algemeen toegepast; glasareaal is veralgemeend aangepast aan optimalisatie energiegebruik; klimaatregeling staat op punt op alle bedrijven; onderhoud verwarmingsinstallaties is veralgemeend geoptimaliseerd; verwarmingsinstallaties zijn ook goed afgesteld (professioneel).

Vervangingsritme glasopstand

Voor het visionaire scenario wordt verondersteld dat het vervangingsritme van de glasopstand verhoogt ten aanzien van het huidige tempo van 46 ha/jaar, als gemiddelde over de laatste 10 jaar. Verondersteld wordt dat het ritme kan worden opgedreven naar 100 ha/jaar, wat overeenkomt met het

69


in het laatste Actieplan voor de glastuinbouw aangegeven tempo. Deze trend heeft als gevolg dat het hele glasbestand tegen 2030 volledig vernieuwd zal zijn.

Brandstofgebruik

In het visionaire scenario zijn tegen 2030 enkele fossiele energiebronnen gebannen: steenkool, zware stookolie … In het visionaire scenario blijft enkel aardgas als fossiele brandstof over.

Essentiële voorwaarden voor succes

Voor het realiseren van het visonaire scenario is het van primordiaal belang dat op het traject daarnaartoe kan gerekend worden met een: steunende overheid; ruimtelijke ordening die minder beperkend is.

Ingezette technologieën wanneer clustering mogelijk is

Clustering wordt daarbij gedefinieerd als het “aan elkaar koppelen van bedrijven om onderling te profiteren van gezamenlijke energie-infrastructuur”.

Uit de expertenbevraging is weerhouden dat volgende technologieën hiervoor zouden kunnen in aanmerking komen: gebruik van restwarmte/CO2 van industrie (uit processen waaruit een overschot aan warmte

ontstaat) en energiecentrales!!! het kan hier tevens gaan om WKK’s op industrieterreinen (waarbij zowel de industrie als de

energieleverancier er eigenaar van kunnen zijn); gebruik van restwarmte van afvalverbranding; gebruik van hernieuwbare energie van grootschalige biovergisting.

Ingezette technologieën wanneer clustering niet mogelijk is

Dat wil zeggen dat bedrijven niet aan elkaar gekoppeld worden om onderling te profiteren van gezamenlijke energie-infrastructuur, maar individueel in hun energiebehoefte voorzien.

Uit de expertenbevraging is gebleken dat het met betrekking tot het inzetten van bepaalde technologieën goed is om een onderscheid te maken tussen technologieën die eerder ingezet worden voor energie-intensieve en andere die eerder ingezet zouden worden voor minder energie-intensieve teelten. Volgende verdeling is daarvan het gevolg:

energie-intensieve teelten: WKK (warmtekrachtkoppeling)!!! (energiegebruiker + energieleverancier), maar zeker ook

andere technologieën; warmtepomptechnologie (bvb. aardgasgestookt) (kan op zichzelf staan); koude-warmteopslag (KWO) (Kempen) (opgelet: ook aquifer en warmtepomp-technologie

nodig); boorgat-energieopslag (BEO) (opgelet: ook warmtepomptechnologie nodig); geothermie/aardwarmte (Noorderkempen/mijngebied); hernieuwbaar: houtverbranding, PPO (Puur Plantaardige Olie) …; latere opzet van teelten.

minder energie-intensieve teelten: als geen investering in WKK ; maar opgelet: misschien wel “kleine WKK” (micro-WKK); warmtepomptechnologie (bvb. aardgasgestookt); hernieuwbaar: houtverbranding, PPO …(bvb. voor eilandbedrijven); latere opzet van teelten.

Bemerkingen bij de ingezette technologieën

70


Bij de toepassing van een aantal van deze technologieën zijn door de experten ook een aantal technische en andere bemerkingen gemaakt. Deze maken integraal deel uit van de aannames voor het visionaire scenario en wordt hierna opgesomd:

CO2 uit hernieuwbare energie moet kunnen opgezuiverd worden!

2030 lijkt misschien wat vroeg voor uitgebreide clustering, maar met de nodige politieke wil (op lokaal vlak of om bijvoorbeeld een aantal belemmeringen op het vlak van ruimtelijke ordening op te heffen), kan het ook erg snel gaan (technisch geen probleem in principe).

Bij clustering zal de economie van de transporteerbaarheid van warmte (en CO2) cruciaal zijn (en zal zeker in de aanvangsfase financiële ondersteuning nodig zijn)

WKK’s kunnen uiteraard draaien op aardgas(!), maar ook op biobrandstoffen: op biogas of op plantaardige oliën (palmolie, koolzaadolie, jatropha, algen …)(wat met biodiesel, bio-ethanol?).

Van WKK op biobrandstoffen van de 2e generatie wordt verwacht dat deze tegen 2030 een groter potentieel zullen hebben.

Groenestroomcertificaten (GSC) voor WKK op bioenergie.

Groenewarmtecertificaten (GWC) moeten ontwikkeld worden voor thermische warmte op basis van hernieuwbare bronnen.

Nood aan restwarmtecertificaten (RWC) voor thermische warmte op basis van niet hernieuwbare bronnen (voor koppeling tussen industrie en glastuinbouw)?

Houtverbranding: zeker geschikt voor eilandbedrijven; wél afhankelijk van de markt.

Verdeling glastuinbouwoppervlakte tussen geclusterde en individuele energievoorziening

Verdeling: - geclusterde energievoorziening 708 ha (32,8 % of circa 1/3e) - individuele energievoorziening 1.450 ha (67,2 % of circa 2/3e)

Deze verdeling vloeit voort uit een reeks verdere aannames zoals deze in de hierna volgende concrete uitwerking van het visionaire scenario zullen worden beschreven. De aannames slaan op de omvang van de bundeling van glastuinbouwbedrijven in daartoe bestemde zones tegen 2030. Zij slaan tevens op de mate waarin glastuinbouwbedrijven al of niet individueel in hun energiebehoefte zullen moeten voldoen.

Voorrang voor energie-intensieve teelten in clustergebieden

Voor deze scenario-oefening wordt bovendien verondersteld dat de geclusterde glastuinbouw zich in eerste instantie zal richten op de eerder energie-intensieve teelten, terwijl de minder energie-intensieve teelten eerder zullen terug te vinden zijn op gedecentraliseerde bedrijven. Een combinatie van beide kan in principe natuurlijk ook, namelijk het naast elkaar bestaan van energie-intensieve en meer energie-extensieve bedrijven binnen dezelfde glastuinbouwzone, waarbij de energie-intensieve ook de energie/warmte leveren voor de minder energie-intensieve. Concreet wordt in de scenario-oefening in clustergebieden 90 ha voorzien voor energie-extensievere teelten.

Verschuiving teelten naar meer energie-intensief

De grootte van deze omschakeling bedraagt 275 ha van de oppervlakte energie-extensievere teelten en wordt verder geëxpliciteerd bij de concrete uitwerking van het visionaire scenario.

Inzetten van zonne-energie

Gezien het grote potentieel dat hieraan wordt toegeschreven, wordt deze technologie eveneens opgenomenn in het visonair scenario. Voor de scenario-oefening is de keuze gevallen op het algemeen inzetten van fresnellenzen, omdat hieraan een elektriciteitsproductie kan worden gekoppeld. De technologie zelf wordt - naast andere – gedocumenteerd bij de concrete uitwerking van het visionaire scenario, meer bepaald onder de rubriek “nog verder te ontginnen potentieel”.

71


3.7 Concrete uitwerking visionair scenario

3.7.1 Geclusterde energievoorziening

Daarmee wordt dus bedoeld dat de nodige energie/warmte niet op individueel bedrijfsniveau wordt opgewekt (onafhankelijk van de daarvoor benodigde energiebron of technologie).

Omdat glastuinbouw relatief “grondloos” wordt bedreven, kunnen (onder voorwaarden) voor clustering naast landbouwzones een heleboel andere gebieden in aanmerking komen: havengebieden, industriegebieden, historisch (licht) vervuilde gebieden, gebieden met een lage landbouwkundige waarde, gebieden die te arm zijn voor natuur, verouderde industriezones …

Ten behoeve van deze scenario-oefening wordt wel een onderscheid gemaakt tussen clustering met gebruik van een aanzienlijke hoeveelheid restwarmte en/of CO2 uit de industrie (in de ruime zin) in enkele grotere glastuinbouwzones en clustering van glastuinbouwbedrijven in relatief kleinere nieuwe glastuinbouwzones.

Clustering met creatie van enkele grotere glastuinbouwzones

Hierbij wordt sterk ingezet op clustering met gebruik van restwarmte en CO2 uit de industrie. Industrie moet hier evenwel verstaan worden in de meest brede zin: in aanmerking komen alle productieprocessen die resulteren in een belangrijk warmteoverschot. Daarnaast wordt gedacht (Nederland, experten) dat ook de door derden uitgebate (grote) WKK’s in 2030 een belangrijke rol zullen spelen in de warmtevoorziening van glastuinbouwclusters (zowel grotere als kleinere glastuinbouwzones).

Er wordt aangenomen dat wat mogelijk is in Terneuzen, namelijk de creatie van een glastuinbouwzone van 400 ha bruto oppervlakte met 240 ha serres, ook moet mogelijk zijn bij (of zelfs in) een aantal andere havengebieden of industriezones rond enkele Vlaamse steden.

In het visionaire scenario wordt uitgegaan van 3 zulke zones, weliswaar met een iets kleinere omvang dan in Terneuzen, namelijk 150 ha serre. Deze zones zouden bijvoorbeeld gesitueerd kunnen worden rond Zeebrugge/Oostende (West-Vlaanderen), tussen Gent en Zelzate (Oost-Vlaanderen) en in de nabijheid van het Antwerpse havengebied.

Het is echter niet de bedoeling zich op deze locaties te fixeren. Het gaat immers om een scenario-oefening. Dergelijk zones zouden dus eveneens in andere haven- en/of industriezones kunnen worden ontwikkeld, zowel in kleinere als in grotere clusters. Het zou dus bijvoorbeeld evengoed kunnen gaan om 5 zones van elk 90 ha, of om zones van uiteenlopende grootte. Er kan zowel gedacht worden aan vroegere als aan bestaande haven- of industriezones. Ook langs het Albertkanaal of in de streek van Lommel worden bijvoorbeeld mogelijkheden gezien.

In het visionaire scenario wordt op deze wijze 450 ha glastuinbouw vastgelegd.

De warmtevoorziening voor deze oppervlakte is onderverdeeld in restwarmte (380 ha) en WKK’s van derden (70 ha).

Clustering van glastuinbouwbedrijven in relatief kleinere nieuwe glastuinbouwzones

Dat er voor deze zones potentieel is, bewijzen de lopende initiatieven in Oudenburg (bij Oostende), waar 40-45 ha serres worden voorzien, in Deinze (Stockstorm), waar circa 18 ha onder glas wordt gepland en in Beveren, waar het eveneens gaat om 40-45 ha serres. Verder lopen er “projecten” of zijn er initiatieven, zoals onder meer in de buurt van Roeselare (15 ha serres?), Sint-Katelijne-Waver (? ha), Hoogstraten (? ha), Kinrooi (? ha), enz. Het gaat hierbij om dynamische processen: de projecten worden nog verder uitgewerkt en het is niet zeker of ze zullen worden uitgevoerd. Er komen regelmatig ook nieuwe projecten bij.

Wellicht kan hier in een visionair scenario tegen 2030 toch gerekend worden op 400 ha van deze kleinere nieuwe glastuinbouwzones, temeer daar parallel nog andere besturen aangeven de

72


glastuinbouw een steuntje in de rug te willen geven en het potentieel ervan naar tewerkstelling (economie) en ecologie erg positief beginnen in te schatten.

Zo heeft de provincie Antwerpen recent (VILT - Persbericht (05/07/2008)) een studie laten uitvoeren naar de ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden voor glastuinbouw in de Kempen. Er wordt daarbij gedacht aan grootschalige glastuinbouwbedrijven langs weerszijden van de E19 en aan uitbreidingsmogelijkheden voor bestaande bedrijven. Ook in het noorden van Hoogstraten is er ruimte, mits rekening wordt gehouden met andere sectoren. In het zuiden van de Kempen kan er voortgebouwd worden op bestaande concentraties. Nieuwe projecten zijn daar volgens de studie niet wenselijk.

Maar ook Limburg wenst zich niet onbetuigd te laten. Zo heeft gouverneur Stevaert te kennen gegeven te willen investeren in de glastuinbouw via het oppompen van mijnwater (persbericht 07/08/2008). Wellicht werkt de nabijheid van de regio Venlo, dat na het Westland het grootste tuinbouwgebied is van Nederland, daarbij inspirerend.

De energiebehoefte van de glastuinbouwbedrijven in deze zones kunnen op erg diverse wijzen worden bevredigd. Voor deze oefening en in het kader van de toewijzing van de emissies, is het aangewezen om een onderscheid te maken tussen een warmteafname van derden en een eigen productie van warmte.

Naar 2030 toe wordt daartoe volgende inschatting gemaakt:

a. Warmteafname van derden (met clustering) warmtebevoorrading via grote WKK’s op industrieterreinen of uitgebaat door energiebedrijven:

zeer groot potentieel (200 ha); gebruik van restwarmte van afvalverbranding: erg beperkt potentieel gezien deze installaties

al ingeplant zijn en het niet evident is om in de onmiddellijke omgeving nog ruimte voor glastuinbouw te vinden (10 ha);

gebruik van hernieuwbare energie van grootschalige biovergisting: potentieel, maar beperkt in de ruimte (30 ha);

ander restwarmtegebruik (18 ha).

Totaal: 258 ha

b. Eigen productie van warmte (dus niet geclusterd)

400 ha – 258 ha = 142 ha

Totaal geclusterd: 450 ha + 258 ha = 708 ha

Concreet wil dit zeggen dat aan deze oppervlakte en de daarbij horende energiebehoefte in geen geval emissies worden gekoppeld aan de glastuinbouw.

Globaal over de grotere en kleinere clustergebieden heen wordt de wamtevoorziening verzorgd door gebruik te maken van restwarmte (438 ha) en WKK’s van derden (270 ha).

3.7.2 Niet geclusterde energievoorziening

Daarmee wordt bedoeld dat de nodige warmte op individueel bedrijfsniveau wordt opgewekt. In het visionaire scenario worden behalve aardgas geen andere fossiele brandstoffen gebruikt. Komen meer in beeld: hernieuwbare brandstoffen, warmtepomptechnologie …

Totaal niet geclusterd: 2.158 ha – 708 ha = 1.450 ha

Alle emissies die voortvloeien uit de energieproductie voor het doelmatig verwarmen van deze oppervlakte worden afhankelijk van de bron wel rechtstreeks gekoppeld aan de glastuinbouw.

73


Uit het voorgaande volgt dat 142 ha van deze oppervlakte wordt gebruikt door glastuinbouwbedrijven in relatief kleinere nieuwe glastuinbouwgebieden. De oppervlakte niet gegroepeerde glastuinbouwbedrijven bedraagt daardoor: 1.450 ha – 142 ha = 1.308 ha.

Op de glastuinbouwbedrijven met niet geclusterde energievoorziening kan de beschikbare oppervlakte als volgt worden ingedeeld: - energie-intensievere teelten: 1.049 ha – 708 ha = 341 ha - minder energie-intensieve teelten: 1.875 ha – 1.049 ha = 826 ha - nulenergieteelten (zacht plastiek): 2.158 ha – 1.875 ha = 283 ha TOTAAL 1.450 ha

Deze opdeling is het gevolg van berekeningen (op basis van NIS, 2006) waarbij de vruchtgroenten en de sierteelt met meer dan 1.000 MJ/m2 als “energie-intensievere teelten” worden gekarakteriseerd, terwijl fruit (aardbeien), andere groenten (sla, veldsla …) en sierteelt met minder dan 1.000 MJ/m2 als “minder energie-intensieve” teelten worden aangemerkt. Deze indeling is een vereenvoudiging van de realiteit, maar dat is nodig om de eraan te koppelen emissies te kunnen berekenen.

Voor het visionaire scenario worden deze cijfers aangepast, omdat ervan wordt uitgegaan dat tegen 2030 het anders omgaan met energie en het gebruik van technologieën om deze energie te leveren, zal leiden tot een verschuiving naar energie-intensievere productieprocessen. Glastuinbouwers zullen tegen 2030 moeten kiezen voor energie of voor een zo klein mogelijke energiebehoefte. Een tussenweg lijkt minder haalbaar. Professionele glastuinbouwers die kiezen voor energie-intensieve teelten, zullen verplicht zijn daar ook echt voor te gààn (zullen daarin moeten investeren). Verwacht wordt dat op deze wijze toch 275 ha van de oppervlakte van de minder energie-intensieve teelten zal omgeschakeld worden naar energie-intensievere teelten.

Dat geeft dan het volgende beeld: - energie-intensievere teelten: 341 ha + 275 ha = 616 ha - minder energie-intensieve teelten: 826 ha – 275 ha = 551 ha - nulenergieteelten (zacht plastiek): 2.158 ha – 1.875 ha = 283 ha TOTAAL 1.450 ha

Aan de “glastuinbouw” onder zacht plastiek (tunnels) wordt geen warmtebehoefte toegewezen. Hieraan worden derhalve geen emissies gekoppeld. De niet geclusterde te verwarmen netto-oppervlakte bedraagt daarom nog:

1.450 ha – 283 ha (nulenergieteelten) = 1.167 ha

Verondersteld wordt dat deze oppervlakte zal verwarmd worden door gebruik te maken van de volgende warmtebronnen/technologieën:

WKK op aardgas 487 ha WKK op biobrandstoffen* 150 ha Hout- en ppo-verbranding* 100 ha Warmtepomptechnologie 300 ha KWO (Kempen) 50 ha BEO 30 ha Geothermie / Aardwarmte 50 ha TOTAAL 1.167 ha

* Naar aanleiding van de expertendiscussie werden deze beide technologieën in de berekeningen samengesmolten tot BioWKK (250 ha).

Bij deze verdeling horen uiteraard een aantal overwegingen.

De verdeling van de te verwarmen glastuinbouwoppervlakten over de warmtebronnen/technologieën is uiteraard grotendeels arbitrair en vatbaar voor discussie. Het is goed daarbij in herinnering te brengen dat het hier gaat om een scenario-oefening in relatie tot de met warmteopwekking verbonden emissies, niet om een exact toekomstbeeld over hoe de Vlaamse glastuinbouw er in 2030 zal uitzien.

74


Met de aan de verschillende energiebronnen/technologieën toegewezen oppervlakten kan uiteraard “gespeeld” worden. Er is echter wel getracht om een compromis te vinden tussen wat verschillende experten als potentieel voor de diverse mogelijkheden hebben aangegeven.

Tussen de standpunten van de experten bestonden soms grote verschillen met betrekking tot de inschatting van het potentieel van bepaalde technologieën en van de mate waarin zo een technologie zou kunnen deel uitmaken van een visionair 2030-scenario.

Het is tevens de bedoeling geweest om alle door de verschillende experten genoemde beloftevolle technologieën in het scenario te laten voorkomen: dit geeft dan tegelijkertijd de waaier van mogelijkheden zoals deze op dit moment worden gepercipieerd. Door de verschillende technologieën in het model op te nemen, bestaat achteraf indien nodig de mogelijkheid om wijzigingen in het relatieve belang van elk van de technologieën door te rekenen naar emissie-effecten.

In het kader van deze scenario-oefening is abstractie gemaakt van het feit dat voor het verwarmen (of koelen) van eenzelfde oppervlakte verschillende energiebronnen/technologieën kunnen worden ingezet. Zo kan men zich voorstellen dat aan een systeem met warmtepomptechnologie ook bijvoorbeeld een micro-WKK zou worden gekoppeld, voor bijkomende of piekenergiebehoeften. Dergelijke combinaties zijn op dit moment niet kwantificeerbaar en verplichten tot vereenvoudiging, namelijk het inzetten van één technologie/energiebron voor éénzelfde glastuinbouwoppervlakte.

Er kan verder verondersteld worden dat de WKK-technologie toch in de eerste plaats zal gebruikt worden voor de meer energie-intensievere teelten.

WKK en micro-WKK op biobrandstoffen zullen in elk geval gekoppeld moeten worden aan rookgaswassing.

Het toewijzen van emissies aan warmtepomptechnologie, KWO, BEO en geothermie is niet evident. De energiebehoefte van deze technologieën hangt bovendien af van de gekozen toepassing (bijvoorbeeld verwarming of koeling). Er bestaat tevens een verschil tussen geothermie en diepe geothermie. In elk geval kan in een visionair scenario verondersteld worden dat de energie die nodig is om de technologie te laten werken niet afkomstig zal zijn van zware of lichte stookolie of steenkool. Voor dit scenario uitsluitend gebruik maken van afgenomen elektriciteit omdat aan deze energiebron vanuit de glastuinbouw geen emissies moeten worden gekoppeld, is dan weer een te gemakkelijke veronderstelling, zelfs als warmtepomptechnologie als een uiterst efficiënte elektrische verwarmingstechniek kan worden gezien.

Daarom is gezocht naar een compromis:

voor warmtepomptechnologie is geopteerd om daaraan een geschat reductiepercentage ten opzichte van aardgas te koppelen. Dit reductiepercentage kan dan verder vertaald worden in op de verbranding van aardgas gebaseerde gereduceerde emissies. Op basis van de inschatting door experten kan aan warmtepomptechnologie een maximale energiebesparing van circa 44 % worden toegeschreven. Naar de praktijk toe moet dit percentage echter genuanceerd en gereduceerd worden naar een geschat gemiddelde van circa 30 % energiebesparing.

voor KWO, BEO en geothermie zal de energiebehoefte door elektriciteit worden gedekt.

Voor geothermie/aardwarmte kan opgemerkt worden dat deze technologie niet beperkt hoeft te worden tot individuele glastuinbouwbedrijven. Het is immers goed mogelijk dat een investering in deze technologie kan resulteren in het leveren van warmte aan een aantal gegroepeerde bedrijven.

Het visionaire scenario gaat in de eerste plaats uit van de energiebehoefte van de glastuinbouw zelf en niet van de energiebehoeften die buiten de sector liggen (bijvoorbeeld het leveren van stroom aan gezinnen). Van de geïnstalleerde WKK’s wordt daarom verondersteld dat ze gedimensioneerd zijn op de energienoden van de bedrijven zelf. Het overdimensioneren van geïnstalleerde capaciteit op de glastuinbouwbedrijven zou immers leiden tot bijkomende emissies ten nadele van de glastuinbouw, wat in deze scenario-oefening niet gevraagd is.

Uiteraard is het naar de toekomst toe goed mogelijk om andere scenario’s te bedenken die verder gaan: de glastuinbouw als stroom- en/of warmteleverancier voor zijn omgeving. Het

75


overdimensioneren van de energieproductie van de glastuinbouw moet dan in een andere context worden beschouwd. Daaraan moeten dan ook emissies worden gekoppeld, waarvan men zich dan afvragen of deze als maatschappelijke kost, dan wel als passief voor de glastuinbouw moeten worden gezien.

In Nederland hebben de onderhandelingen met de glastuinbouw er naar verluidt toe geleid dat de bijdrage die de glastuinbouw levert aan de duurzamere energieproductie (ten aanzien van de gezinnen) wordt omgerekend in emissiewinst op nationaal niveau.

Bij de in het visionaire scenario aan de verschillende energiebronnen/technologieën toegewezen oppervlakten kunnen nog volgende bedenkingen worden meegegeven:

Gedacht wordt dat tegen 2030 de traditionele WKK (op fossiele brandstof) al aan het teruglopen is. De oppervlakte die hiermee verwarmd wordt is daarom kleiner dan in het Europa-scenario.

kleinere WKK’s (micro-WKK’s) zijn ondertussen meer verbreid en worden frequent gebruikt als aanvullende energiebron.

WKK’s op biobrandstoffen zijn toch relatief belangrijk geworden (150 ha). De bijdrage van de traditionele biobrandstoffen is in dit verhaal beperkt (1/3e of 50 ha). WKK’s op basis van biobrandstoffen van de 2e (of 3e) generatie komen op en vertegenwoordigen dan al 2/3e of 100 ha.

Hout- en ppo-verbranding wordt ook als alternatief gezien voor kleinere bedrijven die geen WKK installeren en een kleinere warmtebehoefte hebben (eilandbedrijven).

Sommige experten zien in BEO (ook al omwille van de kostprijs) een eerder beperkte bijdrage. Daarom wordt hier slechts 30 ha aan toegewezen.

KWO wordt meer potentieel toegedicht, vraagt eveneens grote investeringen, maar hier zijn er geografische beperkingen (alleen in de Kempen). Daarom is de toegewezen oppervlakte (50 ha) iets groter dan deze onder BEO.

Geothermie (aardwarmte) heeft naar verluidt zeker potentieel, is zoals BEO en KWO erg kapitaalsintensief en er is nog veel onderzoek nodig. Tegen 2030 wordt daarom ingeschat dat de hiermee verwarmde oppervlakte deze van KWO niet zal overtreffen. Daarom wordt hiervoor ook 50 ha gereserveerd.

Warmtepomptechnologie wordt door verschillende experten een erg belangrijk potentieel toegeschreven. Deze technologie wordt dikwijls ook in combinatie met andere technologieën ingezet. In het visionaire scenario wordt de warmtebehoefte van 300 ha glastuinbouw op deze wijze bevredigd.

3.7.3 Koppeling van de energiebronnen aan de teelten

Aangezien sommige technieken zeer kapitaalintensief zijn en soms enkel rendabel zijn voor de energie-intensieve teelten, zijn er nog bijkomende assumpties over de verdeling van de verschillende technologieën over de verschillende teelten.

Snijbloementeelt: heeft als meest economisch rendabele oplossing de eigen WKK. Dit komt doordat deze teelten sowieso elektriciteit nodig hebben voor de assimilatieverlichting. In de toekomst zal assisimilatieverlichting standaard zijn, zodat dit principe voor alle snijbloementeelten geldt.

De energie-extensievere teelten: deze teelten zullen niet investeren in koude-warmtepompen, KWO, BEO, e.d. Dit komt omdat deze technieken enkel rendabel zijn voor de energie-intensieve teelten. Daarom wordt voor deze sector vooral de hernieuwbare brandstoffen als mogelijke optie gezien, samen met een deel van de restwarmte.

De energie-intensievere teelten zullen investeren in de speciale technieken zoals de koude-warmtepompen, de koude-warmte-opslag en de boorgat-energie-opslag. Daarnaast zullen deze bedrijven WKK’s hebben van derden en draaien op restwarmte.

Overzicht concrete assumpties: zie tabel 52.

76


Tabel 52: Verdeling van de technologieën over de verschillende teelten

Teelttype Technologie Aantal ha

Vruchtgroenten 924

Geclusterd

Restwarmte 348

WKK-derden 270

Niet geclusterd

WKK 162

Warmtepomp 14

KWO 50

BEO 30

Aardwarmte 50

Sierteelt 400

Niet geclusterd

AardgasWKK 275

BioWKK 125

Energie-extensiever 551

Geclusterd

Restwarmte 90

Niet geclusterd

AardgasWKK 50

BioWKK 125

Warmtepomp 286

Totaal 1875

77


Nog verder te ontginnen potentieel

Het is duidelijk dat de hogere energieprijzen en de doelstellingen naar klimaat en leefmilieu de creativiteit van het onderzoek in de hand werken om doeltreffende en economisch haalbare oplossingen te bedenken en uit te werken. Daarvoor worden de laatste jaren ook heel wat middelen vrijgemaakt.

Het leidt daarom geen twijfel dat er tussen nu en 2030 nog nieuwe technologieën zullen ontwikkeld worden en dat bepaalde oude technologieën onder een nieuwe vorm wellicht weer kunnen worden gebruikt.

In de glastuinbouw is een voorbeeld daarvan zeker een beter gebruik van zonne-energie. Daarbij kan aan verschillende aspecten gedacht worden:

a. Zo kan uiteraard gedoeld worden op het betere gebruik van zonnewarmte: de serre als zonnecollector, waarbij de overtollige zonnewarmte in de zomer wordt opgeslagen en in de winter wordt gebruikt. De koude van de winter wordt opgeslagen en in de zomer gebruikt om te koelen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van warmtepomptechnologie.

b. Maar zo kan zeker uitdrukkelijk gedoeld worden op het beter gebruik van zonne-elektriciteit: de omzetting van de overtollige warmtestraling van het kasdek in elektriciteit. Hiervan kan ook al een voorbeeld worden gegeven, namelijk de ontwikkeling van een “zonneconcentrator” (Massachusetts Institute of Technology). Het betreft een nieuw soort zonnepaneel dat tegelijkertijd licht doorlaat zoals een glazen venster en dat naar verluidt tienmaal efficiënter is dan de conventionele methodes om zonlicht om te zetten in energie. Het principe is gebaseerd op de concentratie van het licht aan de randen van een glazen oppervlak waar het wordt opgeslagen in zonnecellen. Die zonnecellen bevinden zich dus nog alleen aan de rand, waardoor minder (dure) zonnecellen nodig zijn, terwijl de rest van het glas zijn normale functie kan vervullen, namelijk licht doorlaten. Als draait daarbij om een laagje organische moleculen, dat onder vorm van speciale verfsoorten op het glas wordt aangebracht en dat licht opneemt via een breed spectrum van golflengtes om het vervolgens naar de rand van het venster te sturen, waar de zonnecellen ze kunnen benutten.

Van deze technologie moet het prijskaartje nog worden becijferd. Ook ontbreken nog preciezere gegevens over de te verwachten elektriciteitsproductie per oppervlakte-eenheid.

c. Ook het ontwikkelen van zogenaamde spectrumselectieve zonnecellen (fresnellenzen) valt onder deze rubriek. Het betreft zonnecellen die groeilicht doorlaten en het resterende deel van het lichtspectrum benutten voor de opwekking van elektriciteit (energiewaarde ongeveer 50 % van de zonne-energie). In Nederland is hierop fundamenteel onderzoek aan de gang. Eind 2008 zou moeten zijn aangetoond dat elektriciteitsproductie zonder negatief effect op de productie in de teelt mogelijk is. Spectrum selectieve zonnecellen kunnen als alternatief worden toegepast voor de opwekking van duurzame elektriciteit, bijvoorbeeld in de plaats van (tweede generatie) biomassa. Toepassing van zonnecellen kan inhouden dat groene elektriciteit wordt geleverd aan het net en grijze elektriciteit wordt ingekocht (bijvoorbeeld voor belichting of het aansturen van systemen in de (semi-)gesloten kas. Per saldo leidt dit tot een klimaatneutrale energievoorziening en wordt het elektriciteitsnet feitelijk gebruikt als buffer.

Met de frensnellenzen zou tussen de 25 en 30 KWh/m² per jaar aan elektriciteit te oogsten zijn. Voordeel van deze elektriciteit: het is dure dagstroom en groenen stroom. Op dit moment zouden de kosten van toepassing van lenzen en pv-cellen zeker op 50 euro per m² komen te liggen, maar deze kost zou bij serieproductie flink omlaag kunnen. Het streven is om uiteindelijk op niet meer van 10 euro/m² meerkosten uit te komen.

Aangezien aan deze technologie wel een elektriciteitsproductie per m² kan worden gekoppeld en de technologie als “niet te duur” kan worden ingeschat, zal deze veralgemeend worden ingezet in het visionaire scenario.

Deze wijze van elektriciteit genereren moet toelaten om minstens een belangrijk gedeelte van de eigen elektriciteitsbehoefte van een glastuinbouw te dekken. Bij gebruik van KWO en BEO is dit wellicht nog onvoldoende het geval, maar komt men in principe toch een eind in de goede richting.

78


Met dit voorbeeld voor zonne-energie is het in elk geval de bedoeling aan te geven dat er nog heel wat onontgonnen of onvoldoende ontgonnen terrein bestaat en dat de beperkingen op het vlak van de beschikbaarheid van fossiele energie en de noodzakelijke maatregelen ten aanzien van voor het klimaat negatieve emissies op termijn zeker voor nieuwe doorbraken zullen zorgen. Sommige daarvan kunnen uiteraard nog niet worden ingecalculeerd in deze scenario-oefening.

Uit de vooral in Nederland gevoerde maatschappelijke discussie over de rol en de kansen van de glastuinbouw, lijken deze kansen in de toekomst wel verzekerd. Het leidt daarbij echter geen twijfel dat deze kansen gekoppeld zullen worden aan een aantal verwachtingen van de burger.

Ook de glastuinbouw zal zich – zoals andere sectoren - een “licence to produce” moeten verwerven. De glastuinbouw van de toekomst zal daarom naast het verzekeren van voldoende rentabiliteit zeker mee moeten evolueren in de richting van zo klimaatneutraal mogelijk telen, liefst met gebruik van zo duurzaam mogelijke energiebronnen.

Bijkomende energiebesparende technologieën

Bij hogere energiekost en/of om in te spelen op emissiereducties, kan in elk geval gedacht worden aan het besparen van energie, aan het reduceren van de energiebehoefte.

Uit de literatuur (vooral uit Nederland) en gesprekken met experten, blijkt dat volgende maatregelen daarbij als bijzonder kansrijk worden aanzien:

latere opzet van teelten;

selectie van variëteiten met lagere warmtebehoefte (energiearme(re) rassen);

maximale benutting van natuurlijk licht en energie-efficiëntere lampen voor groeilicht.

Dit lijstje moet niet als limitatief worden beschouwd. Het betreft enkele voorbeelden van beloftevolle opportuniteiten zoals deze nu zijn geïdentificeerd.

Het effect van het toepassen van deze en andere soortgelijke technologieën kan om evidente redenen op dit moment niet worden gekwantificeerd en kan derhalve niet worden meegenomen in de emissieberekeningen. Het blijft echter wel een belangrijk aandachtspunt voor de toekomst.

79


4 Resultaten en bespreking

4.1 Methode

Aangezien de emissies van de WKK’s van derden en de restwarmte niet toegekend wordt aan de glastuinbouw volgens de MIRA-redenering, zullen bij de overzichtstabellen zowel de emissies volgens de MIRA-methode als de “Voetafdruk” weergegeven worden. Volgens de MIRA-methode wordt alle energie die afkomstig is van derden (nieuwe WKK’s, restwarmte, elektriciteit) toegekend aan de energiesector. Deze toewijzingsmethode is uniform toegepast voor alle sectoren die deel uitmaken van de toekomstverkenning MIRA 2009. Hierdoor zullen sommige scenario’s nulemissies hebben. De “Voetafdruk” houdt in dat de emissies die gebruikt worden voor de warmtebehoefte van de glastuinbouw ook meegerekend worden in de emissies van de glastuinbouw. Dankzij deze benadering, ontstaat er een duidelijker beeld over de emissies die de glastuinbouw rechtstreeks en onrechtstreeks uitstoot.

Zoals in vorige hoofdstukken uiteengezet omvat de hier geformuleerde energievraag van de glastuinbouw, de energie nodig voor de verwarming van serres. Voor warmte geleverd door WKK’s is dus enkel de warmtebehoefte opgenomen en niet de benodigde primaire energie uit aardgas bv.. Andere doeleinden zoals verlichting en automatisatie is niet meegenomen in de cijfers in dit hoofdstuk. Enige uitzondering is de electriciteit nodig voor de assimilatiebelichting in de sierteelt in het referentie- en Europa-scenario. Die wordt geleverd uit de geïnstalleerde WKK’s.

De cijfers gepubliceerd in de kernset Milieuverkenning 2030 (www.milieurapport.be) wijken af van deze hier opgenomen, omdat de kernset ook het electriciteitsgebruik mee in rekening brengt, alsook de WKK’s in eigen beheer van de glastuinbouwsector in gebruik in 2006. Het energiegebruik en de emissies worden constant gehouden tot 2030. Daarnaast is het energiegebruik van de glastuinbouw in de kernset Milieuverkenning 2030 ook te lezen als de primaire energievraag van de glastuinbouw voor verwarmingsinstallaties in eigen beheer en de energievraag naar warmte en electriciteit van sectorexterne leveranciers, zoals restwarmte van de industrie en electriciteit van de energiesector.

4.2 Algemene resultaten

De resultaten van de verschillende scenario’s zullen eerst met elkaar vergeleken worden waarna de uitgebreide bespreking van ieder scenario zal volgen.

4.2.1 Areaalverdeling

In Figuur 15 staat de verdeling van de verschilllende teelten grafisch weergegeven. Het referentiescenario heeft minder energie-intensieve teelten dan in het jaar 2006, doordat de sector problemen zal krijgen om zich te handhaven, voornamelijk door de hoge energieprijzen en de moeilijkheden op het vlak van ruimtelijke ordening. Het Europa-scenario zal dezelfde teeltverhouding hebben als het jaar 2006 en het Visionair scenario zal meer energie-intensieve teelten hebben door het rebound-effect: een proactief beleid van de overheid die energie-intensieve teelten goedkoper kan laten produceren door introductie en promotie van nieuwe technologieën zal ervoor zorgen dat een verschuivingen ontstaat naar energie-intensievere teelten.

80


Figuur 15: Areaalverdeling van de verschillende teelttypes voor de verschillende scenario's

81


4.2.2 Energieverbruik

In Figuur 16 zien we dat het energieverbruik in alle drie de scenario’s zal afnemen ten opzichte van het jaar 2006. Dit is tegengesteld aan de algemene trend van toenemend energieverbruik in de andere sectoren. De verklaring hiervoor is het hoge aandeel van de energiekosten in de totale kosten van een glastuinbouwbedrijf. Hierdoor zal steeds gezocht worden naar goedkopere mogelijkheden voor het energieverbruik. Dit uit zich in verschillende mogelijkheden: reductie van het brandstofgebruik en het gebruik van goedkopere brandstoffen of technologieën, of overschakelen naar energie-armere teelten.

Figuur 16: Het energieverbruik in 2006 en in de verschillende scenario's

In het referentiescenario uit zich dit in een verschuiving naar energie-armere teelten en een groter gebruik van energiebesparende technieken en het gebruik van WKK’s. WKK’s kunnen hier dus beschouwd worden als een goedkopere technologie, aangezien het “nevenproduct” van de warmte, de elektriciteit, kan verkocht worden.

Het totaal energiegebruik bedraagt 14,96 PJ in 2030. Dit geeft een totale energiereductie van 27 % ten opzichte van 2006. Er zal een elektrisch vermogen van 282 MWe geïnstalleerd zijn, wat neerkomt op een elektriciteitsproductie van 1407 GWh per jaar in het jaar 2030, wanneer 5000 draaiuren verondersteld worden. De netto elektriciteitslevering is 1194 GWh, indien de assimilatieverlichting van de sierteelt in rekening gebracht wordt. Er wordt aangenomen dat alle intensieve sierteeltbedrijven assimilatieverlichting zullen toepassen en dat 1/3 van het energiegebruik binnen de sierteelt naar assimilatieverlichting gaat. In de literatuur (KWIN) wordt dit cijfer ook gehanteerd.

Het Europa-scenario zal een verschuiving inzetten naar een grotere energiebesparing en het gebruik van WKK’s.

Het totaal energiegebruik van de Vlaamse glastuinbouw bedraagt 16,59 PJ in 2030. Deze reductie komt vooral door de toepassing van de BBT’s. Opgelet: deze BBT’s zullen enkel toegepast worden indien de meerkost van deze technologieën rendabel is ten opzichte van de energiekosten.

82


Uit de bevraging van de experts bleek dat een reductie van 10 tot 20 % de meest realistische efficiëntieverbetering is. Verdere reducties in energiegebruik is enkel nog mogelijk door toepassing van totaal andere systemen, zoals de semi-gesloten (zo gesloten mogelijke) kas (zie visionaire scenario). De semi-gesloten kas wordt in dit scenario al in beperkte mate gebruikt bij de vruchtgroenten. De met gas aangedreven warmtepompen hebben een energiereductie van 30 % .

Het energiegebruik van de glastuinbouw ligt in het Europa-scenario hoger dan bij het referentiescenario. Dit komt doordat er in het Europa-scenario 25 % meer energie-intensievere teelten zijn dan in het referentiescenario. Toch is het totale energiegebruik (deels door het gebruik van de semi-gesloten kas) met 19 % verminderd ten opzichte van 2006 en met 30 % ten opzichte van 1990.

De energielevering via WKK’s zal 2328 GWh bedragen in 2030.

Het visionair scenario combineert 3 zaken: energiebesparende technieken (waaronder ook de warmtepomp kan gerekend worden), WKK’s en restwarmte. Doordat er in het visionaire scenario volop gekozen wordt voor goedkopere technologieën, zal het energiegebruik van de sector terug stijgen.

Het energiegebruik bedraagt 17,43 PJ in 2030. Dit is bijna 1 PJ hoger dan bij het Europa-scenario, ondanks de maatregelen die genomen zijn op vlak van BBT’s en de grootschalige toepassing van het semi-volledig-gesloten kassysteem. Dit is het gevolg van de verschuiving naar energie-intensievere teelten.

Via de WKK’s zal 2245 GWh aan elektriciteit geleverd worden. Via de fresnellenzen zal 521 GWh aan zonne-energie geleverd worden.


In Figuur 17 worden per scenario de verschillende energiebronnen weergegeven. De fossiele brandstoffen die op een inefficiënte manier gebruikt worden (geen WKK’s) zijn in grijswaarden weergegeven. De brandstoffen die beschouwd worden als milieuvriendelijker en efficiënter zijn in kleur weergegeven. Hieruit blijkt dat er anno 2006 zeer weinig energie op een milieuvriendelijke of efficiëntere wijze geproduceerd wordt. Noteer dat de aanwending van elektriciteit enkel in 2006 in rekening is gebracht en niet in de scenario’s. Het jaar 2006 omvat WKK’s die verder in de scenario’s niet zijn meegenomen. Het gaat om WKK’s zelfprodcuenten. De WKK’s in de scenario’s worden allemaal aan het elektriciteitsnet gekoppeld. Derhalve zijn de emissies volgens de MIRA-methode toe te wijzen aan de energiesector.

In het referentiescenario zal het aandeel inefficiënte fossiele brandstoffen dalen, maar is het aandeel hernieuwbare energie zeer laag.

In het Europa-scenario stijgt het aandeel hernieuwbare energie serieus, maar steunt deze stijging vooral op de biobrandstoffen. De beschikbaarheid van biobrandstoffen moet hier in vraag gesteld worden, zeker wanneer de concurrentie tussen de verschillende sectoren met betrekking tot de vraag naar biomassa zal stijgen.

Het Visionair scenario heeft 100 % efficiënte fossiele brandstoffen en 20 % hernieuwbare energie. Een groot aandeel is hier afkomstig van fotovoltaïsche cellen die de warmtepompen van de semi-gesloten kassen volledig kunnen aandrijven.

83


Figuur 17: Overzicht van de gebruikte energiebronnen in MJ

4.2.4 Hernieuwbare energie

Zoals in alle scenario’s zal veel afhangen van de beschikbaarheid van deze brandstoffen en de relatieve prijs van deze brandstoffen ten opzichte van de fossiele brandstoffen. In het referentiescenario zal er 8 % van het energiegebruik naar hernieuwbare energie gaan, indien we de recente ontwikkelingen in de glastuinbouw volgen. (Figuur 14). Dit is een vertienvoudiging van het aandeel in de recentste stookinstallaties (Figuur 8).

Dit cijfer lijkt relatief hoog in vergelijking met het relatieve aandeel van deze brandstoffen vandaag, maar dit heeft onder andere te maken met het feit dat het totale brandstofverbruik gedaald is ten opzichte van 2006, zodat de stijging van het gebruik van hernieuwbare energiebronnen in absolute cijfers minder zal zijn. In cijfers: van 0,2 PJ in 2006 naar 1,2 PJ in 2030. Dit betekent een verzesvoudiging van het gebruik van hernieuwbare energiebronnen.

Indien korte omloophout zou gebruikt worden als hernieuwbare energiebron, komt dit neer op 5018 ha, wat minder dan 1 % van het Vlaamse landbouwareaal is.

In het Europa-scenario, wordt er verondersteld dat voor elke teeltgroep 13 % van het energiegebruik afkomstig is uit hernieuwbare energiebronnen, aangezien de doelstelling van 13 % moet gehaald worden. Op zich doet het er dan niet toe welke teelt welk aandeel in hernieuwbare energiebronnen voor zijn rekening zal nemen.

84


Dit betekent concreet een stijging van het gebruik van hernieuwbare energiebronnen van 10 keer de energiewaarde van het huidige gebruik. Hieruit blijkt dat de doelstelling vrij ambitieus is. Indien de Vlaamse overheid deze doelstelling wil halen moet het gebruik ieder jaar met 7 % toenemen tot 2030. Dit betekent dat deze brandstof financieel veel rendabeler zal moeten worden dan de andere brandstoffen.

Voorbeeld met korte omloophout:

Indien 13 % van het energiegebruik afkomstig moet zijn uit hernieuwbare energiebronnen (2074193791 MJ), dan moet er 9048 ha aangeplant worden, dit is 2 % van het Vlaamse landbouwareaal. Sommige bronnen vermelden echter dat korte omloop hout slechts zeer traag de markt zal penetreren en er een verwachting is van slechts 0,01 % van het Belgische landbouwareaal (Project CP/53 (2006)).

De hernieuwbare energie in het visionaire scenario komt van 2 zaken: zonne-energie (door middel van de fresnellenzen) en biobrandstoffen. In het visionaire scenario zal er 12 % van het totale energieverbruik afkomstig zijn uit biobrandstoffen. Indien de geproduceerde elektriciteit van de zonnepanelen ook als input gebruikt wordt, dan kan het aandeel hernieuwbare energie stijgen tot 24 % van het totale energieverbruik.

Hieruit blijkt dat de semi-volledig gesloten kas een verschuiving kan laten ontstaan naar hernieuwbare energiebronnen via groene stroom. De op elektriciteit aangedreven warmtepompen kunnen volledig draaien op groene stroom afkomstig van zonnepanelen.

4.2.5 Energie- en CO2-efficiëntie

De CO2-efficiëntie is berekend met de emissies volgens de voetafdrukmethode.

Indien het energieverbruik van de Vlaamse glastuinbouw in het referentiescenario 2030 gedeeld wordt door het BSS, bekomt men: 42,41 (MJ/euro) en wanneer de uitstoot aan CO2 gedeeld wordt het het BSS, bekomt men: 2,75 kg CO2/euro.

Het is duidelijk dat het BSS een gewogen gemiddelde is over 2000 tot en met 2004, zodat een extrapolatie naar 2030 risicovol is en weinig realistisch, maar de bedoeling van dit cijfer is een soort indicator te zijn van de economische energie-efficiëntie.

De economische energie-efficiëntie bedraagt 41,78 (MJ/euro) in het Europa-scenario 2030. Dit betekent dat de energie-efficiëntie verbetert ten opzichte van het referentiescenario. Ook wanneer de CO2-uitstoot per euro BSS wordt berekend, blijkt dat de CO2-efficiëntie verbetert ten opzichte van het referentiescenario (2,35 kg CO2/euro).

De energie-efficiëntie van de Vlaamse glastuinbouw in het visionaire scenario is minder efficiënt dan deze van het Europa-scenario en het referentiescenario: 43,87 MJ/euro BSS. Dit komt door het hogere energieverbruik van de glastuinbouw in dit scenario. De CO2-efficiëntie is wel beter dan in de andere scenario’s: 1,09 kg CO2 / euro BSS.

4.3 Resultaten emissies

4.3.1 MIRA-benadering

In deze benadering wordt alle energie die afkomstig is van derden (nieuwe WKK’s, restwarmte, elektriciteit) toegekend aan de energiesector. Deze toewijzingsmethode is uniform toegepast voor alle sectoren die deel uitmaken van de toekomstverkenning MIRA 2009. Hierdoor zullen sommige scenario’s nulemissies hebben.

Uit Figuur 18 blijkt dat het referentiescenario de hoogste emissies heeft, ondanks het lagere energieverbruik. Dit is te verklaren door de brandstofkeuze en doordat de emissies niet afgewenteld worden op de energiesector. In de andere scenario’s worden de emissies wel afgewenteld op de

85


energiesector, zodat de glastuinbouw in het visionaire scenario zelfs een nulemissie heeft. Dit zal implicaties hebben voor het emissiebeleid.

Figuur 18: De emissies binnen de verschillende scenario's (MIRA)

4.3.2 De methode voetafdruk

De emissies van de energie uit nieuwe WKK’s, restwarmte en electriciteit opgewekt of verbruikt in de galstuinbouw worden hier teogekend aan de galstuinbouw, bovenop de emissies zoals bepaald volgens de MIRA-methode. Dit leidt tot een voetafdruk voor de glastuinbouw.

In Figuur 19 valt op dat het Europa-scenario en het referentiescenario vrij dicht bij elkaar liggen. Dit komt doordat de glastuinbouw in het Europa-scenario meer energie-intensieve teelten heeft dan het referentiescenario, maar toch nog efficiëntere en schonere technologieën gebruikt.

Men moet echter wel rekening houden met het feit dat het Europa-scenario weldegelijk voldoet aan de doelstellingen (behalve op het vlak van de NMVOS).

Het Visionair scenario heeft lagere emissies over de gehele lijn, ondanks het feit dat het energiegebruik in dit scenario het hoogst is (Figuur 16).

86


Figuur 19: Overzicht van de emissies van de glastuinbouw in 2030 volgens de verschillende scenario's (voetafdruk)

4.3.3 Bespreking emissies

De emissie van de glastuinbouwsector in Vlaanderen in het referentiescenario zal 551,41 kton CO2 bedragen volgens de MIRA-methode. Hierbij moet ook vermeld worden dat de emissies door de WKK’s van derden niet toegerekend worden aan de glastuinbouw, maar aan de energiesector. De andere emissies zijn weergegeven in Tabel 53.

Dit lage getal is opvallend en kan verklaard worden door verschillende zaken: doordat het energiegebruik sterk gedaald is, zijn de gekoppelde emissies aan de brandstoffen ook gedaald. Er is ook een verschuiving van zware stookolie naar aardgas en lichte stookolie aan de gang. Deze brandstoffen hebben een veel lagere uitstoot aan emissies. De verschuiving naar deze brandstoffen is het gevolg van het feit dat deze relatief goedkoop zijn en doordat er geen milieuvergunningen meer worden gegeven aan installaties op zware stookolie.

Daarbij komt ook nog eens dat de emissies die afkomstig zijn van de WKK’s van derden bij de energiesector worden opgeteld.

Indien de WKK’s van derden bij de glastuinbouw worden opgeteld (enkel de emissies van de warmtebehoefte en de elektriciteitsbehoefte), stijgt de CO2-uitstoot naar 938 kton, wat nog steeds een scherpe daling is ten opzichte van het richtjaar 2006. De andere emissies volgens de “voetafdruk” staan weergegeven in Tabel 54.

De totale CO2-emissies bedragen 276 kton in het Europa-scenario 2030. Dit is ongeveer een vierde van de Europese emissiedoelstelling (1023 kton). Deze lage cijfers hebben dezelfde redenen als in

87


88

het referentiescenario: lager energiegebruik, verschuiving naar minder vervuilende energiebronnen en het niet meerekenen van de emissies van WKK’s van derden.

De andere emissiecijfers zijn weergegeven in Tabel 55.

De totalen van de Vlaamse glastuinbouwsector staan in het vet gedrukt met daaronder de emissie-doelstellingen van het Europa-scenario. Uit de resultaten blijkt dat de glastuinbouw voldoet aan alle normen, behalve deze van NMVOS.

Indien de onrechtstreekse emissies van de WKK’s in rekening worden gebracht, bedragen de totale CO2-emissies 935 kton. Dit betekent dat de emissiedoelstellingen van het Europa-scenario nog steeds worden gehaald. Het resultaat voor de andere emissies staat weergegeven in Tabel 56.

De CO2-emissie bedraagt 0 kton in het visionair scenario 2030. Deze reductie komt volledig van de volgende effecten:

het grote aandeel aan restwarmte: deze restwarmte heeft een nul-emissie omdat deze emissies normaal gezien de lucht ingaan terwijl deze warmte in dit geval nuttig kan gebruikt worden;

de emissies van de WKK’s door derden worden niet meegerekend binnen de glastuinbouw, zodat de emissies van deze energiebron gelijkgesteld worden aan nul.

In dit scenario zal ieder glastuinbouwbedrijf een WKK gebruiken waarvan de stroom op het net zal worden gezet, zodat in dit scenario al het energieverbruik bij de energiesector moet worden opgeteld.

De andere emissies zijn weergegeven in Tabel 57.

Indien de onrechtstreekse emissies worden opgeteld, dan bekomen we een cijfer dat verschillend is van nul, maar nog steeds een indrukwekkend resultaat geeft: 433 kton. Hiermee is de doelstelling van het visionaire scenario ruimschoots gehaald. De andere resultaten staan weergegeven in

Tabel 58.


Tabel 53: De emissies per teelt in het referentiescenario volgens de MIRA-methode

Teelttype Opp. (ha)

Energie-verbruik (MJ/m²)

C02-gehalte (g/MJ)

Energie-verbruik (PJ)

CO2-emissie

(kton)

CO (ton)

NOx (ton)

NMVOS (ton)

Stof (ton)

PM10 (ton)

SOx (ton)

CH4 (ton)

N2O (ton)

Warme teelt

vervangen WKK 352,47 1272,23 56,80 4,48 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

blijvend MIX 193,31 1379,53 67,55 2,67 180,15 33,43 186,72 224,03 20,76 16,59 220,85 41,13 0,93

subtotaal 545,78 1310,24 0,00 7,15 180,15 33,43 186,72 224,03 20,76 16,59 220,85 41,13 0,93

Snijbloemen

vervangen WKK 189,10 1225,26 56,80 2,32 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

blijvend MIX 57,06 1328,60 67,55 0,76 51,21 9,50 53,08 63,69 5,90 4,72 62,78 11,69 0,26

subtotaal 246,16 1249,21 0,00 3,08 51,21 9,50 53,08 63,69 5,90 4,72 62,78 11,69 0,26

Energie- extensiever

vervangen MIX 514,98 495,08 67,55 2,55 172,22 31,96 178,50 214,18 19,85 15,86 211,14 39,32 0,89

blijvend MIX 310,85 536,83 67,55 1,67 112,73 20,92 116,84 140,19 12,99 10,38 138,19 25,74 0,58

verplaatst MIX 256,64 202,50 67,55 0,52 35,11 6,51 36,39 43,66 4,05 3,23 43,04 8,02 0,18

subtotaal 1082,48 437,70 4,74 320,06 59,39 331,73 398,03 36,89 29,48 392,37 73,07 1,65

TOTAAL 14,96 551,41 102,32 571,52 685,74 63,56 50,79 676,00 125,89 2,84

89


90

Tabel 54: De rechtstreekse en onrechtstreekse emissies per teelt in het referentiescenario (voetafdruk)

Teelttype

Warme teelt

Opp. (ha)

Energie verbruik (MJ/m²)

C02-gehalte (g/MJ)

Energie-verbruik

(PJ)

CO2-emissie

(kton)

CO (ton)

NOx (ton)

NMVOS (ton)

Stof (ton)

PM10 (ton)

SOx (ton)

CH4 (ton)

N2O (ton)

vervangen WKK 352,47 1272,23 56,80 4,48 254,70 44,84 180,80 83,15 0,90 0,90 0,00 22,42 0,45

blijvend MIX 193,31 1379,53 67,55 2,67 180,15 33,43 186,72 224,03 20,76 16,59 220,85 41,13 0,93

subtotaal 545,78 1310,24 0,00 7,15 434,85 78,27 367,52 307,18 21,66 17,49 220,85 63,55 1,38

Snijbloemen

vervangen WKK 189,10 1225,26 56,80 2,32 131,61 23,17 93,42 42,96 0,46 0,46 0,00 11,59 0,23

blijvend MIX 57,06 1328,60 67,55 0,76 51,21 9,50 53,08 63,69 5,90 4,72 62,78 11,69 0,26

subtotaal 246,16 1249,22 0,00 3,08 182,82 32,67 146,50 106,65 6,37 5,18 62,78 23,28 0,50

vervangen

Energie-extensiever

MIX

514,98

495,08

67,55

2,55

172,22

31,96

178,50

214,18

19,85

15,86

211,14

39,32 0,89

blijvend MIX 310,85 536,83 67,55 1,67 112,73 20,92 116,84 140,19 12,99 10,38 138,19 25,74 0,58

verplaatst MIX 256,64 202,50 67,55 0,52 35,11 6,51 36,39 43,66 4,05 3,23 43,04 8,02 0,18

subtotaal 1082,48 437,70 4,74 320,06 59,39 331,73 398,03 36,89 29,48 392,37 73,07 1,65

TOTAAL 14,96 937,72 170,34 845,75 811,86 64,92 52,15 676,00 159,90 3,52


Tabel 55: Energiegebruik en emissies van de Vlaamse glastuinbouw in 2030 in het Europa-scenario volgens de MIRA-methodologie

Teelttype Energiebron Opp. (ha) Energie-verbruik per teelt (MJ/m²)

Energie-verbruik

(PJ)

CO2 (kton)

CO (ton) NOx (ton)

NMVOS (ton)

Stof (ton)

PM10 (ton)

SOx (ton)

CH4 (ton) N2O (ton)

Vruchtgroenten

wkk (eigen) 189 1272,23 2,40 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

wkk (derden) 378 1272,23 4,81 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

rest 71 1272,23 0,90 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

semigesloten 71 890,56 0,23 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

Snijbloemen

wkk 340 1118,73 3,80 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

Extensievere teelten

mix 821 495,06 4,06 276,18 51,25 286,25 343,46 31,83 25,44 338,58 63,06 1.42

TOTAAL 16,59 276,18 51,25 286,25 343,46 31,83 25,44 338,58 63,06 1.42

DOELSTELLINGEN EUROPA 1023,37 n.b. 1380,24 342,76 641,24 n.b. 617,24 647,44 6,68

91


92

Tabel 56: Energiegebruik en emissies van de Vlaamse glastuinbouw in 2030 in het Europa-scenario, inclusief de indirecte emissies (voetafdruk)

Teelttype Energiebron Opp. (ha)

Energie-verbruik

per teelt (MJ/m²)

Energie-gebruik

(PJ)

CO2 (kton)

CO (ton)

NOx (ton) NMVOS (ton)

Stof (ton) PM10 (ton)

SOx (ton) CH4 (ton) N2O (ton)

Vruchtgroenten

wkk (eigen) 189 1272,23 2,40 136,53 24,04 96,92 44,57 0,48 0,48 0,00 12,02 0.24

wkk (derden) 378 1272,23 4,81 273,06 48,07 193,83 89,14 0,96 0,96 0,00 24,04 0.48

rest 71 1272,23 0,90 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

semigesloten 71 318,06 0,23 12,80 2,25 14,42 5,65 0,05 0,05 0,00 3,15 0.06

Snijbloemen

wkk 340 1225,26 4,17 236,68 41,67 168,01 77,26 0,83 0,83 0,00 20,83 0.42

Extensievere

mix 826 495,08 4,09 276,18 51,25 286,25 343,46 31,83 25,44 338,58 63,06 1.42

TOTAAL 16,59 935,25 167,28 759,44 560,09 34,15 27,76 338,58 123,10 2.62

DOELSTELLINGEN EUROPA 1023,37 n.b. 1380,24 342,76 641,24 n,b, 617,24 647,44 6,68


Tabel 57: Overzicht van de emissies van de Vlaamse glastuinbouw in het visionaire scenario volgens de MIRA-methode

Gewas Technologie Aantal ha Gemiddeld energiegebruik

(MJ/m2)

Energielevering hernieuwbaar

(MJ/m2)

Energielevering WKK

(MJ/m2)

Totale energievraag

(PJ)

CO2 (kton)

CO (ton)

NOx (ton)

NMVOS (ton)

Stof (ton)

PM10

(ton)

SOx (ton)

CH4

(ton) N2O (ton)

Vruchtgroenten

Geclusterd

Restwarmte

348,00

1212,75

100,00

0,00

4,43

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0.00

WKK-derden 270,00 100,00 1224,00 3,44 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

Niet geclusterd

WKK-eigen

Warmtepomp

KWO

162,00

14,00

50,00

100,00

100,00

100,00

1224,00

0,00

0,00

2,06

0,04

0,16

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0.00

0.00

0.00

BEO 30,00 100,00 0,00 0,10 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

Aardwarmte 50,00 100,00 0,00 0,63 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

Totaal 924,00 10,86 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

Sierteelt

Niet geclusterd

WKK-eigen gas

WKK-biobrandstof WKK-hout

275,00

75,00

50,00

1225,26

100,00

100,00

100,00

1074,00

1074,00

1074,00

3,37

0,92

0,61

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0.00

0.00

0.00

Totaal 400,00 4,90 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0.00

Energie-extensiever

Geclusterd

Restwarmte:

90,00

495,08

100,00

0,00 0,45

0,00

0,00

0,00 0,00

0,00

0,00

0,00 0,00

0.00

Niet gelcusterd

WKK-eigen gas


50,00

75,00

50,00

100,00

100,00

100,00

300,00

300,00

300,00

0,25

0,37

0,25

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0.00

0.00

0.00

Totaal

Warmtepomp

286,00

551,00

100,00

0,00 0,36

1,67

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0.00

0.00

TOTAAL

VISIONAIRE DOELSTELLINGEN

1875,00

17,43

0,00

845,00

0,00

0,00

0,00 0,00

0,00

0,00

0,00

432,00

0.00

7,00

93


94

Tabel 58: Overzicht van de rechtstreekse en onrechtstreekse emissies van de Vlaamse glastuinbouw in het visionaire scenario (voetafdruk)

Gewas Technologie Aantal ha

Gemiddeld energiegebruik

(MJ/m2)

Energielevering hernieuwbaar

(MJ/m2)

Energie-levering

WKK (MJ/m2)

Totale energie-

vraag (PJ)

CO2 (kton)

CO (ton)

NOx

(ton) NMVOS

(ton) Stof (ton)

PM10 (ton)

SOx (ton)

CH4

(ton) N2O (ton)

Vruchtgroenten

Geclusterd

Restwarmte

348,00

1212,75

100,00

0,00

4,43

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0.00

WKK-derden 270,00 100,00 1224,00 3,44 195,11 34,35 138,50 63,69 0,69 0,69 0,00 17,18 0.34

Niet geclusterd

WKK-eigen

Warmtepomp

KWO

162,00

14,00

50,00

100,00

100,00

100,00

1224,00

0,00

0,00

2,06

0,04

0,16

117,07

0,00

0,00

20,61

0,00

0,00

83,10

0,00

0,00

38,22

0,00

0,00

0,41

0,00

0,00

0,41

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

10,31

0,22

0,80

0.21

0.00

0.00

BEO 30,00 100,00 0,00 0,10 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,48 0.00

Aardwarmte 50,00 100,00 0,00 0,64 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 3,18 0.00

Totaal 924,00 10,86 312,18 54,96 221,60 101,91 1,10 1,10 0,00 32,16 0.55

Sierteelt 1225,26

Niet geclusterd

WKK-eigen gas


275,00

75,00

50,00

100,00

100,00

100,00

1074,00

1074,00

1074,00

3,37

0,92

0,61

114,83

0,00

0,00

20,22

5,51

3,68

129,39

27,57

18,38

50,66

1,38

0,92

0,40

2,76

1,84

0,40

2,76

1,84

0,00

52,38

34,92

10,11

5,51

3,68

0.20

0.33

0.22

Totaal 400,00 4,90 114,83 29,41 175,34 52,96 5,00 5,00 87,30 19,30 0.75

Energie-extensiever

Geclusterd

Restwarmte:

90,00

495,08

100,00

0,00

0,45

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0.00

Niet geclusterd

WKK-eigen gas


50,00

75,00

50,00

100,00

100,00

100,00

300,00

300,00

300,00

0,25

0,37

0,25

8,44

0,00

0,00

1,49

2,23

1,49

9,51

11,14

7,43

3,72

0,56

0,37

0,03

1,11

0,74

0,03

1,11

0,74

0,00

21,16

14,11

0,74

2,23

1,49

0.01

0.13

0.09

Totaal

Warmtepomp

286,00

551,00

100,00

0,00 0,35

1,67

0,00

8,44

0,00

5,20

0,00

28,07

0,00

4,65

0,00

1,89

0,00

1,89

0,00

35,27

0,00

4,46

0.00

0.24

TOTAAL

VISIONAIRE DOELSTELLINGEN

1875,00

17,43

435,44

845,00

89,57

425,01

159,52

7,98

7,98

122,57

55,91

432,00

1.54

7,00


4.4 Emissies versus emissiedoelstellingen

4.4.1 Samenvattende figuren van de emissieresultaten volgens de MIRA-benadering

In de Figuur 20 en Figuur 21 staan voor het Europa- en het Visionair scenario de emissies weergegeven ten opzichte van de respectievelijke scenariodoelstellingen. Enkel de rechtstreekse emissies zijn daarbij weergegeven.

Hieruit blijkt dat enkel de NMVOS-doelstelling (NMVOS = CxHy) in het Europa-scenario net niet gehaald zal worden. Het Visionair scenario heeft nul emissies.

Figuur 20: De emissies van het Europa-scenario t.o.v. de respectievelijke doelstellingen (MIRA)

95


Figuur 21: De emissies van het Visionair scenario t.o.v. de respectievelijke doelstellingen (MIRA)

4.4.2 Samenvattende figuren van de emissieresultaten volgens de voetafdruk

In Figuur 22 staan de gerealiseerde emissies weergegeven van het Europa-scenario ten opzichte van de doelstellingen, waarbij nu is rekening gehouden met de onrechtstreekse emissies.

Uit de figuur blijkt dat de glastuinbouw aan alle doelstellingen voldoet, behalve voor de emissies van NMVOS (CxHy). De reden is dat deze emissies bij aardgas vrij hoog liggen. Ook de CO2-uitstoot ligt nu veel dichter bij de doelstelling.

In Figuur 23 visualiseert de gerealiseerde emissies van het visionaire scenario ten opzichte van de scenariodoelstellingen, eveneens met inbegrip van de onrechtsreekse emissies.

Ook in deze situatie is duidelijk dat de glastuinbouw ruimschoots aan de doelstellingen in 2030 zal voldoen.

96


Figuur 22: Gerealiseerde emissies ten opzichte van de emissiedoelstellingen in het Europa-scenario (voetafdruk)

Figuur 23: Gerealiseerde emissies ten opzichte van de emissiedoelstellingen in het Visionair scenario (voetafdruk)

97


4.5 Conclusies uit de modelresultaten

Indien de emissiewetten strenger worden, zal een integrale aanpak over alle sectoren noodzakelijk zijn. Uit de voorgaande berekeningen blijkt dat de sectoren er alles aan zullen doen om de emissies op andere sectoren af te wentelen. Dit betekent dat een onderzoek naar de reductiekosten voor de verschillende sectoren interessant kan zijn om realistische inschattingen te kunnen maken van het toekomstige energieverbruik. Zo is er de vraag wat men moet doen met restwarmte: ze van in het begin vermijden, of de restwarmte valoriseren. Dit is een vrij normatieve discussie die geen deel uitmaakt van deze studie past, maar waar zeker rekening mee zal moeten worden gehouden. Het is een discussie tussen de “from cradle to cradle”-methode en het maximaal valoriseren van de inputs.

Verschuivingen in de teelten in de glastuinbouw hebben een zeer grote impact op het energiegebruik van de glastuinbouw in Vlaanderen. Door het aandeel aan energie-intensieve teelten te vergroten of te verminderen kan het energiegebruik respectievelijk sterk stijgen of dalen.

Technologische vooruitgang maakt efficiëntieverbetering mogelijk. De vraag die daarbij moet gesteld worden is in hoeverre alles nog efficiënter kan verlopen. Zo zijn schermen vroeger ook gebruikt tijdens de hoge energieprijzen in de jaren ‘80. De prijsdaling van de olie heeft er echter voor gezorgd dat deze BBT’s niet meer werden toegepast. Met de huidige technologieën voor energiereductie en met de huidige hoge brandstofprijzen wordt nog een reductie mogelijk geacht van 15 à 20 %.

Met de nieuwe techniek van de gesloten kas is een nog grotere reductie mogelijk van 70 %. Deze technologie staat echter nog niet op punt en heeft het probleem dat de investeringen in de koude/warmte-opslag nog zeer hoog zijn. Nederland zit momenteel volop te focussen op deze technologie, zodat de ontwikkeling van dit serretype zeer snel kan verlopen. Dit systeem lijkt veelbelovend te zijn. Dat is zeker het geval indien de stroom die nodig is voor deze warmtepompen op een hernieuwbare manier kan geleverd worden.

Restwarmte lijkt een interessante manier om de emissies van de glastuinbouw te reduceren. Een van de moeilijkheden van deze technologie is echter dat de glastuinbouw afhankelijk is van de gekoppelde bedrijvenzone. Zo zal een economische recessie het risico kunnen verhogen op de stopzetting van de fabriek die de warmte levert aan de serre. Het glastuinbouwbedrijf zal ook onrechtstreeks nog steeds afhankelijk zijn van de fossiele brandstoffen, tenzij de warmteleverende bedrijven hernieuwbare energiebronnen zullen gebruiken. Hierbij rijst de vraag hoeveel restwarmte er beschikbaar zal zijn uit deze hernieuwbare energiebronnen. Momenteel is er genoeg restwarmte beschikbaar om 10 maal aan de totale energiebehoefte van de glastuinbouw te voldoen (in het referentiescenario).

WKK’s verhogen de efficiëntie van de elektriciteit- en warmteproductie, maar zullen enkel populair blijven bij een actief beleid en het grote prijsverschil tussen gas en elektriciteit.

Uit alle scenario’s valt echter op dat er nog grote reducties mogelijk zijn in de glastuinbouw. Een actief beleid en een sector die voldoende kapitaal heeft om te kunnen investeren in duurzame technologieën, tezamen met een actief wetenschappelijke ondersteuning in energiebesparende technieken, kan het visionaire scenario tot een realiteit maken.

98


5 Trajectschets voor een transitie richting visionaire doelstelling

Bij deze beschouwingen wordt dieper ingegaan op wat nodig is om het visionaire scenario te realiseren of in elke geval in de richting van het visionaire scenario te evolueren. Daarbij wordt aandacht besteed aan volgende aspecten: stapsgewijze aanpak voor het realiseren van de ambities, benodigd instrumentarium, financiering, regelgeving en andere factoren.

In deze trajectschets zal herhaaldelijk gerefereerd worden aan de situatie in Nederland. Het is daarbij niet de bedoeling deze situatie als enig zaligmakende oplossing te bezien. De Vlaamse glastuinbouw situeert zich immers in een ander speelveld. Anderzijds is het toch wel zo dat de ontwikkelingen in Nederland voor Vlaanderen interessanter zijn dan deze die zich elders in de wereld op dit vlak voordoen. Het is dus in elk geval een goed idee zich daaraan te spiegelen, maar uiteraard in het besef dat Vlaanderen zijn eigen pad moet kiezen.

5.1 Stappenplan

Stap 1 is in elk geval het definitief vastleggen van de globale ambities, in samenspraak met de sector.

Stap 2 is het vertalen van de globale ambities in deelambities. Dergelijke deelambities kunnen zich situeren op verschillende vlakken. Voor elk van de deelambities worden dan transitiepaden uitgewerkt. Per transitiepad wordt bezien welke aanpak of technologie vereist is en worden tussentijdse streefdoelen vastgelegd. Deze hele oefening gebeurt uiteraard ook in samenspraak met de sector.

In Nederland zijn bijvoorbeeld 7 transitiepaden afgesproken, namelijk voor zonne-energie, aardwarmte, biobrandstoffen, teeltstrategieën en energiearme rassen, licht, duurzame(re) elektriciteit en duurzame(re) CO2. Deze transitiepaden zijn uitgewerkt binnen het Programma “Kas als Energiebron”. Dat is het beleids- en uitvoeringsprogramma voor aanzienlijke reductie van de CO2-emissies en sterk verminderde afhankelijkheid van fossiele energie voor de glastuinbouw in 2020. Het tuinbouwbedrijfsleven (LTO Glaskracht Nederland), het Productschap Tuinbouw en het Ministerie van LNV zijn initiatiefnemers, trekkers en financiers van het programma. Bij het proces worden ook kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties actief betrokken. De noodzaak voor het samenwerkingsproces wordt gevoed door: kostprijsontwikkelingen en twijfels over de voorzieningszekerheid van aardgas, noodzaak tot vermindering van de afhankelijkheid van aardgas (fossiele brandstof), noodzaak tot vermindering van de CO2-uitstoot en voor blijvend draagvlak voor de glastuinbouw in Nederland.

In 2007 heeft de Nederlandse glastuinbouwsector, ondersteund door het Ministerie van LNV, de ambitie aanzienlijk aangescherpt:

in nieuw te bouwen kassen wordt in 2020 klimaatneutraal geteeld;

in nieuw te bouwen kassen is in 2020 het gebruik van fossiele brandstoffen sterk gereduceerd;

de glastuinbouw is daarnaast ook leverancier van duurzame warmte en elektriciteit in 2020;

de CO2-emissie is in 2020 verminderd met minstens 30 % ten opzichte van 1990. Dat is 10 % meer dan de Europese doelstelling. Gedacht wordt, als alles meezit, aan een reductie tot -45 %.

Het realiseren van deze ambities worden ook door de overheid gemonitord. Als zij niet gehaald worden, moet aanvullend beleid worden ontwikkeld of het convenant worden bijgesteld. Sancties zijn hier voorlopig niet aan de orde.

Stap 3 is het vertalen van de uiteindelijke en tussentijdse streefdoelen per transitiepad in concrete acties. Daarvoor wordt jaarlijks een programma uitgewerkt. Eenmaal het proces loopt, wordt ook jaarlijks gerapporteerd over de acties en ervaringen van het voorbije jaar.

Stap 4 maakt onlosmakelijk deel uit van het stappenplan en zit deels verweven in de twee vorige. Het betreft het identificeren van de randvoorwaarden, van de mogelijke obstakels en van de factoren die de uitvoering kunnen afremmen of belemmeren. Ook hiervoor moet een planning worden uitgewerkt en worden vastgelegd tegen welke datum men welke horde wenst genomen te zien.

99


Tegen wanneer moet bijvoorbeeld: welk onderzoek (technisch, economisch, markt) zijn opgestart/uitgevoerd? een bepaalde haalbaarheidsstudie of stakeholderanalyse zijn gerealiseerd? transitiecoalities gevormd zijn? regelgeving en vergunningenbeleid beter zijn afgestemd? het subsidiekader zijn aangepast? een demoproject zijn afgerond? gecommuniceerd zijn over bepaalde transities? een pilootproject zijn opgestart voor energienetwerken met derden? de verkennende inventaris voltooid zijn voor de ontwikkeling van nieuwe glastuinbouwgebieden? …

5.2 Instrumentarium

Het uitvoeren van een beleids- en uitvoeringsprogramma om de ambities te realiseren vergt de inzet van een aantal instrumenten.

Welke instrumenten deel uitmaken van het proces, moet uiteraard worden gekozen. Om volgende instrumenten lijkt men in elk geval niet omheen te kunnen: onderzoek; demonstratieprojecten; communicatie; financiële en organisatorische kaders en ondersteuning.

In Nederland maken volgende 2 instrumenten ook deel uit van het pakket: ontwerpwedstrijd Energieproducerende Kas; ondernemersplatforms.

Het is zeker nuttig om te beseffen dat het de ondernemers zijn die op (korte) termijn de ambitieuze sectordoelen moeten gaan realiseren. Betrokkenheid van ondernemers bij de koers van het programma, draagvlak en implementatie is dan ook van groot belang.

5.3 Financiering

De vragen die zich daarbij stellen zijn: wat moet er gefinancierd worden? wat kost het en wie financiert?

Uiteraard situeren deze vragen zich binnen een budgettair kader.

Wat moet er gefinancierd worden?

Het realiseren van overheidsbeleid, ter omzetting van eigen of supranationale regelgeving met betrekking tot het halen van milieu- en emissiedoelstellingen, vereist een gepast (voldoende groot) financieringsinstrument. Het gaat hier immers onder meer om het ombuigen (stimuleren of afremmen) van trends, het teweegbrengen van verandering in de mentaliteit van burgers en economische operatoren, het uitvoeren van kapitaalsintensieve projecten door glastuinbouwers of door toeleveraars of afnemers van energieproducten.

In een context van afbouw van het overheidsapparaat en deregulering is dergelijke steun niet vanzelfsprekend. Er moet daarom naast het respecteren van officiële engagementen zeker verwezen worden naar onder meer: het belang van een nationale voedselproductie (voedselzekerheid), het handhaven van de concurrentiepositie, de nood en het belang van innovatie voor het behoud van de welvaart op lange termijn, de energievoorziening en het reduceren van de afhankelijkheid daarvoor …

In geval de overheid heil ziet in bepaalde technologieën, zoals bijvoorbeeld geothermie, boorgat-energieopslag of koude-warmteopslag en zij deze technologieën breder wil toegepast zien, dan zullen

100


de voorlopers gezien de erg hoge investeringskost en de “early adopter”-risico’s financiële ondersteuning nodig hebben.

Een voorbeeld uit Nederland (persbericht van 15 augustus 2008): Minister Verburg van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit stelt een aantal maatregelen voor om de glastuinbouwsector sneller energiezuiniger te maken. In 2009 komt er een regeling waardoor tientallen tuinders die grondboringen voor aardwarmte laten uitvoeren minder financieel risico lopen (noot: de kostprijs van zo een boring wordt op 2 miljoen euro geschat, wat het faillissement van het bedrijf zou kunnen betekenen, wanneer de boring niet het gewenste resultaat oplevert) . Ook wordt in 2009 een regeling opengesteld waarbij ondernemers die samen een energienetwerk maken, subsidie kunnen krijgen. Zo zijn er initiatieven waarbij tuinders woonwijken van energie voorzien.

Volgende elementen lijken potentieel te hebben om deel uit te maken van een financieringsinstrument voor de Vlaamse glastuinbouw:

Begeleidingsprogramma begeleidingsteam, onderzoek, demoprojecten, praktijkondersteuning door kennisinstellingen, communicatie.

Onrendabele top risico-afdekking, wetenschappelijke/technische begeleiding.

Investeringen kleinere (kleinere BBT’s worden nu al gesubsidieerd uit het VLIF-budget), grote (apart budget te voorzien).

Duurzame(re) energie accijnsvoordelen voor duurzaam (eventueel budgetneutraal als accijnsvoordelen voor duurzaam

gecompenseerd door accijnsnadelen voor minder duurzaam); in geval geen accijnzen worden geheven (landbouw), kan gedacht worden aan het wél heffen van accijnzen op niet duurzame energiebronnen.

WKK-certificaten; GSC (Groene Stroom Certificaten), bijvoorbeeld voor bio-WKK’s (maar ook voor bijvoorbeeld het

opwekken van groene stroom uit zonne-energie); GWK (Groene Warmte Certificaten) (toekomst); Restwarmtecertificaten: deze kunnen een noodzakelijke hefboom zijn om koppeling te bekomen

tussen industrie en landbouw voor de levering van restwarmte (die niet noodzakelijk groen van oorsprong is). Hoe overtuig je immers de potentiële industriële partners om hun restwarmte te verkopen aan glastuinbouwers (en daarvoor ook infrastructuur aan te leggen)?

Wat kost het en wie financiert?

Het ramen van deze kosten maakt geen deel uit van deze scenario-oefening en hier zal dan ook verder niet op worden ingegaan.

De middelen die Vlaanderen (sector en overheid) kan mobiliseren zijn uiteraard veel kleiner dan in Nederland. Bovendien gaat in Vlaanderen om iets meer dan 2.000 ha glastuinbouw, tegenover meer dan 10.000 ha in Nederland. Een kort overzicht van het Nederlandse budgettaire kader kan evenwel inspirerend werken.

Het Productschap Tuinbouw zet voor het Programma Kas als Energiebron een budget in van 4 miljoen euro per jaar. Het Ministerie van LNV draagt een zelfde bedrag bij. Samen maakt dat dus 8 miljoen euro per jaar.

Met Ministerie van LNV heeft 145 miljoen euro als investeringssubsidie beschikbaar gesteld voor 2007 t/m 2009 (iets meer dan 48 miljoen euro op jaarbasis) voor drie stimuleringsmaatregelen: de MEI-

101


regeling (Marktintroductieregeling Energie Innovaties), de energienetwerkenregeling en de IRE-regeling (Investerings-Regeling Energiebesparing glastuinbouw). Het werkprogramma “Schoon en Zuinig” gaat uit van aanvullende fondsen voor de uitvoering van een ambitieuze innovatieagenda en van een extra budget van 58 miljoen euro voor de drie bovengenoemde stimuleringsmaatregelen.

Over de drie beschouwde jaren zou dit neerkomen op een totaal budget van 75,67 miljoen euro (8 + 48,33 + 19,33) per jaar.

5.4 Regelgeving

Regelgeving: een kwestie van zalven en slaan, binnen een gedefinieerd kader.

Aflijnen van het speelveld

Regelgeving situeert zich op verschillende administratieve niveaus: Europees, nationaal en Vlaams. Soms is ook het gewestelijk/lokale niveau van belang, bijvoorbeeld op het vlak van ruimtelijke ordening.

Voor de glastuinbouw is in het kader van deze scenario-oefening vooral de regelgeving van belang met betrekking rond energie en klimaat en rond water. Deze regelgeving geeft het “kader” aan waarbinnen de sector kan bewegen en waarbinnen hij moet evolueren.

Knelpunten in wet- en regelgeving

Vooral op het vlak van ruimtelijke ordening zijn de meningen van de geraadpleegde experten unaniem: deze wordt als erg beperkend ervaren voor de clustering van landbouwbedrijven in nieuwe glastuinbouwzones.

Daarnaast moet naar verluidt ook de regelgeving worden herbeken voor de inplanting van glastuinbouw in industriegebied. Er zou dienen bepaald te worden onder welke voorwaarden dit moet mogelijk zijn.

Ook naar de voorwaarden waaraan glastuinbouw moet voldoen om ingeplant te kunnen worden in landbouwgebied moet opnieuw worden gekeken. Aanpassingen moeten rekening houden met de vraag voor een maatschappelijk aanvaardbare inplanting.

In geval het vergunningenbeleid zou wijzigen, moet de regelgeving daarop worden afgestemd.

Vergunningenbeleid

Met het vergunningenbeleid heeft de overheid een belangrijk instrument in handen om bepaalde ontwikkelingen te stimuleren of te ontmoedigen.

Zo kan bijvoorbeeld op het vlak van stookinstallaties worden ingegrepen door geen vergunningen af te leveren voor bijvoorbeeld nieuwe stookinstallaties op zware stookolie of steenkool. Binnen het regelgevende kader kunnen vergunningen ook niet worden verlengd indien de installaties niet meer voldoen aan de aangescherpte regels. Emissienormen kunnen zo hoog gesteld worden dat bepaalde technologieën niet meer bruikbaar zijn.

Bij wijzigend beleid worden veelal overgangsperiodes en –regelingen voorzien.

Het vergunningenbeleid zou de overheid ook moeten toelaten om gewenste ontwikkelingen te bespoedigen.

Subsidieregelingen

De voornaamste subsidieregeling voor de glastuinbouw is deze die gestalte wordt gegeven via het Vlaamse Landbouwinvesteringsfonds. Het gaat met name om investeringssubsidie of rentesubsidie op leningen voor het realiseren van investeringen. Afhankelijk van het soort investeringen, ligt het subsidiepercentage hoger of lager.

102


Het VLIF-kanaal heeft zich in het verleden als erg nuttig bewezen voor het ondersteunen van de concurrentiekracht van de Vlaamse landbouw.

Naar de toekomst toe en binnen de glastuinbouwproblematiek, zijn enkele bedenkingen wellicht op zijn plaats:

Het is niet zeker of deze subsidieregeling na 2013 (einde huidige programmeringsperiode voor EU-plattelandsbeleid) in zijn huidige vorm kan blijven bestaan; indien nodig moeten tijdig alternatieven worden uitgewerkt.

Het lijkt nuttig om te bezien of een meer gerichte steun, voor een bepaald type investeringen, niet moet de voorkeur krijgen op de huidige “breed spectrum”-aanpak, met differentiatie van het steunpercentage.

In deze optiek, in geval de glastuinbouw als een nuttig instrument wordt gezien om bepaalde milieudoelstellingen te halen, kunnen hier meer subsidies aan gekoppeld worden, ten nadele van andere sectoren.

Onder het huidige subsidieregime wordt vastgesteld dat WKK’s ook steungerechtigd zijn. Dat is op zich een goed idee, omdat deze technologie zeker in de introductiefase een zetje in de rug nodig heeft. Wel blijkt dat het hier soms om erg kapitaalintensieve investeringen gaat, waardoor de beschikbare fondsen snel opraken: budgetten moeten worden verhoogd, steunpercentages worden verlaagd, de afhandeling van de dossiers laat langer op zich wachten.

Daarom wordt voorgesteld een bijkomend financieringsinstrument te voorzien, met een apart budget, voor grote (grens te bepalen) investeringen die gericht zijn op energie. Extra beleidsopties zullen extra middelen vergen. Dat zal ook snel duidelijk worden wanneer technologieën als bijvoorbeeld geothermie, koude-warmteopslag of boorgat-energieopslag moeten ondersteund worden. Deze technologieën zijn immers nog een stuk kapitaalsintensiever dan de huidige WKK’s.

De koppeling met landbouw blijft uiteraard, wanneer het om een landbouwbedrijf gaat dat deze technologie wil toepassen. Wanneer zo een landbouwbedrijf echter groene stroom, groene warmte of eventueel zelfs groen gas gaat leveren aan anderen, worden ook andere beleidsdomeinen bij de zaak betrokken: leefmilieu, energie … Het kader wordt dus breder, waardoor wellicht ook een bredere financiële ondersteuning vanuit deze domeinen kan worden geambieerd.

Eenmaal het kader breder opengetrokken, kan dit financieringsinstrument ook worden gebruikt voor het stimuleren van de realisatie van warmtenetwerken. Ter informatie: in Nederland wordt daaromtrent tegen 2009 een regeling uitgewerkt. Ook het transport van duurzame(re) CO2 ten behoeve van de glastuinbouw zou onder deze noemer kunnen vallen.

Tenslotte kan nog verwezen worden naar de Nederlandse VAMIL-regeling (Willekeurige (vroeger Variabele) afschrijving milieu-investeringen). Het doel van deze regeling is het stimuleren van milieu-investeringen die in het belang zijn van de bescherming van het Nederlandse milieu. Dit gebeurt door een bepaald percentage van de investering aftrekbaar te maken van de fiscale winst en doordat bepaalde milieu-investeringen en energievoorzieningen fiscaal vrij (willekeurig) afgeschreven kunnen worden. Dit levert een rente- en liquiditeitsvoordeel op. De regelingen zijn bedoeld voor ondernemers die in Nederland inkomsten- of vennootschapsbelasting betalen. Het aspect van de VAMIL dat in deze context van belang is, is het feit dat deze regeling een liquiditeits- en rentevoordeel biedt, doordat de afschrijving naar voren kan worden geschoven en de heffing wordt uitgesteld. Afschrijvingen kunnen dus hoger zijn in jaren waarin meer winst wordt gemaakt. Gezien de technologische ontwikkelingen binnen de glastuinbouw en de kostprijs van de investering daarin, zou kunnen bezien worden of daarvoor voor grote investeringen financiële ruimte is.

5.5 Andere factoren

Relatie landbouw – tuinbouw – glastuinbouw

De relatie landbouw – tuinbouw – glastuinbouw is aan hernieuwing toe. Deze relatie is blijkbaar vertroebeld, in de discussie vooral omwille van de landschappelijke impact van de glastuinbouw, die in bepaalde gebieden inderdaad belangrijk is en versterkt wordt door de versnippering ervan. Misschien wordt ook de professionalisering van de glastuinbouw wel wat benijd.

103


Daarnaast gaat het echter in de eerste plaats om de grond. Sommige landbouwmiddens lijken te zeggen dat glastuinbouw geen landbouw is en dus ook maar geen landbouwgrond moet inpalmen. Die moet voor de landbouw (sensu stricto) gereserveerd blijven!

Deze relatie moet daarom duidelijk anders gedefinieerd worden en deze voornamelijk interne discussie moet anders worden gevoerd. Er moet vooral gekeken worden hoe gezamenlijke initiatieven tot successen en beter verstandhouding kunnen bijdragen.

De traditionele landbouw mag ook niet vergeten dat de glastuinbouw met 0,35 % van de oppervlakte (dure) cultuurgrond ongeveer 45 % van de productiewaarde vertegenwoordigt van de tuinbouwsector en bijna 15 % van de primaire productiewaarde van de Vlaamse land- en tuinbouw in zijn geheel. Daarnaast is de glastuinbouw binnen de sector een belangrijke werkgever. Hij past ook goed in ons relatief milde klimaat.

Er mag dus zeker een beetje plaats voor deze sector overblijven, vooral als voldoende aandacht wordt besteed aan landschappelijke integratie of op plaatsen waar het landschap niet wordt bedreigd.

Met een knipoog naar de subsidieregelingen moet in dit verband gepleit worden voor het behoud of het verhogen van de middelen voor de afbraak van in onbruik geraakte geïsoleerde en verouderde serres.

Ook het bij elkaar brengen van verspreide glasopstanden kan zeker landschappelijke meerwaarde opleveren.

Glastuinbouw als bondgenoot

Een aantal jaren geleden werd de glastuinbouw vooral afgeschilderd als vervuiler: hoog energiegebruik, energiebronnen met veel emissies, groot waterverbruik, veel plantenbeschermingsmiddelen …

Ondertussen is de situatie in deze sector sterk gewijzigd, hoewel toch ook nog een en ander moet gebeuren. De glastuinbouw evolueert naar een energieneutrale en zelfs energieproducerende sector, die vooral gebruik maakt van hemelwater en dit zoveel mogelijk recirculeert en waarbij veel aandacht gaat naar milieubewuste en geïntegreerde teelt.

Door het produceren van (groene) energie voor anderen (in eerste instantie onder vorm van warmte of stroom), kan de glastuinbouw bijdragen tot het realiseren van milieudoelstellingen van anderen: gemeenten, kleine bedrijven, gezinnen …

Het wordt tijd de mogelijkheden van zo een partnerschap verder te ontginnen. Als de glastuinbouw als bondgenoot wordt gezien, bijvoorbeeld als goedkope(re) warmteleverancier voor gezinnen, wordt het allicht ook eenvoudiger om kleinere tuinbouwclusters in te planten.

Zo een partnerschap begint in elk geval met een dialoog: tussen glastuinbouwers, andere ruimtelijk betrokkenen en locale besturen. Maar ook de centrale overheden (beleid), relevante maatschappelijke organisaties (beroepsorganisaties), onderzoek en bedrijfleven mogen niet ontbreken, zeker wanneer grotere warmtenetwerken moeten tot stand komen. De rol van de politiek is meestal primordiaal.

Terloops wordt vermeld dat het bij grotere warmtenetwerken volgens de experten belangrijk is om een systeem te ontwikkelen met veel leveranciers en veel afnemers van warmte. Dit is nodig voor de stabiliteit van het netwerk: het wegvallen van een leverancier of een klant hoeft dan niet meteen tot onevenwichten te leiden.

De in vorige rubriek besproken problematiek van enerzijds verouderde en anderzijds verspreide glasopstand is zeker ook onderdeel van het maatschappelijke debat over de functie van de glastuinbouw en zijn landschappelijke integratie.

Communicatie en kennisverspreiding

104


Traditiegetrouw kunnen wij Vlamingen van de Nederlanders iets leren op dit vlak. Het is niet voldoende de kennis te hebben: ze moet ook verspreid worden door er op de juiste wijze over te communiceren.

Binnen het Programma Kas als Energiebron wordt sterk ingezet op kennisoverdracht en kennistoepassing. Belangrijke instrumenten en projecten daarvoor zijn onder andere (actiepunten voor 2008):

ontwikkelen en stimuleren demoprojecten in de praktijk;

monitoring van de kengetallen van de demoprojecten;

Innovatie- en Democentrum;

platforms voor kennisuitwisseling tussen glastuinbouwers binnen de transitiepaden “zonne-energie”, “biobrandstoffen” en “licht”. Mogelijk wordt een platform “aardwarmte” gestart. Eerder was zo een platform al in het leven geroepen voor de “semi-gesloten kas”;

de website www.energiek2020.nu;

discussiebijeenkomsten voor ondernemersgroepen. Eerder zijn er in 2007 bijvoorbeeld telersbijeenkomsten geweest over onder andere aardwarmte en WKK.

105

http://www.energiek2020.nu/


6 Samenvatting

Deze milieutoekomstverkenning voor de glastuinbouw past binnen de uitwerking van het tweede scenariorapport voor Vlaanderen, MIRA 2009. Dit rapport moet dienen voor de wetenschappelijke onderbouwing van het nieuwe Milieubeleidsplan 2011-2015.

Zoals decretaal vastgelegd moet het MIRA-rapport een beschrijving geven van de verwachte ontwikkelingen van het milieu bij ongewijzigd beleid en bij gewijzigd beleid volgens een aantal relevant geachte scenario’s. Volgens de blauwdruk werd gekozen om drie beleidsscenario’s te ontwikkelen: het referentie- of referentiescenario (Business As Usual) zonder nieuw beleid, het Europa-scenario (met bijkomende maatregelen om de Europese doelstellingen te halen) en het zogenaamde visionaire scenario (met drastische/visionaire/transitiemaatregelen nodig om langetermijndoelstellingen te halen).

Dergelijke scenario-oefening gebeurt traditiegetrouw voor alle relevante maatschappelijke clusters, zoals huishoudens, industrie, energie, transport, handel en diensten en landbouw. Binnen de landbouwsector wordt ditmaal een bijkomende scenario-oefening uitgevoerd voor de glastuinbouw. Dat is nuttig omdat de glastuinbouw binnen deze sector een grote verbruiker is van energie en water. Bij energie moet daarbij rekening gehouden worden met de daarbij horende emissie van broeikasgassen en andere polluenten.

Aanpak

Gezien het erg korte tijdsbestek waarin deze studie moest verwezenlijkt worden, is voor een pragmatische aanpak gekozen.

Vanuit een analyse van de socio-economische en milieukenmerken van de glastuinbouw en een aantal daaruit af te leiden evoluties, zijn een reeks gestandaardiseerde gesprekken gevoerd met experten. Daarbij is telkens gepoogd om gebruik te maken van de specifieke expertises en is gaandeweg gewerkt aan het verder ontwikkelen van het visionaire scenario. De experten werden ook actief betrokken bij het definiëren van bepaalde noodzakelijke aannames.

Na de expertenronde zijn de scenario’s verder uitgewerkt en ingebouwd in een rekenbladmodel. Dit model is tevens gekalibreerd ten aanzien van gevalideerde energiecijfers. De resultaten van de berekeningen alsook het ruwe rapport zijn daarna besproken in een daarvoor georganiseerde klankbordsessie, waarop de experten opnieuw zijn uitgenodigd. De aanbevelingen van de klankbordgroep zijn dan zoveel mogelijk meegenomen bij de definitieve uitwerking van het wetenschappelijke rapport.

Beschrijving van de glastuinbouwsector

Het eerste hoofdstuk is gewijd aan een uitvoerige beschrijving van de glastuinbouwsector, met als referentiejaar 2006. Deze informatie moest toelaten de sector te karakteriseren en een aantal parameters te kwantificeren om deze te kunnen integreren in het voor de scenario-oefening te genereren model.

Naast de beschrijving van de socio-economische kenmerken van de glastuinbouw anno 2006 is aandacht besteed aan de evolutie van enkele daarvan: aantal bedrijven, areaal, relatief belang van de subsectoren (groenteteelt, fruitteelt en sierteelt), relatief belang van de teelten binnen de subsectoren en te verwachten evoluties algemeen.

Binnen de context van deze opdracht is informatie over de milieukenmerken van de Vlaamse glastuinbouw gedetailleerd aan bod gekomen. Voor 2006 is gekeken naar: het energiegebruik, de verdeling van het energiegebruik over de subsectoren en volgens energiebron, de emissies die daaraan moeten gekoppeld worden, de stookinstallaties, de ouderdom van de glasopstand, de gebruikte energiebron in functie van de ouderdom van de serres en van de teelt, het gebruik van assimilatieverlichting en van een aantal energiebesparende technieken. Verder is gekeken naar de evolutie van zowel het totale energieverbruik in de glastuinbouw als van het gebruik van primaire energiedragers.

106


Vanuit milieuperspectief zijn tevens gegevens verzameld over het watergebruik en het gebruik van bestrijdingsmiddelen in relatie tot de druk op het waterleven. De bevraagde experten hebben aangegeven dat de glastuinbouw anno 2030 maximaal gebruik zal maken van hemelwater en de voor die tijd beoogde goede waterkwaliteit zonder grote problemen moeten kunnen halen. Bij de uitwerking van de scenario’s is deze problematiek dan ook niet verder in aanmerking genomen.

Omwille van zijn grote energiebehoefte is de glastuinbouw erg kapitaalsintensief en is hij dat des te meer in tijden van hoge energieprijzen. Het was daarom interessant om informatie te verzamelen over het investeringsklimaat: gegevens over geïnstalleerde energiebronnen en energiebesparende maatregelen. In dezelfde context is ook ingegaan op het onderzoeksklimaat: onderzoeksprojecten die net afgelopen, lopende of gepland zijn om het energievraagstuk efficiënter en milieuvriendelijker aan te pakken.

Methode: beschrijving model en algemene aannames

In het model wordt uitgegaan van een vast veronderstelde oppervlakte glastuinbouw en wordt deze oppervlakte opgesplitst tussen de subsectoren: glasgroenteteelt, fruitteelt onder glas en sierteelt onder glas. Op basis van de geteelde gewassen en van de kennis over hun energiebehoefte, wordt berekend hoeveel warmteenergie vereist is voor de productie. Voor assimilatieverlichting in de sierteelt, wordt de energiebehoefte mee ingeschat. Voor het leveren van de nodige energie worden diverse primaire energiebronnen aangewend. Hun gebruik resulteert aan daaraan te koppelen emissies.

Het reduceren van de emissies maakt deel uit van de opgelegde milieudoelstelligen. Om deze te halen, kan “gespeeld” worden met de energiebronnen. Zo kunnen meer vervuilende energiebronnen worden geweerd of ontmoedigd en minder vervuilende worden gestimuleerd. Het model schenkt ook voldoende aandacht aan het reduceren van emissies door de energiebehoefte te reduceren of door de beschikbare energie zo efficiënt mogelijk te benutten. Op dit onderdeel kan voluit verwezen worden naar Beste Beschikbare Technieken en de technische innovaties die zich daaromtrent nog zullen doorzetten, de “BBT’s to be” en de nieuwe, op basis van onderzoek, nog te verwerven inzichten. Tenslotte is het door het “spelen” met gewassen eveneens mogelijk de emissies te beïnvloeden. Er zijn de evidente keuzen tussen “meer energie-intensieve” en “minder energie-intensieve” gewassen. Energie kan daarbij zowel slaan op warmte- als op belichtingenergie. Maar er zijn daarnaast ook teelttechnische mogelijkheden, zoals bijvoorbeeld een latere opzet van teelten of de selectie van planten die minder energiebehoevend zijn.

Zowel de wijzigingen in het gebruik van energiebronnen, als verbeteringen en innovaties op het vlak van energie-efficiëntie, als aanpassingen op het niveau van de teelten zelf, kunnen invloed hebben op de verdeling van het glasareaal tussen subsectoren en daardoor op de benodigde energie en de bronnen om deze aan te leveren.

Vooraleer dieper in te gaan op de scenario’s zelf is aandacht besteed aan de gebruikte basisdata en aan de validatie ervan. Er is tevens een overzicht gegeven van de voor de scenario’s belangrijkste assumpties in het model: met betrekking tot het oppervlaktegebruik door de subsectoren, de vernieuwing van het areaal, het energiegebruik en de gebruikte energiebronnen (met relatieve bijdrage volgens de glastuinbouwoppervlakte en relatieve bijdrage in het energiegebruik). Ook met betrekking tot het gebruik van bepaalde technieken en technologieën moesten in samenspraak met de experten bepaalde aannames worden gedaan: voornamelijk voor inschatting van de potentiële energiereductie (door toepassing van BBT’s in bestaande serres (-10 %), door constructie van nieuwe serres (-17 %), door toepassing van warmtepomptechnologie (-30 %)) of inschatting van het potentieel te leveren vermogen (voor WKK’s in functie van de teeltsoort).

Belangrijke algemene aannames zijn zeker het constante areaal van 2.158 ha en het feit dat de levering van overtollige elektriciteit aan het openbare net niet aan beperkingen onderhevig is (Europa- en Visionair scenario). Er is ook uitgegaan van stijgende energieprijzen, waarbij de aardgasprijs zal verdubbelen en de stookolieprijs met een kwart zal toenemen tegen 2030. Omwille van het korte tijdsbestek voor het realiseren van de studie is de klimaatopwarming niet kunnen meegenomen worden in het model.

107


Inhoud van de scenario’s en scenariodoelstellingen

Scenariodoelstellingen zijn er op het vlak van het energiegebruik in het algemeen en het gebruik van hernieuwbare energiebronnen: naar 2030 worden deze vertaald in een aandeel van 13 % hernieuwbare energie in de totale energievraag en 30 % grotere energie-efficiëntie. Er zijn tevens specifieke doelstellingen voor de glastuinbouw, met name de in het Vlaamse klimaatplan 2006-2012 vastgelegde doelstelling van 75 % aardgas en andere duurzame energiebronnen tegen 2013 en de daarmee samensporende doelen voor SOx. Een overzicht van de in de scenario’s te incorporeren specifieke emissiedoelstellingen wordt gegeven in Tabel 47.

Het referentie- of “Business As Usual”-scenario omvat een toekomstbeeld dat aangeeft hoever het huidige (milieu)beleid doorwerkt. De toetsing aan de doelstellingen op korte en lange termijn geeft de behoefte aan bijkomend (milieu)beleid.

De belangrijkste specifieke assumpties van het referentiescenario slaan op het vervangingsritme van de serres (huidig ritme van 46 ha/jaar), een verschuiving van energie-intensievere naar energie-extensievere teelten (onder meer als gevolg van de hogere energieprijzen en de investeringsmogelijkheden van de bedrijven) en de evolutie van het brandstoffengebruik. Zo is in vergelijking met 2006 het relatieve energiegebruik in 2030 onder meer gestegen voor aardgas (van 26 naar 30 %), sterk gestegen voor WKK’s (op aardgas) (van 3 naar 45 %) en sterk gedaald voor zware stookolie (van 48 naar 4 %).

Het Europa-scenario gaat uit van de autonome evolutie van de externe omgeving en een pakket maatregelen en instrumenten nodig om Europese middellangetermijndoelen te halen. Deze zijn in de eerste plaats de “20-20”-doelstellingen rond energie en klimaat van de Europese Commissie en de vertaling daarvan voor België, de Kaderrichtlijn water, de luchtemissieplafonds voor het jaar 2020, uitgaande van de meer ambitieuze scenario’s in het voorbereidend studiewerk voor de in herziening zijnde NEC-richtlijn. Voor de periode 2020-2030 wordt vooropgesteld dat eenzelfde emissiereductie-inspanning blijft gehandhaafd, zodat de emissies in 2030 nog lager liggen dan de vooropgestelde doelen voor 2020. Er wordt uitgegaan dat elke MIRA-sector een gelijke relatieve reductie-inspanning levert tot het behalen van de doelstellingen.

Voor het Europa-scenario zijn de belangrijkste assumpties: een volledige vervanging van het areaal in 20 jaar (100 ha/jaar = doelstelling Actieplan voor de glastuinbouw), geen noemenswaardige verschuivingen op het vlak van de teelten en dus ook op het vlak van de subsectoren en een massale overschakeling naar WKK’s voor de energie-intensievere teelten.

Zo is in vergelijking met 2006 het relatieve energiegebruik in 2030 onder meer gedaald voor aardgas (van 26 naar 13 %), sterk gestegen voor WKK’s (op aardgas) (van 3 naar 66 %), sterk gedaald voor zware stookolie (van 48 naar 2 %) en ook gedaald voor lichte stookolie (van 10 naar 4 %). Het relatieve belang van “andere (hernieuwbare) energiebronnen” stijgt van 7 naar 13 %.

Het uitgangspunt voor het Visionair scenario is de nood aan drastische maatregelen met het oog op een duurzame toekomst. Dit scenario wordt ‘opgehangen’ aan de uitdaging van de klimaatverandering waarbij aansluitende thema’s (energiegebruik, luchtthema’s) worden meegenomen. Er moet worden nagegaan welke drastische/visionaire/transitiemaatregelen nodig zijn om langetermijndoelstellingen te halen, zoals: 60 à 80 % emissiereductie van de broeikasgassen tegen 2050, met een halvering van de emissies in 2030 t.o.v. 1990, en een koolstofarme economie.

De belangrijkste specifieke assumpties voor het visionaire scenario slaan op: het optreden van grote gedragswijzigingen, het algemeen toepassen van BBT’s, een vervangingsritme van de glasopstand van 100 ha/jaar, het uitsluitend voorkomen van aardgas als fossiele brandstof, het behoud van een steunende overheid en een ruimtelijke ordening die minder beperkend is, een verdeling van de glastuinbouwoppervlakte tussen geclusterde (circa 1/3e) en niet geclusterde (circa 2/3e) energievoorziening, waarbij in functie van de situatie (grote of kleine glastuinbouwgebieden of individuele bedrijven daarbuiten) verschillende energietechnologieën worden ingezet, een voorrang (maar geen exclusiviteit) voor energie-intensieve teelten in clustergebieden, een verschuiving van teelten van energie-extensief naar energie-intensief en het inzetten van zonne-energie (fresnellenzen). Het ontwikkelde visionaire scenario heeft als gevolg dat slechts twee energiebronnen nog instaan voor het dekken van de energiebehoefte: WKK’s (46 %) en “andere energiebron” (54 %).

108


Bij de WKK’s gaat het WKK’s op aardgas of bioWKK’s. Bij “andere energiebron” wordt ingezet op restwarmte (op 438 ha glastuinbouw), warmtepompen (op 300 ha), en technologieën als KWO (op 50 ha), BEO (op 30 ha) en aardwarmte (geothermie) (op 50 ha).

Naast op bijkomende energiebesparende teeltstrategieën en technologieën is ook gewezen op nog verder te ontginnen technologisch potentieel (vooral op het vlak van zonne-energie), waarvan de ontwikkeling nu nog onvoldoende ver staat en waarvan het energiereductie- of energieproductiepotentieel nog onvoldoende gekwantificeerd kan worden om geïncorporeerd te worden in het visionaire scenario.

Resultaten en bespreking

De resultaten zijn per scenario besproken en zijn tevens onderling vergeleken. Aangezien de emissies van de WKK’s van derden en de aan restwarmte te koppelen emissies niet toegekend worden aan de glastuinbouw volgens de MIRA-redenering, zijn bij de overzichtstabellen zowel de emissies volgens de MIRA-methode als volgens de “voetafdruk” weergegeven. De “Voetafdruk” houdt in dat de emissies die gekoppeld kunnen worden aan de warmtebehoefte van de glastuinbouw ook volledig meegerekend worden in de emissies van de glastuinbouw. Dankzij deze benadering, ontstaat er een duidelijker beeld over de emissies die de glastuinbouw rechtstreeks en onrechtstreeks uitstoot.

In het referentiescenario is het totale energiebehoefte voor warmte en assimilatieverlichting (verder energiegebruik genaamd) 14,96 PJ, wat een totale energiereductie van 27 % betekent ten opzichte van 2006 (20,53 PJ). Er zal een elektrisch vermogen van 282 MWe geïnstalleerd zijn, wat neerkomt op een elektriciteitsproductie van 1407 GWh per jaar in het jaar 2030, wanneer 5000 draaiuren verondersteld worden. De netto elektriciteitslevering is 1194 GWh, indien de assimilatieverlichting van de sierteelt in rekening gebracht wordt. Er wordt aangenomen dat alle intensieve sierteeltbedrijven assimilatieverlichting zullen toepassen en dat 1/3e van het energiegebruik binnen de sierteelt naar assimilatieverlichting gaat. De daling van het energiegebruik is toe te schrijven aan 2 aspecten: enerzijds is er de grotere toepassing van BBT’s (verantwoordelijk voor een reductie van 13 %). Het belangrijkste aspect is echter dat de teelten verschuiven naar energie-extensiever (verantwoordelijk voor de rest van de reductie in het energiegebruik).

De emissie van de glastuinbouwsector in Vlaanderen zal 551 kton CO2 bedragen volgens de MIRA-methode. Dit lage getal heeft verschillende oorzaken: doordat het energiegebruik sterk gedaald is, zijn de daaraan te koppelen emissies dat eveneens. Er is ook een verschuiving van zware stookolie naar aardgas en lichte stookolie aan de gang, met een veel lagere uitstoot aan emissies.

Wanneer volgens de “Voetafdruk”-methode de WKK’s van derden bij de glastuinbouw worden opgeteld (enkel de emissies van de warmtebehoefte en de elektriciteitsbehoefte), stijgt de CO2-uitstoot naar 938 kton, wat nog steeds een scherpe daling is ten opzichte van het richtjaar 2006.

In dit scenario kan 8 % van het energiegebruik uit hernieuwbare energie gevoed worden.

In het Europa-scenario is het totale energiegebruik 16,59 PJ, wat een totale energiereductie vertegenwoordigt van 19 % ten opzichte van 2006. Deze reductie is vooral het gevolg van de toepassing van de BBT’s. Het energiegebruik van de glastuinbouw ligt in het Europa-scenario hoger dan bij het referentiescenario. Dit komt doordat er in het Europa-scenario meer energie-intensievere teelten zijn (geen teeltverschuiving). Toch is het totale energiegebruik (deels door het gebruik van de semi-gesloten kas) met 19 % verminderd ten opzichte van 2006 en met 30 % ten opzichte van 1990. De energielevering via WKK’s zal 2 328 GWh bedragen in 2030.

De totale CO2-emissies bedragen 276 kton. Dit is ongeveer een vierde van de Europese emissiedoelstelling (1023 kton). Deze lage cijfers zijn laag om dezelfde redenen als in het referentiescenario: lager energiegebruik, verschuiving naar minder vervuilende energiebronnen en het niet meerekenen van de emissies van WKK’s van derden. Voor de andere emissies blijkt de Vlaamse glastuinbouwsector te voldoet aan de respectievelijke doelstellingen, behalve deze van NMVOS (erg lichte overschrijding).

109


Indien de onrechtstreekse emissies van de WKK’s in rekening worden gebracht, bedragen de totale CO2-emissies 935 kton. Dit betekent dat de emissiedoelstellingen van het Europa-scenario nog steeds worden gehaald.

In dit scenario wordt voor elke teeltgroep verondersteld dat 13 % (EU-doelstelling voor België) van het energiegebruik afkomstig is van hernieuwbare energiebronnen.

Volgens het Visionair scenario bedraagt het energiegebruik 17,43 PJ in 2030. Dit is bijna 1 PJ hoger dan bij het Europa-scenario, ondanks de maatregelen die genomen zijn op het vlak van BBT’s en de grootschalige toepassing van het “semi- tot volledig gesloten”-kassysteem. Dit is hoofdzakelijk het gevolg van de verschuiving naar meer energie-intensievere teelten. Via de WKK’s zal 2 245 GWh aan elektriciteit geleverd worden. De fresnellenzen leveren 521 GWh aan electriciteit uit zonne-energie.

De CO2-emissie bedraagt 0 kton. Deze reductie komt volledig van de volgende twee effecten. Enerzijds is er het grote aandeel aan restwarmte: deze restwarmte heeft een nulemissie omdat de warmte in dit geval nuttig kan gebruikt worden terwijl deze emissies sowieso gebeuren, maar ook niet meer of minder. Anderzijds worden de emissies van de WKK’s derden niet meegerekend binnen de glastuinbouw, maar toegewezen aan de energiesector, zodat de emissies van deze energiebron gelijkgesteld worden aan nul in de glastuinbouw. In dit scenario zal ieder glastuinbouwbedrijf een WKK gebruiken waarvan de stroom op het net zal worden gezet, zodat in dit scenario al het energieverbruik bij de energiesector moet worden opgeteld.

Indien de onrechtstreekse emissies worden opgeteld, dan bekomen we een cijfer dat verschillend is van nul, maar nog steeds een indrukwekkend resultaat geeft: 433 kton. Hiermee is de doelstelling van het visionaire scenario ruimschoots gehaald. Dat is ook het geval voor de andere doelstellingen ten aanzien van CH4 en N2O.

De hernieuwbare energie in het visionaire scenario wordt geleverd door zonne-energie (door middel van de fresnellenzen) en biobrandstoffen. In het visionaire scenario zal er 9 % van het totale energieverbruik afkomstig zijn uit biobrandstoffen. Indien de geproduceerde elektriciteit van de zonnepanelen ook als input gebruikt wordt, kan het aandeel hernieuwbare energie stijgen tot 22 % van het totale energieverbruik. Hieruit blijkt dat de “semi- tot volledig gesloten”-kas een verschuiving kan laten ontstaan naar hernieuwbare energiebronnen via groene stroom. De op elektriciteit aangedreven warmtepompen kunnen volledig draaien op groene stroom afkomstig van zonnepanelen.

Samenvattend kunnen volgende bijkomende conclusies uit deze studie worden getrokken.

In alle drie de scenario’s zal het energieverbruik afnemen ten opzichte van het jaar 2006. Dit is tegengesteld aan de algemene trend van toenemend energieverbruik in de andere sectoren. De verklaring hiervoor is het hoge aandeel van de energiekosten in de totale kosten van een glastuinbouwbedrijf. Hierdoor zal steeds gezocht worden naar goedkopere oplossingen voor het energieverbruik. Dit uit zich in verschillende mogelijkheden: reductie van het brandstofgebruik en het gebruik van goedkopere brandstoffen of technologieën, of overschakelen naar teelten die minder energie behoeven.

In het referentiescenario uit zich dit in een verschuiving naar energie-extensievere teelten, een groter gebruik van energiebesparende technieken en het gebruik van WKK’s. WKK’s kunnen hier dus beschouwd worden als een goedkopere technologie, aangezien het “nevenproduct” van de warmte, de elektriciteit, kan verkocht worden. Het Europa-scenario zorgt voor een verschuiving naar een grotere energiebesparing en het inzetten van WKK’s. Het Visionair scenario combineert 3 zaken: energiebesparende technieken (waaronder ook de warmtepomp kan gerekend worden), WKK’s en restwarmte. Doordat er in het visionaire scenario volop gekozen wordt voor goedkopere technologieën, zal het energiegebruik van de sector terug stijgen.

De kwestie van de energie-efficiëntie wordt tevens gevisualiseerd weergegeven door de fossiele brandstoffen die op een inefficiënte manier gebruikt worden (geen WKK’s) in grijswaarden weer te geven. De brandstoffen die beschouwd worden als milieuvriendelijker en efficiënter zijn in kleur weergegeven. Hieruit blijkt dat er anno 2006 zeer weinig energie op een milieuvriendelijke of efficiëntere wijze geproduceerd wordt.

110


In het referentiescenario zal het aandeel inefficiënte fossiele brandstoffen dalen, maar is het aandeel hernieuwbare energie zeer laag. In het Europa-scenario stijgt het aandeel hernieuwbare energie stevig, maar steunt deze stijging vooral op de biobrandstoffen. De beschikbaarheid van biobrandstoffen moet hier mogelijkerwijze in vraag gesteld worden, zeker wanneer de concurrentie tussen de verschillende sectoren met betrekking tot de vraag naar biomassa zal stijgen. Het Visionair scenario heeft 100 % efficiënte fossiele brandstoffen en 20 % hernieuwbare energie. Een groot aandeel is hier afkomstig van fotovoltaïsche cellen die de warmtepompen van de semi-gesloten kassen volledig kunnen aandrijven.

Met betrekking tot de emissies worden een reeks samenvattende figuren gepresenteerd van de resultaten, eerst volgens de MIRA-benadering en daarna volgens de “Voetafdruk”-methode.

Volgens de MIRA-benadering blijkt dat het referentiescenario veruit de hoogste emissies heeft, ondanks het lagere energieverbruik. Dit is te verklaren door de brandstofkeuze en doordat de emissies niet afgewenteld worden op de energiesector. In de andere scenario’s worden de emissies daar wel op afgewenteld, waardoor de glastuinbouw in het visionaire scenario zelfs een nulemissie heeft. Bij gebruik van de “Voetafdruk”-methode valt op dat het Europa-scenario en het referentiescenario vrij dicht bij elkaar liggen (maar met nog steeds de hoogste emissies voor het referentiescenario). Dit komt doordat de glastuinbouw in het Europa-scenario meer energie-intensieve teelten heeft dan het referentiescenario, maar toch nog efficiëntere en schonere technologieën gebruikt. Men moet echter wel rekening houden met het feit dat het Europa-scenario wel degelijk voldoet aan de doelstellingen (behalve op het vlak van de NMVOS). Het Visionair scenario heeft lagere emissies over de gehele lijn, ondanks het feit dat het energiegebruik in dit scenario het hoogst is

Zowel voor de MIRA-methode als voor de “Voetafdruk”-methode zijn de emissies voor het Europa-scenario en het Visionair scenario vergeleken met bijbehorende doelstellingen. Daarbij is de belangrijkste conclusie dat het volgens de “Voetafdruk”-methode nog steeds uitsluitend de NMVOS-emissienormen zijn die niet zullen gehaald worden. Voor de andere emissies stelt dit probleem zich niet en blijkt de glastuinbouw dus ruimschoots aan de doelstellingen voor 2030 te kunnen voldoen.

Bij deze samenvattende observaties horen ook enkele bemerkingen. Zo is duidelijk nog meer discussie nodig over het al of niet afwentelen van emissies tussen sectoren onderling. Ook zijn er vragen over wat men best kan doen met restwarmte: ze valoriseren of ze van in het begin vermijden. Nog met betrekking tot restwarmtetechnologie is er de moeilijkheid dat de glastuinbouw te afhankelijk kan worden van de gekoppelde bedrijvenzone, tenzij men warmtenetwerken kan realiseren met een voldoende groot aantal warmteaanbieders en -afnemers. Het glastuinbouwbedrijf zal onrechtstreeks ook afhankelijk blijven van fossiele brandstoffen, tenzij de warmteleverende bedrijven hernieuwbare energiebronnen zouden gebruiken. Daaraan gekoppeld is de vraag naar de beschikbaarheid van de voor dit doel inzetbare hernieuwbare energiebronnen.

Vanuit het perspectief van de gevoeligheid van de analyse blijken verschuivingen in de teelten een zeer grote impact te hebben op het energiegebruik van de glastuinbouw in Vlaanderen. Door het aandeel aan energie-intensieve teelten te vergroten of te verminderen kan het energiegebruik respectievelijk sterk stijgen of dalen. Verwacht wordt dat deze gevoeligheid naar de toekomst kan verminderen door technologische vooruitgang, aangezwengeld door hoge energieprijzen. Volgens de experten kan deze resulteren in belangrijke bijkomende efficiëntieverbeteringen op het vlak van energiebrongebruik, reductie van de energiebehoefte en beperken van de energieverliezen.

WKK’s verhogen de efficiëntie van de elektriciteits- en warmteproductie, maar zullen enkel aantrekkelijk blijven bij een actief beleid en een voldoende groot prijsverschil tussen gas en elektriciteit.

Tot slot

Tot slot is een trajectschets gegeven voor een transitie richting visionaire doelstelling: het betreft een reeks beschouwingen over wat nodig is om in de richting van het visionaire scenario te evolueren. Daarbij wordt aandacht besteed aan volgende aspecten: stapsgewijze aanpak voor het realiseren van de ambities, benodigd instrumentarium, financiering, regelgeving en andere factoren.

111


Referenties

a. Bibliografie

Aernouts K. en Jespers K. (2007): Energiebalans Vlaanderen 2005: onafhankelijke methode. Vlaams Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO).

Anoniem (2004): Nederlandse lijst van energiedragers en standaard CO2-emissiefactoren.

AMS (2008): De tuinbouwsector, bijdrage voor het LARA voor het jaar 2006. Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie (AMS).

Bernaerts E. Demuynck E., Platteau J., Tacquenier B., Van Broekhoven E. (2007) Rentabiliteitsrapport Land- en tuinbouw 2005. Beleidsdomein Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie, Brussel

Boer&Tuinder – Artikel - Wordt Terneuzen het duurzaamste glastuinbouwgebied? (30/06/2008) - Boerenbond maakt werk van glastuinbouwdossier (22/08/2008) - Crisis in de glastuinbouw (05/09/2008) - Glastuinbouwzone Beveren goedgekeurd (12/09/2008) - Vestiging glastuinbouw – Vooruitgang door dialoog (12/09/2008) - Klankbordgroep glastuinbouw neemt zware uitdaging aan (03/10/2008)

Campens V. (2008): Het Vlaams Klimaatplan voor landbouw. Studienamiddag “landbouw en klimaatverandering”, powerpointpresentatie. Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie (AMS).

Cogen Vlaanderen vzw (2006): Basishandboek warmtekrachtkoppeling.

De Becker R. et al. (2007): Vlaamse Bruto Standaard Saldi voor de gewassen en de veehouderij (2000-2004) (AM&S).

De Ingenieur (2008): Kassen met led-verlichting. Technologietijdschrift. http://www.deingenieur.nl/00/ig/nl/188/nieuws/3966/Kassen_met_led-verlichting.html

Derden A. (2007): Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de sectoren veeteelt en glastuinbouw. Trefdag “Landbouw en Milieu”, powerpointpresentatie (20/03/2007).

Derden A. en Dijkmans R. (2001): Rationeel waterverbruik – Inventarisatiestudie. Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO).

Derden A. et al. (2005): Best beschikbare Technieken voor de glastuinbouw. Eindrapport, Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO).

Devriendt N. et al. (2005): Prognoses voor hernieuwbare energie en warmtekrachtkoppeling tot 2020. Eindrapport, Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO).

Drietandmagazine – Artikel - 4 Vlaamse tuinders bouwen 52 ha in glastuinbouwgebied in Terneuzen (23/05/2008).

Dueck T. et al. (2007): Optimaliseren van de energie-efficiëntie van belichting. Wageningen UR, Plant Research International, Nota 442.

Dueck T. et al. (2008): Emissies uit WKK installaties in de glastuinbouw. Methaan, etheen en NOx concentraties in rookgassen voor CO2 dosering. Wageningen UR, Plant Research International, Nota 505.

Duerinck et al. (2006): Energie- en broeikasgasverkenningscenario’s voor het Vlaamse gewest – Business as usual scenario 2000-2020. Eindrapport, Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO).

Duerinck et al. (2007): Energie- en broeikasgasverkenningscenario’s voor het Vlaamse gewest – verkenning beleidsscenario’s tot 2030. Eindrapport, Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO).

D’hooghe J., Wustenberghs H. en Lauwers L. (2007): Inschatting van het watergebruik in de landbouw op basis van nieuwe en geactualiseerde kengetallen per landbouwactiviteit. Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO), Eenheid Landbouw & Maatschappij.

Energiek2020 – Artikel - Direct licht omzetten in elektriciteit (25/07/2008).

EC (2007): Groenboek van de Europese Commisie aan de Raad, het Europees Parlement, Het Europees en Sociaal Comité en het Comité van de regio’s - Aanpassing aan klimaatverandering in Europa – mogelijkheden voor EU-actie. Europese Commisie (EC).

Federaal Planbureau (2008): De transitie naar een duurzame ontwikkeling – Synthese en aanbevelingen (+ powerpointpresentatie). Federaal rapport inzake duurzame ontwikkeling 2007.

Federaal Planbureau (2008) Economische vooruitzichten 2008-2013, www.plan.be

112

http://www.deingenieur.nl/00/ig/nl/188/nieuws/3966/Kassen_met_led-verlichting.html


Van Steertegem (red.) (2008) Milieurapport Vlaanderen: MIRA-T, indicatorrapport, www.milieurapport.be

García Cidad, V., Mathijs, E., Nevens, F. en Reheul, D. 2003. Energiegewassen in de Vlaamse landbouwsector. Steunpunt Duurzame Landbouw. Publicatie 1, 94 p.

Gavilan J. (2007): Energiegebruik in de glastuinbouw. Resultaten enquête 2006. Powerpointpresentatie, Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie (AMS).

Gavilan J. en Holmstock K. (2007): Resultaten in de glastuinbouwenquête 2006. Karakteristieken en energiegebruik. Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie (AMS).

Ghekiere G. en Mermuys K. (2008): Energieproductie in land- en tuinbouw – Activiteiten binnen het POVLT. Provinciaal Centrum voor Land- en Tuinbouw (POVLT), powerpointpresentatie.

Greenport(s) Nederland (2007): Bestuurlijke uitvoeringsafspraken 2007-2011.

Hadewych G, Van Lierde D. en Verspecht A. (2003): De Vlaamse glastuinbouw en zijn concurrenten. Centrum voor Landbouweconomie (CLE).

Het Nieuwsblad – Artikel - Ambtenaren krijgen volle laag op infovergadering rond Stokstorm (13/06/2008)

ILVO (2008): Strategie voor de Vlaamse tuinbouw. Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO, Eenheid Landbouw en Maatschappij.

Keuken H. en Varwijk J. (2007): Mogelijkheden benuttiging industriële restwarmte. MIP-Event, Antwerpen, Powerpointpresentatie. KWIN 2008 (2008): Kwantitatieve Informatie voor de Glastuinbouw. Kengetallen voor Groenten – Snijbloemen – Potplanten teelten.

LEI ( 2008): Tussenrapportage Energiemonitor Glastuinbouw 2008. Landbouw-Economisch Instituut, tussenrapportage door N. Van der Velden en begeleidend nieuwsbericht van 17/06/2008.

Lenders S., D’hooghe J., Van Gijseghem D. en Overloop S. (2008): Milieudruk in de landbouw op basis van gegevens van het Landbouwmonitoringsnetwerk 2005. Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie (AMS).

Leterme Y. (2005): Toelichting bij het Actieplan “Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen”. Gecoördineerd antwoord op vraag nr. 66 van 28 juli 2005 van Luk Van Nieuwenhuysen.

LNE (2006): Het klimaat vernadert. U ook? Het Vlaams Klimaatbeleidsplan 2006-2012. Vlaamse Overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), Afdeling Lucht, Hinder, Risicobeheer, Milieu en Gezondheid.

LNE (2004): Milieubeleidsplan 2003-2007. Vlaamse Overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE).

LNE (2006): NEC-reductieprogramma 2006. Vlaamse Overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE).

LNE (2007): Actualisatie milieubeleidsplan 2003-2007 voor de periode 2008-2010. Vlaamse Overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE).

Martens A., Dufait N., Energetisch potentieel warmtekrachtkoppeling in België, VITO in opdracht van Electrabel en ism Institut Wallon (ICEDD), maart 1997, 222p.

Maertens A. en Van Lierde D. (2002): Bepaling van het energiegebruik in de Vlaamse land- en tuinbouw. Studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA., 65 p.

Maertens A. en Van Lierde D. (2003): Het energiegebruik in de Vlaamse land- en tuinbouw. Publicatie 1.01, Centrum voor Landbouweconomie (CLE).

Ministerie LNV (2005): Nadere uitwerking ruimtelijk beleid voor de glastuinbouw. Nederland, Ministerie voor Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Kamerstuk, 13-09-2005.

Ministerie LNV – Persbericht - Verburg steunt glastuinbouw op weg naar energieleverende kassen (15/08/2008).

Ministerie LNV en Ministerie VROM (2008): Convenant Schone en Zuinige Agrosectoren (Convenant Schoon en Zuinig).

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap (2006): Recirculatie van water in de glastuinbouw – Winst voor u en het milieu. Beleidsdomein Landbouw en Visserij.

Ministerie VROM – Persbericht - Cramer ondertekent “schoon en zuinig”-contract met agrosector (11/06/2008).

113


Natuur en Milieu, LTO-Noord, Glaskracht (2008): Actieplan voor een klimaatneutrale glastuinbouw – Gezamenlijk pleidooi van LTO Glaskracht en Stichting Natuur en Milieu om de Nederlandse glastuinbouw om te vormen naar een klimaatneutrale sector.

NIS: Algemene gegevens over landbouw en visserij, Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS), website.

NRLO en SIG (2000): Glastuinbouw 2020 – Wat te doen voor een duurzame, gerespecteerde glastuinbouw in Nederland? Verslag van een workshop, Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek (NRLO) en Stichting Innovatie Glastuinbouw (SIG).

Productschap Tuinbouw, Ministerie LNV en LTO Glaskracht Nederland (2007): Programma Kas als Energiebron – Jaarplan 2008.

Project CP/53 (2006): Liquid biofuels in Belgium in a global bio-energy context. http://www.belspo.be/belspo/home/publ/pub_ostc/CPen/rappCP53r_nl.pdf

Provincie Antwerpen (2008): Ruimte voor glas? Kaderplan – Ontwikkelingsmogelijkheden voor de glastuinbouw in de macrozone Hoogstraten.

PvdA (2004): Energie-opties voor de 21e eeuw. Partij van de Arbeid, verslag van een studiegroep van PvdA-leden.

Rogge E., Nevens F. en Gulinck H. (2006): Serres in het landschap - Landschappelijke integratie van grootschalige glastuinbouw: aanzet tot een GIS-ondersteunende methode. Steunpunt Duurzame Landbouw, publicatie nr. 26.

Ruijs M, Nienhuis J. en Van der Moer R. (2007): Financiële stimulering van (semi-)gesloten kassystemen gewenst? Rapport, Landbouw-Economisch Instituut (LEI).

Smit P. en Van der Velden N. (2008): Energiebenuttiging warmtekrachtkoppeling in de Nederlandse glastuinbouw. Landbouw-Economisch Instituut (LEI).

Taragola N. (2003): Personeelsmanagement op de Vlaamse glastuinbouwbedrijven. Publicatie 1.04, Centrum voor Landbouweconomie (CLE).

Taragola N. (2003): Knelpunten en toekomstperspectieven voor de Vlaamse snijbloemensector. Publicatie 1.05, Centrum voor Landbouweconomie (CLE).

Taragola N. en Van Lierde D. (2007): Analyse van de levenscyclus van Vlaamse glastuinbouwbedrijven: bedrijfsdoelstellingen. Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO), Eenheid Landbouw en Maatschappij, artikel, Proeftuinnieuws 2007, 17 (13), 38-40.

Taragola N. en Van Lierde D. (2007): Analyse van de levenscyclus van Vlaamse glastuinbouwbedrijven: persoonlijke doelstellingen van de bedrijfsleider. Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO), Eenheid Landbouw en Maatschappij, artikel, Proeftuinnieuws 2007, 17 (12), 32 -34.

Trends – Artikel - De kip met de gouden aandelen (01/03/2008). http://www.trends.be/nl/opinie/trends-opinie/4-246-46800/de-kip-met-de-gouden-aandelen.html

Van Lierde D. en Carels K. (2000): Leeftijd en karateristieken van de glasopstand op de Belgische glastuinbouwbedrijven. Centrum voor Landbouweconomie (CLE). Verspecht A., Van Lierde D. en Van den Bossche A. (2003): Optimale schaalgrootte van de Vlaamse glastuinbouwbedrijven. Publicatie 1.07, Centrum voor Landbouweconomie (CLE).

VILT – Persberichten - Beveren koopt 100 ha grond voor glastuinbouwzone (18/04/2007) - Wase tuinders positief aan vooravond Aardbeienfeesten (15/05/2007) - Netcapaciteit maakt glastuinders stees zenuwachtiger (24/05/2008) - Iveka werkt aan oplossing netcapaciteit Noorderkempen (26/06/2008) - Moeilijkheden dreigen voor glastuinbouw en sierteelt (21/09/2007)

- Peeters wil vaart achter duurzame glastuinbouwzones (25/09/2007) - Eerste stap naar Roeselaarse glastuinbouwzone gezet (26/10/2007) - Van Mechelen: “Glastuinbouw gaat trein niet missen” (26/05/2008) - Glastuinbouwzone Stokstorm krijgt bitse tegenkanting (13/06/2008) - Klankbordgroep glastuinbouw heeft aanbevelingen klaar (19/06/2008) - Uitbreiding glastuinbouw Kempen in kaart gebracht (05/07/2008) - Groen licht voor glastuinbouwzone in Oudenburg (19/07/2008) - Stevaert vindt warm water uit voor tuinbouwserres (07/08/2008) - Gemeenten maken kennis met Charter Glastuinbouw (27/08/2008) - Toegang elektriciteitsnet ook probleem in Nederland (01/09/2008) - Realisatie glstuinbouwzone Beveren stap dichterbij (09/09/2008)

114

http://www.belspo.be/belspo/home/publ/pub_ostc/CPen/rappCP53r_nl.pdf

http://www.trends.be/nl/opinie/trends-opinie/4-246-46800/de-kip-met-de-gouden-aandelen.html


- Ruimte voor wkk’s in Noorderkempen (25/09/2008).

VITO (2006 en voorgaande jaren): Energiebalans Vlaanderen. Vlaams Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO).

VITO (2006a): Discussienota landbouw voor de studie: “Energie en broeikasgasscenario’s voor het Vlaamse Gewest – verkenning beleidsscenario’s tot 2030”.

VITO (2006b): Discussienota energie voor de studie: “Energie en broeikasgasscenario’s voor het Vlaamse Gewest – verkenning beleidsscenario’s tot 2030”, powerpointpresentatie.

VITO (2006c): Energie- en broeikasgasscenario’s voor het Vlaamse Gewest – Referentiescenario tot en met 2012. Eindrapport.

Vlaamse Gemeenschap (2003): Decreet vetreffende het integraal waterbeleid. Publicatie Belgisch Staatsblad, 18 juli 2003, p. 55038-55058.

Vlaamse Klimaatconferentie (2007): Werkgroep landbouw – 2e deel: glastuinbouw. Powerpointpresentatie.

Vlaamse Overheid (2006): Landbouwrapport 2005. Departement Landbouw en Visserij.

Vlaamse Overheid en provincie West-Vlaanderen (2007): Vestigingskansen voor glastuinbouw in Vlaanderen – Clustering als duurzame ontwikkeling?

Vlaamse Overheid (208): Vrind 2008 – Vlaamse Regionale Indicatoren.

Vlaamse Regering (2003): Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen.

VLIF (2007): Activiteitenverslag 2006. Vlaams Landbouwinvesteringsfonds (VLIF).

VLIF (2008): Activiteitenverslag 2007. Vlaams Landbouwinvesteringsfonds (VLIF).

VIREG (1998): Energie in de glastuinbouw. Van kennis tot besparing. Vlaams Instituut voor Rationeel Energieverbruik (VIREG).

VMM (2000): MIRA-S 2000 – Milieu en natuurrapport Vlaanderen: scenario’s. Samenvatting, Vlaamse Milieumaatschappij (VMM).

VMM (2006): MIRA-T – Milieurapport Vlaanderen – Milieu-indicatoren in zakformaat. Vlaamse Milieumaatschappij (VMM).

VMM (2007): Jaarverslag: Lozingen in de lucht 1990-2006. Vlaamse Milieumaatschappij (VMM).

VMM (2007): MIRA-T - Milieurapport Vlaanderen – Focusrapport ‘07. Vlaamse Milieumaatschappij (VMM).

Wageningen UR (2008): Energie – abc van de Nederlandse glastuinbouw.

Wiardi Beckman Stichting (PvdA) (2004): Energie-opties voor de 21e eeuw.

b. Selectie interessante websites met betrekking tot innovatie en ontwikkelingen

Creatieve Energie – Energietransitie (NL) http://www.creatieve-energie.nl/

Emis (B) http://www.emis.vito.be/

Energiek2020 (NL) http://www.energiek2020.nu/

Glastuinbouw en Milieu (NL) http://www.glami.nl/

Innovatienetwerk (NL) http://www.innovatienetwerk.org/nl/

Innovatiesteunpunt (B) http://www.innovatiesteunpunt.be/

Kas als energiebron (NL) http://www.kasalsenergiebron.nl/

LTO Glaskracht (NL) http://www.glaskracht.nl/open_gedeelte.php

OCAP (NL) http://www.ocap.nl/

115

http://www.creatieve-energie.nl/

http://www.emis.vito.be/

http://www.energiek2020.nu/

http://www.glami.nl/

http://www.innovatienetwerk.org/nl/

http://www.innovatiesteunpunt.be/

http://www.kasalsenergiebron.nl/

http://www.glaskracht.nl/open_gedeelte.php

http://www.ocap.nl/


SenterNovem (NL) http://duurzaambouwen.senternovem.nl/

Wageningen UR Glastuinbouw (NL) http://www.glastuinbouw.wur.nl/NL/

Begrippen

Algemeen

BBT: Het begrip “Beste Beschikbare Technieken”, afgekort BBT, wordt in Vlarem I, artikel 129°, gedefinieerd als: “het meest doeltreffende en geavanceerde ontwikkelingsstadium van de activiteiten en exploitatiemethoden, waarbij de praktische bruikbaarheid van speciale technieken om in beginsel het uitgangspunt voor de emissiegrenswaarden te vormen is aangetoond, met het doel emissies en effecten op het milieu in zijn geheel te voorkomen of, wanneer dat niet mogelijk blijkt algemeen te beperken; a) “technieken”: zowel de toegepaste technieken als de wijze waarop de installatie wordt ontworpen, gebouwd, onderhouden, geëxploiteerd en ontmanteld; b) “beschikbare”: op zodanige schaal ontwikkeld dat de technieken, kosten en baten in aanmerking genomen, economisch en technisch haalbaar in de industriële context kunnen worden toegepast, onafhankelijk van de vraag of die technieken al dan niet op het grondgebied van het Vlaamse Gewest worden toegepast of geproduceerd, mits ze voor de exploitant op redelijke voorwaarden toegankelijk zijn; c) “beste”: het meest doeltreffend voor het bereiken van een hoog algemeen niveau van bescherming van het milieu in zijn geheel.” Door Derden A. (2007) werd hiervan voor de glastuinbouw een overzicht gegeven voor energieverbruik, lichtuitstraling, water en luchtemissies. Bij de uitwerking van de scenario’s wordt ervan uitgegaan dat de BBT’s in functie van de aannames per scenario zoveel mogelijk worden toegepast.

Graaddagen: De graaddagen geven een invers beeld van de temperatuur (de warmte) weer. De graaddagen zijn dus een maatstaf voor de koude over een periode. Om de equivalente graaddagen in België te berekenen, dient men eerst de equivalente temperaturen na te gaan. De equivalente temperatuur bekomt men door 60 % van de gemiddelde temperatuur, gemeten te Ukkel, van de dag D, op te tellen bij 30 % van de temperatuur van de dag D-1 en dit nogmaals op te tellen met 10 % van de temperatuur van de dag D-2. De graaddagen worden dan bekomen door van 16,5°C (grens vanaf dewelke men begint te verwarmen) de berekende equivalente temperatuur af te trekken.

In verband met BELICHTING

Assimilatiebelichting: Kunstmatig belichten van gewassen door middel van bijvoorbeeld hogedruknatriumlampen, met als doel groeiversnelling, kwaliteitsverbetering en teeltduurverkorting.

Fotoperiodische belichting: Gebruik van kunstlicht (bijvoorbeeld gloei- en/of fluorescentielampen, enz.) met als doel de daglengte te beïnvloeden.

In verband met ENERGIE

Aquifer: Een aquifer is een watervoerende laag, een doorlatende bodemlaag waaruit grondwater kan gewonnen worden. Een aquifer kan gebruikt worden als ondergronds langetermijn opslagsysteem voor warmte en koude. Aquifer is Latijn voor “water” en “dragen”. Het zijn ondergrondse zandafzettingen die verzadigd zijn met water en ook water kunnen vervoeren. Voor de opslag van warmte of koude gebruiken we bij voorkeur een “gesloten” of “begrensde” aquifer. Daarbij ligt de waterhoudende zandlaag ingesloten tussen ondoordringbare materialen, zoals kleilagen.

Boorgat-energieopslag (BEO): Boorgat-energieopslag kent niet het nadeel van koude-warmteopslag, namelijk dat een watervoerende laag vereist is, en kan dan ook overal in Vlaanderen toegepast worden. Dat is uiteraard een belangrijke troef. Met deze techniek wordt de warmte in de ondergrond gebracht met behulp van een gesloten hydraulisch circuit en een aantal verticale warmtewisselaars. Dit zijn kunststofbuizen die als een lus, verticaal, in een 20 tot 150 m diep boorgat worden ingebracht. Door meerdere wisselaars op korte afstand (2 tot 4 m) van elkaar aan te brengen, wordt een zeker opslagvolume gecreëerd. De bereikbare rendementen (50 tot 80 %) van het systeem zijn afhankelijk van het type van ondergrond, de grootte en het temperatuursniveau van de opslag. De techniek heeft grote troeven in het bewaren van thermische energie (koude of warmte) voor langere tijd in de ondergrond met een quasi onbeperkte opslagcapaciteit.

116

http://duurzaambouwen.senternovem.nl/

http://www.glastuinbouw.wur.nl/NL/


Geothermie (Aardwarmte): Geothermie maakt gebruik van warmte in de aarde (aardwarmte). Deze warmte ontstaat in de kern van de aarde door natuurlijk radioactief verval. De warmte kan gebruikt worden voor verwarming van woningen, utiliteitsgebouwen of kassen en ook voor elektriciteitsopwekking. Het warme water wordt gewonnen uit watervoerende lagen in de ondergrond. Per kilometer diepte stijgt de temperatuur met 30 °C. Op 1 tot 4 kilometer diepte is die temperatuur opgelopen tussen 40 en 130 °C. Daarom wordt wel gesproken van 'diepe geothermie' (in tegenstelling tot ondiepe aardwarmte, waarbij warmtepompen nodig zijn). Voor het winnen van diepe aardwarmte is alleen pompenergie nodig om het water op te pompen; het afgekoelde water wordt teruggevoerd in de bodem.

Koude-warmteopslgag (KWO): Koude-warmteopslag gebruikt gratis de beschikbare winterkoude en zomerwarmte van de omgevingslucht die in de watervoerende lagen (grondwater) wordt opgeslagen. Het werkt als een gesloten systeem dat grondwater gebruikt en niet verbruikt. Deze duurzame energie kan worden gebruikt voor koeling tijdens de zomer en voor voorverwarming van de ventilatielucht tijdens de winter. Met andere woorden: koude-warmteopslag is een technologie die op een economisch verantwoorde basis gebruik maakt van een alternatieve energiebron, namelijk de gratis beschikbare winterkoude en zomerwarmte.

Warmtekrachtkoppeling (WKK): Een WKK-eenheid produceert zowel kracht (elektriciteit) als warmte. Essentieel voor het begrip WKK is dat beide producten ook nuttig aangewend worden. Soms wordt dezelfde technologie enkel gebruikt om zelf elektriciteit (het duurdere product) op te wekken. De warmte wordt hierbij niet gebruikt (weggekoeld). Deze vorm van elektriciteitsproductie kan niet als WKK beschouwd worden. Toepassen van WKK realiseert een aanzienlijke energiebesparing.

Warmtepomptechnologie: Een apparaat dat warmte verplaatst door middel van “arbeid”. De meest voorkomende toepassing vinden we in koelkasten, waar de warmtepomp wordt gebruikt om de ruimte in de koelkast te koelen. Een warmtewisselaar aan de buitenkant van de koelkast wordt hierbij opgewarmd. Door hier handig gebruik van te maken, kan met weinig “arbeid” de ene ruimte gekoeld worden en tegelijk een andere ruimte worden opgewarmd. Een warmtepomp kan warmte op relatief lage temperatuur benutten voor toepassingen op hogere temperatuur. Ze kan warmte uit de omgeving (lucht, water of bodem) op voldoende hoge temperatuur brengen voor de toepassing van onder andere de verwarming van woningen en sanitair warm water.

Warmtewisselaar: Een apparaat dat warmte van het ene medium (vloeistof, gas) overbrengt naar het andere medium. Een ideale warmtewisselaar koelt het eerst medium af tot de temperatuur waarmee de tweede begon en omgekeerd. Bekende warmtewisselaars zijn de CV-radiatoren en de radiator in een auto. Warmtewisselaars kunnen in de glastuinbouw gebruikt worden voor het koelen of verwarmen van de lucht in de kas.

In verband met WATER

Drainagewater: Water dat wordt opgevangen via een stelsel van geperforeerde buizen, die op een bepaalde diepte in de grond zijn aangebracht. Het afgevoerde water, dit is grondwater, ingesijpeld oppervlaktewater of water dat vanuit de serre op de bodem wordt geloosd, wordt via een centrale of decentrale afvoer naar het oppervlaktewater geleid.

Drainwater: Teeltwater dat in de serre bij het gewas wordt gedoseerd maar er niet door wordt opgenomen. Drainwater wordt bovengronds terug opgevangen of stroomt uit naar de grond. Het wordt ook gedefineerd als het overschot aan water in de substraatteelt dat de planten niet opgenomen hebben en dat terugkeert.

Grondwater: Water in de bodem, dat bepaalde elementen van de bodem kan opnemen en na een korte of langere verblijftijd kan worden opgepompt.

Hemelwater: Verzamelnaam voor regen, sneeuw, en hagel, met inbegrip van dooiwater.

Oppervlaktewater: Water uit allerhande waterlopen, zoals beken, grachten, rivieren, kanalen en zeeën.

Spoelwater: Water dat wordt gebruikt om de toedieningsapparatuur (inclusief aan- en afvoerleidingen) van bestrijdingsmiddelen te spoelen.

Spui (of restdrain): Drainwater dat niet hergebruikt wordt in de teelt omwille van aanrijking met één of meerdere nutriënten, waardoor kritische grenzen worden overschreden, of bij opstapeling van ballastzouten. Periodieke lozing van het recirculatiesysteem, meestal ten gevolge van een oplopend zoutgehalte.

117


Afkortingen

ADLO: Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling (van het Beleidsdomein Landbouw en Visserij)

AMS: Afdeling Monitoring en Studie (van het Beleidsdomein Landbouw en Visserij)

BAU: Business As Usual

BEO: boorgat-energieopslag

BBT: Best Beschikbare Technologie

BSS: Bruto Standaard Saldo

CH4: Methaan

CO: Koolstofmonoxide

CO2: Koolstofdioxide

CLE: Centrum voor Landbouweconomie

CxHy: zie NMVOS

ds: droge stof

ETS: Emission Trade Scheme (Europees emissiehandelssysteem))

IDES: Innovatieve Decentrale Energie Systemen

IDC: Innovatie en Demo Centrum Kas als Energiebron (op het terrein van Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk) (Nederland))

ILVO: Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek

IRE: Investerings-Regeling Energiebesparing glastuinbouw (Nederland)

IWT: Instituut voor de Aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen

Kilto: Kempisch Instituut voor Land- en Tuinbouwonderzoek

Koh: korte omloop hout

KWIN: Kwantitatieve Informatie

KWO: koude-warmteopslag

PM: Particulate Matter (PM) (Totaal zwevend stof)

LEI: Landbouw Economisch Instituut (Nederland)

LED: Light-emitting diode

LMN: Landbouwmonitoringsnetwerk

LNE: (Departement) Leefmilieu, Natuur en Energie

LNV: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (Nederland)

MEI: Marktintroductieregeling Energie Innovatie (Nederland)

MINA: Milieu en Natuur

MIRA: Milieurapport

n.b.: niet berekend

NEC: National Emission Ceilings (nationale emissieplafonds)

n.g.: niet gevraagd

NH3: Ammoniak

NIR: Near Infra Red (nabij infrarode (warmte)straling)

NMVOS: Niet-Methaan Vluchtige Organische Stoffen (ook voorgesteld als CxHy)

NOx: Verzamelnaam voor stikstofoxiden

N2O: lachgas

PAR: Photosynthetic Active Radiation (voor de fotosynthese bruikbaar licht, in het golflengtegebied van 400-700 nm)

118


119

PCH: Proefcentrum Hoogstraten

PPO: Puur Plantaardige Olie

PSKW: Proefstation voor de Groenteteelt te Sint-Katelijne-Waver

REG: Rationeel energiegebruik

SES: Stationaire Energie Systemen

SO2: Zwaveldioxide

VAMIL: Willekeurige (vroeger Variabele) afschrijving milieu-investeringen (Nederland)

VITO: Vlaamse Instelling voor technologisch Onderzoek

VLAREM: Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning

VLIF: Vlaams Landbouwinvesteringsfonds

VMM: Vlaamse Milieumaatschappij

VROM: Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (Nederland)

WKK: warmtekrachtkoppeling

Eenheden

J of Joule: warmte nodig om 1 g droge lucht + 1°C

KJ: KiloJoule (=103 Joule)

MJ: MegaJoule (=106 Joule)

GJ: GigaJoule (=109 Joule)

TJ: TeraJoule (=1012 Joule)

PT: PetaJoule (=1015 Joule)

W of Watt: eenheid voor vermogen, hoeveelheid energie per tijdseenheid (J/s)

Wh of Wattuur: eenheid voor elektriciteit

kWh: KiloWattuur (= 103 Wh)

MWh: MegaWattuur (=106 Wh)

GWh: GigaWattuur (=109 Wh)

1 kWh = 1 kW gedurende 1 uur = 1000 J/s x 3600 s = 3,6 MJ = 0,0036 GJ

MWe: symbool voor de eenheid MW voor elektrische energie eenheid voor elektrisch vermogen

MWth: symbool voor de eenheid MW voor thermische energie eenheid voor thermisch vermogen

WR Glastuinbouw_100204_TW

Documents

Transcript of WR Glastuinbouw_100204_TW