Willem Oltmans - dbnl · in contact met autoriteiten en topfunctionarissen uit de indus-triële...

MEMOIRES 1964-1966

Willem Oltmans

Z440-voorwerk 19-07-2001 12:03 Pagina 1

Eerder verschenen bij Uitgeverij In den Toren, Baarn:

Memoires 1925 - 1953




Memoires 1961

Eerder verscheen bij Uitgeverij Papieren Tijger, Breda:



ISBN 978 90 6728 122 5

© 2001 Stichting Uitgeverij Papieren Tijger

Verspreiding voor België: Uitgeverij EPO, Berchem

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar

gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere

wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint,

microfilm or any other means without written permission from the

publisher.


Memoires -

Willem Oltmans

PAPIEREN TIJGER


INHOUD

Huis ter Heide 1New York 11Huis ter Heide 122New York 180Bijlagen 327Register 337


Voor Frederick A. Heath


INLEIDING

Het jaar 1965 was het jaar van de coup in Indonesië en het hoog-verraad van generaal Suharto jegens president Sukarno. De vrijheidsbeweging in Nederlands Indië had sedert de jaren twin-tig in het licht van Sukarno’s leiderschap gestaan. In de jaren 1956-1957 had ik hem als politicus en als mens uitstekend leren kennen.En vanwege mijn vriendschap met Bungkarno zou ik in Neder-land worden verguisd; door Luns en consorten worden gesabo-teerd; en in sensatiekranten als De Telegraaf worden beroddeld en ineen kwaad daglicht worden gesteld.Ik heb echter steeds geleefd bij het adagium „Al gaat de leugen nogzo snel, de waarheid achterhaalt haar wel”. Ik heb nauwkeurig aan-getekend wat gebeurde en hoe het in elkaar werd gezet – en ik hebsteeds gehoopt dat me de tijd zou worden gegeven om het verhaalte vertellen naar waarheid. Deze inleiding schrijf ik in oktober 1990 in Johannesburg, Zuid-Afrika, waar ik op dit moment woon. Ik heb tot 1968 verslag ge-daan van mijn belevenissen. Voel me enigszins gehaast omdat ik nogminstens vijfhonderd klappers met aantekeningen moet bewerken(tot 1990) en dan wat hierna nog komt.In dit deel sneuvelt – onder mysterieuze omstandigheden – de voor-malige CIA-agent Werner Verrips bij een viaduct te Sassenheim. Hetbegint er zelfs mee. Ik leerde hem kennen onder verdachte om-standigheden: hij gaf zich uit voor iemand anders, zoals in deel VII

van deze memoires uiteengezet. Ik vrees echter dat de dood vanVerrips, mede door zijn gebrek aan werkelijke vrienden, een on-opgelost raadsel zal blijven. Zijn twee zoontjes zijn nu volwassenkerels en zijn weduwe beschouw ik nog altijd als een vriendin.Dit deel draag ik in liefdevolle herinnering op aan wijlen FreddyHeath, mijn beste vriend op Yale University. Hij is inmiddels aaneen hartaanval overleden. Vooral de muziek, waar we bijna dage-lijks samen naar luisterden, verbond ons.

Willem Oltmans


HUIS TER HEIDE

9 december 1964Mijn moeder hoorde van een leverancier dat buurman WernerVerrips1 op 4 december 1964 bij Sassenheim dodelijk was ver-ongelukt. „Ik dacht dat ik door mijn knieën zakte”, vertelde zeme. Mijn vader was naar de begrafenis gegaan, waar hij ookHenk Hofland ontmoette. Hofland vroeg hem of hij namensmij was gekomen. Ik was op lezingentournee in de VS en wistvan niets. Geen Rijkens, geen Van Konijnenburg, geen Zwols-man, geen Suurhoff, geen Goedhart – geen van de mensen diehem intiem hadden gekend, hem hadden gebruikt en zakelijkebetrekkingen met hem hadden onderhouden, was aanwezigom hem een laatste eer te bewijzen. Mijn vader dacht dat erwel wat zware jongens waren geweest die deel van zijn teamhadden uitgemaakt.Verrips was op 4 december met een snelheid van 160 kilometerper uur bij een inhaalmanoeuvre met zijn Mercedes sportwa-gen tegen een pijler van een viaduct bij Sassenheim geslagen.„De dood van de heer Verrips”, aldus het Algemeen Dagblad,„betekent het einde van een opwindend en met veel geheim-zinnigheid omgeven leven. In een gesprek met een van onzeverslaggevers noemde de heer Verrips enige tijd geleden zich-zelf een troubleshooter, een man die veelal voor grote onderne-mingen werkte in woelige gebieden, waar de ondernemingenzelf om welke reden dan ook liever buiten schot bleven. Ookliet hij doorschemeren uitstekende contacten te hebben met deBinnenlandse Veiligheidsdienst en wekte hij de indruk middenin het geheime werk te zitten. Inderdaad stond de heer Verripsin contact met autoriteiten en topfunctionarissen uit de indus-triële wereld.”2

10 december 1964Anneke Verrips belde me op. Ik ging onmiddellijk naar haar toe.Zij was intens verdrietig. Om ongeveer 14.00 uur was agentVan Dijk uit Bosch en Duin haar komen vertellen dat haar man

Hu

is te

r H

eid

e

■

1

1 Zie Memoires 1961 en de daaropvolgende delen.2 Algemeen Dagblad, 5 december 1964.

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 1

was verongelukt. Zoontje Robbie was thuis geweest. Zij ver-telde het hem meteen. Verrips lag in Sassenheim voor sectie door de patholoog-ana-toom, dr. L. Zeldenrust. Ze was er geweest. Hij had een glim-lach op zijn gezicht gehad. Ze had namens de jongens twee or-chideeën in de kist gelegd.Anneke vertelde dat haar man twee weken eerder ook al eenmysterieus ongeluk was overkomen. Hij was op een avond opweg geweest naar Bunnik toen hij werd ingehaald door eenandere auto, die hem vervolgens in de berm drukte. Hij werddaarop met een zandzak in de nek geslagen en was enkele urenbuiten bewustzijn geweest. Twee mannen zouden vervolgensmet Verrips in diens Mercedes zijn weggereden, maar haddenopnieuw een ongeluk gekregen. Toen een voorbijrijdendeauto stopte, waren de twee mannen in het donker weggelopen.Voorbijgangers brachten Verrips naar diens woning in Huis terHeide. Hij was opnieuw ernstig in conflict met Zwolsman ge-komen en had zijn vrouw verzekerd: „Het is nu erop of eron-der, maar ik zal dit gevecht winnen en dan stop ik ermee.” Zijvoegde eraan toe: „Hij was het eeuwige vechten moe.”Op 4 december was hij al vroeg weggegaan met de medede-ling: „Ik heb goed nieuws. We krijgen een mooie sinterklaas.”Vanuit Amsterdam had hij commissaris Van Noothoorn van deRijksrecherche nog gebeld. Vermoedelijk was hij op weg ge-weest van Amsterdam naar hem. Mevrouw Verrips wilde vooral weten om welke reden gene-raal S. Parman contact met hem had gezocht vanuit New York.Ik wist dat uiteraard niet, maar was ervan uitgegaan dat Parmanen Verrips vrienden waren. Mijn vader liet zich ontvallen:„Waarschijnlijk hebben de Indonesiërs hem geëlimineerd, wanthij werd immers ook voor Emile van Konijnenburg te lastig.”3

11 december 1964Kort gesprek met Henk Hofland. „Verrips was de laatste wekenbezig helemaal gek te worden”, zei hij. „We zijn bij de We-genwacht nagegaan of hij inderdaad bewusteloos was geslagen,maar het hele verhaal over Bunnik was verzonnen. Hij looglangzamerhand alles bij elkaar.” Henk maakt zich als gewoon-lijk met een jantje-van-leiden van een gecompliceerde zaak af.Met mijn grootmoeder Poslavsky gaat het nog steeds wisse-

3 Het is mogelijk dat Van Konijnenburg de hulp van Sukarno had ingeroepen en datdeze generaal S. Parman gevraagd had in te grijpen, iets wat de Indonesische gehei-me dienst mogelijk nogal letterlijk had geïnterpreteerd.

2

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 2

lend: soms weet zij absoluut niets meer en dan, opeens, is zeweer helder.

12 december 1964Bezocht Henk, Mimi en de kinderen in Ouderkerk aan de Am-stel. Henk onderstreepte dat hij W. Verrips absoluut nooit meergeloofd had sinds deze hem een kool had gestoofd met een ver-haal over de procureur-generaal. Hij ontmoette Verrips de dagvoor diens dood. „Ik heb hem gewoon gezegd: ‘Je liegt’.” Ver-rips had ook hem het verhaal van het ongeluk bij Bunnik ver-teld, waarop Hofland de zaak ter plaatse had onderzocht. Hijsprak met mensen van de Wegenwacht. Niemand kon het ver-haal bevestigen. Niemand had gezien wat er gebeurd was. Welhad Verrips een en ander inderdaad bij de politie gemeld, maarvolgens Hofland was hij tweemaal eerder bijna verongeluktvan pure oververmoeidheid.Op 23 december zou Verrips vanwege een aantal financiëleproblemen voor de rechter-commissaris hebben moeten ver-schijnen. „Hij had schulden aan alle kanten. Paul Rijkens heeftde helft van zijn bungalow betaald. Wanneer dat aan de groteklok zou worden gehangen, zou het niet verwonderlijk zijn datRijkens in de problemen komt”, aldus Hofland. „Verrips hadeen hypotheek van 50.000 gulden op zijn bungalow. Hij zaggeen kans opnieuw ergens geld vandaan te halen.” Hofland gaftoe dat langzamerhand iedereen bang was geworden voor Ver-rips.4 „Verrips heeft bijvoorbeeld een rapport dat door FransGoedhart werd geschreven, gewoon gegapt. Hij is ermee naarPaul Rijkens gegaan, die het onmiddellijk in acht talen liet ver-talen. Dat is trouwens de methode geweest waarmee Verripszijn entree bij Rijkens wist te versieren.” Nadat Rijkens eenaantal acties en reizen van W. Verrips had gefinancierd, was ookM. van Blankenstein bezorgd geworden om de oud-Unilever-topman. Henk vond mijn Zippo-aansteker super. Gaf hem die dus.

13 december 1964Martin Portier vindt me pessimistisch. Geduldig legde hij uit:„De heidenen namen een steen en gaven die een ziel. Anderenstrooiden bloemen op het water, maar christenen ontvingenwetten van Mozes. Toen de mensheid nog niets had geleerd,dacht God: ik zal mijzelve vernederen. Hij daalde af uit de he-

4 Ik dacht: ze vergeten dat Verrips sedert 1961 mijn pad heeft gekruist en ik er sedert-dien mee heb moeten leren leven.

3

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 3

mel en openbaarde zich door zijn Zoon.” Volgens Martin is hetjuist moeilijker om te geloven wanneer men als een goed chris-ten wil leven. Jeanne, zijn Hollandse vrouw, deed van tijd tottijd een duit in het zakje. „Waarom moeten mensen zo’n viesbeeld – ze doelde op Christus aan het kruis – aan de muur han-gen? Kunnen ze zonder dat niet aan God denken?” Martinprobeerde te verbergen dat zijn vrouw hem had gekwetst enantwoordde: „Het is hetzelfde met vrouwen die in het zwartgekleed gaan om aan te geven dat ze in de rouw zijn.” Jeannezei: „Als jij dood zou gaan, zou ik niet in het zwart gaan. Maarwanneer je het me zou vragen, zou ik er ernstig over denken.”In april krijgen Martin en Jeanne een tweede kind. Martindient in Seedorf, West-Duitsland.

14 december 1964Loet zei: „Sinds ik jou leerde kennen ben ik weer wakker. Ikwas voor die tijd aan het slaapwandelen.” Ik bood hem aan deauto te gebruiken voor een huwelijkstrip, maar dat wilde hijniet.De Daily Telegraph meldt dat het met de gezondheid van Bung-karno (63) achteruitgaat. Een behandeling door Chinese artsenmet kruiden heeft geen resultaat gehad. De president heeft eengezwollen voet en sleept met een been.

17 december 1964Ontmoette Frits. Hij is rustig en uitstekend op dreef. Hij heefteen eigen atelier in Den Haag en gaat voor school op en neernaar Amsterdam. Hij werkt hard. Het beeld van de drievrouwtjes heeft hij voor me bewaard, ik kreeg het van hem.Hij liet tekeningen zien en is nu ook aan het lassen. Hij corres-pondeert met Harald Binder, die met Kerstmis wil komen. Hijstak twee sigaretten op, een voor mij, precies zoals Loet dat doet.Over Verrips zei hij: „Ik ben toch blij dat hij er niet meer is.Dat was een gevaarlijk mannetje.”De Britse historicus Hugh Trevor-Roper van Oxford Univer-sity staat uiterst kritisch tegenover het Warren Report. Hij be-grijpt niet wat er is gebeurd met de twaalf uur dat Lee HarveyOswald zogenaamd is verhoord op het politiebureau van Dal-las. En ten tweede stelt hij de vraag: „On whose authority wasthe original medical report on President Kennedy’s death des-troyed?” Anthony Lewis beweert echter dat Trevor-Roperzich vergist; alle aantekeningen die doktoren maakten in hetBethesda Naval Hospital zijn er volgens hem. Trevor-Roperheeft gelijk: waar zijn de notities van de doktoren van het Dal-

4

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 4

las Memorial Hospital, degenen die J.F.K. tenslotte het eersteonderzochten?5

18 december 1964Premier Cheddi Jagan van Brits Guyana is met een smerige trucgewipt. Bij de verkiezingen kreeg Jagans People’s ProgressiveParty 24 zetels. Forbes Burnham van de People’s NationalCongress Party kwam met de andere oppositiepartijen – samen29 zetels – overeen om een nieuwe regering te vormen. Jaganweigerde af te treden. Anthony Greenwood, de Britse ministervan Koloniën, besloot daarop eenvoudig de grondwet teamenderen, liet de Privy Council in Londen het amendementgoedkeuren, zond het stuk ter tekening aan Elisabeth II, en deorder aan Jagan om het premierschap over te dragen was me-teen wet geworden. Met deze slinkse methoden zijn ze hem teslim af geweest.6

In Indonesië is door aanhangers van de president een bewegingvan „Sukarnoïsme” opgericht. Ze rekenen op massale aanhangonder het volk. Men wil kennelijk, als tegenwicht voor het legeren de PKI, een authentieke volksbeweging in het leven roepen.Maar tot verrassing van velen heeft Bungkarno de bewegingverboden. Hij zegt dat die verdeeldheid zaait. Ik zie het anders:Sukarnoïsme zou een coup – óf van het leger, óf van de PKI –juist wel eens onmogelijk kunnen maken.

19 december 1964In Baarn bezocht ik mejuffrouw Büringh Boekhoudt. Ik bleeflunchen. Ze was van mening dat het voor een vrouw extramoeilijk was om alleen in het leven te staan, mede omdat vrou-wen geen status hebben. „Een vriendin die trouwt, ben je kwijt.Tussen vrienden is dat dikwijls anders”, zei ze terecht.

22 december 1964Deze dagen voor Kerstmis bracht ik bijna geheel door met Erik,Frits en Loet. Ook ben ik veel thuis, en soms ga ik mee naar mijngrootmoeder Poslavsky, die volkomen normale dagen heeft.Bracht een bezoek van twintig minuten aan H.W. Sandberg,hoofdredacteur van Het Parool. Hij zei deplorabele ervaringente hebben met Amerikaanse correspondenten, inbegrepen Pe-ter Schröder. Maar hij achtte het een hiaat om geen man tehebben in New York of Washington, „een voornaam NAVO-

5 Anthony Lewis in The New York Times, 16 december 1964.6 James Ferron in The New York Times, 14 december 1964.

5

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 5

land”. We kwamen nogal vaag overeen dat ik hem eens eenpaar artikelen zou zenden.

23 december 1964Ontmoette public-relationsdirecteur Rein Vogels van de KLM.Zowel Gerard Croiset als Jack Harrison Pollack zou hebbengerapporteerd dat de samenwerking met mij tijdens de Ameri-kaanse reis van Croiset niet optimaal was geweest. Ons gesprekbegon dus gepeperd, want ik bestreed dit. Maar we spraken toch45 minuten in een goede sfeer. Hij eindigde met: „Ik kende uniet, maar van mij hebt u geen vijand gemaakt.” Ik probeerdeandermaal tot samenwerking met de KLM bij mijn lezingen-tournees te komen, maar er leek opnieuw niets uit te komen.

27 december 1964Rustige kerstdagen.Een bezoek van vijf uur aan Jolle en Lot Jolles in Den Haag ge-bracht. Hij had, als president-directeur van het ANP, samen metenkele tv- en persbonzen op Soestdijk een uitvoerig gesprekgehad met koningin Juliana. Ze hadden de steeds vaker voor-komende strubbelingen tussen het hof en de pers besproken.Hij zei onder de indruk te zijn geweest van de wijze waaropHare Majesteit de ontmoeting had geleid. Ze had bijvoorbeeldgezegd: „Ik wil wel koningin zijn – of liever, ik bén koninginen ik wil ook wel koningin zijn – maar ik ben ook moeder enmóét moeder zijn, en wat ik zeker niet ben is filmster.” Ter il-lustratie vertelde Juliana hoe ze onlangs in een avondgewaadmet sleep en diadeem een trap in het Concertgebouw af moest.„Ik werd zodanig verblind door de flitslampen van de fotogra-fen dat ik dacht: daar ga je, koningin, direct lig je onder aan detrap.”Jolle was ook in Indonesië geweest. Hij had met minister Suban-drio en de ANP-correspondent Hans Martinot geluncht, enAdam Malik had een prima indruk gemaakt. De onderhande-lingen tussen Antara en het ANP waren moeizaam verlopen.Jolle was ervan overtuigd dat Sukarno de PKI nog altijd in toomwilde houden, maar de president streed volgens hem een ver-loren strijd. Antara was in ieder geval al helemaal links, zo nietcommunistisch. Ook de nieuwe partij, Sukarnoisme, was als eenuitgesproken anticommunistische beweging bedoeld. Jolle lietfoto’s van Indonesië zien. Ik werd weer eens helemaal kangen7

naar dat land.

7 Verlangend.

6

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 6

28 december 1964Het Algemeen Handelsblad beweert in een voorpaginaverhaal datBungkarno met de gedachte speelt om af te treden. Proefballon?Hoe lang wordt er nu al niet in de wandelgangen gesmoesd?Dat begon met Ujeng Suwargana – namens generaal Nasution –in 1961. Sukarno zou niet alleen fysiek achteruitgaan, maar hijzou ook steeds minder vat hebben op de zich verscherpende po-litieke controversen in zijn land. De crush Malaysia-campagnelijkt op een dood spoor te zijn gekomen. De financieel-econo-mische toestand is verder aan het stagneren.

29 december 1964Erik was zo lief mee te gaan naar de bruiloft van Loet en Tie-neke Kilian. De bruid zag er cute uit. Terwijl ze langsliepen zeiLoet zachtjes tegen mij: „Dit doe ik niet nog eens over…” Hetwas een rooms-katholieke dienst. Erik schreef één regel in mijn dagboek: „Kunnen twee zielenverenigen?”, waarmee hij reageerde op de woorden van depriester. Het was dermate koud in de kerk dat Erik en ik vroeg-tijdig vertrokken.We stopten in Rotterdam bij mijn vriend John van Haagen, dieme eens goed aankeek en zei: „Ik vind je ogen wat waterig.”We reden door naar Eindhoven, aten ergens, praatten nog langna. Er stak een sneeuwstorm op. Ik bereikte de bungalow inHuis ter Heide om 02.30 uur. Mijn vader kwam uit bed omme te zeggen hoe blij hij was dat ik veilig binnen was.

30 december 1964Bezocht dr. E.B.J. Postma, rector van Nijenrode. Het NOIB

heeft financiële problemen. Den Haag geeft nu 610.000 guldensubsidie, terwijl 950.000 gulden nodig is, mede vanwege eenplan tot uitwisseling met Amerikaanse studenten. „Het be-drijfsleven laat je altijd weer in de steek. Je kan lang op je geldwachten”, aldus de rector. Ik vertelde over mijn lezingen in deVS en zei dat ik ook wel eens op Nijenrode zou willen spreken.„We zouden niet veel honorarium kunnen betalen”, zei hij. Ikonderstreepte dat ik van mijn voormalige school geen geld wil-de hebben.

31 december 1964Ik ging langs bij mijn vriend John van Haagen.8 Hij werkt inzijn vrije tijd aan een boek. „Jan Cremer heeft eigenlijk aange-

8 Na een carrière bij de Koninklijke Marine werkte hij thans in de Rotterdamse haven.Hij had vijf zoons.

7

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 7

toond dat er nog een ander leven is dan de witteboordjesmaat-schappij. Zijn succes – en misschien dat van Wolkers en Van ’tReve ook – is dat hij de taal van een machinebankwerker ge-bruikt. Cremer is voor de massa begrijpelijk. Niet die streek-taal van een Anton Coolen, maar gewoon realistisch. Je ziet inCremer een mondig worden van de jeugd, een revolutie, eenopstand.” Dat zou ook een aspect in zijn boek worden. „Verdervraag ik me af hoe je contact kunt onderhouden met je kinde-ren. Hoe communiceren kinderen met hun ouders? Op de mid-delbare school worden ze opgeleid aan de hand van het verle-den. Hildebrand moet ze leren hoe ze morgen moeten leven.Hoe is dat te voorkomen? Een kind van bijvoorbeeld zestiendat in de krant kijkt, moet wel concluderen dat ouders niet eer-lijk handelen. Neem nou de verbodsbordjes. Wanneer er geencontact is tussen generaties ontstaat een algemeen heersende ar-moede, met als gevolg nozems of de Beatles. Dat is niets andersdan een compensatie van gemis. Ik las in Het Vrije Volk dat er inZweden steeds meer jongens in vrouwenkleren lopen, terwijlZweden in sociaal-maatschappelijk opzicht juist het verst ont-wikkeld is. De autoriteiten in Zweden kan men hoogachten,maar wat gebeurt er in de laatste fase? De geleide vrijheid wordtafgeschud. Seks en verdovende middelen moeten een leemteopvullen. Ondanks alles wat we bijvoorbeeld in ontwikke-lingslanden doen, met tienduizend wetten en wetjes is ‘contact’niet te vervangen. De Duitse jeugd bouwt kerken in Afrika,maar in Duitse kranten zitten ze de heldendaden van hun gene-raals goed te praten. Dat zijn onderwerpen waarover ik wilschrijven. Alleen is mijn niveau nog niet hoog genoeg. Wantdat is de jeugd waarmee mijn kinderen moeten leven. Die ver-houding moet zo gezond mogelijk zijn. Contact is de sleutel.Ik zie ze nu opgroeien. Ze stellen mij de meest vreemde, bizar-re vragen, maar intussen hebben we contact, en alleen zo leerik ze kennnen. Ik vecht soms met ze en verbied ze te huilen.Ze moeten keihard worden…”

Nieuwjaar 1965Voor middernacht klopte mijn vader tweemaal op de deur vanmijn kamer om me mee te nemen naar mijn grootmoeder inZeist. Ik antwoordde niet. Dat was misselijk, maar ik lag op beden voelde me zeer depressief. Later ben ik opgestaan en ben iktoch naar de Homeruslaan gereden. Er waren sneeuwballen vanrestaurant Figi en men had flessen Kaapse wijn opengetrokken.Mijn grootmoeder Poslavsky was verschrikkelijk mager ge-worden. Zij leek sprekend op ir. Willem Oltmans – haar broer,

8

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 8

mijn grootvader – zoals ik hem voor zijn dood zag, kende enmeemaakte omdat ik dat jaar bij hem woonde. Grootmamawas zelfs opgewekt: „Wat leuk dat jullie er allemaal zijn.”Ik verkeerde opnieuw in tweestrijd: in de VS blijven of terug-komen? Mijn moeder had gezegd: „Hoe eerder je weer hierwoont, hoe beter.” Miss Büringh Boekhoudt adviseert me omin Amerika te blijven. Ik ben nu thuisgekomen voor Kerstmisen nieuwjaar, maar ik heb me zelden zo alleen en verlaten ge-voeld als nu. Het lijkt wel of de eenzaamheid altijd alles zaloverstemmen en bepalen – of ik nou hier zou wonen of in KewGardens, waar ik ook ben. Wat is het dat ik verkeerd doe? Mijn vader las de hele avond het boek van Laurens van der Postover de Sovjet-Unie dat ik hem had gegeven. Onze gesprek-ken blijven pijnlijk oppervlakkig. Eigenlijk is het contact metmam, ook al zeg ik veel meer tegen haar, niet al te veel beter.John van Haagen pijnigt zich over de vraag hoe het contactmet zijn kinderen te vervolmaken. Voor mij is het daarvoor aljaren te laat. Maar hij kan gelijk hebben met zijn idee dat de ba-sis van ieder leven tot stand komt in de contacten in het ouder-lijk huis.Ik droomde dat Loet, zijn vrouw en ik samen op een schip naarde VS voeren.

1 januari 1965Mijn moeder waakte bij grootmama. Mijn vader zat te lezen inzijn werkkamer. Ik luisterde naar platen en speelde Chopin enDebussy.Na de lunch belde ik de moeder van Bertie Hilverdink.9 Zevertelde dat mijn eerste vriend, die me in 1950 in aanrakingbracht met homoseksualiteit, ernstig ziek in Parijs lag. Hij was,al dansende in het Casino de Paris, gevallen, en mogelijk zouhij drie jaren plat moeten alvorens hij kon worden geopereerd.Zijn rechterarm en rechterbeen zijn gedeeltelijk verlamd. Ikbesloot hem direct te bezoeken, of anders via Parijs naar NewYork te vliegen.Ik belde Erik. Hij was bereid met me mee te gaan naar Parijsen om beurten te rijden. Eerst ging ik in Amsterdam pakjes ha-len die zijn moeder en familie wilden meegeven. Daarop stap-te Erik in Eindhoven in de auto. Helga ging ook mee. We re-den de hele nacht door.Om 03.00 uur vonden we Rue de Javel 152, nabij de Eiffelto-ren. Ik hoorde de honden al. Ik ging naast Bertie op bed liggen

9 Zie Memoires 1925-1953.

9

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 9

en zoende hem. Erik en Helga kwamen nadien ook boven.Bertie had juist zeven weken in een ziekenhuis gelegen. Hij hadpicures gehad met naalden in zijn ruggemerg, die dermate pijndeden dat hij door verscheidene verplegers moest worden vast-gehouden. Met zijn rechterarm kan hij nog heel weinig doen,zijn been bengelt erbij. Maar hij was bijzonder opgewerkt enmaakte opmerkingen als „Wanneer je me weer ziet zit ik in eenrolstoel, en daarna ben ik dood…”10 Erik was zeer onder de in-druk, zowel van Berties lichamelijke problemen als van zijnmentale reactie daarop. Helga was zorgzaam en lief. Bertie las veel. De Carnets van Camus lagen naast zijn bed, dieik zelf ook net had gekocht. Bud, zijn Amerikaanse danspart-ner, kwam om 04.00 uur thuis van het Lido. Ik vond hem aar-dig.We vertrokken om 04.30 uur weer richting Eindhoven. We wa-ren uitgeput. Ik aarzelde om Erik te laten rijden. Later, toen ikkritiek op zijn rijden had, stopte hij abrupt de auto. Hij liet mijhet stuur overnemen en we kregen een geweldige ruzie. Daar-na volgde een lange en pijnlijke stilte, waarin niemand iets zei.Helga sliep achterin. Daarna legden we de keet bij en Erik reednaar Eindhoven. We gingen in tranen uit elkaar.

3 januari 1965Nam afscheid van mijn moeder, die weer naar grootmama ging.We omhelsden elkaar, opnieuw in tranen. „Kom maar gauw te-rug”, zei ze. Dat zou ik best willen. Ik word ziek van die eeu-wige cyclus van lachen en huilen, leven en dood. Waar dient hetallemaal toe? We will never know.

Loet belde: „Doe je geen gekke dingen in New York?”„Nee Loet,” zei ik, „ik wacht op jou.”

10 In 1991 is hij nog altijd een topvisagist in New York.

10

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 10

NEW YORK

4 januari 1965Wat heeft Bungkarno nu weer gedaan. Altijd val ik in NewYork meteen met mijn neus in de politieke boter. Indonesiëwil zich terugtrekken uit de UNO. De voorzitter van de Algeme-ne Vergadering, Alex Quaison-Sackey van Ghana, zou reedsmondeling op de hoogte zijn gebracht. In oktober had Bung-karno bij de top van niet-gebonden landen in Caïro al soort-gelijke geluiden laten horen. Hij heeft in wezen gelijk als hijzegt dat er aan de UNO vele bezwaren kleven. Maar de toeken-ning van een zetel aan de Federatie van Maleisië gebruiken alsargument om het lidmaatschap van Indonesië op te zeggen iseen zeer riskante onderneming. Secretaris-generaal U Thantheeft reeds een dringend beroep op de regering in Jakarta ge-daan om op haar besluit terug te komen. De New York Times

schrijft in een hoofdartikel: „No nation on earth has so baffledits friends, as well as its foes… Indonesia is its own worst ene-my.”In Washington worden de gebruikelijke hysterische conclusiesgetrokken. Er zou zich een Peking-Jakarta-as hebben gevormd,waarbij ook Noord-Vietnam, Noord-Korea en mogelijk Cam-bodja zich zullen aansluiten. Nu Peking een atoombom totontploffing heeft gebracht is het succes de Aziatische nationa-listen misschien in de bol geslagen. Zorgelijke ontwikkeling.Welke krachten in Jakarta hebben het land eigenlijk in ditnieuwe avontuur gestort?Vloog naar Boston om een lezing te geven voor de Woman’sClub in Lowell, Massachusetts.

5 januari 1965Grootmama Poslavsky is vandaag 89 geworden.Lunchte met Santo. Hij is inmiddels met Marguerita getrouwd.„Het gebeurde gestroomlijnd en duurde nog geen vijf minu-ten”, zei hij. Hashram Zainoeddhin was zijn getuige geweest.Hij vertelde dat dr. Subandrio laatst in een gesprek met Indo-nesische studenten in New York „extremistische taal” gebruik-te, zich keihard opstelde en „cocksure of himself” was. Hij hadde indruk dat Indonesië vanaf het begin de optie open had ge-

11

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 11

houden om uit de UNO treden, om „vrij” te zijn de kwestieMaleisië op te lossen. Bungkarno’s filosofie van Nefos (NewEmergency Forces) tegenover Oldefos was een positie, die uit-gedragen werd door een aantal Indonesische diplomatieke mis-sies in alle werelddelen en waarbij men reacties had gepeild,vooral van de groep van niet-gebonden landen. Generaal As-hari, zijn zwager, was ook op een dergelijke missie gezonden.Ik probeerde ambassadeur L. Palar te bereiken, de permanentevertegenwoordiger van Indonesië, maar Mrs. Muhadi zei dathij reeds aan het pakken was om met American Airlines rich-ting Jakarta te vertrekken.De Daily Telegraph heeft een levensgrote maar afschuwelijkefoto van Bungkarno op de voorpagina, met de kop „SUKARNO’SSUCCESSOR MAY BE COMMUNIST”. Deze Britse krant druktzonder blikken of blozen af dat derde vice-premier Chaerul Sa-leh een communist is – wat complete nonsens is – en dat hijwel eens Sukarno’s opvolger zou kunnen worden. Schandalig,zo’n artikel, maar het staat er wel.Boven een hoofdartikel van de New York Herald Tribune staat:„SUKARNO, UN’S THANKLESS CHILD”. De publiciteit inzake In-donesië wordt helemaal op Bungkarno geconcentreerd en iswerkelijk rampzalig.

6 januari 1965Jonathan Raymond schrijft dat hij met zijn broer, een antropo-loog, meegaat naar Yucatan in Mexico om wetenschappelijkonderzoek te verrichten. Hij blijft een paar maanden weg. Wijsbesluit. Ik kan hem schrijven via zijn ouders in Guilford, Con-necticut.Alex Quaison-Sackey, de president van de General Assembly,zendt een vriendelijk briefje. Ik had hem materiaal gezonden.Ik stuur H.W. Sandberg een artikel over de Maleisië-affaire,zonder de illusie dat Het Parool het zal plaatsen.

7 januari 1965Ieder briefje van Frits blijft voor mij een reflectie van diens in-nerlijke beschaving.De United Press meldt vanuit Indonesië dat president Sukarnode Murba-partij buiten de wet heeft gesteld. Dit zou zijn ge-beurd om de PKI tegemoet te komen. Maar wat een ernstigereaffaire is: Peking heeft zich vierkant geschaard achter de Indo-nesische beslissing uit de UNO te treden en zelf de kwestie Ma-leisië op te lossen. Peking heeft gemakkelijk praten: zij zijn aleen outcast. Nu komt Indonesië nog meer in het vaarwater van

12

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 12

de Chinese Volksrepubliek terecht. De internationale politiekerepercussies zullen schadelijk zijn, maar vooral binnenlands-politiek kan de verscherping van de tegenstellingen rampzaligegevolgen hebben.Tot op vandaag zijn er 136 Amerikaanse militairen in Vietnamgesneuveld, worden er 11 vermist en raakten 1022 soldaten ge-wond. Volgens opgaven knokken er in Saigon 16.000 Ameri-kanen.

8 januari 1965Gistermiddag woonde ik een persontmoeting bij van JamesGreenfield, Assistant Secretary of State for Public Affairs. Viet-nam en Congo waren de twee voornaamste gevarenzones. DeVS bemoeit zich met Congo „because we are a major power,and we cannot escape our responsability. But, we do not try toelbow our way into it either, nor deeper.” Hij benadrukte metenige klem dat Washington Moise Tshombe steunde omdat die„de wettige regering van Congo vertegenwoordigde’. Ik konniet nalaten met luide stem te verkondigen: „Ja, zoals Chiangde wettige regering van China zou vertegenwoordigen.” Ditmaakte een aantal aanwezige journalisten razend, maar eenjournalist uit Ghana kwam mijn hand schudden.Mejuffrouw Boekhoudt schreef me over mijn recente bezoekaan Baarn: „Ik hoop het altijd nog te beleven dat je bereikt watje jezelf gesteld hebt. Dit zou een grote compensatie kunnenzijn voor de eenzaamheid, waarover we onlangs eigenlijk niettot een goed gesprek kwamen, zoals je terecht in je brief op-merkte. Lag dit aan mij?” Ik vond die woorden aandoenlijk.Loet Kilian zond me de volgende woorden: „Jij bent nu een-maal een persoon die alleen moet blijven. Dat klinkt misschiengek, maar je zou doodongelukkig zijn met iemand om je heen.Daarom geloof ik dat je het bijvoorbeeld in je werk – en niet inje vrienden – moet zoeken. Wanneer je een persoonlijkheidbent zoals jij, en eigenschappen bezit die gewone mensen mis-sen, hoe kun je dan geluk of genoegen proberen te vinden bijgewone mensen of bij mensen die je ideaal enigermate bena-deren? Voor mezelf wil ik je dit eens gezegd hebben. Als je tijdhebt, schrijf dan terug.” Ik heb die brief ettelijke malen herle-zen. Ik zal hem antwoorden.Vlieg met Northeast Airlines naar New Hampshire. Camusschrijft in Carnets: „Le mieux est de se taire pour toujours et dese tourner vers le reste.”Lezing voor de Tilton School, een prep school voor jongens vanveertien tot achttien jaar. De ambiance was duidelijk meer

13

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 13

bourgeois dan op bijvoorbeeld Dartmouth. Het diner vondplaats in een eetzaal en werd gevolgd door mijn voordracht. Derespons was enthousiast. Zeker honderd studenten woondenlater de discussie bij.

9 januari 1965The New York Times publiceert een hoofdartikel met als kop„SUKARNO ON THE RAMPAGE”. Nu Jakarta zich steeds meer inde richting van Peking beweegt – althans, zo wordt het in wes-terse media voorgesteld – zou ook het Kremlin ernstige beden-kingen hebben over de jongste verklaringen en politieke beslui-ten van Sukarno. Moskou zou ook steeds meer aarzelen kre-dieten te verschaffen voor gigantische Indonesische wapenaan-kopen. Ik vind de publiciteit rond Bungkarno absoluut desas-treus. Hoe moet dit aflopen?Ook de premier van India, Lal Bahadur Shastri, heeft zich thansuitgesproken voor ondersteuning van de Maleisische Federatie.Indonesië raakt steeds meer geïsoleerd.Intussen zijn veertien Indonesische guerrilla’s geland nabij Tan-jong Piai, in het zuidelijkste gebied van West-Jahore. Ze heb-ben verklaard dat nog eens duizend man zal volgen. Tot dus-verre zijn 55 Indonesiërs omgekomen en werden er 266 ge-vangengenomen door de strijdkrachten van Maleisië.

10 januari 1965Nu is bekend geworden dat Belgische para’s en blanke huur-lingen op 24 november 1964, nadat zij op verzoek van premierMoise Tshombe Stanleyville onder de voet hadden gelopen,vijfhonderd Congolezen hebben geëxecuteerd. Ook Belgiëheeft zijn Turco Westerlings.Dineerde bij Santo, samen met Hashram Zainoeddhin. Na-tuurlijk kwamen we op het onderwerp Maleisië. Hashram namhet standpunt in dat Abdul Rahman van Maleisië het volsterecht had te bepalen wat opportuun was voor zijn land, zelfswanneer dat een alliantie betekende met de Britten, „die ookik haat en die niets meer te zoeken hebben in Zuidoost-Azië”.Santo en ik vonden dat Bungkarno histortorisch gezien volko-men gelijk had. Hij wilde Zuidoost-Azië zuiveren van verkap-te kolonialistische situaties zoals momenteel door Rahman inMaleisië tot stand gebracht. Om Maleisië dan ook nog in deVeiligheidsraad neer te zetten was vanuit Jakarta gezien zondermeer een provocatie. Ik kon met Hashrams standpunt meevoe-len, maar toch vond ik dat hij redeneerde als een Indonesiër dieal een aantal jaren in de VS woont.

14

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 14

„Un homme en jugeant un autre est un spectacle qui me feraitcrever de rire s’il ne me faisait pitié.” (Flaubert)

11 januari 1965Max Clos van Le Figaro schreef een voortreffelijk artikel, „Whythe africans hate Tshombe”. Eigenlijk zou ik het aan AssistantSecretary of State James Greenfield moeten zenden.Ik ontmoette Xavier (24), een Mexicaanse schilder. Hij gingmee naar Kew Gardens en was een droom in bed. Zijn huid enogen herinnerden me aan mijn Argentijnse vriend FreddyHeath. Hij had nota bene Bungkarno in Mexico ontmoet. Na-dat ambassadeur Thajeb de president had verteld dat Xaviereen schilder was, nam Sukarno een stuk papier en tekende dejongen uit. Hij had de schets niet bewaard. De slotuitbarsting vond plaats nadat we samen onder de dou-che gingen.In Saigon schijnt een modus vivendi te zijn gevonden tussen deregering van premier Tran Van Huong, legercommandant ge-neraal Nguyen Khanh, en de Amerikanen. De pers schrijft ero-ver alsof, nu de eenheid is bestendigd, de werkelijke oorlog pasgaat beginnen.11

Opnieuw een brief van Frits, die overloopt van de plannen enoptimistische vooruitzichten. „Deze kerstvakantie is bijzondervruchtbaar geweest. Ik heb negen aantekeningen gemaakt, dieik je nog had willen laten zien.”Om 20.30 uur een lezing voor de Chestnut Hill Country Clubin Boston, Massachusetts. De organisatie was opgericht doorMrs. Rose Kennedy, de moeder van J.F.K., en droeg de naam„Ace of Clubs”. De dames vroegen me vooral te in te gaan opde persoon en de politiek van Sukarno, waaraan ik gevolg hebgegeven. Uitgebreid zelfs.

12 januari 1965De avond van 6 januari ontmoette ik op Third Avenue eenjongen met zwart haar, een marinejekker, afgetrapte laarzen eneen aantrekkelijk gezicht. Vanavond ben ik naar zijn kamer ge-gaan op de hoek van Third en 54th Street. Nauwelijks was ikbinnen of een blonde jongen, Earl (22), kwam op bezoek. Hijhoopte dat ik weg zou gaan en ik wachtte tot hij zou oplaze-ren. Uiteindelijk vertrokken we op hetzelfde moment. Hijwilde met me mee naar Kew Gardens, wat met de metro altijdnog twintig minuten is en dan nog eens tien minuten lopen.

11 Seymour Topping in The New York Times, 10 januari 1965.

15

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 15

Midden in de nacht zei Earl dat hij toch niet kon slapen en hijvertrok weer naar Manhattan.

13 januari 1965Een student van Dartmouth College, Noel Fidel, die ik me uit-stekend herinner, schrijft: „Your visit was a good thing forDartmouth. You challenged us to think, and you should beflattered, or at least satisfied, that some of us reacted vigorously.It doesn’t happen often enough. The senior class, I think, wasvery happy with your lecture. The coordinators of the GreatIssues Program, I think, were not. ‘He had more than sixmonths to prepare a lecture on the topic we requested’, theysaid. You must have broken one of their rules by getting toomany laughs per hour, especially too many laughs at them.”Noel schreef ook dat hij dacht dat „je vriend Sukarno hardstik-ke gek is”. Hij zou het een beangstigende trend vinden als deactie om uit de UNO te treden door andere landen zou wordengevolgd.Lezing voor de Woman’s Club in Scarsdale, New York.Flaubert: „Le succès auprès des femmes est généralement unemarque de médiocrité.” Ik dacht aan Sukarno, maar ook aanmezelf, want what is the difference between boys and girls? Camushoudt zich ook nogal bezig met „la vie sexuelle”. Hij om-schrijft het als „de opium van de man”. „La sexualité ne mène àrien. Elle n’est pas immorale mais elle est improductive. Onpeut s’y liverer pour le temps oú l’on ne désire pas produire.”En dan zegt hij iets wat ik complete onzin vind: „Mais seule lachasteté est liée à un progrès personel.”Om 20.00 uur woonde ik de uitvoering bij van drie strijkkwar-tetten, van Sem Dresden, Matthys Vermeulen en Dirk Schaef-fer, onder auspiciën van het Comité voor Nederlandse Muziekin het Donnell Library Center. Willebrord Nieuwenhuis voeg-de me toe: „Ik hou niet van muziek.” Of misschien zei hij ietsals: „Ik doe niet aan muziek, maar ik vond het beleefd om tekomen.” Zijn vrouw is wel aantrekkelijk. Ze heeft mooi haar.Ze zei tegen me: „Ik hoor dat je weer allerlei rellen hebt ver-oorzaakt en moeilijke vragen hebt gesteld in het perscen-trum…”Het was misschien een zegen dat niemand in het publiek wisthoe het kwartet van Dresden werkelijk behoort te klinken. Ikhad gelukkig Camus bij me. Schitterend advies: „La premièrechose à apprendre pour un écrivain c’est l’art de transposer cequ’il sent dans ce qu’il veut faire sentir.” En op bladzijde 57 leesik: „Vivre avec ses passions c’est aussi vivre avec ses souffran-

16

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 16

ces.” Ik weet het, ik weet het. Evenals ik erg goed weet: „Lafemme, hors d’amour, est ennuyeuse…” Om tot deze conclu-sie te komen hoef je geen homo te zijn, maar je loopt wel dekans naar homo-oplossingen te zoeken voor „la vie sexuelle”.In de pauze werd ik aangesproken door een man op middelba-re leeftijd.„Where are you heading for?”„Home”, zei ik, want ik wilde weg.„Oh.”„And, I mean, home.”„Alone?’„I am going to buy some fruit and I am going home alone.”„Buy banana’s…” Einde conversatie.Nieuwenhuis voegde me ook nog toe dat hij vond dat ik „pro-communistisch” was.12 H.J. van der Jagt van de KLM noemt mewel eens „rooie Willem”. Geklets, maar intussen verspreidendit soort bakerpraatjes zich.In de metro naar huis. „Le grand problème á résoudre ‘prati-quement’: peut-on être heureux et solitaire.”13 Daar worstel ikdus al geruime tijd mee.

14 januari 1965Zijn ze in Jakarta een beetje gek geworden? Nu verklaarde Ga-nis Harsono (de woordvoerder van Subandrio) dat de Britteneen soort „Suez-invasie” op Indonesië voorbereiden. PremierHarold Wilson had in het parlement gezegd dat Engeland enMaleisië een strijdmacht van 50.000 soldaten gereed haddenstaan. „This is a deliberate cover-up for a major military offen-sive against this country”, aldus mijn oude vriend Ganis.14 Ge-lukkig heeft Bungkarno gisteren zelf gezegd dat Indonesië nietzou aanvallen. Op de vraag of een militair offensief werd voor-bereid antwoordde hij: „No, no, no and again no!” In een in-terview met CBS benadrukte hij dat Indonesië zou terugslaanindien het zou worden aangevallen, „but Indonesia will neverbegin the fighting”. Die uitspraak zou de druk rond Maleisiënu toch moeten verminderen. Vandaag zei president Sukarno op een persconferentie dat hijeen voorstel van D.N. Aidit van de PKI om arbeiders en boerente bewapenen tegen een Brits-Maleisische aanval, had afgewe-zen als „onnodig”. Hij herhaalde dat Indonesië naar een vreed-

12 Toen Nieuwenhuis jaren later door André Spoor bij NRC Handelsblad werd gehaald,sprak men op de redactie van „de miskoop van de eeuw”.

13 Camus, Carnets, p. 83.14 Seth King in The New York Times, 12 januari 1965.

17

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 17

zame oplossing zocht en dat de burgers van Sarawak en Sabahzelf dienen te beslissen of zij bij Maleisië wensen te horen.Om 15.00 uur woonde ik in het Waldorf Astoria Hotel eenpersconferentie bij van de premier van Japan, Eisaku Sato. Ookde Amerikaanse ambassadeur in Tokio, O. Reischauer, wasaanwezig, evenals minister van Buitenlandse Zaken EtsusaburoShiina en de top van Japanse besluitvormers. Ik vroeg de pre-mier of er een rol voor Japan was weggelegd om te bemiddelentussen Indonesië en Maleisië. „Last year,” zei premier Sato,„Japan made some efforts to mediate. I regret to say, withoutsuccess.” Japan beschouwde het als „most unfortunate” dat In-donesië zich had teruggetrokken uit de UNO. „I already sent acabled message to President Sukarno. Today I met with UThant and we both recognized it was a most unfortunate de-velopment. I did express our wish to help to the Secretary Ge-neral. The problem at hand is how to keep Indonesia withinthe United Nations.”Ik zie dat Eleanor Miller mijn Scarsdale-lezing aldus samenvat-te in de Reporter Dispatch: „VIETNAM WAR CALLED LOST”. „‘Whyare you spending a million dollars a day on a war you have alre-ady lost?’ Willem Oltmans, journalist and foreign correspon-dent, asked his audience at yesterday’s meeting of the ScarsdaleWoman’s Club.15 Using an impressive combination of wit,charm, knowledge and common sense, the speaker presentedsome frankly unorthodox views on many facets of Americanlife and United States foreign policy. ‘Why’, he asked, ‘do youalways bet on the wrong horse?’ Some of the wrong horses helisted were currently Moise Tshombe in Congo, in the pastFulgencio Batista in Cuba, Ngo Dinh Diem in Vietnam andChiang Kai-shek, of whom he said: ‘No Chinese has donemore to deliver China into the hands of the Communists, butyou reward him with huge sums of money!”’

Het is niet mogelijk volledige teksten van lezingen op te nemen.Maar ik wil bij bovenstaande reportage aantekenen dat ik sedert1964 in de VS in lezingen duidelijk maakte dat de oorlog in Viet-nam niet kon worden gewonnen. Het miserabele bloedbad moestechter nog acht lange jaren duren voor men in Washington bereidwas toe te geven dat Indo-China een verloren zaak was. Er is welgezegd dat de ayatollahs er acht jaar over deden voor zij wilden in-zien dat ze de oorlog tegen Irak niet konden winnen, maar wat deAmerikanen op dit punt presteerden was ook niet mis.

15 Het doet me deugd dat ik zoiets reeds in 1965 publiekelijk in de VS heb gezegd.

18

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 18

15 januari 1965Lunchte met couturier Dick Holthaus in Howard & Johnsonaan de 42nd Street. Hij had een boodschap ontvangen dat zijn22-jarige huisknecht zelfmoord had gepleegd. Dick was er zeervan ondersteboven. „Die jongen moet toch wel eenzaam zijngeweest.” Hij vroeg zich verder af of het was gebeurd toen hijin Amsterdam zat. Arnold had een briefje achtergelaten voorde jongen in Parijs van wie hij hield, met een grammofoon-plaat.Erik schrijft: „Ja, je wilt een antwoord. Ik vond het inderdaadecht ‘gek’ dat je vlak voor vertrek nog naar Parijs wilde. I liveamongst people that do not do those things. Het doet je goedmet mensen te mogen omgaan die het wel kunnen en vooraldoen.” Hij zei veel met zijn vrouw over mij te spreken, „en ikverbaas me er met de dag meer over hoeveel zij kan begrijpenvan wat bijvoorbeeld mijn gevoelens ten opzichte van jou zijn.Poot, Erik.”De Amerikaanse ambassadeur in Saigon, generaal MaxwellTaylor, heeft de Zuid-Vietnamese regering meegedeeld dat deVS bereid is het Zuid-Vietnamese leger met 100.000 man uit tebreiden (te financieren en bewapenen) en dus op 660.000 mante brengen.16 De Aziaten worden gebruikt als kanonnenvoervoor Amerikaanse misconcepties!Zag vorig jaar de film Becket, met Richard Burton en PeterO’Toole. Lees het oorspronkelijke toneelstuk van Jean Anouilh.Kom er niet door. Becket: „Nous ne sommes plus des petisgarçons. Vous savez très bien qu’on finit toujours pas s’arrangeravec Dieu, sur la terre… Allez vite vous habiller, mon prin-ce…”17

Ben met een „Yankee Clipper” op weg naar Andover, Mas-sachusetts. Heb gelukkig Camus bij me. Schreef drie pagina’scitaten uit Camus op voor Erik.

16 januari 1965In Andover bevinden zich de Phillips Academy voor jongensen de Abbot Academy voor meisjes. De sfeer was super IvyLeaguish, misschien nog meer dan Dartmouth. Ik kreeg eenkamer in de Andover Inn, een juweel van een hotel. Alleen devleugel was niet gestemd, wat altijd iets zegt over de mentaliteit.Ik sprak voor driehonderd meisjes van de Abbot Academy,duidelijk dochters van diplomaten en de meer well to do-fami-

16 Seymour Topping in The New York Times, 15 januari 1965.17 Jean Anouilh, Becket, ou l’honneur de Dieu. La Table Ronde, Paris, 1959, p. 82.

19

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 19

lies. Zeker honderd meisjes kwamen na afloop verder praten.Wat zijn deze kinderen toch enorm geprivilegieerd. Zij dragende kleding die hen bevalt, die ze zich kunnen permitteren, ende keuze is ongelimiteerd. Dat was anders in 1945, direct na deoorlog, toen ik hun leeftijd had. Er was absoluut niets te krij-gen. Textiel was op de bon. Toen ik in 1948 in Yale arriveerdewas het eerste wat ik deed een rasechte jeans kopen.Ik denk aan Verrips en zijn tragische einde. Wat kan er in wer-kelijkheid zijn gebeurd?

17 januari 1965Lezing voor de House in the Pines School in Norton, Mas-sachusetts, een internaat voor 170 meisjes.

18 januari 1965Mijn Parool-medewerkerschap heeft natuurlijk weer het te ver-wachten resultaat gehad: commotie in het wereldje der pers-muskieten. Ook Max Tak wond zich erover op. H.W. Sand-berg schrijft dat ik te veel berichten zond die reeds door pers-bureaus waren behandeld, terwijl daarnaast „stijl en toon vanuw stukken minder goed passen in onze krant”. Volgens de he-ren collega’s heb ik gezegd heb dat ik „een zeer nauwe bin-ding” met Het Parool heb. Dat was echter niet het geval, dus ikdiende „het experiment” als beëindigd te beschouwen. Sand-berg was natuurlijk gebombardeerd met vragen: „Wat doe jenu? Oltmans?” Bovendien waren twee weken wel erg kort omte ontdekken of mijn medewerking waarde kon hebben ofniet. Ik antwoordde: „U lijkt me een misselijk mens, die inzulk een eenvoudige zaak zelfs de simpele moed mist rechtdoor zee en eerlijk te zijn. That’s all.” To hell with them.

Mijn brief aan de New York Herald Tribune is vanmorgen ver-schenen.18 Binnen de mogelijkheden doe ik wat ik kan. Na-rendra Singh, diplomaat voor India, zei over mijn brief: „I likeit particularly…” Hij vroeg zich alleen af of China te vertrou-wen was. Ik legde hem uit dat Indonesië en Cambodja wel de-gelijk vertrouwen hadden in het regime in Peking, en daarmeeautomatisch op een andere lijn zaten dan India. Hij antwoord-de terecht dat India aanvankelijk ook uitstekende betrekkingenmet Peking had onderhouden, maar dat de grensoorlog er deklad in had gebracht.De plaatsen voor Indonesië in de Algemene Vergadering wa-ren leeg. The New York Times meldt dat de elf Indonesische di-

18 Zie bijlage 1.

20

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 20

plomaten in de UNO, inbegrepen ambassadeur Palar, wordenteruggetrokken. Ook de residentie in New Rochelle staat tekoop.19 Het is wel drastisch allemaal.Ontmoette André Spoor, die voor de GPD in Washington zit.Een verademing in het zogenaamde journalistenmilieu. Hij ver-telde dat er in Bonn, waar hij eerder voor de GPD werkte, een-zelfde rot-atmosfeer tussen de journalisten heerste als ik hembeschreef over New York. Sommige journalisten in Bonn ne-geerden elkaar, precies als hier. De correspondent van NRC

Handelsblad sprak Hans Hoefnagels bijvoorbeeld aan met„meneer”. De correspondent van het Algemeen Dagblad inBonn noemde Hoefnagels „zijn doodsvijand”.Spoor kende mijn broer Theo uitstekend. Zij runden samen deschoolkrant De Spiegel op het Bilthovens Lyceum. „Toen Theopenningmeester was,” aldus André, „werd ons blad prachtiggedrukt. Nauwelijks was hij weg of we zaten weer te stencilen.Hij kon met geld toveren.” Spoor had soms tijdelijk voor Het

Parool in Bonn gewerkt, „maar het duurde altijd negen maan-den voor je werd betaald”. Ik vroeg naar Sander Schimmel-penninck van der Oye, die ooit werkte bij NRC Handelsblad.Hij is naar Unilever gegaan, want het ging niet bij de krant. Onno Leebaert vertelde me dat hijzelf niet (zoals Person) opvoet van oorlog had gestaan met Max Tak – tot de dag dat con-sul-generaal Slingenberg hen beiden bij zich had geroepen enze had gedwongen elkaar een hand te geven. Frisse troep. Benblij dat ik erbuiten sta.Leebaert wist verder te melden dat Alfred van Sprang zichzelfper ongeluk om het leven had gebracht. Hij werd gevonden inhet uniform van een matroos; hij had zich afgetrokken voor despiegel. „Hij had een koord om zijn nek, waar deze types danaan trekken ter verhoging van de opwinding, maar hij moetiets te hard hebben getrokken”, aldus Onno.

19 januari 1965Waynesburg College in Pennsylvania heeft mij een bandopna-me van mijn lezing gezonden. De speech was absoluut niet ac-ceptabel, zelfs slecht. Ik moet er nauwkeurig naar luisteren omprecies te weten hoe het niet moet.Subandrio reist opnieuw naar Peking, een tegenbezoek aanmaarschalk Chen Yi, de minister van Buitenlandse Zaken vanChina die in november 1964 in Jakarta was. Men zou plannenhebben om een summit van staatshoofden der Afro-Aziatische

19 Tania Long in The New York Times, 17 januari 1965.

21

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 21

landen bijeen te roepen. Intussen hielden Indonesische com-munisten demonstraties, gericht tegen Adam Malik en Chae-rul Saleh.20 Die laatste wordt in het Westen nota bene zelf vancommunistische sympathiën beschuldigd. Malik is een bond-genoot van het Indonesische leger, dat is bekend. Nu is dus ookChaerul Saleh de kwade pier. Het komt chaotisch over, wat erzich in Jakarta afspeelt.Premier Tran Van Huong heeft weer even vier generaals aanzijn kabinet toegevoegd, tot grote tevredenheid van de Ameri-kaanse militaire missie in Saigon, zo meldt de Times.21 En inCongo stromen steeds meer Europese (blanke) huurlingen bin-nen om voor premier Moise Tshombe smerige zaakjes op teknappen. De Ier majoor Michael Hoare spant de kroon onderdit geboefte.22

20 januari 1965Lezing om 10.30 uur voor de Town Hall van Livonia, Michi-gan.

21 januari 1965Lezing tijdens een avondmaaltijd van de Dinner Club in hetSavery Hotel in Des Moines, Iowa. In smoking. De IndonesiërMax Tjoa Bun Djan, die mij twee jaar geleden in Ames, Iowahad gehoord, was speciaal naar Des Moines gekomen en brachtme naar het vliegveld voor de vlucht naar Chicago. Hij had nueen groene kaart en trouwde met een studente van Mount Hol-yoke.Bungkarno was vanavond op CBS-televisie geweest bij de eer-stesteenlegging voor een Indonesisch atoomcentrum. BernardKalb was op de president toegelopen en had hem weer eenseen onbeschofte vraag gesteld. Max zei: „Bungkarno diendehem van repliek en liep gewoon door.”Door een slechte verbinding kwam ik pas om 07.40 uur in deochtend thuis.

22 januari 1965Loet Kilian verduidelijkt in een brief dat hij, toen hij schreefdat ik niemand om me heen kon verdragen, vooral op vrou-wen had gedoeld. Daar ben ik het volmondig mee eens. Ikmoet er niet aan denken. Loet zou ik tot in lengte van dagen inmijn buurt gehad willen hebben – in een flat of huis samen. We

20 Seth King in The New York Times, 18 januari 1965.21 Seymour Topping in The New York Times, 18 januari 1965.22 J. Anthony Lukas in The New York Times, 18 januari 1965.

22

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 22

were living together perfectly tuned towards each other. That’s for sure.

Hij schreef: „Ik weet echt wel wie mijn vrienden zijn. Ook allaat ik het niet zo merken, het maakt wel degelijk indruk wan-neer iemand mij neemt zoals ik ben… Er zijn dingen in iedersleven, zoals het mijne, die je niet vergeet. Daarom is het ook nietnodig het belang van vriendschap te benadrukken, want ikdenk dat ik dat grondig heb ontdekt.”Gisteren heeft ambassadeur L. Palar een brief van minister Sub-andrio aan U Thant overhandigd, en daarmee is de terugtrek-king van Indonesië uit de UNO een feit geworden.23

Kolonel Sutikno Lukitodisastra, militair attaché in Washington,belde. Hij kwam me bezoeken en bleef in Kew Gardens eten.Ik maakte als de bliksem rijst klaar, volgens een recept van San-to. We spraken een paar uur, ook over de mysteries die de doodvan W. Verrips omringen. Hij dacht wel dat generaal S. Parmanover de ontmoeting met mij in New York had verteld aan pre-sident Sukarno, maar hij bleef er vaag over.24 Hij betwijfelde ofde Britten 50.000 soldaten naar Zuidoost-Azië hadden overge-bracht.Sutikno scheen meer op te hebben met ambassadeur Palar danambassadeur Zain. Begrijpelijk: Palar stelt zicht volmaakt par-tijloos op. Dr. Zain staat achter Bungkarno, ondanks zijn onge-zouten kritiek op de president. Sinds Sutikno duidelijk met zijnlegerbazen zit te knoeien tegen Bungkarno, ook in Washing-ton, heeft hij vanzelfsprekend de pest aan Zain, die zal probe-ren hem goed in de gaten te houden. Hij vertelde dat U Thantzich emotioneel betrokken en teleurgesteld had getoond toenPalar de brief van Subandrio kwam overhandigen. Ook de pre-sident van de Assemblee, Quaison-Sackey, had zich persoon-lijk betrokken getoond, maar tegelijkertijd noemde hij het In-donesische volk „a courageous people”.

23 januari 1965Woonde Iman Darmadji’s verjaardagsfeestje bij. Iman riep: „Iwant to kiss Oom Wim”, en voegde de daad bij het woord,waardoor ik verlegen werd. Hashram had minstens evenveelplezier met Imans speelgoed als het kind zelf. Vader Darmadji was ook al vol kritiek op dr. Zain. Ik begrijpdat niet. Hij dacht dat Palar als ambassadeur naar Washingtonzou gaan en dr. Zain naar Bern.Droomde van mijn ouders.

23 Fransworth Fowle in The New York Times, 21 januari 1965.24 Ik erger me groen en geel dat ik over dit uitermate belangrijke gesprek nauwelijks

aantekeningen maakte en geen details noteerde.

23

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 23

24 januari 1965Winston Churchill is overleden, like we all go some day. Er is op-nieuw een Amerikaanse militair in Vietnam gesneuveld. Enhoeveel Vietnamezen zijn er weer omgekomen? Lijkt me schok-kender.

26 januari 1965Gadsden, Alabama

Lezing voor de Woman’s Club. Het lunchvoer was verschrik-kelijk, maar het gebouw van de Country Club was prachtig. Erwonen hier 70.000 mensen. Er zijn 85 industrieën en 15.500werklozen. Een zeer conservatieve gemeenschap. Het meestegenoot ik van de bergen, de zon en het milde klimaat.Loet kondigt aan tegen 31 januari – met zijn vrouw – hier tezijn. Hun flat is gereed.

27 januari 1965De Amerikaanse regering verklaart zich te hebben neergelegdbij een overwegend militaire regering in Saigon. Een meisjevan zeventien jaar heeft zichzelf in brand gestoken om de eis vanboeddhisten kracht bij te zetten dat premier Tran Van Huongaftreedt. Intussen heeft Richard Nixon verklaard dat de oorlogin enkele maanden verloren kan worden, „certainly within ayear”. Nixon adviseert dus niet – zoals ik zou doen – de on-middellijke evacuatie om erger te voorkomen, nee, hij steltvoor dat de VS de luchtmacht en marine inzet om Noord-Viet-nam onder quarantaine te leggen. Hij denkt waarschijnlijk eentweede Cuba voor zich te hebben, maar Noord-Vietnam zitvast aan China. Nixon schijnt in ernst te denken dat de VS inde positie is om militair zo op te treden dat Noord-Vietnamzijn verbindingslijnen met de communistische bondgenotenverliest.25 Klinklare onzin.Zag de film Baby, some rain must fall, met Stephen McQueen,een liefdesdrama tussen twee mensen, met hun dochtertje als ge-vangene tussen de kibbelende partijen. Om te trouwen, zoals ik-zelf heb gedaan, moet je toch wel blind zijn voor de wereld vanvandaag.Mr. E.L.C. Schiff heeft aan president Sukarno zijn geloofsbrie-ven overhandigd.

28 januari 1965Ik zond Van den Bogaert een draft van mijn artikel van negen

25 Earl Mazo in The New York Times, 27 januari 1965.

24

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 24

pagina’s over Prinses Beatrix. Hij is zich kapot geschrokken.Hij vond het sensationeel maar niet publicabel, the kiss of death.Hij vond dat ik Dick Holthaus onmogelijk kon citeren, met:„Ik zou haar zware momenten wel weg weten te werken.”„Wanneer u dat zou laten staan,” aldus de Nederlandse voor-lichtingsofficier, „krijgt u nog een proces aan uw broek. AlsNederlander kunt u dat artikel niet laten drukken.” Waaromzou je als Nederlander niet kunnen schrijven dat Beatrix tezwaar is? Hij is gek. Ik vond het artikel zelf juist nogal geslaagd,dus wat nu?26

Er is weer trammelant in Saigon. Ditmaal tussen Thich TriQuang (de boeddhistische leider) en generaal Nguyen Khanh.Het gaat natuurlijk over wie de lakens zal uitdelen. Ik begrijpniet dat Washington dit zooitje nog als „bondgenoten” durft teomschrijven, laat staan er een leven van een Amerikaan voordurft op te offeren.„L’âme? Qu’est-ce que cela? Ce mot est au nombre de ceuxqui me font éclater de rire. L’âme? Cela n’existe pas. Tout estphysique, ici-bas. Même l’intelligence.” Léautaud vervolgt:„On est intelligent ou sot selon la composition chimique etanatomique de son organisme… Tout de notre être meurt dansnotre mort. Enterrez ici un homme, enterrez non loin unchien. Venez voir au bout de trois mois, de six mois, ce qu’ilssont devenus: le même résultat.27 Uit mijn hart gegrepen: „Jen’écris pas pour des lecteurs. J’écris pour moi.”28

Van New York naar Buffalo met American Airlines. MevrouwWhitworth Ferguson haalde me af en reed me naar de Twen-tieth Century Club, waar een kamer voor mij was gereserveerd.Ik moest om 18.30 uur in smoking gereed zijn voor cocktailsen om 19.30 uur voor het diner, waarna ik een lezing moestgeven. Nam de nachttrein en een sleeper terug naar Manhattan.

29 januari 1965Lunchte met mijn manager Bob Keedick in de University Club.Hij vindt het voor mijn lezingen beter dat ik niet naar Cuba ofChina reis. „Het is beter het State Department niet voor hethoofd te stoten”, was zijn reisadvies. Free country!

J.H. Bartman, penningmeester van de NJK, bevestigt dat menduizend gulden zal bijdragen in de kosten voor advocaat mr.J.C.S. Warendorf, om gedaan te krijgen dat Luns & co. mij van

26 Ook in 1989 vind ik het nog altijd een aardig artikel. Sjef van den Bogaert was echteen regeringspaladijn, bang als een wezel.

27 Léautaud in Journal Litéraire, aug. 1949 - febr. 1956. Mercure de France, p. 27.28 Idem, p. 33.

25

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 25

de zwarte lijst afvoeren.29 Dat heb ik mede aan Cees Meijer tedanken.

31 januari 1965Vanavond wandelde Loet Kilian voor het eerst in lange tijd metzijn sleutel mijn flat binnen. Hij was met Tieneke gearriveerden begon het appartement aan de andere kant van de foyer tebetrekken.30

1 februari 1965Bertie Hilverdink laat in een paar regels weten dat hij opnieuwnaar het ziekenhuis De la Salpétrière in Parijs is overgebracht.Waarom moet die jongen zo veel lijden?Legercoups werken aanstekelijk. Nu hebben officieren onderaanvoering van de in Washington opgeleide kolonel BounleutSykosy een staatsgreep uitgevoerd in Vientiane, Laos. We heb-ben weinig verbeeldingskracht nodig om te weten uit welkehoek het organiseren van staatsgrepen in Zuidoost-Azië komt. „Pourquoi suis-je un artiste et non un philosophe?” vraagt Ca-mus zich af. „C’est que je pense selon les mots et non selon lesidées.” Geloof er niets van. Camus is een geslaagd artiest omdathij filosoof is en zijn ideeën perfect in woorden weet om te zet-ten. Kan niet slapen. Vreemd dat ik Loets hoofd niet meer van mijnbed uit kan zien. Hij slaapt nu aan de overkant. Waar zal ik inHolland verblijven als grootmama er niet meer is, of wanneermijn ouders zijn overleden?„Dieu ne s’est pas créé lui même. Il est le fils de l’orgueil hu-main.” Is het orgeuil of is het pure angst die ons ertoe brengt totGod te spreken of een kaars te branden? Is het eigenliefde, ishet angst om niet liefgehad te worden, of is het love, true love

voor anderen dat mij morgen een kaars voor Bertie zal doenbranden? „Nous sommes faits pour vivre envers les autres”,schrijft Camus. „Mais on ne meurt vraiment que pour soi.”

2 februari 1965Hans Hoyer, de blonde Duitse lifter van 14 september 1964,schrijft me vanuit militaire dienst een nachtelijke brief, die meroert. Hij ging vol enthousiasme naar de kazerne, met hetvoornemen in de officiersopleiding te komen. Nu is de jongentotaal gedesillusioneerd. „Life in the German army means: to

29 Brief d.d. 23 januari 1965.30 Gisteren is mijn brief in de Christian Science Monitor verschenen, bijlage 2.

26

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 26

obey! We have to adapt to the old forms of German milita-rism… Now, after 4 months, I am so disappointed. My thin-king is now so against military life, that I dream day and nightof 1 April 1966, when I have done my national service… I ve-getate like an amphibian without days of joy. I have crept intomyself, trying to conserve the Hans from last summer. I hopeto keep our friendship and to develop it from the short, but ve-hement meeting between us last September.” Hij vraagt meom vooral te blijven schrijven. Hij sloot een foto voor me in.Er was ook een brief van mijn vriendin Penny Hedinah uit Ja-karta. Was het de herinnering aan de op elkaar uitgeleefde per-versiteit met Hans Hoyer, dat ik zijn boodschap eerst las? Ikherinner me zijn leren korte broek. Zijn brief nodigt uit tot af-fectie. Maar dan schrijft ook Penny – ik noem haar eigenlijkPoem – over Santo, die trouwde, en dan zegt ze: „Soon I ex-pect to hear from you that you too get re-married happily withthe one you dearly love…” Ik zou tegen haar willen zeggen:kom naar Holland of New York, darling, and spend the rest of our

lifes together. Ik durf die verantwoording nooit meer te nemen.Het contact met Poem blijft ongewoon en is uniek.Bezocht een expositie van een semi-abstracte Franse beeldhou-wer, Jean Arp (78). Kon een brochure met reproducties krij-gen om aan Frits te zenden.Brandde een kaars voor Bertie in St. Patricks.

3 februari 1965Generaal Depuy heeft in Saigon bekendgemaakt dat de afgelo-pen maand 2.210 Vietcong-guerrilla’s werden gedood. Intussenschijnt McGeorge Bundy door president Johnson naar Viet-nam gezonden te zijn om een rapport op te stellen. Hij is nog-al pessimistisch teruggekeerd. Er is kritiek gerezen tegen am-bassadeur generaal Maxwell Taylor. Nu kibbelen niet alleen deVietnamezen onder elkaar, maar ook de Amerikanen.Hella Pick gaf een dinner party. Iemand vroeg: „What do youthink of this raving maniac Sukarno?” Het werd dus bekvech-ten, want ik ging er onmiddellijk tegenin. Op een gegevenmoment overviel de man me met de vraag wat ik als de zin vanhet leven zag. „To live is to develop the art to accept eventualdeath”, antwoordde ik out of a blue sky. Wist zelf niet waar ikdie uitspraak vandaan toverde. Hij bleef keet schoppen, en aan-gezien ik geen krimp gaf zei hij ten slotte: „I can’t stand it anylonger, I leave.” Hij bleef nog vijftien minuten en kraste daarnaop.

27

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 27

Hella had voor een uitstekende maaltijd gezorgd, maar er volg-de clash after clash. De enige die mijn kant koos was de Indiasediplomaat Narendra Singh. Hij schijnt de zoon van een maha-radja te zijn. De meeste gasten zouden kunnen worden om-schreven met „vooraanstaand”, zoals blijkbaar ook de verdwe-nen man, wiens naam met een B. begon.Ontmoette een jongen uit Egypte, Gill Bakhar (24), die op zijnveertiende jaar naar Amerika was gekomen. Hij vertelde hoenormaal het voor jongens in Caïro was om samen te slapen.„Mijn eigen vader vertelde me dat hij seks had met mannenwanneer hij genoeg had van mijn moeder.” Hij bleef bij me inKew Gardens. Het was absoluut heerlijk.

4 februari 1965Woonde een persconferentie bij van Robert McCloskey, de of-ficiële woordvoerder van het State Department. Ik vroeg hemwat voor journalisten die naar Peking willen reizen de guidelines

waren voor visa. „Up to 1957, we gave no permission at all”,zei hij. „Then we allowed journalists to travel there who hadheld an office there prior to 1949. This embodied first abouttwenty-five media organisations and at present some fourty, so,we widened our creteria.” Hella Pick voegde me bij het verla-ten van het perscentrum toe: „You live by instinct.” Misschienis dat waar. Mijn instinct zegt me om niet dichter tot Hella Pickte komen.

5 februari 1965In Selma, Alabama zijn Martin Luther King en duizend negersin de gevangenis gestopt omdat ze demonstreerden voor de zo-genaamde voter registration. Zwarten in het zuiden vormen eenmeerderheid, maar nemen veel te weinig deel aan verkiezingen.In Dallas, Texas bijvoorbeeld, wonen in een district 23.952 blan-ken, waarvan er zich 9.463 lieten registreren voor de verkiezin-gen. In hetzelfde district wonen 32.687 zwarte Amerikanen,waarvan er zich slechts 320 lieten registreren om aan de verkie-zingen deel te nemen.Ellen Thomassen was met de KLM naar New York gekomen. Wegingen kletsen bij Loet. Ze bleef slapen. Ik vroeg me af of heteen experiment was: wilde ze mijn reactie peilen? Er is bij mijniets te experimenteren. Ik rotzooi nu eenmaal liever met GillBakhar – wat niet mis was – en ga dan over tot de orde van dedag. Toch was het prettig dat ze er was. Ze was bruinverbrand,wat prima paste bij haar blonde haar.

28

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 28

Ik telefoneerde met Steinway om te informeren naar huurprij-zen van piano’s. Het kost zestig dollar per maand om een baby-

grand te huren. Dat kan Bruin niet trekken.Sjef van den Bogaert zendt me een recent interview dat EllyBoer van het ANP had met Beatrix. Dat heeft Jolle Jolles dusvoor elkaar gebokst. De prinses blijkt een zeer speciale herin-nering te hebben aan een lunch op het Witte Huis in 1963,met president John F. Kennedy. „Het bleef beslist niet bij eenbeleefdheidsgesprekje”, aldus de prinses. „Ik heb maar heelweinig mensen ontmoet met wie ik direct zo fijn contact had.Van mijn kant probeer ik altijd wel zo snel mogelijk door hetkoetjes-en-kalfjes-stadium van een gesprek heen te breken –het is zonde om je tijd daarmee te verknoeien als je bijzonderinteressante mensen ontmoet – en dat is lang niet altijd makke-lijk. Maar met president Kennedy heb ik geloof ik de hele we-reld afgepraat.”In mijn eigen stuk, dat Van den Bogaert zo verschrikkelijk vond,had ik er gewag gemaakt dat Beatrix kon kiezen tussen negen-tien prinsen, twee kroonprinsen, drie erfprinsen, een graaf, vierhertogen van Duitse afkomst, enzovoorts. Wanneer haar doorElly Boer naar een mogelijke verloving wordt gevraagd, geeftBeatrix – voor een goed verstaander – een historische waarschu-wing. Beatrix begreep best dat de pers haar werk moest doen,„maar ze kunnen met voortijdige publicaties en gegluur mettelelenzen mij veel narigheid bezorgen.31 In andere landen zijnop die manier echt brokken gemaakt. Bij mij gelukkig niet.Maar het is toch abnormaal wanneer iedere nieuwe kennisma-king of vluchtige vriendschap direct als een grote liefde wordtuitgebazuind. Ik heb zelf erg veel vrienden en kennissen, ookin het buitenland, maar het wordt benauwend als iedere vriend-schap ‘liefde’ moet zijn.” Daarop moest ze lachen, en ze zei: „Ikzou het er veel te druk mee krijgen… En dan die figuren metwie je ineens verloofd bent, soms met mensen die je van je le-ven nog nooit hebt gezien of die je helemaal niet kunt uit-staan.”Charles de Gaulle gaf zijn elfde magistrale persconferentie se-dert 1959 in de decoratieve Salle des Fêtes van het Elysée. Hijscoorde met drie vrij sensationele voorstellen. Hij wilde een Ge-neefse conferentie van de VS, China, de Sovjet-Unie, Groot-Britannië en Frankrijk, om het Handvest van de UNO te her-zien, realistischer te maken en aan te passen aan een andere we-

31 En dan te bedenken dat Beatrix en Claus von Amsberg een paar maanden later handin hand zouden worden gesnapt - door een fotograaf met een telelens.

29

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 29

reld dan die van 1945.32 Ten tweede stelde hij de herenigingvan de beide Duitslanden voor „als essentieel doel van een Eu-ropese oplossing voor zuiver Europese problemen”. Ten derdewil De Gaulle een terugkeer naar de goudstandaard, om los tekomen van het steunen op de Amerikaanse dollar en het Britsepond.33 Ik zit op de gaullistische lijn in deze zaken, omdat ik vanmening ben dat vooral de Fransen beter nadenken dan de Ame-rikanen.Lyndon Johnson hield onmiddellijk een tegen-persconferentieen zei koeltjes tegenstander te zijn van een Geneefse conferen-tie als voorgesteld door De Gaulle.34 En natuurlijk zou de VS

voortgaan met „helping the people of South Vietnam preservetheir freedom”.35 Help het je geloven!

6 februari 1965McGeorge Bundy bepleit bij de rotzooimakers in Saigon dat zepolitieke eenheid nastreven, maar Seymour Topping berichtglashard dat „the feuds go on”.36 De mij bekende William Sul-livan is ambassadeur van de VS in Laos geworden. Dat betekenteen politiek van erop los slaan. Ik blijf denken dat ze in Was-hington niet werkelijk begrijpen waar ze in Indo-China meebezig zijn.Pastoor Koster37 uit Calcutta schrijft een aandoenlijke brief.„Zonder het te weten hebt u al veel goeds gedaan.” Lang gele-den had hij een vriend van wie hij veel hield. Beider wegen lie-pen uiteen. De vriend kwam terecht in Rangoon, de pastoorin Calcutta. Vriend Jaap trouwde in 1932 met een Perzischmeisje en woonde later in Engeland. Een leven lang had Jaapgeprobeerd zijn vriend Henk Koster terug te vinden. Negenjaar geleden werd hij ziek en onderging Jaap een operatie aaneen gezwel in de hersenen. Hij raakte verlamd en kon niet meerspreken, maar het diepe verlangen nog éénmaal contact metzijn jeugdvriend Henk Koster te hebben, bleef tot het eindetoe bestaan. Door mijn artikel over de pastoor in een aantalprovinciale bladen was de weduwe van Jaap in de gelegenheidgeweest pastoor Koster een lange brief te schrijven, die hemgeroerd heeft.Ik had pastoor Koster geschreven me in New York dikwijls

32 Dit standpunt was ook steeds dat van president Sukarno geweest. Hij had het in ok-tober 1964 nog bij de Gaulle bepleit.

33 Drew Middleton in The New York Times, 5 februari 1965.34 Edwin Dale jr. in The New York Times, 5 februari 1965.35 John Finney in The New York Times, 5 februari 1965.36 Seymour Topping in The New York Times, 5 februari 1965.37 Zie Memoires 1963-1964.

30

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 30

eenzaam te voelen. „Hier voel ik me nooit alleen, omdat zoalsu hebt kunnen zien, mijn Heer en mijn God vlak bij me in hettabernakel woont. Hij hoort en ziet alles van dichtbij. Het isdat diepe geloof in Zijn tegenwoordigheid onder ons kleinemensjes in de nederige vorm van de hostie dat mij gelukkigmaakt en houdt. En als ik dan van mijn kantoortje naar mijnkamer wandel – en dat gebeurt heel dikwijls gedurende de dag– dan buig ik mijn hoofd en kniel een ogenblik neer om Hemte bedanken en Zijn zegen op mijn werk te vragen in de naamvan de Vader, de Zoon en Heilige Geest…” Hij eindigde met:„U dankt deze brief aan uzelf, een beloning mag ik zeggenvoor uw vriendelijke brieven en grote belangstelling voor eenoude pastoor, die zich nog jong voelt, met zijn ogen en mondscharrelt, doch over het algemeen nog wel een boel kan wer-ken voor Gods rijk op aarde.”Camus heeft een gesprek met Arthur Koestler, en schrijft daar-over: „J’en-ai plus le courage de publier mes livres.” Zou ermoed voor nodig zijn?Arriveerde in de middag in Boston en nam de metro naar Har-vard Square. Je raakt nooit uitgekeken op wat je daar aan aan-trekkelijke jongens (en meisjes) ziet rondlopen. De show is ner-gens zo gericht op sensualiteit en seksualiteit als in de VS. Wan-delde naar 18 Foster Street en gebruikte de thee met krenten-brood bij mrs. Anne Barrett, van Houghton Mifflin & Co. Wespraken over de meest uiteenlopende onderwerpen. Ik liet eengedeelte van mijn Sukarno-manuscript bij haar. Ik vind haaraardig en erudiet.Moest spreken tijdens een diner van de Beacon Society in deAlgonquin Club, de tegenhanger van de Metropolitan Club inNew York. Het was weer eens een deftige affaire, in smoking.Mijn gastheer was James McManmon. Hij was economisch ad-viseur van Chiang Kai-shek geweest. „Of course, madameChiang was not always kind to him.” Hij zou het als een on-overkomelijke ramp beschouwen als Washington Mao zou er-kennen. „Once Mao came to my office with Chou En-lai. Hetold me that the majority of Chinese were on his side, but thatthe US press never said anything about it. I asked Mao: ‘Are youa Marxist?’ He said yes, he had read Marx. So I asked him:‘What do you care whether the capitalist press writes about youor not?’”Hij vervolgde: „I was sort of an errand boy when I was on thestaff of the combined chiefs of staff, since I was the youngest. Ihad to travel a lot: visited 64 countries. I negotiated with thegovernment in Vichy, with De Gaulle, and I have been

31

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 31

Khrushchev’s guest in Moscow. When Fidel Castro came toHarvard, I met with him privately, together with a professor ofHarvard and one of MIT. He made not one bit of sense to any-one”, aldus generaal McManmon. Ik vroeg me ernstig af watik in dit gezelschap zou kunnen zeggen zonder uitgefloten teworden. Het liep dan ook prompt uit de hand.Een man met een hoofd als dat van Jacques Gans en verwilderdgrijs haar zat voortdurend zijn afkeuring uit te spreken, wat ikook zei. Een Cubaan stond op en vroeg of Sukarno ook vanplan was Australië in te pikken; dat zou hij tijdens een bezoekaan Havana hebben laten doorschemeren. Ik antwoordde datdit nonsens was. Toen de „Jacques Gans” weer protesteerdedaagde ik hem uit en vroeg wat hij te reclameren had. „I think you talk like a communist”, zei de man. „I respect your opinion, but I do think it’s dangerous to use theword communist that loosely”, antwoordde ik. Weer poneerde hij een stelling over „communistisch gepraat”.I put my foot down.

„Sir, be careful calling me a communist, because I’ll sue you.”Hij krabbelde terug: nee, dat had hij niet willen zeggen. Deman bleek Robert H. Montgomery te zijn, een advocaat ver-bonden aan een telefoonmaatschappij en charter member van deultrarechtse Birch Society in Boston.

7 februari 1965 De kaffers in Washington zijn begonnen met landaanvallen opNoord-Vietnam. De Vietcong had bij Pleiku, driehonderd ki-lometer ten noorden van Saigon, het tweede Zuid-Vietnameselegerkorps aangevallen, waarbij vijf Amerikaanse soldaten sneu-velden en vijftig Amerikanen gewond raakten. Wat hebben zedaar dan ook te zoeken? In wilde drift hebben ze dus én tanksén jets op het noorden losgelaten. Premier Aleksei Kosygin vande USSR bevindt zich momenteel in Hanoi. Noord-Vietnamzegt vier toestellen te hebben neergehaald. Wat kan de UNO nog uitrichten? Ze zijn toch al verlamd door-dat veel landen hun contributies niet betalen. Washington kandoen en laten wat het wil in Azië, volkerenorganisatie of niet.De Vietcong speelt slimme spelletjes om de VS dieper in hetmoeras te lokken! Probeer het Beatrix-artikel te verbeteren.

8 februari 1965Gill Bakhar kwam gisteravond door de stromende regen langsvoor meer. Om een of andere reden knapte ik af en sliep al-leen.

32

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 32

Bertie Hilverdink schrijft vanuit het ziekenhuis in Parijs datmijn brieven hem sterkten. „Ik krijg iedere dag een ‘perfusion’die acht uren duurt. Erg lang en pijnlijk.” Hij kan nauwelijksschrijven van de pijn. Waarom moet die jongen zo lijden?Vanmorgen is er in de kranten geen verstandig woord te vindenover waarom de Amerikanen in Vietnam zijn. In hun onmachtbombarderen ze als gekken. Op de voorpagina van de Times

staat minister van Defensie Robert McNamara op een kaart aante wijzen waar de helden bij Dong Hoi alles hebben platge-gooid. Lyndon Johnson zegt dat men wel verplicht was te re-ageren op de Vietcong-provocaties. Hij zond 49 bommenwer-pers naar het noorden om ze daar een lesje te leren. Er heerst spanning in Washington, lees ik. Er blijken nu nietvijf, maar acht Amerikanen bij Pleiku te zijn omgekomen, ener zijn geen vijftig, maar 108 yanks gewond geraakt.38 De mof-fen gaven in de oorlog ook dergelijke misleidende communi-qués uit.Het schokkendste bericht komt van Max Frankel, die meldt datL.B.J. er niet aan twijfelde dat de Vietcong met de aanval opPleiku de wil van de Amerikanen heeft willen testen. Vandaardat de president tot de aanval had besloten: om de vastberaden-heid van de VS te demonstreren.39 Onbegrijpelijk dat The New

York Times in een hoofdartikel niet verder gaat dan het volgen-de: „The average American will not question that if the Viet-cong hit the Americans, our forces must hit back. But manywill wonder why we are fighting this war on the other side ofthe globe in alliance with a people whose sympathies toward usare doubtful.”40 Niemand in dit land zegt met zoveel woordenwaar het op staat, ook de Times niet. Walgelijk.Nam de trein naar Philadelphia om een lezing te geven op eenrooms-katholieke meisjesschool, Chestnut Hill College. Bijaankomst vroeg ik waar de kapel was; ik ging er alleen binnenen bad voor mijn grootmoeder, voor Bertie, voor de boys inVietnam, en voor de onschuldige Vietnamese slachtoffers. Ikheb alle commentaren in een hele reeks kranten bestudeerd.Ook voor Joseph Alsop is de Vietcong de agressor. In Koreasneuvelden „maar” 137.000 militairen, terwijl in de oorlog inde Stille Oceaan tussen 1941 en 1945 300.000 man het leven lie-ten. Het was de prijs allemaal ruimschoots waard geweest, dusook Alsop vond het prima indien er in Vietnam op los werdgetimmerd.

38 Tom Wicker in The New York Times, 7 februari 1965.39 Max Frankel in The New York Times, 7 februari 1965.40 The New York Times, 8 februari 1965.

33

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 33

9 februari 1965De Times komt met twee nieuwe editorials over Vietnam die dewerkelijkheid meer benaderen. Het blad bestrijdt de uitlatingvan McNamara dat er geen crisis zou zijn ontstaan in Zuidoost-Azië. De Times zegt terecht dat „the United States is becomingless and less able to restrict the conflict to minor proportions”.En zo is het natuurlijk. „Western ideas, modes of thought andmethods do not function as it seems that they logically should.(…) The only sane way out is diplomatic, international, politi-cal, economic – not military. A solution will not be found byexchanging harder and harder blows. Surrender is out of thequestion and ‘victory’ for either side is impossible.”41

Intussen verschenen vandaag nieuwe koppen in de kranten.Nu hebben Zuid-Vietnamese bommenwerpers, begeleid doorAmerikaanse jets, Noord-Vietnam aangevallen. Er is dus bovende zeventiende breedtegraad gebombardeerd. Vice-luchtmaar-schalk Nguyen Cao Ky (34) keerde terug in een cockpit door-zeefd met kogelgaten. De afweer was hevig geweest. Onmid-dellijk hebben Moskou en Peking de communisten in Hanoialle mogelijke steun toegezegd.42 James Reston heeft natuurlijkgelijk wanneer hij constateert dat het beleid van L.B.J. de Kou-de Oorlog verder verscherpt.Ellen Thomassen schrijft dat haar vader het burgemeesterschapvan Rotterdam eigenlijk niet ambieerde en reeds eerder heeftafgewezen. Maar het partijbestuur heeft hem feitelijk onderdruk gezet de benoeming nu toch te aanvaarden, omdat hij deenige geschikte kandidaat was en anders het burgemeesterschapvoor de PvdA verloren zou gaan.Loet bracht me naar de luchthaven. Hij had mijn Beatrix-arti-kel gelezen. Hij vond het te slijmerig en zei dat ik kritischermoest zijn. Het verwonderde me hoe weinig we elkaar noghadden te zeggen vergeleken bij vroeger. Hij zit nu duidelijkin een andere orbit. Dat is misschien de sfeer waarin hij hoort.Of klinkt dat verwijterig en bitter? Ik bedoel het niet zo. Ik hebjuist met man en macht geprobeerd hem uit de omgeving tetrekken waar hij in zat toen ik hem leerde kennen. Maar hij isprompt weer teruggekeerd in hetzelfde sfeertje. Eenieder zitmisschien uiteindelijk toch opgescheept met de mensen waarhij werkelijk bij hoort.Gaf een lezing voor de Executive Club in Portland, Maine.

41 The New York Times, 9 februari 1965.42 Theodore Shabad in The New York Times, 9 februari 1965.

34

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 34

10 februari 1965Portland, Maine

De Press Herald publiceerde vanmorgen een vijfkolomsartikelvan David Langzettel, waarin stond dat ik had gezegd: „Theonly sound course of action left in Vietnam is negotiation. Thereal winner of the latest battles is Red China – and to a lesserdegree, the Vietcong. Hanoi and Peking schemed to get SovietPremier Aleksei Kosygin into the area to prove that both theUSA and the Soviet Union are paper tigers, as Peking sees it.The US suffered a greater blow than it returned. Air and navalattacks are relatively ineffective in guerrilla warfare. After sevencoup d’états, the US position is far from strong.” Langzettelschreef vervolgens dat ik dus adviseerde Vietnam te verlaten.„Oltmans ‘out’ is similar to Walter Lippmann’s – a negotiatedwithdrawal need not be a disaster.”In de avond ontmoette ik Jim Carmichael, mijn oude vriendvan Yale, die warempel grijze haren begint te krijgen. Diepelijnen tekenen zich op zijn gezicht af. We spraken in zijn ka-mer in het Hilton. Hij rookte constant en dronk zeker vijf gla-zen whisky. Ik begrijp dat allemaal niet. Hij vierde zijn vierjarige relatie met een Filippijnse vriend. Maardie jongen scheen te weten dat ik altijd Jims heimelijke liefdewas gebleven, en was om die reden jaloers. „I never asked youthis, but I am asking you now”, zei Jim. „Did you write yourwill already? There are two things you have and I have not got.You have character…” Hij maakte de zin niet af. Hij wilde datik hem bij mijn dood mijn ring met ons familiewapen, „La vieest un pèlerinage”, zou nalaten.43

11 februari 1965Nieuwe ramp. Vette letters en dikke koppen in de Times. DeVietcong heeft een gebouw van vier verdiepingen opgeblazenin de kuststad Quinhon, 280 kilometer van Saigon. Er woon-den 57 Amerikaanse militairen in. Eén soldaat is omgekomen,24 worden er vermist en 15 raakten er gewond. Twee militairenkonden levend worden uitgegraven. President Johnson riep alzijn raadgevers opnieuw voor spoedoverleg naar het WitteHuis. „JOHNSON IS SILENT”, aldus een kop in de Times.44

Om 16.00 uur meldde WQXR, het radiostation van de Times,dat de Amerikaanse luchtmacht opnieuw dodelijke vluchtenboven Noord-Vietnam had uitgevoerd. De verslaggever zei:„And our jets roared in for the kill…” Ze zijn hartstikke gek.

43 Jim Carmichael is begin jaren tachtig reeds overleden.44 Charles Mohr in The New York Times, 10 februari 1965.

35

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 35

Vanavond op de voorpagina van de New York Post: „BIGGEST US

RAID: 150 jets pound red Viet bases”. Amerikanen schijnen temoeten bewijzen dat ze geen papieren tijger zijn. Maar wie hetlaatst lacht, lacht het best.Heb een derde versie van mijn Beatrix-artikel geschreven.

12 februari 1965W. Averell Harriman, een der meest ervaren diplomaten inWashington, heeft zich uit de regering-Johnson teruggetrok-ken. Een teken aan de wand.Ik luister naar Le Martyr de Saint Sebastian van Debussy. Doeeen schietgebedje voor Bertie Hilverdink.Secretaris-generaal U Thant deed vandaag een beroep op destrijdende partijen in Vietnam „to move from the field of battleto the conference table”.45 Dat is natuurlijk ook de enige lucideuitweg. Maar de Amerikanen moeten vooral hun mannelijk-heid bewijzen.

13 februari 1965Mijn vriend Leonard Freed, fotograaf voor Magnum, telefo-neerde om te zeggen dat hij terug was uit Selma, Alabama.„They simply tried to kill me there, and mind you, this is Ame-rica…”

14 februari 1965Ik lees niet dikwijls Nederlandse commentaren, laat staan diein Het Vrije Volk. Maar wanneer ik zie dat deze zogenaamd so-cialistische krant schrijft dat de jongste reactie van Washingtonin Vietnam met een zekere mate van instemming wordt be-groet „omdat zij er een bewijs in zien van een op zichzelf prij-zenswaardige besluitvaardigheid aan de kant van de Ameri-kaanse regering”, dan moet je daar verder geen woord aan vuilmaken.James Reston schrijft dat „this country is in an undeclared andunexplained war in Vietnam. Our masters have a lot of longand fancy names for it, like escalation and retaliation, but it iswar just the same”. Dat is andere koek. Dat is handelen in strijdmet het Handvest van de UNO, waar de VS ondertekenaar vanis. Intussen meldt de Times verder glashard dat de regering-Johnson overweegt aanvullende troepen naar Vietnam te stu-ren. Het is in strijd met de Amerikaanse grondwet, maar nie-mand verroert een vin, ook het Congres niet.46

45 Kathleen Teltsch in The New York Times, 12 februari 1965.46 John Finney in The New York Times, 13 februari 1965.

36

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 36

15 februari 1965Lieve brief van Bertie. „Mieters, je brievenlawine. Het is in hetziekenhuis zo verschrikkelijk triest. Je brieven doen een helehoop goed… De doktoren willen wachten met de (hoofd)ope-ratie tot ik een ergere crisis krijg. Het gaat beter, omdat na de‘perfusions’ de verschrikkelijke pijnen weg zijn en mijn ver-lamming gedeeltelijk is verdwenen.” Jonkvrouwe C.W.I. Wttewaal van Stoetwegen47 is in Het Parool

van leer getrokken tegen de onbehoorlijke nieuwsgierigheid vanjournalisten naar de handel en wandel van Beatrix. Ik heb haarnu maar eens geschreven dat ik haar standpunt volmondig deel.Woonde om 12.30 uur een persontmoeting bij met lord Cara-don, de Britse ambassadeur bij de UNO. Hij hield een pleidooivoor het bijeenkomen van de grote mogendheden, om ondermeer het financieren van vredesoperaties van de UNO te regelen.Ik vroeg hem of de Foreign Office het lidmaatschap van Chinazou willen helpen bewerkstelligen. Lord Caradon zei: „WhichChina do you mean, Communist China?’Ik antwoordde: „Sir, I do not mean Formosa, I mean China,the Peoples Republic.” Hij antwoordde dat dit regime nietkon meepraten omdat Peking niet in de UNO vertegenwoor-digd was. Dan kunnen ze het dus verder net zo goed laten.Hella Pick kwam zeggen dat ze mijn vraag uitstekend vond.„You know, I am at war with my government. I am becomingas aggressive as you are”, zei ze. Het werd tijd.Ik sprak William Shannon (van de editorial board van de Times)aan, en benadrukte onder de indruk te zijn van de jongstehoofdartikelen in zijn krant over de oorlog in Vietnam.Ik ontmoette een correspondent van Radio Moscow, VadimDubovnik, en nam hem voor de lunch mee naar de UNO. Ge-zien mijn vraag aan Caradon dacht hij dat ik in buitenlandsekwesties de Chinese lijn volgde. Zo denken communisten. Ikzei hem dat, als ik al een lijn volg, het die van non-alignment is.Bernard Krisher produceerde een omslagverhaal over Bung-karno voor Newsweek. Er was een tekening bij afgedrukt die depresident van hem op 16 juni 1964 had gemaakt. Als kroon-prinsen worden gepresenteerd: Chaerul Saleh, Abdul HarisNasution, en D.N. Aidit. Er staat veel informatie in. Tochworden Indonesië en Sukarno altijd te zeer gezien door Ameri-kaanse bril.48

47 Zie Memoires 1957-1959.48 Newsweek Magazine, 15 februari 1965. Toen ik dit artikel in de winter van 1988 te-

rugvond, heb ik het naar Karina Sukarno gezonden, de jongste dochter van Bung-karno en diens Japanese vrouw Dewi, die in Boston studeert.

37

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 37

16 februari 1965Heb na lange tijd, via Pak Hardjo, een brief geschreven aanBungkarno: „Ben naar Saigon en Kuala Lumpur gevlogen, eneen kind kan op zijn vingers natellen hoe de geschiedenis zichdaar zal voltrekken… Hier in de VS doe ik veel moeite het Azia-tische standpunt in zo breed mogelijke kring uiteen te zetten…Men heeft veel gespeculeerd over uw gezondheid en ik kreeger veel vragen over. Ik zeg dan altijd: ‘Don’t worry, he will beallright’, wat niet wegneemt that I worrry about you at times.” Ikzei dat ik naar Indonesië verlangde en vroeg of ik nou wel of nietin Jakarta mag komen. „Ik sta toch achter u?” De vraag is:krijgt hij de brief?Om 20.30 uur een lezing in smoking voor de Iphetonga Clubin Brooklyn Heights.

17 februari 1965Op weg naar huis kocht ik gisteravond de Journal American, metop de voorpagina in levensgrote letters: „WORLD WAR DAN-GER”.Premier Aleksei Kosygin van de Sovjet-Unie had de VS opge-roepen zijn strijdkrachten uit Vietnam terug te trekken, opdatinmenging in de binnenlandse aangelegenheden van Indo-China zou worden stopgezet. Zo werkt het dus niet in Was-hington. Omdat het advies uit het Kremlin komt zullen ze juisthet tegenovergestelde doen.Heb het Beatrix-materiaal achtergelaten bij Bill Arthur, dehoofdredacteur van Look Magazine. Hij zei al meteen dat Ame-rikanen eigenlijk alleen in het Britse koningshuis belang stellen.Bij het opstaan begreep ik dat de Koreaan die ik vorige weekmee naar Kew Gardens had genomen, mij aan een druiper hadgeholpen. Ik spoedde me dus naar dokter Frederick Stern, diede benodigde injectie en bijbehorende pillen gaf, een kuur vanvijf dagen. Hij vond dat ik de Koreaan ook maar snel bij hemmoest brengen.Bernard Person vertelde dat Maarten Bolle van Het Vrije Volk inWashington was uitgenodigd voor de lunch tussen Beatrix enJ.F.K. op het Witte Huis. Na afloop vroeg Bolle de presidentom diens handtekening. „Om aan mijn kinderen na te laten.”Toen hij Beatrix eveneens om een handtekening vroeg, ant-woordde ze: „Daar kan ik niet aan beginnen.” Person noemde de zitting van de Algemene Vergadering vanvanmiddag „de meest dramatische die ik hier ooit heb meege-maakt”. Wat gebeurde? Ambassadeur Halim Budo van Albaniëhad een bom laten vallen in de UNO door te eisen dat de Alge-

38

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 38

mene Vergadering een hoofdelijke stemming zou houden overde vraag of de no vote-procedure, die al tien weken van krachtwas, zou worden gehandhaafd. De VS vindt namelijk dat deSovjet-Unie, Frankrijk en elf andere lidstaten niet langer meemogen stemmen omdat zij al meer dan twee jaar achter zijnmet hun betalingen aan de UNO. Hierbij beroept Washingtonzich op Artikel 19 van het Handvest. Wanneer aan het verzoekvan de Albanees zou zijn voldaan, zou dit het wel of niet stem-men van de Sovjet-Unie op scherp hebben gesteld. Er ont-stond dan ook direct een gigantische verwarring over het Alba-nese verzoek. De voorzitter van de Algemene Vergadering nameen resoluut besluit: hij verdaagde de zitting voor 24 uur zon-der daarover een stemming toe te staan.Ambassadeur Budo begon zijn interventie met een aanval opbeide supermachten, die alles wat in New York gebeurde do-mineerden. Hij veroordeelde de Amerikaanse agressie in Ko-rea onder de dekmantel van de UNO en verklaarde dat Congo„een Amerikaanse kolonie” was geworden. Hij sympathiseerdemet de terugtrekking uit de UNO door Indonesië. Dat landmaakte bezwaar tegen de kolonialistische en neokolonialisti-sche krachten die de volkerenorganisatie in hun greep hadden.Ik kon hem voor een belangrijk gedeelte alleen maar gelijk ge-ven. Na zeven jaar hier te zijn geweest, ken ik de smerige spel-letjes die hier worden gespeeld, zowel door de VS als door deUSSR. De Sovjets voeren hetzelfde machtsspel op dat vroegerde imperialisten kenmerkte, en dit ten koste van hen die in deregen lopen met een bananenblad boven hun hoofd en een uurlater in de zon zullen zijn opgedroogd. Japan hoort bij de uit-zuigers van de derde en vierde wereld. Ik gaf een Albanese ge-delegeerde mijn kaartje en wenste zijn delegatie geluk met demoed die men had getoond door een aantal glasharde waarhe-den te stellen. For once.Ik verliet het UNO-gebouw met een nare smaak in mijn mond.Men zal zich het hoofd breken over hoe te zorgen dat Albaniëzijn zin niet krijgt. De UNO is net zo oneerlijk en waardeloosgeworden als we overal elders in de wereld om ons heen zien.

18 februari 1965Het gehakketak in de UNO zette zich vandaag onverminderdvoort. De VS en de Sovjet-Unie sloten het zoveelste monster-verbond om te voorkomen dat Albanië – dat volgens Washing-ton in zijn actie door Peking werd geïnspireerd – zijn zin zoukrijgen. Opeens maakte ambassadeur Adlai Stevenson er geenbezwaar meer tegen dat de USSR en andere landen die schulden

39

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 39

hadden, zouden stemmen. Daarop kon dus worden gestemdover het Albanese voorstel. Alleen Mauretanië stemde met Al-banië mee. Indonesië was afwezig, evenals Cambodja en Saudi-Arabië, die aan de farce niet wensten mee te doen. Frankrijk,Algerije, Burundi, Congo, Cuba, Guinea, Mali, Portugal, Roe-menië, Senegal, de Verenigde Arabische Emiraten, Tanzania enJemen onthielden zich van stemming. De rest van de kudde, 97landen, stemde tegen.Vertrok per trein naar Bridgeport, Connecticut, voor een le-zing voor de Contemporary Club. Na afloop werd ik terugge-reden naar het appartement van Santo in Manhattan. Sprak eenpaar uur met hem en zijn vriend Rusti. Ze zeiden dat mijn in-zichten over wat in de UNO en in de wereld speelde, identiekwaren aan een briefing die ambassadeur Palars tweede man, Su-marjo, had gegeven. Why do I think as they do? Ik had in iedergeval helemaal niets gemeen met de mensen die vanavond aan-wezig waren in de Brooklawn Country Club.

19 februari 1965De Times concludeerde vandaag terecht dat Washington – on-der druk van Albanië – toch een stap terug had moeten doen inde UNO. Het State Department wilde tegen iedere prijs eenopen botsing met de Sovjet-Unie vermijden, en insisteerdeplotseling niet meer dat landen die achter waren met betalenniet mochten stemmen. Moskou beschouwt de activiteiten vanUNO-soldaten in Congo en het Midden-Oosten in strijd methet Handvest en weigert hieraan mee te betalen.49

Vanmorgen vloog ik naar Bradford, Pennsylvania. Mrs. L.D.Warner van de Woman’s Literary Club haalde me van het vlieg-veld. Het eerst wat ze zei was dat er in Saigon opnieuw eencoup had plaatsgevonden. Colonel Pham Ngoc Thao (42) hadzowel generaal Khanh als Cao Ky (de commandant van de lucht-macht) onder huisarrest geplaatst. Ook het radiostation was be-zet. Ik kon het haast niet geloven. Er werd eerst een lunch gegeven. Ik begreep al dat de damesanti-L.B.J. en pro-Vietnamoorlog waren. Het moest dus weereen lezing op het scherp van de snede worden.Bij thuiskomst werd ik geïnformeerd dat het Viasa-toestelwaarmee prinses Beatrix van J.F.K. Airport had moeten opstij-gen, was vertraagd vanwege een valse bommelding.Ik belde mijn Koreaanse bezoeker en adviseerde hem naar dok-ter Frederick Stern te gaan.

49 Max Frankel in The New York Times, 19 februari 1965.

40

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 40

20 februari 1965Soms denk ik dat ze werkelijk bezig zijn gek te worden inWashington. Minister van Defensie Robert McNamara heeftbecijferd dat als de Sovjet-Unie in de jaren zeventig Amerikamet raketten zou aanvallen, er 120 miljoen Amerikanen wor-den gedood. Dergelijke onzinnige berekeningen, daar kan ikmet mijn verstand niet bij. Hoe kan iemand die normaal denkt,iets dergelijks zelfs maar overwegen.Mijn moeder schreef dat de honden, die altijd bij mijn vader indiens werkkamer slapen, nog dagenlang naar de deuren en ra-men waren gerend wanneer ze mijn auto meenden te horen.Op een dag dat mijn ouders een lang telefoongesprek met mehadden gevoerd in New York, was het enthousiasme bij dehonden opnieuw opgelaaid. „Eigenlijk erg slim van die bees-ten, maar jammer genoeg hadden ze het toch mis. Van de zo-mer moeten zij hun scha maar weer inhalen”, schreef mam.Frits meldt weer een uitstekend examen te hebben gedaan, metallemaal achten en één negen. Het succes had hem zelf verrast.Hij heeft een beeld van drie meter hoog gemaakt en zal foto’szenden. Ik hou nog altijd veel van hem.

21 februari 1965Generaal Nguyen Khanh is erin geslaagd de macht in Saigonweer over te nemen. Max Frankel meldt in de Times dat „theJohnson Administration was surprised and chagrined by the at-tempted coup”.50 Je zou denken dat ze er langzamerhand aanwaren gewend. Er zullen er nog vele volgen. Loet belde en vroeg of ik thee kwam drinken. Het lijkt ze goedte gaan. Hij gaf de boeken terug die ik hem te lezen had gege-ven, maar hij vroeg geen nieuwe. Er is wel veel veranderd inonze verhouding sinds hij hier met echtgenote arriveerde. Opdeze manier heb ik hem eigenlijk niets meer te vertellen, en te-gelijkertijd zou ik uren met hem willen praten, als vroeger.

22 februari 1965Nieuwe sensatie. Malcolm X, die in 1964 zijn eigen Black Na-tionalist Party had opgericht, is ten overstaan van vierhonderdgasten in het Audubon Auditorium in Harlem doodgeschoten.De Herald Tribune beschrijft hem als „a strong-bodied 30-year-old reddish haired former-pimp, narcotics pusher and con-vict”.51 Twee weken geleden had Malcolm X zelf al aangekon-

50 Max Frankel in The New York Times, 19 februari 1965.51 Jimmy Breslin in The New York Herald Tribune, 22 februari 1965.

41

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 41

digd dat hij vermoord zou worden, vanwege een vete tussenzijn Afro-American Unity Organization en de Black Muslimsonder leiding van Elijah Muhammad.En geloof het of niet, generaal Nguyen Khanh is alsnog defini-tief afgezet in Saigon, ditmaal na een eenstemmig besluit vande Armed Forces Council. Nu is generaal Tran Van Minh deZuid-Vietnamese opperbevelhebber.52 Hoe lang zal die meneerhet houden? Intussen worden de verliescijfers van Zuid-Vietnamese en Ame-rikaanse militairen steeds hoger, om van de Vietcong maar niette spreken. Het is onvergeeflijk misdadig wat er gebeurt.

Ik liep opnieuw bij dokter Frederick Stern binnen, want mijnpenis lekte nog. „Geen wonder dat je niet beter bent”, zei hij.Hij gaf me een nieuwe prik. „Geen seks, Willem, en geen al-cohol, want je moet de infectie zien als een wond die dan weeropengaat.” Vóór mij werd een kapper uit het Waldorf AstoriaHotel geholpen aan hetzelfde euvel. Stern doet niet anders. DeKoreaan is ook al geweest. Vanavond sprak Eric Sevareid met de dean of America’s political

columnists, Walter Lippmann, voor CBS-televisie. Ik heb er –met Loet en Dan Hamrick van de Associated Press – nauwlet-tend naar geluisterd. Hij stelde dat L.B.J. nog maar weinig tijdhad een definitieve keuze te maken: knokken of praten in Viet-nam. Voor mij staat vast dat de huidige combinatie van mensenin het Witte Huis niet in staat is een vredesinitiatief te ontwik-kelen. Iedere keer dat ze op hun bek worden geslagen, preval-eert het primitieve Amerikaanse macho-instinct. Ik zeg dit nual een jaar in mijn lezingen. Ik ga ermee door. Lippmann be-schouwt het Indo-Chinese conflict als een burgeroorlog. Re-voluties worden door mensen van de betrokken landen ge-maakt, niet door buitenstaanders. „We need a political truth tolet wounds heal. We cannot hold Vietnam as a US military out-post. I don’t think of a man who does not accept that 35 yearsfrom now, China will not be the dominant power in the East.”

Vooral deze uitspraak van Lippmann was profetisch. Toen hij ditin 1965 zei geloofde ik er helemaal niets van. Voor mij zou juistChina de dominante macht in Azië worden. Ik hield er onvol-doende rekening mee dat marxisme-leninisme het meest stagne-rende politiek-economische en vooral psychologisch remmendesysteem was dat ooit werd uitgedacht. Lippmann voorzag dat Ja-

52 Jack Langguth in The New York Times, 22 februari 1965.

42

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 42

pan de stimulerendste gigant in Azië zou worden, en hij kreeg ge-lijk. Ik zat er wat China betreft faliekant naast.

Volgens Lippmann moest er „diplomatic exploration” wordenondernomen alvorens „political negotiation” kon plaatsvinden.Washington diende New Delhi, Tokio, Moskou, Londen enParijs te raadplegen om tot onderhandelingen over Vietnam tekomen, waarna een terugtrekking zou kunnen volgen. Lip-pmann: „Irresponsible journalists can tell the truth, but Presi-dent Johnson, if he would announce on what terms he is readyto negotiate, would be faced with an outcry from the war-hawks. L.B.J. is caught in a jam. The war-hawks are quite po-werful and influential, but not in the interior or at the top ofthe White House.53 The President is not a war-hawk.54 The war-hawks want to bomb Hanoi and, if necessary, China itself. Atthe moment we are bombing the borderland around the seven-teenth parallel. They are political bombings, public relationjobs. If we make North Vietnam uninhabitable, the Chineseand North Vietnamese would move in. The war-hawks wantto send troops in by the hundreds of thousands. If our own be-aches were threatened, we would have to do that, but Vietnamis eight thousand miles away. What happenend in Korea was anold-fashioned invasion. Vietnam is a flood. You cannot stopit… I tell you, if you make a mistake, as we did in Vietnam,you can’t expect to get out gloriously. You will have to pay forit. We control the entire Pacific Ocean. We control the entiresea and air space. I don’t believe we should be there. But sincewe are in Vietnam, we should stay long enough to withdraworderly, not violently.”

23 februari 1965Frits van Eeden schrijft dat hij hard werkt, en het bevalt hemuitstekend. „Zodra er liefde in het spel komt wordt het een lin-ke boel. Ik wil niet weer verwikkeld raken in liefdestoestan-den. Ik geloof niet meer in sprookjes”, zegt Frits, die twintigjaar is. „Als ik er ooit weer aan begin moet ik voor tachtig pro-cent zekerheid hebben dat er toekomst in zit. En aangezientachtig procent een koe met vijf poten is, zal er wel nooit meeriets van komen, en zal ik genoodzaakt zijn te vluchten in mijnwerk.”

53 Daar was ik het gloeiend mee oneens – terecht, zoals later zou blijken. Juist Johnsonverhoogde het aantal militairen in Vietnam van 25.000 naar een half miljoen.

54 Johnson zelf was geen havik, maar ik heb dikwijls gedacht dat J.F.K. werd vermoordomdat de haviken wisten dat ze bij L.B.J. gedaan konden krijgen wat ze wilden.

43

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 43

President Sukarno heeft, ter gelegenheid van de negentiendeherdenking van de Indonesian Journalist Association, gezegddat revolutie en een vrije pers niet samen kunnen gaan. Het wasvolgens hem noodzakelijk dat alle media de revolutie steunen.Verder openbaarde hij dat de CIA achter de onlangs opgerichte– maar vrijwel meteen door Sukarno verboden – partij „Bodyfor the Promotion of Sukarnoism” had gezeten. De presidentzei dat de organisatie maar één doel had gehad: om zowel su-karnoïsme als Sukarno zelf de das om te doen. „That’s why Ibanned it.”

24 februari 1965Gerard Croiset had uit Brooklyn, NY, een brief gekregen vantwee radeloze vrouwen. Hij zond deze door naar mij. MarieMilone uit Brooklyn meldde dat haar jongere broer in 1964vermoord was gevonden, met twee schoten door het hoofd,een in de nek en een in de borst. Hij was toen 29 jaar, vracht-wagenchauffeur, getrouwd met een vrouw van 21. Hij hadtwee dochters, vijf en twee jaar oud. Niemand begreep er ietsvan, en ten einde raad richtte ze zich tot Croiset. De helderziende uit Utrecht gaf de volgende aanwijzingen:„Een soort open markt, waarop zich veel kisten bevinden. Aandie marktplaats staat een kerk tussen twee huizen geklemd.Twee woningen verderop is een bar, gedeeltelijk nachtclub.Daar begint het spoor voor deze moord. Er is een lange jonge-man bij betrokken, 23 jaar, een bokserstype wiens neus is plat-geslagen. Deze laatste draagt regelmatig een revolver, ter hoog-te van de rechterbinnenzak. Hij mist ook een kootje van eenvan zijn vingers.”Ik nodigde Marie Milone en de weduwe van de vrachtwagen-chauffeur uit om naar de UNO te komen, waar ik ze om 12.45uur iets te drinken aanbood. Ik kreeg een kleurenfoto van devermoorde broer te zien, en dacht: een lekkere kerel. Toen ikaan de hand van Croisets aanwijzingen vragen begon te stellen,begonnen beide dames nogal hevig te huilen, en ze ruïneerdenhun make-up. Ze bevestigden dat ze de kerk kenden en dat hijinderdaad veel in de bar nabij de kerk rondhing. Vooral de jon-ge weduwe was overstuur, ook omdat ik – namens Croiset –sprak van een bokser met platgeslagen neus. Nadien nam ik contact op met John Cronin van de politie vanNew York, en vriend van Croiset. De zaak zou nader wordenonderzocht. „When Gerard could solve only one case in NewYork City, he would have made it here”, zei Cronin. Schreefook naar Croiset.

44

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 44

C.L. Sulzberger speculeert openlijk over de berichten dat Bung-karno ziek zou zijn. „If Sukarno ceases to rule, the SoutheastAsian picture will change.”55 Het zal in Zuidoost-Azië zekeranders worden wanneer Sukarno zou wegvallen; Indonesiëwordt dan ofwel een tweede Formosa, ofwel een revolutionairCuba. Dan zal men beseffen beter af te zijn geweest met Bung-karno, die op de lijn zat van India, de Verenigde Arabische Emi-raten, Ghana, Cambodja en andere gematigde niet-gebondenlanden.Ging eten bij Sunarjo. Hij prepareerde een prima rijsttafel. Hijwoont sedert enige tijd samen met Manning, een beauty uit deFilippijnen. Hij is ontwerper, model, en heeft lieve ogen. „Ikwil jullie koppelen”, aldus Sunarjo. Dat lukte prima. Na heteten trokken Manning en ik ons terug in zijn kamer, waar wedrie uurtjes in bed (zonder seks) doorbrachten. Hij viel in slaapen begon ondraaglijk te snurken. Ben naar huis gegaan. Sunar-jo zou het hem uitleggen.

25 februari 1965Sunarjo belde op om te zeggen dat toen Manning vanmorgenopstond, hij tegen zijn Siamese kat Minouche zei: „Je hebt eennieuwe vader gekregen.”Ellen Thomassen is in Zuid-Afrika geweest. „De trip was enig.We hadden een dolle crew (twee nichten en nog een dolle ste-wardess). Johannesburg is geweldig, alhoewel de apartheid meeen voortdurende doorn in het oog is. Alle Afrikanen (blan-ken) die ik heb gesproken verdedigen het. Ze zijn als de doodvoor hun bestaan, geloof ik. We zijn in een goudmijn geweest, geweldig! Kropen in overal-ls door lage gangen op ongeveer drie kilometer diepte. Ze lie-ten ons ook de behuizing van de negers zien, heel netjes hoor,maar het kwam me toch niet helemaal koosjer voor. Nu is hetbekend dat de sociale verzorging in de mijnen vrij goed is, maarin de townships (verboden voor blanken) is het bar en boos.Het land is verder prachtig, met een schitterend klimaat. Ik bendan ook heerlijk bruin geworden.”Gill Bakhar telefoneerde. Hij wilde komen. Oké.

26 februari 1965Manager Bob Keedick vroeg me om hem te introduceren bijde waarnemer van Zuid-Vietnam in de UNO, want nu generaalKhanh naar New York komt, wil hij hem een lezingencontractaanbieden.

55 C.L. Sulzberger in The New York Times, 24 februari 1965.

45

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 45

U Thant heeft aangeboden te bemiddelen in het Vietnamcon-flict. Heel slim zegt Hanoi vandaag in een boodschap aan de se-cretaris-generaal van zijn aanbod gebruik te willen maken.56

Maar Dean Rusk, de minister van Buitenlandse Zaken, hanteer-de weer de botte bijl. Hanoi moet eerst een einde maken aanzijn agressie versus het zuiden alvorens Washington bereid is tepraten.57 Intussen hebben B-57-bommenwerpers van de Ame-rikaanse luchtmacht voor de vijfde achtereenvolgende dagVietcong-steunpunten aangevallen in de provincie Phuoctuy,vijftig kilometer van Saigon.Nu heeft ook George Kennan, voormalig ambassadeur in Mos-kou en Belgrado, publiekelijk verklaard dat de VS zijn strijd-krachten in Zuidoost-Azië moet terugtrekken. Johnson zal hettegenovergestelde doen. Ik ben er zeker van.

27 februari 1965L.B.J. heeft nota bene Henry Cabot Lodge aangetrokken alsconsultant inzake Vietnam. Een in Saigon gesjeesde ambassa-deur gaat alsnog in het kapittel meezingen. Minister McNamarakondigde aan dat er nog meer soldaten naar Saigon zullen wor-den gezonden.58

Premier Aleksei Kosygin heeft in Moskou opnieuw gezegd datde VS zijn agressieve daden in Vietnam moet stopzetten, wil dezaak niet compleet uit de hand lopen.59 Ze beschuldigen elkaarvan agressie. Volgens U Thant moet er daarom bemiddeling vande UNO komen. Hij heeft daar natuurlijk gelijk in, maar niemandluistert.WQXR zegt dat de Amerikanen twee bataljons Zuid-Vietna-mees „kanonnenvoer” honderd kilometer buiten Saigon heb-ben afgezet, plus 130 helikopters, maar er werd geen enkeleVietcong-soldaat gevonden.

28 februari 1965Pamela Abell, een studente van Finch College, had me uitge-nodigd haar te begeleiden naar het Finch College Fund Ball inhet Plaza Hotel. Het feest, een dinner dance, begon tegen 22.30uur met een drankje. Er waren erg aantrekkelijke dames, maarze zaten allemaal onder kilo’s schmink en beschilderingen, on-der het mom van glamour. Overal fonkelden juwelen en demeisjes hadden minkcapes van hun moeder geleend. Ontmoet-

56 Thomas Hamilton in The New York Times, 25 februari 1965.57 Max Frankel in The New York Times, 25 februari 1965.58 Charles Mohr in The New York Times, 26 februari 1965.59 Henry Tanner in The New York Times, 26 februari 1965.

46

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 46

te een aardige kerel, Sal Papa, die getrouwd was met een doch-ter van Winthrop Rockefeller. Dat was gisteravond.Vandaag komt Washington met een witboek over Vietnam, datde pagina’s 30 tot en met 33 in The New York Times beslaat. Hetrapport is 14.000 woorden lang. Voor L.B.J. en zijn adviseursstaat vast dat Noord-Vietnam „is carrying out a carefully con-ceived plan of aggression against the South”. Het tempo van dieagressie zou de afgelopen twee jaar zijn toegenomen, en omdie reden is er nu „accuut gevaar” voor Saigon. Volgens hetrapport volgde Washington momenteel een beleid van terug-houdendheid, maar wanneer Hanoi zijn strategie niet snel wij-zigde, zou de Amerikaanse regering wel gedwongen wordenom de oorlog op alle fronten uit te breiden.Intussen kondigde Thich Quang Lien, een boeddhistische mon-nik die een masters degree aan Yale behaalde, in Saigon aan dateen organisatie van boeddhisten in Zuid-Vietnam een campag-ne is begonnen om alle buitenlandse strijdkrachten het land uitte krijgen.

1 maart 1965Frits meldt dat zijn linkerarm is gebroken, wat hem gehandi-capt maakt, maar hij werkt door. Er was een „vechtpartijtje”op school geweest. Hij was ongelukkig gevallen. Hij gebruiktdeze periode om ontwerpen te tekenen, zodat hij er weer oplos kan hakken wanneer hij beter is.Erik schrijft: „Wanneer ik niet in de stemming ben, dan schrijfik domweg niet… Denk echter niet dat wanneer ik niet schrijf,je weg bent. Integendeel, ik betrap me er vaak genoeg op dat ikhoe langer hoe meer in jouw stijl aan het denken sla, met allegevolgen van dien. (Te snel om door de meesten gevolgd tekunnen worden.) Toen ik je brief kreeg met enige (Camus-)ci-taten, heb ik zeker een week nodig gehad om me ervan te iso-leren…”Ik heb Loet in vier weken zegge en schrijve éénmaal in mijnflat gezien. Ik had een verwijdering verwacht, maar dit niet.Dat hij nu getrouwd is, maakt begrijpelijk dat hij in beslag ge-nomen is, maar dit is overdreven. Ik heb hem gebeld en gezegddat ik hem zou willen zien voor ik naar Florida vertrek.

2 maart 1965Zette de radio aan, en het eerste wat ik hoorde was dat de idio-ten nieuwe luchtaanvallen op Noord-Vietnam hebben uitge-voerd. Er zijn ook meer Amerikaanse mariniers in Saigon ge-

47

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 47

land. Een aantal toestellen was neergeschoten. Ze weten nogniet hoeveel.Jonathan Raymond is in Yucatan aangekomen, ik kan hemschrijven via het Amerikaanse consulaat in Merida.Het kan niet waar zijn: in Den Haag is het kabinet van V.G.M.Marijnen gevallen over het radio- en televisiebeleid. Ministervan OKW Theo Bot, die onverbeterlijke stuntel, schijnt de schul-dige te zijn geweest. Ze hadden het op hun vingers kunnen na-tellen. Deze meneer heeft immers zijn sporen verdiend in hetdebacle van Nieuw-Guinea. Als beloning voor die jammerlijkemislukking werd hij minister. Nu laat zijn consequente onkun-de het hele kabinet in elkaar klappen.In de UNO ontmoette ik de Maleisische diplomaat M.S. Zaka-ria. „Indonesia grows more and more uncontrollably”, zei hij.„Now it’s too late for musjawarah.”60 Ik denk dat het in hetatoomtijdperk nooit te laat kan zijn voor overleg.De Journal American van de Hearst-combinatie publiceert eenhoofdartikel met de kop „TIME TO ACT”. Het blad is woedenddat demonstranten in Jakarta de Amerikaanse ambassade zijnbinnengetrokken. Sukarno wordt afgeschilderd als een trouwestroman voor het Kremlin die nu beste maatjes is met Peking,terwijl „his grasping hands” intussen wel een miljard dollar aanAmerikaanse hulp in de wacht slepen. Het staat er allemaal ge-woon, alsof het echt waar is, en weet de doorsnee yank, die eenkrantje koopt om de reis naar huis in de metro te bekorten, water werkelijk aan de hand is?Amerikaanse treinen zijn dikwijls apenkasten, zoals deze Bello,die langs de Hudson schuifelt op weg naar Poughkeepsie, waarik om 20.00 uur een lezing moet geven voor het DutchessCommunity College. Tegenover me kwam George Butler (22)zitten, een lange, gezond uitziende jongen, bril, tikkeltje nich-terig. Hij vertelde stenograaf van een kolonel te zijn en op 17maart vanuit Fort Dix naar Vietnam te vertrekken. Hij had nuwat extra vakantiedagen opgenomen. We spraken af dat wemet dezelfde trein om 21.30 uur terug naar Manhattan zoudenreizen.De lezing was oké, maar ik was zelf niet tevreden.

3 maart 1965George Butler wachtte me, zoals afgesproken, om 21.30 uurop. Zijn uniform stond hem uitstekend. We gingen rechtst-reeks naar Kew Gardens. De seks was zeer ongewoon. We

60 Musjawarah: discussiëren tot je overeenstemming bereikt.

48

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 48

speelden met elkaar als jonge honden. We stoeiden en worstel-den urenlang. Ik denk dat hij deze nacht niet gauw zal verge-ten, en ik evenmin. Het was jong, strak vlees, zalig om te voe-len en betasten, en behoorlijk gespierd. Ik heb zeker zes zuig-plekken in mijn nek en op mijn bovenlichaam, en een wondboven mijn rechteroog. En die jongen gaat naar Vietnam!Een eerste aanmoediging voor mijn Sukarno-boek komt vanAnne Barrett van Houghton Mifflin & Co. Ze had het eerstegedeelte met belangstelling gelezen. „It confirms my feelingthat your book should be as much your personal story as youcan make it. When, at the end of the first chapter, you comeon stage as a small boy in your father’s study, everything sud-denly becomes more immediate and alive to the reader.”61

The New York Times vestigt er in een hoofdartikel de aandachtop dat, terwijl Amerikanen gepreoccupeerd zijn met Vietnam,de Cubaanse revolutie haar zevende jaar ingaat. Ook al ver-leende het State Department enkele dagen geleden een visumaan twee Amerikaanse neurofysiologen om een conferentie vanhersenspecialisten in Havana bij te wonen, de door de VS opge-richte „Cubaanse muur” staat er nog steeds. Dat Carlos RafaelRodriguez onlangs werd afgezet als hoofd van INRA (het Na-tional Institute of Agrarian Reform) had politiek de aandachtgetrokken. Che Guevara was intussen in Afrika op reis geweest.Nieuwe handelsakkoorden met de USSR en Spanje maakten derevolutie leefbaar in Cuba. Ik mag er niet heen, maar ik zougraag opnieuw een kijkje willen nemen.

8 maart 1965Heb vijf dagen werkelijk vakantie gehouden. Veel mensenontmoet, gelezen, woonde een concert van het Juilliard StringQuartet bij. Ben veel op het strand geweest, zelfs in sommigehomobars, waaronder Turf. Ik leerde een paar aardige jongenskennen, maar ook veel idioten.Bij Camus vond ik de gedachte dat een man die een leven in„zonde” had doorgebracht met een vrouw met wie hij nooittrouwde, deze keuze wellicht met opzet had gemaakt. „Ils’agissait de cet amour plus grand que tous: celui de l’hommequi donne son âme pour un ami.”62 Ik zond deze passage aanErik.De Four Arts Plaza had een tentoonstelling van Auguste Rodinen Berthe Morisot. Omdat Frits schreef dat ik hem geen „af-

61 Brief d.d. 25 februari 1965.62 Albert Camus, Carnets, p. 211.

49

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 49

schuwelijke beelden van anderen” meer moest sturen, zond ikhem maar geen brochure. Ik ben er wel heen gegaan.Het wereldnieuws was meer van hetzelfde. Gisteren nog zondvice-luchtmaarschalk Nguyen Cao Ky zijn Skyraider-bom-menwerpers, volgepropt met raketten en napalmbommen, laagover Saigon, en de Amerikanen deden het weer in hun broekvan angst dat een nieuwe coup zou volgen. Maar dat gebeurde(nog) niet.63 The New York Times, dikwijls een roepende in dewoestijn, schreef gisteren in een editorial: „Now the UnitedStates is trying to win in North Vietnam the war that was gra-dually being lost in South Vietnam. If the present Americanpolicy of widening the war and refusing to consider negotia-tions forces Moscow back toward the East, communist Chinawill be the gainer.”Vanmorgen sla ik de Miami News open en warempel, ze gaangewoon door. „BY SEA AND AIR: MARINES LAND IN SOUTH

VIET.” Bijna vijfhonderd kilometer ten noorden van Saigon iseen bataljon van 1400 mariniers met transportschepen van dezevende vloot in Vietnam aan land gezet. In de Aziatische jung-le is een handjevol Amerikaanse jongens een druppel op eengloeiende plaat. Een tweede bataljon was met C-130-trans-portvliegtuigen onderweg vanuit Okinawa. L.B.J. zei nog eenstegen leden van het Congres dat hij niet bereid was te onder-handelen met Hanoi zolang de Vietcong niet ophoudt de Ge-neefse akkoorden van 1954 met voeten te treden. Zo wordt inWashington gedacht. Men is niet bij machte een poging te on-dernemen om erachter te komen hoe in Hanoi – of Saigon –wordt geredeneerd. Om 15.30 uur sprak ik een tweede maal voor de Palm BeachInstitute on World Affairs, in het Flagler Museum. Een televi-sieploeg en een fotograaf wachtten me op. Het publiek washoogbejaard en ik slaagde er niet in contact te maken. Voeldeme na afloop depressed and inadequate. In de avond moest ik naar een diner in de Everglades Club. Ikwas er vijf jaar geleden ook, maar ik was de overdaad aan luxeen quasi-chic vergeten. Dat is dan het uiteindelijke resultaatvan jarenlange vrede en welvaart voor de zogenaamde top vande westerse wereld. Althans, zo zwelgt de blanke Amerikaan inprotserige rijkdom. Wie durft te speculeren over hoe dit ver-haal zal aflopen? Er zijn namelijk ook nog erg veel andere men-sen in de wereld.

63 Jack Langguth in The New York Times, 6 maart 1965.

50

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 50

9 maart 1965Midden in de nacht werd ik wakker. Ik had gedroomd dat ik inmijn slaapkamer op De Horst was. In de droom vermoedde ikonraad en ging mijn vader wekken. Er waren reeds politieman-nen in huis. Mijn moeder was beneden en stond met hen tepraten. We beschikken dan wel over atoombommen, maar wekunnen niet eens een droom verklaren.Ik had clandestien, dus buiten het Keedick-bureau om en zon-der te worden gehonoreerd, geregeld dat ik een ontmoetingzou hebben met scholieren. Hoe vriendelijk en charmant som-mige dames en heren in het museum ook waren geweest, ikvoelde me daar a displaced person. Ik werd opgevangen door eendocent die journalistiek gaf aan het Palm Beach Junior College.Na een uur te hebben gesproken, werden drie klassen samen-gevoegd en gaf ik een tweede uur „les”. Daarna ben ik een paaruur naar het strand gegaan.Vervolgens had ik een tweede officieuze lezing, voor de supe-rexclusieve Graham-Eckes School in Palm Beach. Men had dekapel vrijgemaakt, en alle studenten, jongens en meisjes, kwa-men binnen in een blazer met een das. Ze bleven staan totdatik permissie gaf te gaan zitten. Dit waren de kinderen van deupper class, een mini-Everglades-tent. Hier durfden de studen-ten bijvoorbeeld meer vragen te stellen. Een jongen vroeg:„What can I do to help fight Communism?” „Work on your own country, don’t get bogged down in thejungles of Vietnam”, was het weinig bevredigende antwoorddat ik op dat moment ophoestte.Na afloop zei Bertram Butler, het schoolhoofd: „How wouldyou like to become a member of our faculty?” Eén momentdacht ik dat hij het meende. Professor Eugene Moore – hoofdvan de afdeling Engels, die me in het Flagler Museum had„ontdekt” en met wie ik deze lezing had beklonken – probeer-de me ervan te overtuigen dat Butler me inderdaad een posthad aangeboden. Ik zie me al bezig, opererend vanuit PalmBeach, Florida. Alhoewel, de school was prachtig gelegen langsde oceaan.Tom reed me later in zijn Corvair naar de luchthaven. Profes-sor Moore en enkele studenten volgden in een andere auto, ener was een geanimeerd afscheid. De Palm Beach Times publi-ceerde een levensgrote foto en een artikel.64 In de Palm Beach

Daily werd ik als volgt geciteerd: „The Vietnam crisis will notbe settled at the battlefield but at the conference table. It’s cri-

64 Zie bijlage 3.

51

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 51

minal, it’s murder to match 23.000 American soldiers againstthe Vietcong rebels. We need a minimum of 250.000 men justto hold on to what we have now in Vietnam. I would like tosee President Johnson and members of the Senate take a heli-copter ride over Vietnam, as I have done. (…) Hasn’t the timecome for the world to approach its problems in a sophisticatedway? Once, Christians killed Muslems in the name of Christia-nity, like the US is now fighting a ‘holy war’ to slit the throats ofcommunists.”

Ik wil andermaal de aantekening toevoegen dat ik deze tekstenreeds in 1965 – en daarvoor – uitsprak, en aldus werden ze weer-gegeven in Amerikaanse media. Er is dus geen sprake van achterafhinein interpretieren. Ik verkondigde deze stellingen toen er nogruimschoots gelegenheid was het tij te keren. Niet dat ik mij de il-lusie maakte dat mijn lezingen enig gewicht in de schaal zoudenleggen. Ik deed slechts wat binnen mijn vermogen lag en wat mijngeweten en overtuiging me ingaven.

10 maart 1965Intussen is er in Selma, Alabama, een soort zwarte revolutieuitgebroken. Al een paar dagen geleden heeft gouverneur Geor-ge Wallace zeshonderd knielende en biddende negers door sol-daten en politie te paard uiteen laten slaan, met gebruik vantraangas en zwepen. Tientallen zwarten zijn in ziekenhuizen te-rechtgekomen. Ze wilden een vreedzame demonstratiemarsnaar Montgomery ondernemen, om opnieuw te onderstrependat het de hoogste tijd is dat zwarten zich laten inschrijven omaan verkiezingen deel te nemen. Inmiddels zijn in het hele land protestmarsen tegen wreedheidvan het politieoptreden in Alabama op gang gekomen. Tien-duizenden zijn de straat op gegaan. De Times stond er vanmor-gen vol van. L.B.J. heeft een verklaring doen uitgaan dat hij al-les in het werk zal stellen om negers te beschermen bij hun strijdom principiële burgerrechten. Die man moet wel op verschil-lende fronten tegelijk knokken.Max Frankel meldt dat Washington thans formeel het aanbodvan U Thant om in Hanoi te bemiddelen, heeft afgewezen.

Vloog vanmorgen met TWA naar Chicago. Ontmoette TimCatlin (26), een eerste luitenant van een tankbrigade, sportin-structeur, groot en lang. Hij was bruinverbrand van een skiva-kantie in Oostenrijk, waar hij zich uitstekend had vermaaktmet enige Fräuleins. Nu is hij op weg naar huis in Neenah,

52

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 52

Wisconsin. Hij gaf een slap handje. Warme, directe, eerlijkeoogopslag. Zijn familie bezit een papierfabriek. Zijn moederheeft veel geld. Daarom kon de moeder zijn vader ook ontslaanals chairman of the board toen zij het oneens waren over zaken. Ervolgde een scheiding. Hij vond zijn stiefmoeder best aardig.Hij is de oudste van vijf broers en twee zusters. Twee broers zit-ten op Yale, een zou psychoanalyticus worden, maar, zei Tim,het scheelde weinig of zijn broer was bezig zelf gek te worden.Ik luisterde nauwkeurig naar wat hij zei, want Amerikanenvertellen binnen de kortste keren hun hele hebben en houden.Op een gegeven moment zei ik: „Zo groot als je bent, vind ikje toch een type die het heerlijk zou vinden om bij het slapen-gaan ingestopt te worden.”„Yeah, how do you know this? You have a great insight in peop-le”, zei Tim.„It’s simple: you are a guy who obviously ran short of a lot oftrue affection.”„That’s right.”Maar ik dacht bij mezelf: voor wie geldt dat niet? Ik keek hemna. Wat zal er van die jongen worden?Begaf me naar de flat van mijn oude vriend Mal Kovacs. Wespraken tot diep in de nacht met zijn drie roommates.

11 maart 1965Gaf een lezing voor de Town Hall in Park Ridge, Illinois.Men heeft de procureur-generaal Nicholas Katzenbach gevraagdwaarom er wel mariniers naar Vietnam worden gezonden maarniet naar Selma, Alabama, om een eind te maken aan het mis-dadige optreden van zuidelijke politie- en overheidsbeambten.De heer Katzenbach antwoordde nota bene: „Marines havebeen sent to Vietnam at the request of the Vietnamese gover-nment.” Eigenlijk dacht ik dat ik mijn lezing maar eens met devolgende vraag moest beginnen: „Ladies, I wonder whetherthe United States will some day succeed in making me a disho-nest person…” Het leven hangt hier steeds meer van de meestaperte leugens aan elkaar. Iemand was zo vriendelijk me na af-loop terug naar Chicago te rijden.Ik zie een foto in de krant van prinses Margriet (22) en de manmet wie ze gaat trouwen, Pietje van Vollenhoven (25). Nietbepaald smashing om te zien.

Om 16.00 uur werd ik afgehaald door mrs. Lynn Harvey in hetConrad Hilton Hotel. Ze had zich gigantisch opgedoft en zager in haar zilverachtige bontjas glamourous uit. Paul Harvey, de

53

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 53

bekende (ultrarechtse) radiopersoonlijkheid, kwam tegen 18.00uur thuis in een Corvette. Hij liet me zijn biceps voelen. Hij zei:„Laat ik me even omkleden in iets gemakkelijkers”, en kwambeneden in smoking. Gasten arriveerden, champagneflessenpopten open. Het diner volgde. Harvey maakte duidelijk dathij zijn geduld met de negerdemonstraties had verloren. Ik liethet maar over me heen komen, tot hij over Sukarno begon.„Hij verliet de UNO, pakte negenhonderd miljoen dollar vanons, liet zich door ons met hoeren bedienen, en nu papt hijook nog aan met China.” De echtgenote van de plaatselijke dominee viel Harvey bij: „Idon’t like him at all”, zei ze. „Why not, madam?” vroeg ik.„I don’t know, I can’t trust him”, was het antwoord.Ik begon over Bungkarno te vertellen, gebaseerd op mijn ei-gen ervaringen, en we kwamen op socialisme in Europa, Hol-land inbegrepen. Voor deze mensen is socialisme even verwer-pelijk als communisme, en dikwijls wordt er gedacht dat hetom broertje en zusje gaat. De plaatselijke uitgever vroeg:„Waar is de tijd gebleven dat mensen niet bang waren om eenoorlog te beginnen? Er werd te lang gewacht, en het gevolgwas Pearl Harbor.” „Waarom bombarderen we China niet gewoon?” vroeg deuitgever van de plaatselijke krant. „De Sovjet-Unie zou geenvin verroeren.”Paul Harvey zei: „Oké, laten we serieus de vraag stellen: Wil-lem, wat zou er verkeerd zijn om de nucleaire installaties vanPeking van de aardbodem te vegen? Zouden niet alle Aziatenen Afrikanen ontzag hebben voor onze macht en daadkracht?’Voorzichtig stelde ik de vraag: „Waar zouden China of de Sov-jet-Unie vandaag de dag zijn geweest zonder communisme?”De uitgever werd woedend. Er stonden net als vorige keer 26 kaarsen te branden. Werkstu-denten waren ingehuurd om te bedienen. Bij vertrek naar deluchthaven dacht ik: al met al weer een verloren avond.

12 maart 1965Mijn vader schreef dat mijn moeder drie weken griep had ge-had en dat hij zelf een paar weken met zijn maag had gesuk-keld. Dat is niets voor hem. Ik maak me zorgen.In Selma, Alabama, is een blanke dominee, James Reeb (38),overleden als gevolg van een schedelbasisfractuur, opgelopendoor een klap van een politieman. Washington heeft een wetuit 1870 uit de mottenballen gehaald en kan nu de politieauto-

54

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 54

riteiten in Alabama voor de rechter slepen. Voor het WitteHuis wordt zelfs gedemonstreerd tegen het grove geweld inhet zuiden jegens negers.

13 maart 1965Generaal Harold Johnson, chef-staf van het Amerikaanse leger,heeft Saigon bezocht en zal L.B.J. adviseren op korte termijneen eerste legerdivisie naar Vietnam te zenden. Er bevindenzich, de onlangs aangekomen mariniers meegerekend, 27.000Amerikaanse militairen in het oorlogsgebied. Generaal Johnsonschat dat één divisie deze legermacht met 22.000 man zal ver-meerderen.65 Men richt zich dus op bijna een verdubbeling, ter-wijl juist naar een vermindering zou moeten worden gestreefd.Hoorde Loet Kilian het flatgebouw binnenkomen. Even hierbinnenlopen is er niet meer bij. Ik begrijp uitstekend dat hij nuis getrouwd, maar ik heb hem hier in geen weken gezien. Ikzal het hem duidelijk maken.Camus citeert Bayle: „Il ne faut pas juger de la vie d’un hommeni par ce qu’il croit ni par ce qu’il publie dans ces livers.”

14 maart 1965Nikita Krushchev is voor het eerst in vijf maanden in het open-baar verschenen. Hij bracht een stem uit in Moskou bij „ver-kiezingen”. In Stalins tijd zou hij allang zijn vermoord.

15 maart 1965Brandde een kaars in St. Patricks. Betrapte mezelf erop dat mijngedachten bij de militairen in Vietnam waren.Met Northwest Airlines naar Minneapolis. Newsweek meldt datvan de 5,2 miljoen studenten die nu op college zitten, 24 pro-cent voorstander is van onderhandelingen met Vietnam. Hetzegt veel over de stand van de Amerikaanse media en de kwali-teit van onderwijzend personeel.

Curtis Hotel

Ben mijn dagboek verloren met notities van een aantal weken.Ben in paniek.66

16 maart 1965De Minneapolis Daily American, het is echt waar, publiceert opde voorpagina deze kop: „RAIDS MAKE REDS THINK”. Na rap-port te hebben uitgebracht aan de Joint Chiefs of Staff, heeft

65 Jack Langguth in The New York Times, 13 maart 1965.66 Later vond ik alles weer terug.

55

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 55

chef-staf en generaal Harold Johnson gezegd: „Air raids onNorth Vietnam may have caused the ennemy to pause andthin, but they have not turned the tide of war.” Ik denk dat Pe-king en Hanoi exact weten wat ze doen en het ook altijd ge-weten hebben, terwijl in Washington de besluitvormers elkaaropvolgen als bij een aftikdans. Vandaar dat ze nog steeds geenpassend en haalbaar antwoord hebben gevonden op de com-munistische strategie in Indo-China. Vandaar ook dat ze be-angstigende onzin uitkramen.Brandde een kaars in de basiliek van St. Mary’s alvorens om12.00 uur in de Woman’s Club van Minneapolis te arriveren,alwaar ik – net als vijf jaar geleden – een lezing moest geven,een lunch bijwonen en theedrinken met de dames. Het is pri-ma gegaan en de reacties waren positief.67

17 maart 1965Gerard Croiset schrijft dat Marie Milone en haar schoonzusterals „snollen” werden gebruikt. De vermoorde man moest daar-voor geld afdragen aan onderwereldfiguren, die hem lieten ver-moorden omdat hij dat vertikte. Hij wist ook te veel van hunhandel en wandel op het gebied van narcotica. Croiset vraagtom kaarten van de verdachte buurt. In het Metropolitan Museum of Art aan Fifth Avenue ont-moette prins Aschwin, de broer van prins Bernhard. Hij be-kleedt de functie van curator van oosterse kunst. Hij is 51 jaar.Ik vond hem oud geworden. Bruin pak met streepjesdas. Hijreageerde meteen vriendelijk en tegemoetkomend. Hij sprakmet enthousiasme over de collectie keizerlijke Chinese schil-derijen die momenteel in de US werd tentoongesteld. „Godknows where they might ever end up”, zei de prins. Hij leekme geneigd het standpunt van het State Department te volgen,want hij vond dat de regering rekening dient te houden met deemotionaliteit in Amerika tegen rood China. „Furthermore,they are quite cool in Washington to conclude that no gains areto be won from recognition of Beijing”, zei hij. Ik was hetdaarmee oneens, maar dat zei ik niet. Hij beweerde: „Sukarnois a clown who brought a rich country like Indonesia to pover-ty. I don’t think I would get along well with Sukarno.”68 Ik had

67 In de Minneapolis Tribune van 17 maart verscheen een verslag met foto. Ik werd alsvolgt aangehaald: „Your country is walking straight into the Asian trap that hasbeen set for you... How did you ever dream to stick your neck out in a place like Viet-nam?”

68 Een verslag van het gesprek verscheen over een halve pagina in Het Vaderland van25 maart 1965, maar mijn `vriend’ Van Wijk durfde er mijn naam niet bij te zetten.

56

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 56

moeite om hem niet te zeggen: „Maar prins Bernhard kon hetanders uitstekend met hem vinden…”Honderd Amerikaanse gevechtsvliegtuigen hebben diep inNoord-Vietnam opnieuw aanvallen uitgevoerd. Er wordt ge-leidelijk aan dichter bij Hanoi gebombardeerd, waar MIG-toe-stellen zijn gestationeerd die de verdediging vormen. In rege-ringskringen in Washington zegt men dat de aanvallen zijn be-doeld om de bevoorrading van de Vietcong te bemoeilijken.Het kan haast niet dat dit werkelijk wordt gedacht, maar aldusmeldt de Times.69

„On commence par n’aimer personne. Puis on aime tous leshommes en général. On n’en aime plus ensuite que quelques-uns, puis une seule et puis le seul.”70

18 maart 1965Ph. W. Osieck (kapitein ter zee en opperceremoniemeester vanH.M. de Koningin), van wie mijn ouders de bungalow in Huister Heide huren, biedt hen aan het huis voor 125.000 gulden tekopen. Ik ben benieuwd of ze het doen. Ik zou het prettig vin-den. Ik denk veel aan hen. De jaren vliegen voorbij. Zou hethun liefste wens zijn om kleinkinderen te hebben? Ze zullenzoiets nooit zeggen, want ze laten ons totaal vrij, in alles. Ca-mus: „Vivre c’est choisir. Choisir c’est tuer.”Loet is vrij vandaag. Ik zag hem met zijn vrouw hand in handwegwandelen en staarde ze na. Mijn band met hem is naar deknoppen. Jammer. Ik zal me er maar niet over opwinden, ookniet over het in de steek gelaten worden door een one time friend.Een piece of ass wint het altijd van alle andere zaken in het leven.De Sovjets hebben opnieuw een ruimtesucces geboekt. In eenextra editie kondigt de Journal American de eerste wandeling inde ruimte aan, van kolonel Alexei Leonov (30) vanuit hetruimteschip Voskhod-2. Ze doen het toch maar, en steeds alseersten.Look Magazine telefoneerde om te zeggen dat ze geïnteresseerdzijn in publicatie van mijn Beatrix-artikel. Via Jan Stevens71

moet ik als de bliksem aanvullend fotomateriaal laten komen.In de Times vond ik een Reuters-berichtje van een paar regel-tjes. Zuid-Vietnamese Skyraider-toestellen bombardeerden inhet noorden een dorpje nabij Danang, waarbij 37 dorpelingenomkwamen, waaronder 27 schoolkinderen.

69 Max Frankel in The New York Times, 15 maart 1965.70 Albert Camus, Carnets, p. 255.71 De fotograaf die de foto van Beatrix en mij in Mexico had genomen en die een

vriend was geworden. Zie Memoires 1963-1964.

57

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 57

Vlieg naar Dallas en lees Camus: „Le génie ne sait pas mourir.La femme pauvre le sait.” En: „La beauté, qui aide á vivre, aideaussi á mourir.” Een stewardess heeft een absoluut lieflijk ge-zicht, en prachtige bruine ogen.Schreef mijn vader dat ik hem wil trakteren op een trip naarDuitsland, want hij wil voor zijn palimpsest-studies bij monni-ken in kloosters gaan snuffelen. Mijn ouders zijn veel in mijngedachten.Dit geldt Loet Kilian: „Progrès: renoncer à dire à un être aiméla souffrance qu’il nous apporte” (Camus). En: „Mais on étouf-fe, dans la terre.” Het zijn maar zes woorden, maar ze doenhaast pijn omdat je ze voelt. Ze zijn zo waar. Ik voel me metveel van wat hij schrijft verbonden. Maar er is ook veel dat ikheb overgeslagen, soms uit wanbegrip, soms uit verveling, ensoms omdat het me gewoon niet raakte. Slechts een gedeeltevan Camus was misschien begrijpelijk voor me. Ik heb de Car-

nets nu uit.Esquire Magazine publiceert deze maand een artikel van DwightMacDonald over het fameuze Warren Report. MacDonald ci-teert een Franse journalist die heeft gezegd: „I don’t like to betaken for an idiot, and that’s what the Warren Report is doingexactly.” Ook wordt bevestigd dat de verhoren van Lee Har-vey Oswald inderdaad niet op tape werden vastgelegd. DeFransman heeft gelijk. Het gehele Amerikaanse volk wordt inde maling genomen door de Warren-commissie. Het allerop-merkelijkste is dat de Amerikaanse natie de sprookjes van War-ren voor zoete koek heeft aangenomen.

19 maart 1965Fort Worth, Texas

Lezing voor de Woman’s Club om 11.00 uur. Na afloop werdik door Marguerite Oswald afgehaald in een Buick Skylark. Ikhad haar opgebeld. Ze bood aan me terug te rijden naar LoveField in Dallas. We gingen eerst naar het graf van haar zoon, waar ze me eenfoto van gaf. Ze praatte honderduit. Ik vond dat ze beangsti-gend zinnige opmerkingen maakte. Daarnaast laat ze zich doorhaar betrokkenheid ook veel meeslepen, en verliest ze propor-ties uit het oog. Ik maakte de volgende notities: „Waarom ge-droeg de Warren-commissie zich niet even hoffelijk jegens mijals ten aanzien van Marina? Wie is deze vrouw eigenlijk? War-ren leek wel verliefd op haar. Waarom legden ze voor haar derode loper uit? De vraag is: was Marina Oswald een spionne?Ik moet deze vragen wel stellen. Walter Winchell heeft zelfs

58

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 58

geschreven dat Marina de bescherming genoot van de toenma-lige procureur-generaal Robert Kennedy.” Dat was dus de ver-ontwaardigde moeder aan het woord.Ze vervolgde: „For the law, we are all equal. Why was Kenne-dy’s body taken away before the autopsy was completed? Whywas the automobile in which he rode, taken to Detroit? Every-where, proof that could have exonerated my son, was takenaway or disappeared mysteriously. Why? This is the twentiethcentury. Photographs are essential. There must be other pictu-res that have not been released as yet.” Uit haar tas haalde zeeen kopie van een artikel door columnist Robert Ruark in dePhiladelphia Inquirer, waarin soortgelijke vragen worden gesteld.„I have been shooting high-powered rifles, with and without,for most my life”, schreef Ruark. „What I can not understand,among other findings of the Warren Report, is how a bullet fi-red from behind could tear the back of President Kennedy’shead off. Ballistically, a bullet fired from behind should havegone in small and blown the front of his head off as it came out,or mushroomed inside the skull, shattering it completely in-ternally.”72 Ik verplaatste me in de situatie van Marguerite Os-wald en begreep uitstekend dat zij zich, met al deze onbeant-woorde, zakelijke en redelijke vragen, niet wilde neerleggen bijde uitspraak van Warren en zijn makkers dat haar zoon J.F.K.had vermoord. Een moeder is een moeder. Ook de moedervan Lee Harvey Oswald.„ We both, my son and me, got the rottenest deal”, zei ze. „Mylife and my son’s life are all wrong in the Warren Report. Andthen Priscilla Johnson McMillan appears at my door, and shesays she interviewed my son in Moscow. Why did she neverpublish her interview with a US defector in the USSR? This wo-man is working for the government. She is now writing Mari-na’s memoirs.” Ik vroeg haar waarom de Kennedy’s zich zo opde vlakte hielden in het achterhalen van de waarheid over Dal-las. Ze aarzelde een ogenblik en zei: „They don’t. Jackie sentsomeone to my house.” Er was eerst een brief gezonden, dieaanving met: „Mrs. Jaqueline Kennedy would appreciate…”Daarna was de schrijver William Manchester bij haar in FortWorth gekomen. Hij schijnt voor de Kennedy-familie de ge-schiedenis van Dallas te gaan vastleggen.Marguerite vertelde moederziel alleen aan Lee’s graf te hebbengestaan op de dag dat hij twee jaar geleden werd vermoord.„Do you know that even the minister of the church who hel-

72 Robert Ruark in Philadelphia Inquirer, 9 oktober 1964.

59

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 59

ped burry him, has never come to see me since? We haven’tlearned anything, not even after his death. I tell you Willem,Lee has done more for his country then any other living hu-man being… and you should think carefully about it.” Zeklonk bijna als Gerard Croiset. Ik vroeg me af wat ze bedoelde.Dacht zij misschien ook dat wanneer J.F.K. was blijven leven,hij een wereldoorlog zou hebben ontkentend?

American Airlines, vlucht 992. Lees Dwight Eisenhowers Mandate for Change. „After 1945,many continued to believe or to hope that the Chinese Redswere merely ‘agrarian reformers’ and not true communists.”Hoofdstuk 14 begint hij met een citaat van Mao Tse-tung:„Enemy advances, we retreat: enemy halts, we harass: enemytires, we attack: enemy retreats, we pursue.” Schitterend citaat,maar zou hij begrepen hebben wat er stond? Dit is immers pre-cies de strategie van de Vietcong in Vietnam. Eisenhower ver-volgt: „The loss of all Vietnam, together with Laos on the westand Cambodia in the southwest, would have meant the surren-der to communist enslavement of millions. (…) And, if IndoChina fell, not only Thailand but also Burma and Malaya wouldbe threatened, with added risks to East Pakistan and South-Asiaas well as to all Indonesia.”73 Intussen komt de naam Sukarno inzijn verhaal van 720 pagina’s niet voor. Typisch de middelmati-ge Eisenhower.Wanneer ik een Amerikaanse commentator was, zou ik op-nieuw publiceren wat generaal Eisenhower over Indo-Chinaheeft gezegd. Hij schreef: „Employment of US airstrikes aloneto support French forces in the jungle would have created adouble jeopardy: it would have comprised an act of war andwould also have entailed the risk of having intervened and lost.(…) I had no intention of using US forces in any limited action,when the forces employed would probably not be decisivelyeffective.”74 Ik ga deze verklaring naar de New York Herald Tri-

bune als brief inzenden.75

Bij thuiskomst vond ik een lieve brief van Hans Hoyer uit Wolf-hagen. Hij schreef zittend aan zijn vaders bureau. Hij voelt zichdermate gevangen in de militaire dienst dat hij mijn brieven enkaarten uit Florida niet zonder enige afgunst ontving. „Ich willbeweglich sein! Frei! Frei! Und nicht in dem bürgerlichen All-tag mit gesicherter Berufsposition, ein Familienleben mit eine

73 Dwight Eisenhower, Mandate for Change. The New American Library, p. 404.74 Idem, p. 413.75 Gepubliceerd in de New York Herald Tribune op 30 maart 1965.

60

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 60

Frau, die nach dem ersten Kind Mutter wird und sich die lan-gen blonden Haare, die so beweglich frei im Wind wehten, af-schneidet.” En ten slotte deelt hij mee alsnog voor de post vanreserveofficier te zijn voorgedragen. Zou graag bij die jongen zijn.

20 maart 1965Nu hebben 110 Amerikaanse toestellen diep in Noord-Vietnambombardementsvluchten uitgevoerd. Officieel is in Washing-ton bevestigd dat er nu ook napalm is ingezet tegen doelen inhet noorden.76

In Indonesië is men, na de overname van Amerikaanse rubber-bedrijven vorige maand, overgegaan tot nationalisering van tweeAmerikaanse petroleumbedrijven en één Nederlandse (Shell). Inoverleg met Chaerul Saleh, minister voor basisindustrieën ende petroleumindustrie, heeft president Sukarno deze besluitenbekendgemaakt. Verontrustende ontwikkelingen. Ik begrijpniet wat er precies in Jakarta gebeurt.Mijn vriend Jonathan schrijft uit Mexico. „Remember, I amnot in Merida, where there is some wealth, but in a small villa-ge where every man works in the Henequen fields cutting aplant used in the making of rope fibre. Recently, Kodak hasdeveloped a synthetic fibre from one of their waste products,which is better and cheaper than the natural material producedhere. Consequently, soon there will be no work here for thevillagers. Even now, a worker is limited to three days of workper week, because the world market won’t support the naturalfibre anymore. The average income is about two and a halfdollars per week – just enough to buy corn for the week, nomore. I am saddened by the generosity of some of the villagerstoward me, in spite of their lack of money, in offering meals. Iam surprised to feel little resentment aimed at my being betterdressed than any of them. I also notice a singular lack of spoiledchildren, something that appeals to me greatly. They do notneed activities, such as the damned scouts and other bourgeoisclubs, to be organized for them, as in the United States, but rat-her find and make things for themselves to do. They work hardinstead of complaining about trivia. Adults are, for the mostpart, quite shy until they know you, after which they are mostfriendly… Salut, Jono.”Niets maakt me gelukkiger dan zo’n brief te ontvangen van eenware vriend.

76 Jack Raymond in The New York Times, 19 maart 1965.

61

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 61

Eindelijk stapte Loet dan (in mijn zwarte trui) de flat binnen.Hij bracht boeken en spullen die met zijn bagage waren over-gekomen. Hij ging zitten en ik gaf hem de volle laag. „Tienekeis je wederhelft, oké, maar je kunt onze relatie, die heel watlanger heeft bestaan en diep is gegaan, niet zomaar wegvagen.”Loet zei: „Weet je, jij en Tieneke zijn voor mij ergens nogsteeds gelijk, en dat is vreemd. Wanneer ik jou zie, dan zeg jedingen waar ik dagenlang over loop na te denken.”Ineens was ons oude contact er weer helemaal. We werden erbeiden emotioneel onder en kregen tranen in onze ogen. „Ikhou van je, Loet, en ik begrijp volkomen dat Tieneke onderalle omstandigheden eerst komt en ook een andere relatie metje heeft, maar van tijd tot tijd, I need to see your smile, too.”„Ik moet nadenken over wat je me zegt”, zei hij.

21 maart 1965Walt W. Rostow heeft in Bonn verklaard dat de oorlog in Viet-nam net zo goed een Europese aangelegenheid is als een Ame-rikaanse, en dat het een erosie van het Atlantische bondgenoot-schap zou betekenen wanneer Europa zich onverschillig op-stelde jegens het conflict met Hanoi.77 Wat mankeert die mantoch? Ik vind dit een schandalige vorm van chantage. Omdatze in Washington gek zijn zou Europa moeten meedansen?Het Journal Litéraire van Léautaud vind ik onleesbaar. Er staat zoveel onbenulligs in dat het me aan de dagboeken van Frederikvan Eeden doet denken. Ik lees er niet verder in.78

22 maart 1965Sprak uitvoerig met Tieneke. Ik begrijp nu pas dat zij aanvan-kelijk met René Kilian correspondeerde, Loets jongere broer.René schreef over zijn broer als de lieveling van de hele fami-lie. Op een keer was Loet met verlof in Den Haag, en Tienekezag hem lopen. Dat was het moment dat zij zich voornam zichvoor hem in te spannen. Dat is dus prima gelukt. Ze was zelfseen tijdje penvriendin van beide broers geweest.79

Eindelijk gaat het gebeuren: 3.200 mensen zijn begonnen aaneen mars van 75 kilometer, van Selma, Alabama, naar het StateCapitol in Montgomery, om te pleiten voor burgerrechtenvoor negers. Honderden militairen en leden van de NationalGuard, onder leiding van generaal Henry Vance Graham, zul-

77 The New York Times, 19 maart 1965.78 In 1988 sloeg ik dit boek, vanaf pagina 129 nog niet opengesneden, opnieuw open.

Mijn conclusie uit 1965 was absurd. Ik zal het alsnog lezen.79 René Kilian trouwde later met de zuster van Tieneke.

62

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 62

len de demonstranten met bajonetten op het geweer bescher-men. In Birmingham, Alabama, werden vijf bommen in eenzwarte wijk gevonden.80

Ben naar Pat Carbine van Look Magazine gegaan om de laatstekleurenfoto’s voor de Beatrix-reportage te brengen.Radio WQXR komt nu met het verhaal dat het leger van Zuid-Vietnam bepaalde gassen in de strijd heeft geworpen omdat dathumaner zou zijn dan beschietingen. Ik kan me voorstellen hoewoedend Aziaten zullen zijn wanneer ze dat horen. Jan Pieters-zoon Coen all over again. In het Amerikaanse Congres zal welweer niemand zijn die er bezwaar tegen gaat aantekenen. Alleswat L.B.J. en zijn braintrust uitdokteren is prima. Ze denken na-tuurlijk: wanneer we gas in Alabama kunnen gebruiken, waar-om dan niet in Vietnam? Zoiets maakt me razend.Een zekere Kevin belde op. „I met you a year ago. I was still inmilitary service. You had a date for lunch with Mrs. Oswald. Icame home with you and after our talk that night, my lifechanged entirely.” Hij was nu zeer gelukkig en woonde metzijn lover in de Bronx.Brandde een kaars voor broer Theo, die 19 maart jarig was.Lunchte met Santo in de UNO en sprak een aantal diplomaten.Daarna woonde ik een persconferentie bij van Michael Stewart,de socialistische British Foreign Secretary. Slap, pro-Ameri-kaans geklets. Later zag ik een glimmende Rolls Royce op hemwachten. Koningin Juliana zit in een Ford.

24 maart 1965Droomde over mijn ouders. We zaten aan tafel in De Horst,ons ouderlijk huis. Ik zei tegen mijn vader: „Wij respecteren u,we zien tegen u op, maar kunt u nu niet eens toegeven dat uongelijk heeft?” Mijn moeder had tranen in de ogen. Ik washelemaal upset over de droom.Loet bracht vanmorgen een fles wijn en gaf er een zoentje op.Het was een cadeautje.George Reedy, de woordvoerder van L.B.J., verklaarde dat depresident niet werd geraadpleegd bij het invoeren van het ge-bruik van „nausea inducing gasses” in de oorlog in Vietnam.Dergelijke besluiten werden door de commandanten ter plaat-se genomen en liepen niet via het Witte Huis.81 Zo kletsen zezich eruit in dit land. Er is natuurlijk overal ter wereld commo-tie ontstaan. De New York Times zegt vandaag precies wat ik gi-

80 Roy Reed in The New York Times, 22 maart 1965.81 Jack Raymond in The New York Times, 23 maart 1965.

63

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 63

steren in mijn dagboek schreef: „In Vietnam, gas is being sup-plied and sanctioned by white men against Asians.”Intussen meldt Michael O’Neill in de Daily News dat de slim-merik Robert McNamara, minister van Defensie, het gebruikvan gas in Vietnam officieel heeft verdedigd. Ze gaan er na-tuurlijk mee door, net zo goed als ze reeds napalm gebruiken.Leonid Brezjnev heeft gezegd dat veel Russen zich aanmeldenvoor dienstneming als vrijwilligers aan de zijde van Hanoi. Danzou het helemaal een potje worden. Eigenlijk een geluk bij eenongeluk dat iets dergelijks in het Kremlin wordt besloten. Sov-jethuurlingen bestaan niet; wel zijn Belgen, Fransen en zo veelandere huurlingen op de vrije markt te koop.Telefoneerde met Bob Tapiheru. Hij is met een Duitse ge-trouwd en heeft een dochter van een week. Ambassadeur ZairinZain kan na zijn laatste beroerte nog niet vlot spreken, maar zevertrekken in april naar Bern, waar hij ambassadeur wordt. Ikbracht over dat de Hongaaarse diplomaat, Geza Selmeci, mehad gezegd dat het Oostblok beschikte over aanwijzingen datde CIA opnieuw met een complot tegen Sukarno bezig was.Over Verrips zei hij: „Die spionnen van jullie maken elkaarmaar dood.” Verder zei Bob: „Kom ons maar in Zwitserlandopzoeken en neem dan meteen Emily mee, want zij denkt nogsteeds aan dat ding van jou.”Met United Airlines op weg naar Chicago. We cirkelen eenuur en twintig minuten boven Chicago om een gaatje te vin-den om te landen. Ik denk de laatste weken voortdurend aanmijn ouders. Belde hen gisteren. Mijn vaders maagproblemenzijn nog niet voorbij. Hij zei geen sambal meer te eten, watvoor hem hoogst ongewoon is.22.30 uur, van Chicago naar Salt Lake City, Utah. Gisteravondontmoette ik een blonde kerel, die ik mee naar Kew Gardenskwam. Deze Jim was een vrolijke jongen die het leven gemak-kelijk opnam. Ik vroeg hem wat hij vond van het gebruik vangifgas in Vietnam. „Daar luister ik niet naar, want dan word ikalleen maar depressief. Gelukkig woon ik in New York, duswanneer de atoombom valt ben ik als eerste dood.” Hij vertel-de dat hij in de Copper-Pot, een homobar voor leerjongens,per ongeluk met zijn sigaret de blote arm van een krachtpatserin leer had geraakt. Hij wrong zich in alle mogelijke bochtenom sorry te zeggen, denkend een dreun te zullen krijgen. Debodybuilder had laconiek geantwoord: „Please do it again, Ilike it.” Jim zei in New York eens een kruisiging van een groepsadisten te hebben bijgewoond, waarbij een jongen zich daad-

64

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 64

werkelijk aan een kruis liet nagelen. Van dit soort genoegenssta ik zeer ver af.

25 maart 1965Salt Lake City, Utah Hotel

Werd om 08.30 uur afgehaald om naar Provo, Utah te wordengebracht. De bergen waren ruw en kaal en sommige haddensneeuwtoppen. Geen gezellig land, Utah. Ik moet spreken opBrigham Young University, met 17.000 studenten uit 54 lan-den. 5000 studenten hebben reeds twee jaar als mormonenzen-deling gewerkt. Provo is dus het Vaticaan der mormonen: demoederkerk, The Church of Jesus Christ of Latterday Saints, iser gevestigd. We reden rond de campus, die schitterend was.Deze kerk moet prima bij kas zitten. Duizenden auto’s van stu-denten, gloednieuwe gebouwen, alles maakte een welvarendeindruk.Wanneer ik lees: „the Latter-day Saint believes that the gospelof Jesus Christ was proclaimed in heaven before the worldwas”, dan krijg ik wel de kriebels. Ik heb het verhaal over demormonen gelezen. Het is een godsdienstige sekte. Ik gaf mijnlezing voor ongeveer 8000 studenten in het zogenaamde As-sembly Building, op enkele passen afstand van het Mormon-ta-bernakel en de heilige Mormon-tempel. Het gebouw is der-mate heilig dat men toestemming nodig heeft het te bezoeken.Ik luisterde naar een repetitie van het Mormon TabernacleChorus. Ze zongen schitterend.De lezing begon met een kleine rel. Ik werd ingeleid door eenhoge piet van de faculteit, die mijn credentials opsomde, waar-onder hij mijn vriendschap rangschikte met „that fellow-tra-velling – meaning pro-communist – President Sukarno”. Ik be-gon dus met wijzen naar deze meneer, en stelde hem de vraag:„Sir, when did you last see Sukarno’s behind?” Die uitspraakveroorzaakte een ware schok door het hele amfitheater. Van destudenten had ik meteen, alsof de bliksem was ingeslagen, hon-derd procent aandacht. De betrokken hoge piet en diens colle-ga-docenten en professoren waren des duivels. Dat is de snelstemanier om nooit meer teruggevraagd te worden. Toch vroeg hijerom. Ze kletsen elkaar allemaal maar na en niemand verdieptzich werkelijk in de persoon Sukarno. Ik wist dat ik in Provo,Utah een monopolie had, en ik begon uit te pakken over wieSukarno werkelijk was, en dat het nergens op sloeg om hem alseen verkapte communist te bestempelen.Toch zette mijn agressiviteit een aantal mensen op het verkeer-de been. Toen ik later zei dat als meer leden van het Congres in

65

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 65

het Peace Corps zouden hebben gediend, het buitenlandse be-leid van Amerika waarschijnlijk aanzienlijk verstandiger en re-alistischer was geweest, stond een woedende man op. Hij riep:„Holland would not be there if it were not for us! Why don’tyou go home!” Wanneer je Amerikanen met hun neus op dewerkelijkheid drukt, komen ze altijd met dit soort onzinnigekreten. De man, waarschijnlijk een docent, werd overstemddoor luid applaus te mijnen gunste. Zelf vond ik mijn optredengeen succes, maar ik kreeg van de studenten een daverende ova-tie. Tientallen studenten kwamen vragen stellen. Ik keek in hungezicht. Amerikaanse jongeren zijn verduiveld aantrekkelijk,jongens en meisjes. Een jongen zei: „Your talk was brilliant,sir.” Ik waarschuwde hem het woord „brilliant” voor uitzon-deringsgevallen te reserveren. Dat woord wordt in de VS tegen-woordig voor alles gebruikt. De vervuiling van woorden – enhun intrinsieke betekenis – is al jaren aan de gang. Voor mijstaat vast dat de Amerikaanse jeugd hongerig is, tot het puntvan uitgehongerd zijn, naar eerlijke, directe en feitelijke infor-matie.Schreef voor het diner een brief aan Henk Hofland.

27 maart 1965Hollywood, YMCA, kamer 420

Vloog via Las Vegas naar Los Angeles en nam hier een kamer.Maakte een wandeling langs Laurel Avenue en de Sunset Strip:sentimentele herinneringen. Liep tegen Joel aan, een script-schrijver. In zijn flat keek ik naar Bob Hope, bij de militairen inVietnam op bezoek. Toen Joel in een badjas de kamer in kwam,was het tijd om op te stappen. Op Hollywood Boulevard tip-pelt men in auto’s.Vanmorgen nam ik een douche, en een jongen die al eerderhad staan dralen, vroeg of hij met me mee mocht. De deur vanmijn kamer was nog niet dicht of hij begon te zuigen tot wer-kelijk de laatste druppel. Ik deed wat boodschappen en liet zenaar Kew Gardens verzenden. Daarop sprak een neger me aandie me een blad van Elijah Muhammad wilde verkopen. „You belong to the guys that killed Malcolm X”, zei ik.„We didn’t do it, man. We don’t carry guns. Do you ever seeus with guns? It’s the white folks that carry guns.” Ik dacht dathij wel eens gelijk zou kunnen hebben, maar gaf hem hetblaadje terug. „You don’t like me, do you?” zei de man. Dat was niet waar, ikhad alleen geen zin om die onzin te lezen. „Well,” zei hij,„God bless you.”

66

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 66

Wie een blow job wil hebben, rijdt hier Hollywood Boulevardaf, dikwijls met de kap neer. De meest uiteenlopende types, alleleeftijden, in de meest uiteenlopende outfits – tot en met semi-soldaten, compleet met legerlaarzen – tippelen op de trottoirsom opgepikt te worden. Er is voor eenieders gading wat bij. Endat alles vanwege de eeuwig terugkerende hete pik.De Puerto Ricaan die me vanmorgen laarzen verkocht, zei eenjongen voor mij in New York te kennen. Hij heette Gonzales:„A beautiful body, I give you his address.”

28 maart 1965Wandelde naar de zevenkamerflat van Bill Bast aan Flores Ave-nue.82 Werd vorstelijk ontvangen. Hij prepareerde een fantasti-sche maaltijd. We realiseerden ons dat we elkaar acht jaar gele-den ontmoetten. Hij was niet veranderd. Hij begint succesvolte worden als schrijver van televisiescripts. Hij toonde me driegebonden boeken, waaronder de serie Dr. Kildare. Hij wil eenroman schrijven over een Amerikaan die in Londen verliefdwordt op twee Chinese jongens en ten slotte meegaat naarChina. Hij zou zelf naar Peking willen gaan, een tijdje in eencommune leven, om materiaal te verzamelen. Het verhaal zoudaar dan ook moeten eindigen.Hij heeft een bibberige chihuahua, Goody. Hij voelt zich inHollywood als op een afgelegen eiland. Abonnementen op deLondon Observer en de New Republic bieden enig nieuws van debuitenwereld. De wijk waarin hij woont heeft het hoogste mis-daadcijfer van de VS. Hij schat dat vijftig procent van alle ho-moseksuelen in Hollywood hustlers83 zijn. Niemand wil nogecht praten, het enige wat ze nu allemaal willen is seks. Zodraenige persoonlijke warmte, om de hoek komt kijken, laat staanvriendschap, is de relatie meteen voorbij. „Or, like the Germanboy I met the other day, they want to completely possess you.”Ook zei hij: „Hollywood is a very lonely place. People get intotheir cars to go somewhere, and all you see is the behinds of ot-her cars, which so far have failed to sexually arouse me. Andwhen you stop at a traffic light and you look at the car next toyou, you see the driver talk to himself…”Ik stelde voor samen een boek over Marguerite Oswald te schrij-ven, maar daar zag hij niets in. Na het eten reden we naar het Warner Playhouse, waar Dutch-

man/The Toilet van LeRoi Jones werd vertoond. De zedenpoli-tie had het theater al eens bestormd vanwege de onzedelijke taal

82 Zie Memoires: 1957 – 195983 Jongens die voor geld mee naar bed gaan.

67

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 67

die op het toneel werd gebruikt, zodat er nu geen kaartjes meermochten worden verkocht. De gebruikte taal – cocksucker, mother-

fucker, banging en fucking – was inderdaad ongewoon ruw vooreen openbare voorstelling.84 Ik kon het stuk wel waarderen.Na afloop namen we een biertje in de Gallery Inn. Bill had ge-hoord dat de moord op Karyn Kupcinet85 was opgelost. Demoordenaar – Gerard Croiset had gezegd dat het een ongelukwas geweest – bleek een fotograaf te zijn. Hij maakte pornogra-fische foto’s van mannen en vrouwen in de meest uiteenlopen-de standen en situaties. De advocaten van de moordenaar had-den gedreigd dat indien de man vervolgd zou worden voor dedood van Karyn, de foto’s die hij ook van haar in compromit-terende houdingen had genomen, openbaar zouden wordengemaakt. Ik begreep uitstekend dat de Kupcinets niet met ditverhaal te koop liepen, maar ze hadden Croiset en mij toch welmoeten inlichten.

29 maart 1965, HollywoodVannacht naar de YMCA teruglopend, kon ik niet missen wat erzich al zo allemaal op straat afspeelde. If that is the future world we

are going to live in, the world will be a sadder place.

In de Ahmen’s Shop for Men werd me gezegd dat er een jachtop nichten was geopend. Politieagenten, gekleed als homo,dikwijls erg aantrekkelijk, rijden langs Hollywood Boulevardom homo’s te betrappen op de verkeerde opmerking of vraag.Soms zitten er agenten met taperecorders achterin verborgen.Een homoseksueel die wordt gesnapt, wordt te boek gesteld alssex offender. Er is onderuit te komen wanneer men een advo-caat met de juiste contacten 750 of 1.000 dollar betaalt.Zag de film Of Human Bondage, naar het verhaal van SomersetMaugham, met Lawrence Harvey en Kim Novak. Het gegevenvan een hoer die aan syfilis sterft was niet nieuw, maar ik luisterliever naar een tekst van Maugham dan van LeRoi Jones.

30 maart 1965Iedereen is geschokt over de bom die is afgegaan bij de Ameri-kaanse ambassade in Saigon. Een duidelijker signaal is ondenk-baar, maar er wordt gespeculeerd dat Washington niets betersweet te bedenken dan Hanoi te bombarderen. Dat zou hele-maal een fatale blunder zijn, in een niet-aflatende serie onge-looflijke stommiteiten. Peking en Hanoi zouden juichen wan-

84 Al deze woorden zijn tegenwoordig volkomen normaal, vooral in films uit Holly-wood.


68

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 68

neer bommenwerpers boven de stad van Ho Chi Minh ver-schijnen. De Amerikanen strompelen van de ene zorgvuldigbedachte val in de volgende.Om 20.00 uur moest ik een lezing geven aan het City Collegein Pasadena, Californië. Er waren duizend mensen. Bill Bastzei: „It was okay, Wim, not very profound. You are a clown.”We dineerden met een vriend in een Italiaans restaurant. Nigel(30), acteur, buitengewoon aantrekkelijk, mooie ogen, zaligemond, en lippen met prachtig witte tanden. Hij werkte in eengym aan zijn lijf, dat volgens Bill sensationeel was. Vroeger wis-selde hij dagelijks van partner, maar nu woont hij al zes jaar sa-men met een model, Bob (34). Sedert twee jaar hebben ze geenseks meer, en Nigel is nu in therapie. Hij werd sinds zijn vierdejaar door zijn Britse nanny ’s nachts misbruikt. Hij wordt er somsnog wakker van. Nigel wil nu een vaste relatie met één man, inde vorm van een huwelijk. Bob is een happy go lucky-type. „Heloves boys, throws them into bed and thinks they should sexu-ally go each their own way”, zei Bill. We bespraken Nigels pro-blemen. Opeens werd hij onrustig en wilde weg. Ik raadde hemaan zijn hart te blijven volgen en vooral zo eerlijk mogelijk je-gens zichzelf te zijn. Voelde me eigenlijk zeer tot Nigel aange-trokken.

31 maart 1965De Herald Examiner kondigt aan dat Washington, als represaillevoor de vernielingen bij de Amerikaanse ambassade in Saigon,de bombardementen op het noorden heeft verhevigd. De Viet-cong schoot intussen drie Amerikaanse helikopters neer dieZuid-Vietnamese soldaten voor een gevecht nabij Danangmoesten afzetten. Twee Amerikaanse mariniers werden hierbijgedood en negentien gewond. De communiqués spreken nooitover Vietnamese verliezen bij zulke incidenten. Er worden al-leen globaal cijfers gegeven over de eigen soldaten.We bleven de hele dag in Bills flat, waar ik inmiddels naartoe benverhuisd. Hij braadde een eend aan het spit en verzorgde eenvoortreffelijke maaltijd. We wilden naar een film gaan, maarbleven thuis. Hij liet mij de film Who’s afraid of Virginia Woolf

zien. Mijn hoofd barstte van twee uur lang kijken naar nihilisti-sche, bombastische vuiligheid, vuile taal en no love, no affection,

no beauty whatsoever. Dit is nu echt een product van deze dead-

end society. Zat uren met Bill te praten. We zijn het over zeerveel dingen eens, an almost complete blending of thoughts.86

86 Ik ken Bill Bast meer dan dertig jaar. Ik ben op hem gesteld, maar meer niet. Wehebben nooit seks gehad, ook niet een losse flodder.

69

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 69

1 april 1965Edwin T. Hersch, die voor de Christian Science Monitor schrijft enmijn lezing bijwoonde, wilde een interview maken. Hij kwamnaar het appartement. Bill en ik spraken vijf uur met hem. Vaneen interview kwam natuurlijk niets. Edwin bleek trouwensbehoorlijk screwed up. Hij knabbelt voortdurend op een duim,die er afgekloven uitzag. Hij verachtte zijn familie. Gebrek aanaffectie en de volmaakte leegheid van zijn leven dreven hemdikwijls tot wanhoop. Er was eigenlijk geen land met Hersch tebezeilen.Gelukkig kwam Nigel opnieuw naar de flat. We gingen in ElCoyote Mexicaans eten, samen met Paula, een vriendin vanBill. Nigel liet blijken mijn geflirt niet op prijs te stellen, maar ikkon het niet laten. Die jongen was compleet aantrekkelijk voorme. We reden na het eten naar het huis van Nigel en Bob op eenHollywood-heuvel. Magnifiek uitzicht. Ze hadden het samenlaten bouwen. De woonkamer was als een schuur met een punt-dak. Eén muur stond vol met boeken, tot in de nok. Er warentwee honden – Harry, een soort poedel, en Storm, een Duitseherder. Maar echte gezelligheid was er niet. Nigel gaf aan dezaak te willen verkopen en weer alleen te willen wonen van-wege Bobs one night stands, ondermeer met geldjongetjes. Hijvertrouwde me toe eigenlijk zijn hele leven in angst te hebbenverkeerd. Hij was aan een tweede therapie begonnen. Ik be-greep niet welke vorm die angst had. „Fear for everything,Willem, waking up at night, screaming and having constantnightmares. I wasn’t able to function. Now I am able to workregularly again.” Hij heeft een vrouwelijke dokter. Hij accep-teert niet dat hij gay is en wijt zijn gedrag aan zijn ervaringenals kind, voornamelijk die met zijn verzorgster. Hij was werke-lijk lovable en zei: „Realiseer je je dat ik je vanavond één mo-ment heb aangeraakt?” Dat wist ik natuurlijk uitstekend. Maardirect na een ontboezeming lijkt hij weer te bevriezen. Watmoet het een bezoeking zijn om met Nigel samen te wonen.Zijn minnaar Bob moet een miracle worker zijn. Ik zou willenweten hoe het met Nigel over drie jaar is.

2 april 1965Om 10.30 uur gaf ik een lezing voor de Friday Morning Clubin Los Angeles. Ik begon met de dames voor te stellen om voor-taan honderd studenten gratis tot hun lezingencyclus toe te la-ten, opdat ook die van hun sprekers konden profiteren „in thisgreat land of waste!” Later schreef ik dezelfde boodschap in het

70

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 70

gastenboek. Mijn gastvrouw was mevrouw Truman E. Boudi-not, de weduwe van een generaal.Edwin Hersch kwam opnieuw langs. Hij wilde nog een (radio-)interview opnemen over Cuba, voor NBC, zei hij.In de avond gingen Bill en ik naar Lyndon Chiles, een jonge,succesvolle acteur, reeds tweemaal gescheiden. Hij liet foto’szien van twee jongetjes, vijf en twee. Nu slaapt een Engels meis-je bij hem dat hij in Rome leerde kennen, maar she seems on the

way out. Lyndon zag er perfect uit. Hij droeg zwarte hoge laar-zen, een geruite broek en een zwart hemd, en zijn ogen zijnheel bijzonder. Hij filmt momenteel een western. Bill zei: „Heis not gay but loves to kiss boys on the mouth, is all over themwith his hands, feels their genitals, and when the erections arecoming, he walks off.” Hij volgt zowel Italiaanse lessen als eenbeeldhouwklas. Lyndon had reeds tweemaal in een psychiatri-sche kliniek gezeten.Zijn roommate George was honderd procent homo. George wasbeslist niet goed bij zijn hoofd. Zijn ogen stonden zeer vreemd.Hij bood iedereen een drug aan die maar veertig secondenwerkte. Bill probeerde het. Ik bedankte, ik doe absoluut nooitaan drugs mee. Ook de poppers, die veel nichten bij zich heb-ben om op het moment suprême in je neus te drukken om opte snuiven, weiger ik beslist. Er werd een spelletje gedaan dat ik in stomme verbazing gade-sloeg. Twee klappen op de tafel, „clap, fuck, clap, suck”, dantwee klappen met de vingers, „clap piss, clap shit”. Ik begreepniet waar ze mee bezig waren en wilde het ook niet begrijpen.Hollywood anno 1965.

3 april 1965Bill Bast is vandaag 34 jaar geworden. Hij bestelde een verjaar-dagstaart en zei verlegen te zijn dat hij er zelf voor moest beta-len. Ik legde dus vijftien dollar op tafel. Hij gaf Lyndon Chilesgisteravond een fles wijn van achttien dollar. Ze geven elkaardure cadeau’s. Ik had een plaat voor zijn verjaardag willen ko-pen. ’s Avonds was er een fameuze Hollywood-verjaarspartij.Bill vroeg Nigel de drankjes flink sterk te maken, want het feestwordt leuker en gezelliger wanneer ze een beetje aangeschotenzijn. Een aantal mensen werd werkelijk dronken. Ik drink zelfhelemaal niet en zat de zaak te bekijken. Ik zag een oudere blon-de dame open en bloot aan de ballen van Nigel zitten, maar datwas de jongen tenslotte gewend van zijn nanny. Paula had ge-noeg op om over iedereen te roddelen, inbegrepen haar vriendBill Bast. „Bill hates his mother. She was his last love-affair.”

71

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 71

Het eerste was waar, het tweede onzin. Later zag ik Lyndontongzoenen met een blonde actrice waar hij eens een affairemee had gehad. Paula verzekerde me ook met Lyndon dekoffer in te zijn gedoken. Ze was zelf in therapie gegaan nadathaar ouders overleden waren. Ik ontmoette ook de acteur Roddy McDowell, die er ordinairuitzag maar wel aardig leek. Hij verdient 250.000 dollar perjaar, zei hij. Ik herinner me verder eigenlijk niemand. The party

was crowded, loud and non-sensical. What a way to celebrate your

birthday. Total waste. Om 04.00 uur kwam Bill bij me op bedzitten en zei: „I hated every minute of it. You have watchedmy last party.87 I don’t want all this. My furniture is insured for14.000 dollars. Even the buying of all these expensive thingsbecomes boring.” Hij zou Hollywood willen ontvluchten, maar waarnaartoe? Ishet mogelijk jezelf te blijven te midden van al deze waanzin?Ik zou het niet weten. Er zijn een aantal dingen waarvoor ikgeen belangstelling heb ze te onderzoeken. Een spelletje als clap,

fuck is niet aan me besteed. Ik wil er niet eens naar luisteren.Marihuana proberen? Waarom? Om wat te ontdekken? Hoeduizelig en fucked-up je je kunt voelen? Wat is er voor avontuuraan om seks te hebben onder invloed van drank of drugs? Why

not jump from a bridge? Na dit bezoek aan Hollywood ben ik an-dermaal dankbaar voor wat ik heb en niet heb. My first as well as

my last thoughts are for God, for my immediate family, ouders enbroers, and some very special outsiders. Ik dacht deze dagen bij-voorbeeld aan Loet. Ik zei tegen mezelf dat ik hem er op eendag op moet wijzen dat wanneer we zo doorgaan, we overtwee of drie jaar helemaal niets meer om elkaar geven. And,

then, when some day we would come across a letter or a photograph, it

would feel like an „après midi d’un faune”, a breeze of warm wind, an

affectionate memory, a glimpse of love and truth, and the sun would

disappear behind the clouds again.88

4 april 1965Van Los Angeles naar New York City

Bill bracht me naar de luchthaven. „Uit het oog uit het hart?”vroeg hij. Ik denk van niet. Ik gaf hem een zoen, wat hemscheen te verbazen. The great non-conformist Bill Bast needs more

time, still.

Ik zie dat Washington ambassadeur Ellsworth Bunker op eengoodwillmissie naar Indonesië heeft gezonden. Deze keer gaat

87 Dat was het dus beslist niet: ik heb er nog vele meegemaakt bij Bill.88 Ik schreef dit in 1965; het zou precies zo gaan.

72

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 72

het om de moeilijkheden met de oliemaatschappijen. Het iseen prima keuze, Jakarta lijkt inderdaad dolgedraaid.De Los Angeles Times meldde gisteren dat de eerste luchtge-vechten tussen MIG‘s, F-100’s en F-105’s boven Noord-Viet-nam hebben plaatsgehad. President Johnson en generaal Max-well Taylor hebben besloten opnieuw duizenden Amerikaansemilitairen naar Saigon te zenden. Ze zijn gek.

5 april 1965Brieven van mijn ouders en broer Theo. Hij is nog steeds inSalisbury, Rhodesië. Martin Portier heeft zijn lang gewenstetweede zoon, Marcel Leonard.89 Mijn vriend Wim Latumeten,van het ministerie van Voorlichting, is overleden. Hij is op deheldenbegraafplaats bijgezet.90

Mijn lieve vriendin Penny Hedinah is de enige die me over In-donesië op de hoogte houdt. Er is ook een brief van Keith Tay-lor, belast met het lezingenprogramma aan Brigham YoungUniversity, die tot mijn verbazing schrijft: „The general con-sensus of opinion of your lecture was very favorable. They feltthat you had stirred-up the thinking of the students a great dealand made them aware of their world responsabilities. Youwould surely be considered one of the outstanding speakers wehave had to our Forum this year.” Dat viel dus mee. De Daily News meldt dat de Amerikanen toegeven dat twee F-105’s door MIG‘s werden neergeschoten boven Noord-Viet-nam. Eén Amerikaanse piloot schijnt in handen van de Viet-cong te zijn gevallen, de andere piloot kwam om het leventoen zijn toestel in zee stortte.Vanavond ontmoette ik Ken, een acteur, lang, blond en extre-

mely good-looking. Hij woonde samen met een vriendin aan 69thStreet. Het meisje was thuis, maar stond op het punt uit te gaanmet een vriendje. Ken en ik gingen dus samen naar bed. Latervertelde hij een angstwekkend verhaal. Gisteravond naderdehij het gebouw van zijn appartement en zag een robuust, Itali-aans type proberen de deur open te krijgen. Ken opende devoordeur met zijn eigen sleutel, waarop de kerel hem met enor-me kracht bij de arm pakte en zei: „Just keep walking baby, be-cause I am going to screw you.” Ken kon niet tegen hem open was doodsbenauwd. Hij werd op bed gegooid, zijn jeanswerd van zijn lijf gerukt, en hij werd vervolgens wild geneukt.Ken deed het nog voor ook. De man hield hem met een armom zijn nek krachtig neer en zei: „Don’t resist baby, because I

89 Leonard is ook mijn tweede naam.90 In 1966 zou ik eindelijk in Indonesië zijn en aan zijn graf staan.

73

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 73

will break your neck.” Daarna keek hij in Kens portemonnee,maar daar zat niets in en hij vertrok. Intussen maakten Ken en ik een zalig nummer, zonder geweld,smooth en in de roos.

6 april 1965Bertie Hilverdink ligt sedert 12 april weer in het ziekenhuis.John van Haagen heeft een boek van 220 pagina’s geschrevenover het thema moderne jeugd. Het gaat over een jongen dienog op school zit en een meisje zwanger heeft gemaakt. Johnmag dan havenarbeider zijn, zijn hoofd is altijd met diepere le-vensvragen bezig.Bill Arthur, hoofdredacteur van Look Magazine, belt op: „I amafraid there is simply not enough interest in Princess Beatrix”,zegt hij. Jammer, alle moeite voor niets. De Associated Press meldt uit Saigon dat bij nieuwe gevechtenin de Mekong-delta zes Amerikanen zijn gesneuveld, tegen120 Vietcong-soldaten. De Times bekritiseert vandaag de rege-ring in een hoofdartikel. „Government spokesmen ought tostop saying: ‘We seek no wider war’, when every day we – theAmericans – do something to widen the war… A major taskfor President Johnson is to explain to the American people andto the world the basic American contention that Vietnam iscrucial to American security, to the freedom of all SoutheastAsia, to small nations everywhere, and to the hopes of contai-ning Communism in Asia and the Far East.” De Times volhardtin het publiceren van het ene kritische artikel na het andere,maar wat helpt het? Geen bal.Na thuiskomst van een Hongaarse receptie belde ik Loet. Waseen paar uur bij hen. Tieneke verwacht in oktober een baby.Loet had een fotografiecursus willen volgen, maar die was opdit moment te kostbaar. „Toch moet ik niet te lang bij de KLM

blijven zitten, je roest er vast.”91 Wat zou ik kunnen doen omhem te helpen?

7 april 1965Premier Eisaku Sato van Japan heeft een diplomaat, ShunichiMatsumoto, naar Vietnam gezonden. Deze ambassadeur heeftgerapporteerd dat het Amerikaanse standpunt dat de oorlog metmilitaire middelen kan worden gewonnen „highly questiona-ble” was. Japan behoorde zijn invloed aan te wenden om Was-hington tot andere gedachten te brengen.92 Generaal De Gaul-

91 In 1991 werkt Loet nog bij de KLM.92 Robert Trumbull in The New York Times, 6 april 1965.

74

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 74

le sprak over de frustratie die in Parijs werd gevoeld over deonmacht van de Franse diplomatie om de VS en Noord-Viet-nam aan één tafel te krijgen.93 Premier Chou En-lai zond eenboodschap naar U Thant dat bij mogelijke vredesonderhande-lingen de Vietcong niet buitenspel mocht staan.94 Intussen ver-klaarde een Amerikaanse woordvoerder in Saigon dat de zwarebombardementen op het noorden de moraal in het zuiden be-hoorlijk hadden opgekrikt. Dertig dagen van bombarderen wasnog te kort om al definitieve conclusies te trekken.95

Woonde een persconferentie bij van de schrijver James Baldwinin het Foreign Press Center. Hij is inderdaad very queer. Zijnvoortanden staan wijd uit elkaar. Zijn ogen zijn bol, als van eenkikker. Hij droeg bruine afgetrapte laarzen. Max Tak, met eenfonkelend groen juweel op een spierwitte stropdas, zal een prijsgaan uitreiken. Wat een proleet. Ik ben het volkomen eens metwat Jacob Baal-Teshuva, die naast me zat, over Tak zei: „I cannot stand this phony Dutchman.”Ik vond Baldwin geweldig. Hij voerde een aantal crescendo’s op,vooral wanneer rassenkwesties aan de orde waren. „Ik vind hetellendig dit van mijn eigen president te moeten zeggen, wantik respecteer hem en hou van mijn land, maar wat heeft hij fei-telijk voor de negers gedaan? Het zijn holle frasen en weinigactie wat wij steeds maar krijgen te slikken. Ik kijk niet naar debuitenkant en staar me niet blind op de mooie woorden vanonze politieke leiders. Laat ons zien wat zij daadwerkelijk voorde neger doen.” Ik vroeg hem of hij niet van mening was datL.B.J. binnen de mogelijkheden deed wat hij kon. „Wat zegtu? Terwijl wij hier zitten te babbelen, worden mijn rasgenotenvertrapt en geranseld, bij honderden gearresteerd, verdrukt enverkracht. Al het gezwam over de goede wil van de blanken be-tekent niets voor ons. Wij willen nu daden zien. Hebben wedan geen Vijftiende Amendement in de grondwet? Dat is al hon-derd jaar oud en garandeert zogenaamd stemrecht voor alleburgers. Wel, wij negers, wij betalen belasting en men ronseltons voor het Amerikaanse leger. Negers zijn bij duizenden ge-sneuveld voor de vrijheid van Amerika. Geeft ons dat dan niethet recht om in Washington naar evenredigheid vertegenwoor-digd te zijn?” Hij schreeuwde, duidelijk in woede. Hij dachteen ogenblik na.„Al het geklets over de bestrijding van de armoede in ons land.Het zijn altijd de niet-armen die over de armen praten. Wat

93 Drew Middleton in The New York Times, 6 april 1965.94 Sam Pope Brewer in The New York Times, 6 april 1965.95 Jack Langguth in The New York Times, 6 april 1965.

75

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 75

weten zij van werkelijke armoede? Ik heb die armoede beleefden ondervonden. Wanneer het ministerie van Buitenlandse Za-ken in Washington mijn toneelstuk The Amen Corner niet ge-schikt vindt om in het buitenland te vertonen, dan komt datomdat zij de toestand in Harlem, waar het drama zich afspeelt,helemaal niet kennen.96 Ik heb daar gewoond. Ik weet wat demensen daar moeten doormaken.”Na afloop vertelde Willebrord Nieuwenhuis dat Floris Cantéop smerige wijze door Trouw was gedumpt als correspondentin New York. De groep schijnt er iets tegen te ondernemen.Ook het kantongerecht kwam eraan te pas. Gelazer is dus blijk-baar ook mogelijk zonder dat je op de zwarte lijst van meneerLuns staat.

8 april 1965Gisteravond luisterde ik naar een redevoering van LyndonJohnson. De VS was in Vietnam „vanwege een belofte”, en diewilde hij gestand doen. Applaus. De hypocriet citeert en passant

vrijelijk uit de bijbel. Waar dit boek der boeken al niet voorwordt gebruikt! Hij stelde de verdediging van Europa op éénlijn met Vietnam. „We want nothing ourselves, nothing!”Daarmee zal hij bedoelen dat ze geen gebied willen veroveren.Misschien niet militair, nee, maar dan toch zeker financieel-economisch. „We will not be defeated!” Weer applaus. Hij wilde affaire nu blijkbaar naar U Thant overhevelen, en met debekende Amerikaanse carrot and stick-methode tegelijkertijd eenmiljard dollar aanbieden als doekje voor het bloeden. Ameri-kanen blijven zich schaamteloos gedragen.Johnsons rede, voor de John Hopkins University in Baltimore,staat groot opgemaakt op de voorpagina’s. Het wordt voorge-steld of L.B.J. het meest genereuze aanbod heeft gedaan datdenkbaar was. De Times roemt de rede vandaag „a bold answerto the appeal made to him last week by the chiefs of 17 non-aligned nations, and earlier by many of our allies. It is now cle-arly up to the communist countries to make a reasonable re-sponse.” De Times kletst. Ze begrijpen er eigenlijk net zominiets van als de grote bazen in Washington zelf. Amerikanen zijnniet werkelijk in staat om de wereld te beschouwen vanuit hetstandpunt van Moskou, Peking, Tokio, Jakarta of Saigon. Was-hington is het middelpunt van de mensheid en daarmee basta.Maybe the dollar is, but that’s not all.

Peking heeft bekendgemaakt wapenleveranties voor de Viet-

96 Zijn stuk zou, ondanks sabotage van Washington, naar het Holland Festival gaan.

76

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 76

cong via Chinees grondgebied toe te laten.97 Ze zullen in Sai-gon hun lol op kunnen.Croiset scoorde voor de zoveelste maal. Pater Henk Vergouwen(27) verdween op 27 april 1963 met een Cesna-toestel bovenNieuw-Guinea. Zijn broer consulteerde Gerard Croiset vijf-maal. Thans heeft een Papoea-patrouille onder leiding van mis-sionarissen het wrak van het toestel gevonden. Croiset had erdertig kilometer naast gezeten, maar de inlichtingen van dehelderziende in Utrecht waren volkomen in overeenstemmingmet de plaatselijke situatie.98

Om 20.30 uur woonde ik in Carnegie Hall een concert bij vanhet Residentie Orkest onder leiding van Willem van Otterloo.Maar na de derde symfonie van Willem Pijper en Music for

Strings, Percussion and Celesta van Bartók, ben ik vertrokken.Willebrord Nieuwenhuis was razend dat er geen kaartje voorzijn vrouw af had gekund. Hij kent de Hollanders nog altijdniet. Het Parool had nu een Amerikaan in New York aange-steld, de Volkskrant een Hongaar en het ANP een Filippijn. Zezullen wel goedkoper zijn.

9 april 1965U Thant heeft de zogenaamde „unconditional negotiations”van L.B.J. „constructive and statesmanlike” genoemd. Hijoverdrijft. Dat was een overhaaste en emotionele reactie. Mis-schien was hij blij dat Johnson hem de bal toespeelde.Het officiële persbureau in Peking, Hsinhua, heeft al gere-ageerd door de rede van L.B.J. misleidend en „full of lies anddeceptions” te noemen. Zo denk ik er ook over. Ze zijn inWashington niet in staat realistischer en soepeler te denken. Zebeschikken noch over de kennis, noch de ervaring van politicien diplomaten in andere westerse landen, wier haren te bergerijzen over wat de VS aan het doen is in Zuidoost-Azië. Op-nieuw publiceert de Times vandaag een editorial, met als titel„New Policy, New Phase”. Er is helemaal geen nieuwe poli-tiek of een nieuwe fase aangebroken. Hoogstens is het rook-gordijn over wat ze werkelijk van plan zijn nu wat slimmer ge-legd. En dat is, zoals Walt Rostow mij al in 1961 met de handop het hart verzekerde, om geen duimbreed aan de communis-ten toe te geven.99

Premier Phan Huy Quat – de man moet zijn benoemd toen ik

97 Henry Tanner in The New York Times, 7 april 1965.98 De Volkskrant, 10 maart 1965.99 Zie het verslag van het gesprek dat ik met hem had in het Witte Huis, in Memoires

1961.

77

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 77

op reis was, want die laatste regeringswisseling heb ik gemist –verklaarde dat de Zuid-Vietnamese regering blij was met derede van L.B.J. Maar Jack Langguth rapporteert dat minderstrak door Washington georkestreerde autoriteiten in Saigon devrees uitspraken dat Washington en Hanoi het op een akkoord-je zullen gooien, ten koste van Zuid-Vietnam. Intussen is decommandant van de Zuid-Vietnamese marine, admiraal ChungTan Cang (38), door zijn eigen officieren onder huisarrest ge-plaatst, want hij zou hebben gefraudeerd. Wie niet in Saigon?De avondbladen brengen nieuwe zwarte koppen. De Journal

American: „MORE MARINES”, en de New York Post precies het-zelfde. Daaraan kun je zien wat een nonsens die rede vanJohnson is geweest. Terwijl hij zogenaamd de olijftak aanreik-te, landden opnieuw 1400 mariniers bij Danang, waardoor hetaantal Amerikaanse militairen op die basis alleen al tot meer dan5000 is gestegen. Ik vraag me af waar ze in Washington hunAziatische tegenstanders voor aanzien.

10 april 1965Nu zie ik het Antara-bericht over de dood van Wim Latume-ten. Hij was pas 49 jaar en kreeg een hersentumor. Hij was on-derminister van Sportzaken en bemoeide zich vooral met deAziatische Ganefo-spelen. Hij liet een vrouw en vijf dochtersachter.Newsweek komt met een omslagverhaal over Vietnam, volge-propt met bloedige plaatjes. Er is zelfs een foto bij van eenZuid-Vietnamese marinier die aan flarden wordt geschoten.Past precies in de Amerikaanse cowboymentaliteit, het windtiedereen zeer op. Afschuwelijk. In hetzelfde nummer pleitWalter Lippmann voor een andere benadering: „When there isno military solution to a conflict, there must be negotiations toend it. In such a situation, only fools will go to the brink andover it.”100 Dat zeg ik dus al geruime tijd in mijn lezingen, al-leen gebruik ik liever de term „misdadig” voor nolens volensover the brink gaan.De Times meldt vanmorgen dat er boven het Chinese eilandHainan een luchtgevecht heeft plaatsgehad tussen Amerikaansejets en Chinese MIG’s. Zonder mee te delen dat ook eigen toe-stellen verloren waren gegaan, spreekt een Amerikaans com-muniqué van een in brand geschoten MIG. Ook president Ho Chi Minh van Noord-Vietnam heeft deL.B.J.-voorstellen nu als „misleidend” bestempeld, en hij zei

100 Newsweek Magazine, 12 april 1965, p. 25.

78

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 78

dat het Vietnamese volk „is determined to fight to the endagainst the aggressors”. Ze noemen elkaar de agressor en deenige uitweg is en blijft onderhandelen, dat staat vast. Ik blijfhet zeggen, ook in komende lezingen.Al Brust belde op. Hij werkt momenteel aan de 36ste verdie-ping van de United Nations Plaza East Tower. „We build pen-thouses here, with four bathrooms. Rents are astronomical.Some of these places have private elevators installed. When youthink of UNO-delegates from Zanzibar being financed by theirspear throwing comrades back in Africa into this luxury…”

15.40 uurI have got to get myself a nice piece of meat today.

20.30 uurOne walks in Greenwich Village for hours. Sometimes guys react,but you are not interested. Sometimes you like a guy, try tocruise him, but he doesn’t like you. And then, suddenly, there isthat one pair of eyes that click. Yesterday, it was Chet Roman(26), with a masters degree in English Literature from Harvard.He edits books for highschools, for a publishing firm. He had aone room apartment on a top floor on 9th Street. Our ‘clash’was complete. A Tab Hunter within his own right. He will editmy Beatrix story for 5 percent of the fee. He asked me to comeback tonight. I will.Om 01.00 uur in de ochtend was ik terug bij Chet. We kekennog naar een Paul Newman-film en sliepen zonder aanraking.Vanmorgen om 10.00 uur kroop hij tegen me aan en zei: „Ilove sex in the morning.” Ik niet, maar we bleven toch nogeen paar uurtjes samen in bed. Ik herinnerde me een bierrecla-me van Tab Hunter. Wanneer ik in het gezicht van Chet kijkzie ik hetzelfde verhaal, T.H. all over again.

11 april 1965Vanmorgen meldt de Times vanuit Moskou dat de Pravda L.B.J.’svredesvoorstellen „noisy propaganda” heeft genoemd en zichheeft afgevraagd: „What is all the fuss about?” Uitgerekend opdit moment bevindt Richard Nixon zich in Moskou. Hij schijnttraditiegetrouw links en rechts in debat met de Russen te gaan.101

Chet Roman belde. Hij had de Beatrix-reportage gecorrigeerden vroeg of ik met hem en een vriendje, die schilder was, wildeeten. Dat gebeurde in Figaro. Daarna lazen we samen mijn ar-

101 Henry Tanner in The New York Times, 10 april 1965.

79

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 79

tikel. Het is inderdaad enorm verbeterd. Vervolgens lagen weop bed. Ik voelde me werkelijk tot hem aangetrokken. Hij zitergens tussen Rob Douwes Dekker en Tab Hunter in. Het wasdeze derde ontmoeting al moeilijker om weg te komen.Kocht Sartres The Words. Lezende in de metro vond ik al me-teen een regel die me aan het denken zette. „Fifty years later,when turning the pages of a family album, Anne Marie reali-zed that she had been beautiful.”102 Ik herinnerde me ogenblik-kelijk de schok die ik beleefde toen ik afgelopen zomer in Huister Heide in onze familiealbums bladerde. Ik was ongeveer vijf-tien toen mijn vader er zo jong en dashing uitzag als ik nu.

In 1965 was ik veertig jaar. Mijn vader was de zeventig al gepas-seerd. Hij scheen mij toen oud toe. Nu ben ikzelf 25 jaar verder,en wanneer ik foto’s bij dit deel van mijn herinneringen uitzoek,beleef ik dezelfde schok als die zomer in 1965, maar nu ben ik hetzelf die razendsnel ouder is geworden. Je realiseert je dan ook datje leven tegen je 65ste jaar reeds lang geen stijgende lijn meer ver-toont, en dat je haast ongemerkt in de fase bent terechtgekomenwaarin het leven stapje voor stapje zal slinken en wegebben. Me-moires komen dan eigenlijk vanzelf aan de orde.

12 april 1965 Opnieuw een warme, gevoelige brief van Jonathan Raymonduit Yucatan, Mexico. Hij schrijft over de mensen. „When aperson is sick, he will wait untill he’s at death’s door beforeconsidering to see a doctor, because of lack of money. The oldmaxim that the rich grow richer and the poor grow poorer isfinding a most poignant elucidatione here, and it seems thingswill continue this way. As far as I can see, there is as much griefand pain now as there ever was.” Hoe heb ik Jono ooit op reisin een Greyhound-bus gevonden?Dan Hamrick vertelde dat Cindy Adams, de Amerikaanse ar-tieste die de geautoriseerde biografie van Bungkarno schreef,gisteravond in de Jack Paar-show op televisie was verschenen.Ze was gekleed in sarong en kabaja. Dan weet je eigenlijk almeteen wat voor vlees je in de kuip hebt. Het fameuze boek isdus blijkbaar verschenen.Ik belde haar op. Ze bevestigde dat Sukarno – An Autobiogra-

phy, was verschenen. „Sukarno can only do business with awoman”, zei ze. „I was asked to write the book by the Presi-dent himself.” Ik wist er alles van. Ik beschouwde dat dan ook

102 Jean-Paul Sartre, The Words. George Braziller, New York, 1964, p. 14.

80

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 80

al enige tijd als een treurig voorbeeld van Sukarno’s poorer jud-

gement. Hoe haal je het, als grondlegger van een staat als Indo-nesië, in je hoofd om je levensverhaal te dicteren aan dezeAmerikaanse juffrouw! Ze was toevallig met een vaudeville-komiek (Joey Adams) gehuwd, toevallig een keer in Jakarta ver-zeild geraakt, en ze had nooit eerder een letter op papier gezet.En dan door zo iemand je geautoriseerde levensverhaal latenschrijven! Bungkarno kan soms beslissingen nemen zonder deconsequenties überhaupt te doorgronden. In dit opzicht is hijniet berekenend, hij beschadigt zichzelf nodeloos.In Den Haag is het kabinet-Cals „opgestaan”. Joseph Luns isvoor de zoveelste keer rustig blijven zitten. Evenals Theo Bot,om wie de ellende was begonnen. Ze hebben blijkbaar nie-mand anders.

13 april 1965Wat te doen met Chet Roman? Was tot middernacht bij hem.Ik kijk al naar plaatsen waar ik mijn boeken kan laten wanneerik met hem zou gaan samenwonen. Ik ben tot hem aangetrok-ken, fysiek, glimlach, ogen, stem – hij noemt het body chemistry

– maar ik hou niet van hem. In het geheel niet. Ik geloof dathij, althans op dit moment, verliefd is. Ik merk het aan zijn re-acties. Hij is het all or nothing-type. Hij zette koffie, stak een vuur aan, en het was eigenlijk wel fijnom elkaar, met de beschuttende warmte op de achtergrond, teomhelzen en „liefde” te bedrijven. Ik denk trouwens dat hijveel bedrevener is in het omgaan met jongens dan ik, en dat hijver op me voorligt in experimenteren met perversiteit. Zal nietproberen hem in te halen.Eigenlijk overtuigt een ontmoeting als deze me er opnieuwvan dat ik alleen moet blijven. Frits heeft voorlopig mijn en-thousiasme om verwikkeld te raken bekoeld. Terwijl ik in Chetsarmen lag dacht ik zelfs aan de geschiedenissen met Frieda,Emily en nu een beetje Ellen Thomassen. Frits schreef niet metvakantie te willen gaan. Hij wil doorwerken en sparen om naarNew York te kunnen komen.Mijn vader zendt een artikel uit het Algemeen Handelsblad van 5april, waarin staat dat Bungkarno als gevolg van zijn nierpro-blemen veel van zijn voormalige vuur heeft verloren: „de 64-jarige president ageert thans als een mak schaap”, schreef dekrant nota bene. De New York Times komt met gedegener in-formatie. Ambassadeur Ellsworth Bunker, de speciale afgezantvan L.B.J., heeft drie besprekingen met Sukarno en ministerSubandrio gehad. De verslechtering van betrekkingen met

81

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 81

Washington worden in Jakarta geweten aan de Amerikaansesteun voor de semi-koloniale creatie van de Maleisische Fede-ratie. Sukarno deed een beroep op Bunker om te bemiddelenin het geschil met Kuala Lumpur. Terzelfdertijd hield de presi-dent een belangwekkende rede voor het People’s ConsultativeCongress in Bandung, waarin hij „drastische hervormingen” inde Indonesische economie aankondigde. Hij gaf toe dat hetachtjarige ontwikkelingsplan dat in 1961 was gestart, had ge-faald. „Now our revolution is stepping into the next stage – so-cialism. Capitalism should be wiped out. There should be oneco-ordinated unit. Only through unity and guidance can a so-cialist community be achieved.” De Times koppelde aan dezeuitspraak natuurlijk meteen de verwachting dat „communisti-sche economische methoden” zouden worden nageaapt.103 VoorWashington is het prediken van socialisme de laatste fase voorhet overgaan tot communisme. Je kunt er donder op zeggendat de CIA Bungkarno al als communist te boek heeft staan.

14 april 1965President Sukarno heeft volgens de Times een vierde bespre-king gehad met ambassadeur Ellsworth Bunker – niet de attitu-de van een leider die Washington heeft afgeschreven. Bunkerkomt naar huis om L.B.J. te rapporteren. Intussen begon de zo-genaamd zieke Sukanro besprekingen in Bogor met premierKim Il Sung van Noord-Korea. Hanoi heeft een agenda voor-gesteld om tot een gesprek met Washington te komen. Maarpresident Johnson heeft „uiterst koel” gereageerd, en men re-kent op een afwijzing.104

Woonde om 15.00 uur de persconferentie van premier HaroldWilson bij. Hella Pick stelde een vraag over Rhodesië en liepeen blauwtje op, want de premier vond het geen geschikt mo-ment om op haar vraag in te gaan. Geen indrukwekkende man,Wilson. Hetzelfde type als Joop den Uyl, die nu minister vanEconomische Zaken is geworden.Earl Silbar, huisgenoot van Mal Kovacs, arriveerde in KewGardens. Hij was op weg naar Washington, waar 12.000 stu-denten bij het Witte Huis willen demonstreren tegen de oorlogin Vietnam. Hij overlegde van achter mijn bureau met DavidGuilbert van Columbia University, die met vierhonderd manzou „oprukken”.

103 Neil Sheehan in The New York Times, 11 april 1965.104 Max Frankel in The New York Times, 13 april 1965.

82

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 82

15 april 1965Earl blijft thuis. Hij zit al uren aan de telefoon. Hij heeft bijLoet en Tieneke op de bank geslapen omdat ik bezoek had vanFrank Heffern (24), a hunk of a blond guy zoals ik ze zelden hebgezien. Hij had de rang van luitenant, werkte als televisieredac-teur en -regisseur voor het leger, en moest om 08.00 uur bin-nen zijn. Hij vertrok pas om 10.00 uur. Ik begrijp niet dat hijgeen moeilijkheden krijgt. Hij zei bij de deur: „Sex with youwere the two most glorious hours of my life.” Frank had bui-tenlandse betrekkingen gestudeerd aan de George WashingtonSchool in Georgetown, had vervolgens een zijn masters aan deYale Drama School gehaald en vervulde nu zijn dienstplicht.Hij was de oudste van vier broers. Hij had een jaar in Spanjedoorgebracht en daar was de seks met jongens begonnen. Dedonkere Spanjaarden waren wild van de blonde breedgeschou-derde Amerikaan. Ik vond Frank eigenlijk nog intenser in beddan Chet Roman.Murray Fisher van Playboy, die 26 februari nog had geschrevendat ik alles op alles moest zetten om U Thant te interviewen,berichtte me nu dat het blad een interview met Adlai Steven-son had gehad en van Thant afzag.105 Niet erg, want U Thantgeeft toch geen interview aan Playboy. Ze blijven hopen dat ikChou En-lai te pakken kan krijgen, maar ik mag van het StateDepartment niet naar Peking.David Maness van Life laat weten dat ze geen belangstellinghebben voor een verhaal over Beatrix.106

U Thant lunchte met de buitenlandse pers. Hella Pick vroegme om naast haar te zitten. Zijn grootste zorg, aldus de secreta-ris-generaal, was Vietnam. Hij meende dat de kwestie in „therealm of quiet diplomacy” het beste zou kunnen worden opge-lost. NBC vroeg of er niet gewoon een staakt-het-vuren konworden afgekondigd. Het leek U Thant te vroeg voor een der-gelijke stap. Hij hield vast aan zijn standpunt dat de jongstevoorstellen van L.B.J. de deur hadden geopend. Hij had geenplannen om naar Peking of Hanoi te gaan. Wel had hij presi-dent Ben Bella van Algerije verzocht de kwestie aan te roeren,terwijl Premier Chou En-lai onlangs Algiers bezocht. Daarophad hij Ralph Bunche, zijn tweede man, naar Algerije gezon-den om polshoogte te nemen. Eigenlijk kwam er geen nieuwsuit de samenkomst. „I see it as my primary task to try to harmon-ize the views of 114 member states of the United Nations”, zeihij.

105 Brief d.d. 13 april 1965.106 Brief d.d. 14 april 1965.

83

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 83

Na afloop spraken Hella en ik met ambassadeur Achkar Marofvan Guinea. De Afrikaanse diplomaat trok van leer tegen Har-old Wilson: „C’est un con”, zei hij. „Lord Caradon came tosee me to counsel a go slow policy for Africans and Africa.Anglo-Saxons are aggressors and you whites are racists.” „You are quite right,” antwoordde Hella, „but at his press con-ference yesterday, Wilson hailed British relations with Africa.”„Wilson has been lying”, aldus Marof. Hij vond de uitspraakvan oud-president Harry Truman dat dominee Martin LutherKing „a troublemaker” was, onvergeeflijk. Hij vervolgde:„American negroes go down on their knees begging to be tre-ated as equals with whites. It’s the entire system here that stinks.The political, social and economical system of this country isreally for the birds. American negroes ask for integration in afaulty system. You should keep in mind that with each step thatChina goes forward, the United States is making a step back-ward.”Hella stelde voor deze zomer samen per auto naar Salzburg terijden.Ik had mejuffrouw Boekhoudt over mijn Beatrix-artikel ge-schreven. Ze antwoordde: „Ik ben erg benieuwd naar je artikelover Beatrix. Ik weet niet of men wel begrijpt wat een bijzon-der mens ze is. Ik hoor telkens weer van de weinigen die nau-wer contact met haar hebben, hoezeer ze haar waarderen. Ikkreeg op mijn verjaardag weer een allerliefst briefje van haar.Dat ze daar nog tijd voor vindt in haar drukke leven! Ik hoopdat jij aardig over haar schrijft, zonder onbescheiden te zijn;maar ik geloof ook dat je op dat gebied de grenzen wel kent.”Ik vroeg me af wat ze met „de grenzen” eigenlijk bedoelde.Welke grenzen? Liggen er rond Beatrix andere grenzen danrond Pietje Puk? Voor mij niet. En wat betekende dat „onbe-scheiden’? Ik zie Beatrix als iedere andere burger in Nederland,waarbij zij de symbolische managementfunctie op het paleisvervult. Ik verbind aan Beatrix geen verheven gevoelens, laatstaan goddelijke, boven de rest van het volk verheven gevoe-lens.Mejuffrouw Büringh Boekhoudt vervolgt trouwens zelf: „Hetengagement van Margriet heeft hier over het algemeen eengoede pers. Ik geloof dat het erg goed is dat ze een gewoneHollander gekozen heeft. De tijd is daar rijp voor. Ook opSoestdijk schijnt iedereen er erg mee ingenomen te zijn. Hetwas voor de jonge man anders niet erg prettig om zich hinkendmet een gipsbeen aan den volke te moeten vertonen!” Aunty

maakt nog altijd onderscheid tussen koninklijke en „gewone”

84

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 84

Hollanders. Voor mij is dat niet duidelijk. Ik doe er niet aanmee, net zomin als aan dat „vertonen aan den volke”. Het zijnmiddeleeuwse en pueriele noties.

16 april 1965Nu wordt ook het Amerikaanse Peace Corps uit Indonesië ge-knikkerd.107 Ik vind dat jammer.Gisteren heeft de allergrootste luchtaanval tot dusverre opNoord-Vietnam plaatsgehad. Er namen 230 Amerikaanse toe-stellen aan deel. Er wordt nu gesproken van saturation bombing,wat zoiets betekent als de hele dag non-stop de zaak platgooi-en. Doelwit was deze keer een ondoordringbaar oerwoudwaarin zich het Vietcong-hoofdkwartier in Zuid-Vietnam zouhebben bevonden.108 Wat ik het griezeligste vind van wat daargebeurt, is het denkwerk en de mentaliteit achter dit soort wan-daden. Aandoenlijk is ook het bericht dat de luchtmacht is be-gonnen met het uitwerpen van anti-Chinese pamfletten bovenNoord-Vietnam.109

Twee dagen geleden – maar daar horen Nederlandse corres-pondenten hier van de verantwoordelijke autoriteiten nietsover – heeft prins Bernhard een bezoek aan president LyndonJohnson op het Witte Huis gebracht. Wat voert hij daar tochiedere keer uit? Gebeurt zoiets in opdracht van de regering, ofrommelt hij op eigen houtje maar wat aan? Hij lijkt me tochdikwijls vrij ongecontroleerd bezig, vooral buiten de grenzen.Gisteravond hing Earl Silbar een uur lang met een vriendin aande telefoon, tot ik er iets van zei. Dat irriteerde hem: hij trokzijn laarzen aan en ging wandelen. Ik ging om 23.00 uur naarbed, en toen hij terugkwam zei hij bij mij te willen slapen.Eerst voelde ik zijn been. Er gebeurde tien minuten niets, daar-na drukte hij me tegen zich aan. „Earl,” zei ik, „I didn’t know, I had perhaps hoped, but I didn’tknow.” Hij bleef stil. Eindelijk zei hij: „I never had this experiencewith another man. But last year in Spain, I made up my mind:that if the occasion arose, I would try a guy.” Al toen hij meontmoette in de flat van Mal Kovacs in Chicago, had hij hetbesluit genomen om zijn experiment met mij uit te voeren.Toen ik hem dus uitnodigde op weg naar Washington langs tekomen, wist hij dat hij naar Kew Gardens zou gaan. Hij hadhet zelfs besproken met Judith, zijn vriendin, en die had ge-

107 Reuters-bericht in The New York Times, 15 april 1965.108 Seymour Topping in The New York Times, 15 april 1965.109 Jack Langgruth in The New York Times, 14 april 1965.

85

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 85

zegd: „Go ahead.” De mogelijkheid van seks met Earl was inme opgekomen, maar ik was ervan uitgegaan dat de jongenstraight was. Ik had hem zelfs gevraagd in Loets flat te gaan sla-pen. „You feel so good. I wanted to be with you”, zei hij. Hijbegon, na het licht te hebben aangestoken, mijn hele lichaamte betasten en te exploreren. Zijn handen friemelden overal.Hij nam mijn penis in zijn hand – en ik kreeg dus een lat – enhij staarde ernaar. „Kiss it”, zei ik, en hij deed het. „So now you know, how does it feel?” vroeg ik. „Wonderful”, zei Earl. We stoeiden een aantal keren, deze nacht van lovemaking, maarwe kwamen niet tot een hoogtepunt of echt klaarkomen, zoalsdat in de volksmond heet.Dan ontbreken twee pagina’s uit mijn dagboek, waardoor ikniet precies meer weet wat er gebeurd is op 16 april 1965. Opeen van die twee pagina’s neem ik, ergens in Manhattan, af-scheid van Earl. Hij zei: „I could have been your lover. If Iwant you, I know I will get you again. I will just have to go toyou. I will remember you. I played with it. Your penis wasonce mine, right? I still love you, Willem.”In de metro. Moet soms wel lachen om zinnen van Sartre.„How can one put on an act without knowing that one is ac-ting?’110 Sprekend over zijn jeugd: „Worst of all, I suspected theadults of faking. The words they spoke to me were candies, butthey talked among themselves in quite another tone.”111

17 april 1965Earl en zijn vrienden hebben in Washington prachtig lente-weer, koel en zonnig. Er protesteren 15.000 jongeren voor hetWitte Huis.Paasweekend. Was bij Chet Roman voor diner. We zagen eenTab Hunter-film, Damned Yankees. Daarna speelde hij Ma mère

l’Oye van Ravel. We hadden ook weer fysiek contact, en tochvoel ik dat de honeymoon voorbij is. Hij is te vrouwelijk. Hijdribbelt van de woonkamer naar de keuken en terug. Ik gingnaar huis. Maar eerst liep ik op straat nog allerlei mensen tegenhet lijf. Ook twee Japanse jongens, of eigenlijk twee Japanse„dames”.

18 april 1965De Times publiceert een voorpaginafoto waarop te zien is hoeBungkarno premier Chou En-lai en premier Pham Van Dong

110 Jean-Paul Sartre, The Words. George Braziller, New York, 1964, p. 83.111 Idem, p. 85.

86

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 86

van Noord-Vietnam verwelkomt op Kemajoran. In Indonesiëwordt de tiende verjaardag gevierd van de historische Confe-rentie van Bandung in 1955, waarop 29 Afro-Aziatische landenzich gemeenschappelijk uitspraken tegen kolonialisme, impe-rialisme en racisme. Ook prins Norodom Sihanouk is in Jakar-ta, evenals premier Souvanna Phouma van Laos. De Japansedelegatie wordt geleid door Shojiro Kawashima. Maar in te-genstelling tot 1955, toen Nasser en Nehru erbij waren, blevenNasser en premier Lal Bahadur Shastri van India ditmaal weg.Ook president Kwame Nkrumah van Ghana en premier NewWin van Birma waren afwezig. De Times presenteerde inter-preteerde dit als een teken dat Indonesië de communistischekant op ging. Onbegrijpelijk. Ik geloof er in ieder geval nietsvan.Duizendmaal tendentieuzer nog was een onzinnig verhaal (hetlaatste van een serie) van Martin Duyzings in Elseviers Weekblad.De titel: „AIDITS TIJDBOM IN HET MERDEKA PALEIS”. VolgensDuyzings zou naast Sukarno alleen Dipa Nusantara Aidit, se-cretaris-generaal van de PKI, nog publiekelijk zijn mening dur-ven verkondigen. Bungkarno wordt voortdurend de Grote Lei-der genoemd, met hoofdletters, en wie niet beter weet zou nahet lezen van dit hetzeverhaal de indruk krijgen dat Indonesiëop het punt staat het slachtoffer van de „rode razernij” te wor-den.112

Bracht een deel van deze paasdag door met Santo, Hashram enandere vrienden. Santo had het gevoel dat Indonesië nu tochwerkelijk een „stil bondgenootschap” met China was aange-gaan. Ik betwijfelde of dat waar was. „We have always, as apeople, hated the Chinese. If we line up with Beijing now, wewill eventually clash with them.” Ik meen in de brieven vanPenny Hedinah trouwens ook anti-Chinese sentimenten te be-speuren.

19 april 1965Paus Paulus VI heeft in zijn paasboodschap gepleit voor onder-handelingen over Vietnam.113 Senator J. William Fulbrightheeft Dean Rusk bekritiseerd, en gezegd dat een pauze in debombardementen de weg naar onderhandelingen zou kunnenopenen. Maar L.B.J. en zijn braintrust willen er niet van horen.De Journal American kondigt aan: „OUR VIET DEAD: 9 MORE”.Ik lees in Sartre: „I learned that the Almighty had made me for

112 Martin Duyzings, ‘Aidits tijdbom in het Merdeka Paleis’. In: Elseviers Weekblad, 10april 1965.

113 Robert Doty in The New York Times, 18 april 1965.

87

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 87

His Glory. That was more than I dared dream. Of course, ourwhole family believed in God, as a matter of descretion. It wasdeemed at the time that it was much harder to gain faith thanto lose it.”114 Zijn notities en gedachten stimuleren wel hetdenken.

20 april 1965Dr. Zairin Zain vaart vandaag. Om 09.30 uur belde Dolf Ratu-langi vanuit het Plaza Hotel. Ik haastte me naar Pier 40 van deHolland-Amerikalijn. Iedereen was er: de Palars, Melie Kawi-larang, de Darmadji’s, Onishi, en natuurlijk Bob Tapiheru.Emily Machbul, nu mevrouw Zain, droeg een sarong en kaba-ja, wat eigenlijk niet om aan te zien was. Bob zei over de am-bassadeur: „Nog één keertje, en dan is het gebeurd.” Hij refe-reerde aan Emily als „dat gekke mens”. Zain gaf me het beken-de slappe handje en excuseerde zich dat hij nauwelijks konspreken. We spraken af dat ik van de zomer naar Bern zou ko-men. Ik ontweek Emily.In de UNO ontmoette ik de Indiase diplomaat Narendra Singh,die in New Delhi was geweest. Volgens hem hadden de Ame-rikaanse bombardementen slechts tot resultaat gehad dat Hanoinu dichter tot Moskou was gekomen dan tot Peking, omdatNoord-Vietnam nu werkelijk afhankelijk zal zijn van sovjet-wapenleveranties. Ze bouwen, zoals ook de Times onlangsmeldde, raketbases in het noorden. Singh: „China is playingpower politics but has no real military power. China attackedus when we were unprepared. But public opinion in India nowsays: ‘And what is Beijing really doing for Hanoi?’” Hij ver-wacht dat China een tweede atoombom tot ontploffing zalbrengen voordat in juni de conferentie van niet-gebonden lan-den bijeen zal komen in Algiers. Singh: „The Chinese are final-ly learning that they can not operate outside the nuclear balan-ce of power. Without Soviet assistance nobody can do any-thing for Vietnam or counter US bombardments.”Het valt me op dat premier Aleksei Kosygin nu openlijk heeftgezegd: „One should not forget that the United States do nothave a monopoly on modern weapons.” Ook refereerde hijaan het Amerikaanse gebruik van gifgassen, en hij zei: „The useby the aggressors of these and other means of warfare invite re-taliation in kind.”115 Deze uitspraken pasten in Singhs analyse.De Daily News, het lijfblad van New Yorkse taxichauffeurs,

114 Jean-Paul Sartre, The Words. George Braziller, New York, 1964, p. 97-99.115 Henry Tanner in The New York Times, 19 april 1965.

88

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 88

antwoordt Kosygin in een editorial: „GO CLIMB A TREE MR. K.”,wat grappig mag klinken maar nergens op slaat.Time Magazine komt met een omslagverhaal over Vietnam engeeft cijfers. Momenteel zijn er 33.200 militairen in Zuid-Viet-nam, terwijl nog eens 27.000 man op de oorlogsschepen dienen.Tussen 1 januari 1961 en 12 april 1964 sneuvelden 336 Ameri-kanen, raakten er 2021 gewond, werden 13 yanks krijgsgevan-gen gemaakt en worden er 22 vermist. Er liggen drie vliegdek-schepen voor de kust, met twaalf tot vijftien torpedobootja-gers.116

21 april 1965Minister van Defensie Robert McNamara heeft aangekondigddat de Amerikaanse strijdkrachten hun aanvallen op de toe-voerlijnen naar Hanoi zullen verhevigen. Ook overweegt menin Washington „logistieke steun” teneinde het Zuid-Vietna-mese leger met 160.000 man te kunnen uitbreiden. Aan hetoverleg namen verder deel: generaal Maxwell Taylor, generaalWilliam Westmoreland, en admiraal Grant Sharp. Ik vind hetoorlogsmisdadigers in de klasse van de nazi’s, wat ik in lezingennatuurlijk nooit kan zeggen. Premier Shastri van India is er zorazend over dat hij zijn bezoek aan president Johnson abruptheeft afgezegd.Jonathan schrijft uit Yucatan, Mexico: „I am free here, and inan interesting and new environment. I must soon return to thedemands of middleclass values which indeed, I hold no austererespect for. As a matter of fact, one of the values of this expe-rience will be the perspective I shall gain on the attitudes, socialand economic, that I have been raised with. I have just begunto realize the profound influence that such values have in sha-ping a person. It is really quite an illusion to think that one canchoose his way of life, for by the time maturity is reached, theunconscious is so imbued with a particular tradition, that chan-ge is almost inconceivable, except, perhaps, in a few very rarecases. It might be different, I suppose, if we creatures were ra-tional, but we are more composed of emotional reactions,which are subjective, than of objective reason. Such is the ex-planation for the fact that pure argument is less than futile in si-tuations as the US South and as in Vietnam.” Dat schrijft eenAmerikaanse jongen van 21 jaar.Sartre noteerde op zijn zestigste jaar in The Words: „At the pre-sent time, when I am writing these lines, I know that I’ve had

116 Time Magazine, 23 april 1965.

89

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 89

my day, within a few years more or less. I clearly imagine – andI am not too gay about it – my forthcoming old age and seniledecay, the decay of those I love. My death, never.”117 Sartreoliet mijn hersenen.

Ik streepte deze passage aan in 1965, toen ikzelf veertig jaar oudwas. Sartre kwam toen onnodig morbide en hypochondrisch opme over. Nu ben ikzelf de 63 jaar gepasseerd, ongeveer even oudals Sartre toen hij die zwartgallige regels schreef. Ik heb heus welin de gaten dat ik ouder word en er niet meer uitzie als in de hoog-tijdagen van 1965, toen ik volop van het leven genoot, in de volle-dige zin des woords. Maar ik geniet nog steeds, misschien in som-mige opzichten op een andere wijze. De gedachte aan „seniele af-takeling” waar Sartre mee scheen te worstelen, komt eenvoudigniet in mijn hoofd op.

22 april 1965Dr. Paul Rijkens (76) is overleden. Met hem is het nu ook ge-beurd. Too bad. Zou hij op enigerlei manier zijn verplichtingenjegens Werner Verrips nog hebben gehonoreerd via diens we-duwe? Waarschijnlijk niet.Jonathan had een mieterse foto van zichzelf ingesloten. Zochtin de stad naar een bijpassend lijstje en heb op een of andere wij-ze die foto al doende verloren. Er was zo veel emotioneel at-tachment aan verbonden dat het bijna voelt als een lichamelijkverlies. Nu wordt het Amerikaanse publiek wijsgemaakt dat de Viet-cong bezig is de moraal te verliezen als gevolg van de Ameri-kaanse bombardementen.Gisteren woonde ik een persconferentie bij van Burnett An-derson, plaatsvervangend hoofd van de United States Informa-tion Agency. „The position of the US Government is one ofabsolute candour”, zei hij. Ook beweerde hij nota bene:„Maximum frankness is our policy”, en meer van dergelijkeklinkklare leugens. „Omdat ik het oudste lid van de ForeignPress Association ben” bedankte Nol Vas Dias (NRC) de manvoor diens propagandaverhaal. Ik ergerde me groen. Ik denkveel over de oorlog in Vietnam. Ik heb er een glimp van opge-vangen en kan me de situatie enigszins voorstellen. Het is abso-lute waanzin wat daar gebeurt. Zoals John van Haagen schreef:„Wat moet ik mijn kinderen over Amerika vertellen nu ze ditdoen?’

117 „Journeys end in lovers meeting. Every wise man’s son does know”, Shakespeare,Twelfth Night.

90

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 90

WQXR meldt dat duizenden Indonesiërs zich aanmelden voorde strijd in Vietnam. Vandaag zouden nabij Danang driehon-derd Vietcong-soldaten zijn gedood. „The war in Vietnam is tobe ‘stepped up’, says Washington”, aldus de openingsregel vaneen artikel in de Times, met als titel „DIS-ESCALATION NEEDED”.Bij de Times kunnen ze schrijven wat ze willen, de dolgedraai-de heethoofden rond L.B.J. trekken er zich geen jota van aan.Een hoofdartikel in Pekings Peoples Daily noemt president John-son nu „a hangman”. Ze hebben gelijk.Heb The Words uit. Sartre is een zonderlinge „vriend” gewor-den. In een artikel voor The Nation van 19 april zegt hij: „Today,it is impossible for a European intellectual, who aligns himselfwith the Third World, to ask the State Department for a visa tothe United States. (…) After the bombings began, I realizedthat the Americans had understood nothing and that there wasno common language between them and us.” Sartre heeft even-eens een interview aan Playboy gegeven. Ik wist niet dat hij eenverrader werd genoemd vanwege zijn standpunt ten aanzienvan de oorlog in Algerije. Ik ken dit soort reacties uit 1957,toen de notoire Pasquino mij dezelfde „eer” bewees in De Te-

legraaf van 2 februari. En dat alleen omdat ik verkondigde dathet een dwingend Nederlands belang was Nieuw-Guinea „tij-dig” aan Indonesië over te dragen. Sartre ontkwam alleen aangevangenneming omdat hij een bekende schrijver is.In Playboy deed hij enkele gedenkwaardige uitspraken, zoals:„Men are not visible to one another. Too many machines andsocial structures block the view.” En: „It’s too easy to fall backon God’s commandments. Actually, then, the Christian is alone– like me, like Genet, like anyone else.” In Playboy nam hij de gelegenheid te baat „als highbrow intel-lectueel” zijn primitieve benadering van homoseksualiteit op tehangen aan Genets The Miracle of the Rose. Hij heeft medelijdenmet Genets voorkeur voor mannen. „Formerly, Genet lovedthe ‘rough-trade’ type who gave an illusion of strength whilehaving none”, aldus Sartre. „Now he focusses on professionalrisk-takers: acrobats, automobile racers. Genet, you see, is a ho-mosexual by force of habit. It’s no longer a sexual obsessionwith fantasies involving his whole being. This doesn’t amusehim anymore. I get the impression that he feels obliged to sleepwith young men just to justify the kindness he will do tothem.”Verderop in het interview zegt Sartre van zichzelf: „I think Imust have a feminine side to my mind.” Naar mijn mening bab-belt hij over intieme gevoelens tussen mannen zoals een vrouw

91

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 91

dat doet. „The main reason I surround myself with women”,aldus Sartre, „is simply that I prefer their company to that ofmen. As a rule I find men boring.” Wanneer hij dan ook nogkomt met de uitspraak dat vrouwen een intelligentie hebben„perhaps superior to a man’s”, dan denk ik dat hij na de ont-dekking van Simone de Beauvoir alle dames over één kam isgaan scheren. Nou ja, dat is zijn probleem. Het blijft eenvreemde baas.

23 april 1965Een Times editorial: „Time after time high-ranking represen-tatives of the Government – in Washington and Saigon – haveobscured, confused or distorted news from Vietnam. Mistakenjudgements are understandable, but deliberate distortion or ob-fuscation, or the selection or repression of facts for propagandapurposes, is inexcusable.” En dan laten ze ook Burnett Ander-son nog op ons los, en denken dat we erin zullen trappen. Zerekenen natuurlijk altijd op een aantal idioten die voor hunkarretje zijn te spannen, als Nol Vas Dias en veel anderen.Walter Lippmann waarschuwt voor de zoveelste keer. „Untilwe purge ourselves of old preconceptions and prejudices, weshall not be able to deal with Asian problems, and we shall findourselves, as we are today in Vietnam, in what the Germanpoet described as the unending pursuit of the ever-fleeting ob-ject of desire. We shall find ourselves rejected by the very peop-le we are professing to save. Until this purge takes place, weshall go on drifting into trouble. For us, the problem in Asia isprimarily a problem in our understanding of historic reality.”118

En verder? Wie voelt mee, wie denkt, wie spreekt over het ef-fect van napalm op mensen die in dorpen en bossen wonen? Hetleed is niet te beschrijven, ook door Lippmann niet. Ze slaandit in commentaren gemakshalve over.Robert Korengold van Newsweek ging in Moskou naar eenvernissage van een negentigjarige beeldhouwer, Sergei Konen-kov. Tegen wie liep hij aan? Nikita en Nina Chroesjtsjov. Hijvond de 71-jarige Chroesjtsjov, zes maanden na diens afzetting,zichtbaar ouder geworden. „His voice has become a wearywhisper and his replies are almost listless.” Nina trok hem aande mouw als signaal dat hij beter niets kon zeggen.119

In Demopolis, Alabama, is een demonstratie van zwarte jonge-ren met traangas en rookbommen door de politie uiteengesla-gen. Ook dominee Martin Luther King roept nu luid dat de

118 Walter Lippmann in New York Herald Tribune, 23 april 1965.119 Robert Korengold in Newsweek, 19 april 1965.

92

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 92

oorlog in Vietnam beëindigd moet woerden. De non Nu HueThien (25) heeft zich gisteren in Saigon met benzine overgo-ten, maar boeddhistische monniken wisten te voorkomen datzij zichzelf in brand stak. Zij willen een staakt-het-vuren van48 uur om de 2509de verjaardag van Boeddha te herdenken.Ik ben begonnen in Giovanni’s Room van James Baldwin. Gio-vanni wordt wakker naast Joey. „We were both naked and thesheet we had used as a cover was tangled around our feet. Joey’sbody was brown, was sweaty, the most beautiful creation I hadever seen till then. I would have touched him to wake him upbut something stopped me. I was suddenly afraid…” Op hetmoment dat ik dit las, speelde Arthur Rubenstein een im-promptu van Schubert op WQXR. Ik speelde het vroeger zelfop De Horst en greep naar een pen. Wint muziek het vanwoorden?22.35 uur: ik draai symfonie no. 5 van Schubert, met OttoKlemperer. Nog steeds wint Schubert het van Davids proble-men in Giovanni’s Room.

24 april 1965Dean Rusk is nu toch echt stapelgek geworden. In een redevoor de American Society of International Law bekritiseerdehij de oppositie tegen de oorlog op universiteiten en van voor-aanstaande hoogleraren. „I sometimes wonder at the gullibilityof educated men and the stubborn disregard of plain facts bymen who are supposed to be helping our young to learn –especially to learn how to think.”120 Je moet het lef maar heb-ben! L.B.J., Dean Rusk & Co. are teaching American young to die,

or to be cut up into pieces and remain invalids the rest of their lives.

Razend maakt die man mij. Het behoud van Saigon wordtdoor Rusk nu voorgesteld als een zaak van nationale veiligheid.Dineerde met Ellen Thomassen in Figaro.

25 april 1965Ellen kwam om 11.00 uur hier. We hebben een wandeling naarForrest Hills gemaakt. Wel gezellig. Ze zag er fris en gezonduit. Bracht haar naar J.F.K. Airport.President Sukarno heeft een decreet ondertekend waarbij ookde nog resterende buitenlandse bezittingen in het land onderregeringscontrole zijn gekomen. Het zou gaan om duizendenhectaren plantages die nog in Zwitserse, Deense, Belgische enFranse handen waren, ook op Sumatra. Chairul Saleh schijnt

120 Tom Lambert in New York Herald Tribune, 24 april 1965.

93

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 93

hierover de controle te hebben. Zorgelijk ontwikkeling. Die„permanente revolutie” is toch te veel van het goede. Het ef-fect lijkt chaotisch.Generaal Maxwell Taylor heeft Premier Phan Huy Quat geïn-formeerd dat Washington opnieuw 5000 militairen naar zijnland wil zenden. De Times meldt dat Taylor omzichtig te werkis gegaan omdat het algemeen bekend is dat Saigon opziet te-gen de komst van nog meer Amerikanen.121

Ik lees Giovanni’s Room met plezier. Niet dat je bij Baldwinstopt om na te denken, zoals bij Gide, Camus of Sartre, maartoch zeg je soms tegen jezelf: ja, dat is een originele gedachte.De damesscènes, zoals in de passage met het hoertje in Mont-parnasse, kunnen me gestolen worden. Hij heeft ook de nei-ging wat ouwehoerderig te worden in zijn dialogen. Maar toch,I like it.

26 april 1965De vernieling van 24 bruggen tussen de zeventiende en de twin-tigste breedtegraad in Noord-Vietnam wordt nu het positiefsteresultaat van twaalf weken bombarderen genoemd. De Ameri-kaanse luchtmacht zoekt nog verder noordelijk naar bruggendie nog niet in duigen zijn gevallen. Dus schreef de Times gi-steren in een editorial: „It is easy for the US to double or trebleits Air Force in Vietnam; to send three divisions instead of one;to spend two or three or ten dollars on military might in placeof one dollar. If that would solve the Vietnamese problem, the-re would be no need to worry. But it would not. On the con-trary, it would simply lead to further escalation on the otherside, and thus vastly increase the peril.”Las Giovanni’s Room uit. Baldwin beschrijft prachtig Giovanni’sliefdesaffaire, die leidt tot zijn bekering naar homoseksualiteit.Ik heb te doen gehad met David. En dan Giovanni’s schuldge-voelens jegens de „dirty, old queen, Guillaume” die Ameri-kaanse GI’s de koffer in lokte. Baldwin blijft op een specialeboekenplank.Ben vanavond in het Ethel Barrymore Theatre naar The Amen

Corner van James Baldwin gegaan.

27 april 1965Robert McNamara heeft op een persconferentie de schaamte-loze uitspraak gedaan dat „North Vietnamese aggressive ope-rations against South Vietnam have grown progressively more

121 Jack Langguth in The New York Times, 24 april 1965.

94

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 94

flagrant”. Op een vraag antwoordde hij verder: „It is perfectlyapparent that there is no military requirement for the use of nu-clear weapons.”122 Dat moest er ook nog bij komen!

28 april 1965Vloog naar Worcester, Massachusetts, voor een lezing om 14.00uur voor de Woman’s Club. Worcester heeft 200.000 inwo-ners. Er zijn veel scholen en de plaats maakt een Ivy League-indruk. Ik vroeg de presidente van de club waarom ik niet te-gelijkertijd had kunnen spreken voor bijvoorbeeld WorcesterTech. „I guess,” antwoordde ze, „we were thinking of oursel-ves.” Ik had bijna gezegd: „But shouldn’t mother-hens think oftheir ‘piepkuikens’?” Er waren dertig middelbare scholieren onder mijn gehoor, dusik richtte mijn verhaal vooral op hen.Dick Wright maakte een gesprekje over mijn lezing voor WTAG

News. Ruth Philcox schreef een verhaal voor de Evening Ga-

zette. Ze berichtte dat ik in Vietnam had vernomen dat min-stens 250.000 Amerikaanse soldaten nodig waren om de Viet-cong te bestrijden.123 „Oltmans: ‘You can bomb North Viet-nam and say Hanoi is responsable for the Vietcong. But whatare you going to say next? That China is responsable for NorthVietnam waging war? Are you then going to bomb China? Es-calation has no end and offers no solution.’”124

In Manhattan liep ik bij Chet Roman binnen. Hij zat naar eenprogramma met Barbara Streisand te kijken.Laatste nieuws: Amerikaanse mariniers zijn de DominicaanseRepubliek binnengetrokken, want, zo wordt gezegd: „EénCuba is genoeg in dit deel van de wereld.” Volkomen knots.

29 april 1965Het officiële excuus voor het militaire ingrijpen in Santo Do-mingo is dat de daar aanwezige 2000 Amerikanen vooral geengevaar mochten lopen. Er was een soort Dolle-Dinsdagsituatieontstaan, althans volgens de Amerikaanse ambassadeur WilliamBennet. President Juan Bosch was in 1963 afgezet en zijn aan-hangers probeerden nu de macht te herwinnen. Er werden bar-ricades opgeworpen. Er werd geschoten. Een opstand dreigde.Er werd een militaire junta gevormd onder leiding van gene-raal Elias Wessin y Wessin. Maar Washington greep de verwar-ring aan om toe te slaan met 1500 mariniers. De Organization

122 Jack Raymond in The New York Times, 26 april 1965.123 Het zouden er 600.000 worden, maar dat wisten we toen nog niet.124 Ruth Philcox in Evening Gazette, 28 april 1965.

95

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 95

of American States (OAS) werd ingelicht – dat instituut zit na-tuurlijk ook in de zak van Washington – en L.B.J. achtte hetgeoorloofd om, onder het mom dat Juan Bosch een vriend vanFidel Castro was, de macht van de VS in te zetten. Het is eengrof schandaal.„SUKARNO RUNS WILD”, aldus een editorial in de New York Ti-

mes vanmorgen. „President Sukarno of Indonesia is on a ram-page again – which is a normal state of affairs for him.” En datzegt dan de meest gezaghebbende krant in de VS. In het westenweet men altijd precies hoe de wereld eruit moet zien, en watacceptabel is daar, behoort acceptabel te zijn voor de rest van demensheid. Westerse arrogantie is nog altijd gebaseerd op macht– de atoombom en stranden bestormende mariniers. Het zalniet eeuwig zo blijven.Frank Heffern (24), mijn luitenantvriendje, kwam in de latemiddag met een aardbeiencake. Hij droeg een groene slimfit eneen blauw hemd. Ze hangen nu in mijn klerenkast, naast hetgele mantelpakje van Ellen Thomassen. Ik maakte eten. We ble-ven thuis. We lagen tot 02.00 uur in bed te praten. Het oudeliedje: de verhouding met zijn vader was slecht geweest. Hijhad zijn vader altijd een zoen op diens voorhoofd gegevenvoor het slapengaan, tot paps op een dag had gezegd: „Don’tdo that. Men do not kiss. You are not a sissy.” Later zei Frank:„Your intensity sometimes scares me, I do not want to loveyou.” Intussen waren we intiem samen en was zijn bezoek su-per. Hij durft binnen het kamp niets te doen, al gaat hij wel uitmet een bepaalde militair. Hij runt de Officiers Club en is drukmet Army Television.

30 april 1965De Times heeft een kop in vette letters: „US TRIES TO BAR PRO-REDS”. Officieel blijft Washington benadrukken dat „de VS

geen partij kiest tussen de junta en de voormalige aanhangersvan president Juan Bosch”.125 Zo staat het glashard in het be-richt van John Finney, onmiddellijk onder bovengenoemdekop. Wat verlakkerij betreft, they get away with murder, zelfs inde Times. De heldhaftige mariniers hebben intussen al tweescherpschutters doodgeschoten. Om 12.00 uur gaven consul-generaal Welsing en zijn vrouween receptie voor de verjaardag van H.M. de Koningin. Zij deedgewoon, maar hij was een echte BZ-kakfiguur. Welsing las eenspeechje op van papier, echt uit het hart gegrepen. Ik ben dewoorden van het Wilhemus kwijt.

125 John Finney in The New York Times, 30 april 1965.

96

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 96

Hare Majesteit bleek Max Tak te hebben benoemd tot officierin de orde van Oranje-Nassau. De duvel schijt altijd op de ver-keerde hoop. Bernard Person was natuurlijk diep beledigd: Takwel, hij niet. Maar Sjef van den Bogaert probeerde de pil wat tevergulden door mevrouw Person uit te leggen dat een Ameri-kaans staatsburger (wat Person is geworden) niet op Hare Ma-jesteits verjaardag onderscheiden kan worden. Ik probeerde Person over te halen naar de lunch van ambassa-deur J.G. de Beus te gaan, ondanks het feit dat Tak voorzitter isvan de Nederlandse journalistenkring. Maar Persons afkeer vanTak is dermate groot dat hij wegblijft.In de UNO noemde Narendra Singh het jongste Amerikaanseavontuur „gunboat diplomacy”. Hella Pick vertelde dat ze aande Guardian had gemeld dat de US en de USSR hier in het ge-heim hadden afgesproken geen heibel te zullen maken over deDominicaanse Republiek. De Veiligheidsraad sprak dus overde kwestie Rhodesië. „Willem, this is a filthy world!” zei Hel-la.

1 mei 1965Droomde van Frits. Hij was bij me. Zij lichaam was gebruinden aantrekkelijk. In mijn droom was ik onaardig tegen mijnouders. Ik moet daar straks goed op letten in Huis ter Heide.De Times meldt dat een Amerikaanse marinier in Santo Do-mingo is gedood. Twaalf raakten er gewond. Via WQXR hoor-de ik zojuist dat vijf mariniers werden gedood. Dit volk raakteraan gewend dit soort berichten te krijgen. Uit Vietnam ko-men dagelijks dodenlijsten.Intussen roept de Sovjet-Unie toch de Veiligheidsraad bijeenom te praten over de invasie van de Dominicaanse Republiek.Hella Pick heeft dus een verkeerd bericht aan de Guardian door-gegeven.

2 mei 1965Nikolai Fedorenko, de sovjetambassadeur, heeft inderdaad omeen bijeenkomst van de Veiligheidsraad gevraagd. Inmiddelszijn nu ook eenheden van de 82th Airborn Division (para’s) inSanto Domingo aangekomen.

3 mei 1965H.A. Lunshof is afgetreden als hoofdredacteur van Elseviers

Weekblad. Op 24 april zwaaide hij, in een onzinnig artikel metals titel „STERKE STAATKUNDE”, L.B.J. nog alle mogelijke loftoe voor diens beleid in Vietnam. Wel vreemd dat W.G.N. de

97

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 97

Keizer, die zich al in Nice had teruggetrokken, weer uit demottenballen is gehaald.Prins Norodom Sihanouk heeft aangekondigd dat Cambodjade diplomatieke betrekkingen met Washington heeft verbroken.Pnom Penh gaat nog een stap verder dan Jakarta. Op 28 aprilhadden toestellen van de Zuid-Vietnamese luchtmacht eengrensdorp in Cambodja gebombardeerd. Een jongen van der-tien jaar was daarbij omgekomen. Is dat een zo drastische stapwaard?126 Intussen zijn 3.500 parachutisten van de 173rd Air-born Brigade in Saigon aangekomen.L.B.J. heeft in een televisietoespraak zonder omhaal gezegd datde opstand in Santo Domingo acht dagen geleden als een spon-tane opstand uitbrak, maar al spoedig door een bende commu-nistische samenzweerders werd overgenomen. Hoe weet hijdat zo zeker? De voormalige president Juan Bosch verklaardetegenover de Times: „If President Johnson says so, then maybe Ihave been mistaken all my life. How is it possible for the Com-munists to make a revolution with democratic soldiers and de-mocratic people?” Bosch zei verder dat de revolte was geslaagdtot het moment dat L.B.J. met zijn mariniers ingreep. Nu washet de verantwoordelijkheid van Washington geworden om dedemocratie terug te brengen in de Dominicaanse Republiek.Help het je geloven! Washington steunt a priori militaire jun-ta’s, en dus ook hier.In de ochtend arriveerde ik in de UNO en zou er de hele dag blij-ven. De kwestie Rhodesië werd eerst behandeld, om delega-ties de gelegenheid te geven zich verder voor te bereiden op deDominicaanse kwestie voor de middag en avond. Ik maaktetwaalf pagina’s notities in mijn dagboek.127 Vadim Dubobnikvan Radio Moscow zei me: „Nu begin ik te geloven dat L.B.J.inderdaad achter de moord op J.F.K. heeft gezeten.” Hella Pick zei: „The Americans will have no friends left in theworld.” Max Beer van de Neue Zürcher merkte op: „All this was arran-ged by Unesco. Now the world knows where Saigon and San-to Domingo are.” Ontmoette een Franse journalist, Michel Bernard. Een plezie-rige, serieuze, aantrekkelijke jongeman, prachtige ogen. Hij zeizich thans af te vragen „si monsieur Johnson est un criminel”.Kwam laat thuis. Er wachtten twee lieve brieven van mijn ou-ders. Ook een briefje van prins Aschwin Lippe.128

126 Seymour Topping in The New York Times, 3 mei 1965.127 Onmogelijk de beschrijvingen hier geheel op te nemen.128 Zie brief d.d. 29 april 1965, bijlage 4.

98

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 98

4 mei 1965Mevrouw Ladybird Johnson heeft op het Witte Huis mijnoude Yale-vriend Thornton Wilder129 de medaille voor litera-tuur van het National Book Committee overhandigd. Wat zouik die man graag nog eens spreken. In 1949, op een reis naarAmsterdam, bezocht hij op mijn verzoek mijn moeder.Walter Lippmann zegt de interventie in Santo Domingo opzichzelf in overeenstemming te vinden met ouderwetse enklassieke diplomatieke opvattingen. De opvattingen van super-machten die hun invloedssferen hebben. L.B.J. wilde niet hetrisico lopen van Cubaans gedonder binnen zijn grenzen. Maardan moet Washington, na ingegrepen te hebben, nu ook mee-werken om bijvoorbeeld Juan Bosch weer in het zadel te hel-pen en de rust te herstellen. Lippmann: „We must start fromthe basic fact, that what we have done is literally forbidden byArticle 15 of the Charter of the OAS. No state or group of stateshas the right to intervene, directly or indirectly, for any reasonwhatever, in the internal or external affairs of any other state.”Hoe zal ambassadeur Adlai Stevenson er zich in de Veiligheids-raad uit kletsen? Van de CIA-inval op Cuba in 1961 wist hij im-mers ook eerst niets? Nu zenden ze 8000 tot 12.000 mariniers– niemand kent het aantal precies – naar een buurland als warehet de gewoonste zaak van de wereld. „Shall we defend andjustify ourselves”, aldus Lippmann, „on the department, ap-pointed to stop Communism everywhere?’130 Wie zegt dat hetwaar is dat er in Santo Domingo een Castro-regime dreigde?Was dit slechts het voorwendsel dat Washington gebruikte omde actie te rechtvaardigen?Sovjetambassadeur Nikolai Fedorenko noemde de OAS „hetAmerikaanse ministerie van Koloniën”. Ik zie het helaas ookzo. Tegen Stevenson riep Fedorenko uit: „You are behavinglike a blind man who lost his stick. By what provision of theCharter of the UNO did the United States intervene in SantoDomingo?” Hoe diep zijn we gezakt dat nu uitgerekend deUSSR moet optreden als de beschermheer van het Handvest?Fedorenko zei dat er reeds 18.000 Amerikaanse soldaten in deDominicaanse Republiek waren, beschermd door 24 oorlogs-schepen. „Stevenson talked himself into saying, just now, thatthe US did not even commit aggression. If the Dominican pe-ople were stronger, they would repel your aggression, but theyhave not yet gotten on their feet. You don’t even know who

129 Zie Memoires 1925-1953.130 Walter Lippmann in The New York Times, 4 mei 1965.

99

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 99

you are protecting in Santo Domingo. You are exposing your-self for the whole world”, aldus ambassadeur Fedorenko.Kwam laat thuis, misselijk van alles wat ik vandaag heb gezienen gehoord.

5 mei 1965De Times begint alweer goed. L.B.J. heeft het Congres 700miljoen dollar meer gevraagd voor de oorlog in Vietnam. Erwaren reeds 152 helikopters en 43 gevechtsvliegtuigen verlo-ren gegaan, en die dienden snel te worden vervangen.131

In Santa Domingo is het tot straatgevechten gekomen. Er zou-den nu zes mariniers zijn gesneuveld en 49 gewond. Intussenheeft kolonel Francisco Caamano Deno zichzelf uitgeroepentot de grondwettelijke president van het land.132

De post bracht een briefje van mevrouw Marguerite Oswald.Ze bedankte me voor de pagina die ik haar had toegezondenuit de Delftse Courant van 24 april 1965, waarin ik mijn ge-sprekken met haar had samengevat.

Ik had haar eens gezegd dat Indische families nooit met „me-neer” of „mevrouw” werkten, maar na een gegeven tijd over„oom” en „tante” spraken. Ze vroeg hoe je „tante” schreef enwist het dus nog.Om 15.00 uur volgde ik opnieuw de debatten in de Veilig-heidsraad. In de avond zei Max Beer133 tegen me: „Wat zichhier afspeelt is zo fantastisch, mijn redacteuren zullen me nietgeloven wanneer ze mijn telegrammen krijgen.” Het was danook een walgelijke vertoning van de Amerikanen. Ze wrongenzich in allerlei bochten om hun wilde acties recht te praten.

131 Charles Mohr in The New York Times, 4 mei 1965.132 Peter Kihss in The New York Times, 4 mei 1965.133 Correspondent van de Neue Zürcher Zeitung.

100

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 100

6 mei 1965Een aardige brief van Earl Silbar. De demonstratie tegen de oor-log in Vietnam in Washington had alle verwachtingen over-troffen, omdat ook „little backwater colleges” hadden meege-daan. Hij zit nu in een plaatselijk comité in Chicago dat protes-ten tegen de oorlog in Azië organiseert. „A simple deal this isnot – after all, we middleclass amateurs have to bumble intothings!” Hij eindigde met: „Personally, I am more stable thanbefore I left for Washington, somewhat more comfortable withmyself and assured. Somewhat attributable – I assume – to thefact of our friendship.”Om 10.00 uur woonde ik in Conference Room 3 van de UNO

een persconferentie bij van de minister van Buitenlandse Za-ken van Haïti, René Chalmers. Volgens Chalmers was de op-stand in Santo Domingo wel degelijk een Cubaanse affaire. Hijverdacht Juan Bosch van communistische sympathieën. Haïtibetreurde de landing van de mariniers, maar Washington haddat tenslotte uit onzelfzuchtige en humanitaire motieven ge-daan. Ik vroeg de minister om met hardere argumenten aan tetonen dat Juan Bosch een sympathisant van het communismewas. Chalmers kletste lang en in cirkels. Daarop vroeg ik: „Sir,do you want us, who are mostly above 21 years old, to believethat the sending of 19.000 marines is not a military action andnot a punitive intervention?” De minister antwoordde: „I am not aware that the US marineskill Dominicans, arrest them and all the rest.”Ik ging door: „What will you do, Mr Minister, if Cuba sendsan invasion force to clean out Haiti? For whom will you votethen?” Hij antwoordde dat de vraag of een communistische invasievan Cuba ophanden was, nu niet aan de orde was. Een Joego-slavische journalist vroeg hem toen of hij wist dat generaalCharles de Gaulle de onmiddellijke terugtrekking van Ameri-kaanse mariniers had geëist. Daar had hij geen antwoord op.De Amerikaanse delegatie had Chalmers gewoon naar vorengeschoven om het voor Washington op te nemen.Om 13.00 uur lunch in de Overseas Press Club met ambassa-deur J.G. de Beus. In de hal beneden was te horen hoe Max Takop de eerste verdieping tekeerging. De Beus was van meningdat wanneer een communistische interventie in Santo Domin-go bewezen zou kunnen worden, de Amerikaanse interventiegerechtvaardigd was. Ik dacht: niet verder vragen, want wekrijgen meteen keet en met De Beus hebben we eindelijk eenseen aardige man op deze post.

101

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 101

Max Tak herdacht de dood van collega Robert Kiek van De

Telegraaf, en wijdde uit over diens „eerlijkheid en onkreuk-baarheid”. Het speet me, maar ik kon dat niet ongecorrigeerdlaten passeren. Ik bracht naar voren dat Kiek mij in 1961 op devoorpagina van zijn krant had afgeschilderd als een handlangervan Fidel Castro. Ook had hij toen voorspeld dat ik vanwegemijn Cubaanse contacten uit de VS zou worden gesmeten. Takmompelde iets over dat Kiek zich die keer had vergist, maar degezichten van de aanwezigen rond de lunchtafel betrokken.Tak lanceerde een tegenaanval en vroeg waarom ik WillebrordNieuwenhuis had geschreven dat ik hem, Tak, niet vertrouw-de. Ik antwoordde: „Dat doe ik ook niet, en vraagt u zichzelfmaar eens af waarom niet, maar laat dit verder vooral niet tussenons staan, meneer Tak.” Nieuwenhuis voegde me later toe: „Je moet ons niet zulkescherpe briefjes schrijven!”„Ik heb in de afgelopen jaren nogal wat van jullie, heren colle-ga’s, ondervonden”, zei ik.„Ja, maar net toen iedereen over Robert Kiek zat te jeremiërenkraakte jij die man pats-boem af. Je trapt al die oude mannetjestegen de schenen.”„Wanneer ze mij met rust hadden gelaten zou mijn houding nuook anders zijn geweest. Ik minacht het hele stel, onthou dat,Willebrord.” Later zei Person: „Begrijp je nu waarom ik daar niet kom?Niemand in die fameuze groep durft zijn bek open te doen.Het is precies dezelfde zuilentroep als in Nederland. Geen en-kele club buitenlandse journalisten in New York heeft een ei-gen groep, behalve wij.”In de metro las ik het nieuws. Het Huis van Afgevaardigdennam met 408 tegen 7 het voorstel aan om L.B.J. zijn 700 miljoente geven voor meer knokken in Vietnam.134 Ik kan er met mijnverstand niet bij hoe Amerikaanse wetgevers denken en doen,of hoe ze omspringen met hun jongeren, de „bloem der natie”. In Santo Domingo is een bestand getekend, maar overal in destraten werd er nog vrolijk op los geschoten. Twee Amerikaan-se para’s en twee mariniers raakten alsnog gewond. „The Uni-ted States is not omnipotent, but President Johnson talks as if itwere”, aldus het editorial in de New York Times van vandaag.Opnieuw hamert de meest gezaghebbende krant van de VS opeen spoedige terugtrekking uit de Dominicaanse Republiek.

134 John Morris in The New York Times, 5 mei 1965.

102

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 102

7 mei 1965Om 15.00 uur was ik in de UNO om te luisteren naar wat am-bassadeur De Beus in het debat over de Dominicaanse Repu-bliek zou hebben te zeggen. Ik dank de hemel geen Neder-landse diplomaat te zijn, want De Beus sprak nota bene de Ne-derlandse waardering uit voor het humanitaire aspect van deAmerikaanse operatie in Santo Domingo, „which led to the sa-ving of many lives, including a number of Dutch nationals”.De man praatte onzin, in opdracht van Luns. Hoeveel dodenzijn er niet al gevallen als gevolg van die bespottelijke invasie,met die overkill van 19.000 mariniers! Ik zei tegen paladijn Sjefvan den Bogaert recht voor zijn raap dat ik de speech van zijnchef „plain bullshit” vond. Zelfs Ivoorkust veroordeelt de Ame-rikaanse invasie, waarom kan Den Haag niet gewoon eerlijkzijn? Gelukkig redde Charles de Gaulle de eer van West-Euro-pa door het Amerikaanse gedrag tout court te veroordelen.135

Gisteren zag ik in de Journal American een bericht met de kop „SEC-RET ROMANCE FOR BEATRIX?” Ik dacht: het gebruikelijke ver-dichtsel. De avond van 5 mei 1965 had de RVD namens koninginen prins nog bekendgemaakt dat geruchten over een ophandenzijnde verloving van dochter Beatrix voorbarig waren. Toen bleekdat de fotograaf John de Rooy al op 1 mei 1965 een serie foto’shad genomen van Beatrix, wandelend met een onbekende heerin het park van kasteel Drakensteyn in Lage Vuursche. De Rooymoet maandenlang met zijn telelenzen op de loer hebben gelegen.Die zaterdagochtend liep hij achteloos op het terrein van jonkheerFreddy Bosch van Drakensteyn toen hij werd verrast door eenwegvluchtende ree, gevolgd door een hond. Plots kwam Beatrixte voorschijn. Ze riep: „Joris, Joris!” en had aan haar arm een on-bekende man. De Rooij begon zijn plaatjes te schieten en pro-beerde, neem ik aan, zijn opnamen ergens in Nederland te slijten.Maar schijterig als ze hier zijn durfde niemand ze te publiceren,dus verschenen de eerste vier foto’s in de Daily Express in Londen.Prompt, zich verschuilend achter de Britse tabloid, drukte hetNieuws van de Dag (onderdeel van De Telegraaf) de eerste foto inNederland af. Toen hadden we de poppen pas goed aan het dan-sen! De onbekende man werd in Bonn herkend, en vrienden vanhem identificeerden hem als de diplomaat Claus von Amsberg.Deze werd dus meteen door journalisten aan zijn jasje getrokken,en hij antwoordde laconiek: „Dat ik wel eens samen met prinses

135 Drew Middleton in The New York Times, 6 mei 1965.

103

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 103

Beatrix op een foto sta is helemaal geen wonder. Prinses Beatrixen ik zijn al een hele tijd goede bekenden.”136

Vandaag 7 mei 1965 verscheen ook De Telegraaf zelf met alle de-tails. De New York Times van de dag daarop meldde dat eenwoordvoerder van het Nederlandse hof had bevestigd dat er eenromance was tussen Beatrix (27) en Claus von Amsberg (39), maardat er nog niet van een verloving kon worden gesproken.

8 mei 1965 Life meldt nu wat Marguerite Oswald me enige tijd geleden alvertelde: dat William Manchester in opdracht van de familieKennedy een boek schrijft over de toedracht van de moord inDallas. Hij heeft reeds duizend interviews afgenomen.137 Datzou erop kunnen wijzen dat ook de Kennedy’s twijfelen aanhet zogenaamde Warren Report.

9 mei 1965Juan Bosch, de voormalige Dominicaanse president, heeft ge-zegd dat de Amerikaanse invasie het communisme in zijn landjuist bevordert in plaats van tegengaat.138 De man heeft natuur-lijk volkomen gelijk. Eindelijk heeft Robert Kennedy zijn mond opengedaan enzich kritisch opgesteld jegens de invasie in Santo Domingo. Enpremier Eisaky Sato van Japan heeft meegedeeld dat Washing-ton de verzekering heeft gegeven noch Hanoi te zullen bom-barderen noch Noord-Vietnam te zullen binnentrekken.139 Datmoest er nog bij komen.Vladimir Horowitz (60) heeft voor het eerst in twaalf jaar weeropgetreden. Hij speelde in Carnegie Hall Bach-Busoni, Schu-mann, Scriabin en Chopin. Harold Schönberg schreef: „It waslike old times. The audience listened as though hypnotized.”

10 mei 1965De Tweede Wereldoorlog begon 25 jaar geleden. Ongeloof-lijk. Het lijkt verschrikkelijk lang geleden. Ik was vijftien.Om 18.00 uur woonde ik de receptie bij van ambassadeur Ni-kolai Fedorenko van de Sovjet-Unie.

11 mei 1965Was om 10.00 uur in de Veiligheidsraad van de UNO. Sjef van

136 De Telegraaf, 7 mei 1965.137 Life Magazine, 7 mei 1965.138 Homer Bigart in The New York Times, 7 mei 1965.139 John Morris in The New York Times, 7 mei 1965.

104

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 104

den Bogaert liep al gewichtig te doen tussen de afgevaardigden.Max Beer van de Neue Zürcher zei tegen me: „Na deze perfor-mance is Adlai Stevenson geen egg head meer, maar eenscrambled egg, un oeuf bouillé.” Fedorenko en De Beusschudden handen. Ik sla de kranten open. Alleen maar ellende en verlieslijsten vanmensen. In Newsweek zie ik de kop „The Dead Samaritan”,met daarbij een kleurenfoto van een dode marinier. Wanneerik naar zo’n opname uit de oorlog kijk, dan zie ik in het slacht-offer een onbekende vriend, een zoon van iemand, een gelief-de, een leven dat op misdadige wijze nodeloos verloren ging.Ik begrijp niet hoe een president, Congresleden, ministers, ge-neraals, de kletskousen hier in de UNO, hoe de besluitvormershet verwerken om al deze doden op hun geweten te hebben. Ik lees dat driehonderd Zuid-Vietnamese militairen zijn ge-sneuveld in gevechten met de Vietcong. Hun bloed is dat vanbroeders, van een en dezelfde natie.Uruguay legt een resolutie bij de Veiligheidsraad op tafel. Datwordt niets, want veel landen willen een veroordeling horenvan de Amerikaanse invasie, vooral natuurlijk de USSR. Ambas-sadeur Fedorenko trekt weer behoorlijk van leer. „De Ameri-kanen”, aldus Fedorenko, „benoemen en zenden hun bood-schappenjongens en slaafse volgelingen naar huis in Santo Do-mingo alsof ze op eigen terrein bezig zijn. Generaal Wessin yWessin heeft blijkbaar geweigerd om harakiri te plegen, en nuzitten ze in zak en as.” Fedorenko spreekt al over 30.000 Ame-rikanen in de Dominicaanse Republiek. Het worden er steedsmeer. En wanneer je de zaal van de Veiligheidsraad rondkijkt,ontkom je niet aan de conclusie dat het een stel suckers bij el-kaar zijn die hun smerige machtsspelletjes spelen. Er is geenhaan die ernaar kraait! De buitenwereld heeft geen idee wathier gebeurt en het zal ze een zorg zijn. Fedorenko citeert natuurlijk Tito, die van de week in Belgradoheeft gezegd geen verschil te zien tussen het optreden van denazi’s twintig jaar geleden en de Amerikanen nu. Fedorenkooverdrijft rustig verder. „The world”, zegt hij, „finds itself onthe brink of catastrophy. The Americans, moved by hysteria,can only impose their cherished democracy with bayonets.They are now overextending themselves.” Ik werd er onpasse-lijk van en ging met Mora Henskens van het VN-secretariaateen kopje koffie drinken. Ze begint op Hella Pick te lijken enlanceert hints of marriage.12.45 uur. Ambassadeur Adlai Stevenson beantwoordt de langetirades van Fedorenko en beschuldigt de Rus van „gross distor-

105

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 105

tions and falseties”. Hij herhaalt het refrein dat de VS naar San-to Domingo gingen om humanitaire redenen. Ik dacht: man,hoe krijg je het door je keel? Stevenson: „As to the question ofintervention, the Soviet delegate is no doubt an expert in theopen use of intervention. It certainly is no myth, no rhetoricaldream, that hundreds of thousands of refugees stream from theEast to the West, which the Soviets ironically call the march ofhistory.” Stevenson denkt ook dat de ruwe stalinistische bena-dering van Fedorenko de zaak van het Dominicaanse volk nietten goede zal komen, vooral wanneer het erom gaat dat de Do-minicanen een eigen vrije keuze zullen kunnen maken.140

12 mei 1965Droomde van Beatrix. We waren samen en de hemel mag we-ten wat er allemaal gebeurde en werd gezegd.Lunchte met vrienden van broer Theo uit Rhodesië, en wasom 15.30 uur weer in de Veiligheidsraad aanwezig. Opnieuwvan hetzelfde laken een pak.

13 mei 1965 De OAS-bemiddeling in Santo Domingo is begonnen, metenerzijds de patriotten van kolonel Franciso Caamano Deno,die pro-Juan Bosch zijn, en anderzijds het hoofd van de huidi-ge junta, generaal Antonio Imbert Barreras. Ook monseigneurEmanuele Clarizio, de pauselijke nuntius, bemoeit zich er-mee.141 Een lichtpuntje?

13 mei 1965Met Braniff International naar Dallas, Texas. Stewardessensjouwen en sjouwen, en de vliegtuigen worden groter en gro-ter. Een van de stewardessen heeft een pips gezicht, waterigeblauwe ogen, blond haar, en ze doet niet anders dan glimla-chen, tegen iedereen, zoals het moet. Maar ergens vind ik haarzielig, want ik zie veel verdriet in haar.„Chacun n’est devenu tout à fait soi-même que le jour où sesparents sont morts.”142 Misschien is het waar dat we altijd pasecht beginnen na te denken wanneer het te laat is. Ik heb er be-hoefte aan om waardevolle gedachten te lezen, met dat journa-listieke bedrijf dag in dag uit. Vanmiddag was er weer een Veiligheidsraad. Max Beer zei gi-

140 De bijbehorende UNO-documenten bevinden zich in mijn dagboek.141 Tad Szulc in The New York Times, 12 mei 1965.142 Carnets, Henry de Montherlant, Gallimard (1957), page 274.

106

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 106

steren: „At last the Security Council has found itself a clear caseof aggression, fitting its size, to which it can measure up.”Reisde door naar Fort Worth, waar ik om 19.30 uur een lezingmoest geven voor de Texas Christian University in het theaterEd Landreth Hall. Vier studentes en Bob X. kwamen me om18.00 uur in het Texas Hotel halen. We dineerden samen – fo-rel – en troffen in het theater maar dertig studenten plus eenoude heer met een bandopnameapparaat. Ik stelde voor om ineen collegezaal te praten. Dat duurde twee uur. In een pannen-koekenhuis zetten we het gesprek nog eens twee uur voort. Een jongen liet zich ontvallen vrijwillig dienst te gaan nemen bijde mariniers. Zijn vader was diplomaat in Oslo. Ik schakel danover op de gedachte: het zal je kind zijn. Ik hield dus een tiradetegen het plan. Of ik het dan geen patriottische daad vond inhet leger te dienen? „Zeker,” zei, ik „op het eerste gezicht zeker. Toch denk ik datje onderscheid moet maken tussen Japan, dat de Amerikaansevloot aanviel in Pearl Harbor, en de huidige krankzinnige ko-loniale oorlog, die politiek Washington zich in Vietnam heeftaangemeten uit onverstand en wanbegrip. Wat nu in Saigon ge-beurt is geen van jullie levens waard. Jullie willen vrijwilligdienst nemen omdat je gewoon niet weet waar je aan begint.”Keerde tegen middernacht in het hotel terug en telefoneerdetoen nog een uur lang met mevrouw Marguerite Oswald. Erkwam geen direct nieuws uit. Ze blijft vasthouden aan de over-tuiging dat „eens” bewezen zal worden dat Lee Harvey Os-wald onschuldig was aan de moord op J.F.K. „Hij is gebruikten op alle mogelijke manieren in een kwaad daglicht gesteld omde mensen maar te doen geloven dat hij het is geweest, om er-vanaf te zijn. En ik was natuurlijk de overheersende moeder,die even abnormaal was als hij, om het verhaal rond te breiendat de schuld bij ons zou hebben gelegen.”

14 mei 1965Fort Worth, Texas

Jim Baird, een student van gisteravond, en een vriendin redenme naar Love Field in Dallas. Jim gaf me een brief. Hij zetteeerst uiteen waarom hij journalistiek als studierichting had ge-kozen. Hij probeerde uit te leggen dat hij er tot dusverre nietin was geslaagd zijn innerlijke leven te verbinden met zijn doeljournalist te worden, en hij schreef over „those different polesof emotion”. Toen, schreef hij, „I saw and experienced a jour-nalist. You and I perhaps didn’t speak directly, but throughoutyour lecture I felt communication. (…) I wanted you to know

107

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 107

that I am egocentric enough to believe that the entire cost ofbringing you to our campus was worth this one night of transi-tion in me.143 I want to thank you, for myself and for every 20-year-old beginner in life. Thank you for sharing your life withus. Thank you for the eye-openers ans sensitivity that allowsthose of us who met you for a brief moment to understandmore about the search for what life is all about. Jim Baird.”

Met American Airlines naar New York. „Tout ce que nousdonnons nous manquera un jour.”144

Thuis vond ik een brief van Anneke Verrips. Ze woont nu metde jongens in Utrecht, de villa in Huis ter Heide staat te koop.Ze weet nog absoluut niet waar ze aan toe is. Wat zou ik voorhaar kunnen doen? Ook zij was geschokt dat Paul Rijkens was overleden. Die manhad zijn vroegere amice reeds lang rücksichtslos laten zakken.Het verbaast me dat nooit eerder iemand Rijkens in zijn blootjeheeft gezet om te laten zien wat voor man hij in werkelijkheidwas. De familie Verrips kan daarover meepraten.Peking heeft een tweede atoombom tot ontploffing gebracht.Vooral India is bezorgd over deze ontwikkeling.Was om 15.00 uur in de Veiligheidsraad. De Sovjets en de Cu-banen zijn altijd precies op tijd. Nu ging het erom of vertegen-woordigers van oud-president Juan Bosch door de Veiligheids-raad gehoord zouden moeten worden.Vervolgens woonde ik de jaarvergadering van de groep Neder-landse journalisten bij. Aanwezig waren slechts Max Tak, NolVas Dias, Willebrord Nieuwenhuis, en Antoon van Zuilen, diemij onbekend was. Er was 76 dollar in kas en er zou het ko-mende seizoen 176 dollar in kunnen zitten. Daarna volgde eendiscussie over de vraag of een ex-Nederlander, nu Amerikaansburger (Bernard Person) voorzitter zou kunnen zijn. Voorzitterwas nog steeds Vas Dias, die hierover een motie indiende. Ikvond het onzin en zag niet in waarom Person geen voorzitterzou kunnen worden. Maar Nieuwenhuis haalde me over omniet tegen te stemmen. Vervolgens las Max Tak de notulenvoor, waarin in verkapte termen stond dat er moeilijkheden wa-ren geweest rond mijn lidmaatschap. Hij zei ook dat er brievenover mij waren binnengekomen die men liever niet had ont-vangen en nog minder had willen bewaren. Willebrord Nieu-wenhuis kondigde aan iets anders te doen te hebben, en hij

143 Dat hij over die kosten sprak, kwam doordat ik had gezegd dat er 450 dollar voormijn lezing was betaald en dat dertig aanwezigen daarom te weinig was.

144 Carnets, De Montherlant, idem, page 268.

108

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 108

vertrok. Daarop voer Nol Vas Dias tegen mij uit: waarom ikeen brief had geschreven dat ik de groep niet vertrouwde en de(toenmalige) voorzitter Max Tak al helemaal niet. Hij steldevoor dat ik een nieuwe brief zou schrijven en mijn woordenterugnam. Daar hoefde ik niet lang over na te denken. Ze vroegen erom,dus zei ik hun in het gezicht: „Hoe willen jullie dat ik je ver-trouw wanneer er alles aan gedaan is om mij buiten deze groepte houden? Waar zie je me voor aan? En nadat ik in november1964 was toegelaten ondervond ik in de kwestie met Het Pa-

rool weer geïntrigeer van meneer Tak.” En, me richtend totNol Vas Dias: „Don’t lecture me on ‘fatsoen’ meneer, denk ermaar aan, geboorte is niet te koop!” Hij zweeg en mompeldeeerst dat de kwesties Tak en Het Parool hier niets mee te makenhadden. Toen zei Vas Dias: „Het is maar goed, meneer Olt-mans, dat u uw brief in deze vorm heeft geschreven en niet nogonfatsoenlijker, want dan had het voor u gevaarlijker kunnenworden.” Hij stond op, riep nog „Psychopaat!” naar me, enverdween. Zo zijn de manieren in het Hollandse. Er wordt nuoverwogen de kwestie van mijn gewraakte brief in het NJK-be-stuur te brengen.Ik ging vervolgens naar Circle of Love van Jean Anouilh.

15 mei 1965Vanwege het prachtige weer treinde ik naar Long Beach, LongIsland, maar het strand was nota bene afgesloten. Geen gebruikvan het strand voor 25 juni. „Violaters are liable to arrest.”Who’s beach is this anyway? Behoort het strand aan een stel bele-gen gemeenteraadsleden of aan honderden jongens en meisjesdie op het strand willen ravotten? De Playboy-mode viert hierhoogtij, met als laatste rage de Madras-shirts en -shorts. Er rijdteen politiejeep over het strand maar ze laten ons, overtreders,ongemoeid.De Times legt de vinger op de zere plek. „Two weeks after thefirst American troop landings in Santo Domingo,” aldus TadSzulc, de verslaggever ter plaatse, „the United States is facing asurge of anti-American sentiment here. Virtually, no such hos-tility existed here before the landings. Communist elements inthe rebel movement of colonel Caamano Deno have withdrawnfrom conspicious positions, apparently on the theory that theUS is effectively doing their work for them.”145 Eine alte Ge-

schichte, aber immer wieder neu. Ze leren het in Washington nooit.

145 Tad Szulc in The New York Times, 14 mei 1965.

109

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 109

16 mei 1965Dr. H.J. van Mook is overleden. Hoeveel geheimen neemtzo’n man, die als gouverneur en generaal zo’n belangrijke rolin Indië speelde, mee in zijn graf?Ben op het strand. De vogels komen terug. Een formatie een-den, twee waren achter geraakt. Wachten die dieren op zuide-lijke winden? Zijn ze niet rijkelijk laat?De radio meldt dat er een ramp heeft plaatsgehad op de Ameri-kaanse basis van Bien Hoa. Tientallen Amerikanen zijn omge-komen. In Washington is bekendgemaakt dat om „operatione-le redenen” de bombardementen op Noord-Vietnam tijdelijkzijn stopgezet.146 Ik geloof geen woord meer van wat uit Sai-gon komt.Santo vierde zijn verjaardag en zei tegen me dat hij zijn vader,die nu 68 is, nog niet had verteld dat hij met Marguerita was ge-trouwd. Hij weet natuurlijk maar al te goed dat zijn familie er-tegen is. Maar zijn vader verlangt ernaar hem te zien. Ik kan mezo’n situatie met mijn ouders helemaal niet voorstellen.Tieneke Kilian lijkt nu meer aan me gewend. Ze wandelt nuook zonder Loet binnen en lijkt relaxed. Ze schijnt eindelijk tebegrijpen dat er van mijn kant, ook al geef ik zeer veel omhem, niet het minste gevaar dreigt. Al zouden Loet en ik elkaarzelfs nooit meer zien of spreken, dan zal hij onze relatie altijd metzich meedragen en, denk ik, op een bepaalde manier met af-fectie bewaren, in een geheim vakje van zijn binnenkamer. Datis voldoende.

17 mei 1965Frits meldt dat hij in Den Haag is verhuisd naar een hofje, Omen Bij 48. Het gaat prima met hem. Nog één theorie-examenen hij is van zijn school af. Ook Hans Hoyer schrijft, een ellen-lange brief uit dienst. Hij was met tanks op oefening geweestin Bergen-Hohne, nabij Hamburg. Hij voelt zich in zijn mili-taire uniform nog steeds als in een dwangbuis. Hij droomt er-van weer vrij te zijn, en naar Zweden – en naar mij – te liften.Zo ontmoette ik hem twee jaar geleden, bij Oude Rijn, in zijnLederhosen.

Het is inderdaad verschrikkelijk wat er in Bien Hoa is gebeurd.Er werden 26 Amerikaanse militairen en vier Zuid-Vietname-zen gedood, terwijl 102 personen gewond raakten, waaronder95 Amerikanen. Er stonden 22 toestellen, met bommen gela-den, gereed om op te stijgen, waaronder tien B-57-straalbom-

146 Max Frankel in The New York Times, 15 mei 1965.

110

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 110

menwerpers. De hele zaak is de lucht in gevlogen, „like a stringof giant firecrackers” schreef de Herald Tribune vanmorgen. Endan zegt het Amerikaanse opperbevel glashard dat er geen sa-botage van de Vietcong in het spel was. Ik kan toch niet andersdan tegen Jim Baird in Forth Worth zeggen: „Ga in hemels-naam niet als vrijwilliger!’Sol Sanders van US News & World Report is naar Jakarta gereisden meldt: „ANOTHER BIG COUNTRY ABOUT TO GO TO THE

REDS”. Meneer Sanders begint zijn reportage met: „MostAmericans here believe that Indonesia is now quietly but rapid-ly slipping into militant Communism.” Sukarno zou zich vol-gens hem in een anti-Amerikaanse campagne volledig achterde PKI hebben opgesteld. Niemand weet, zegt Sanders, ofBungkarno dit opzettelijk en bewust doet of dat hij de greepheeft verloren. „Sukarno has something grandiose in mind. Hehas appointed himself leader of the campaign to expell all Wes-tern influence from Southeast Asia – in fact from all Asia andAfrica. He even seeks allies in Latin America against the UnitedStates.”147 Volgens Sanders heerst er in Jakarta een stemmingvan grootheidswaanzin. Met wie je ook spreekt, iedereen ver-gelijkt Bungkarno met Hitler en Mussolini.

Ik kan niet overzien met wie Sanders in 1965 in Indonesië con-tacten had. Zelf refereert hij herhaaldelijk aan „Amerikanen”. Ikkende Sukarno tot 1965 vrij goed en over een periode van tienjaar. Alleen iemand die hem in het geheel niet kent en absoluutniet op de hoogte was, was in staat te schrijven dat Bungkarno meteen nazi-dictator te vergelijken viel. Bovendien zou ik presidentSukarno in 1966, een jaar na Sanders, een aantal weken meema-ken. Dikwijls onder vier ogen of samen met mevrouw Hartini Su-karno. Als ooggetuige, en uit de eerste hand, kan en moet ik deschandalige onzin van Sol Sanders met klem tegenspreken.Intussen ben ik ervan overtuigd dat Sanders’ artikel niet alleen depublieke opinie in de VS, maar ook de verantwoordelijke politicien decision makers in de CIA en elders steeds meer beïnvloedde. Menging er steeds meer van uit dat Indonesië en Bungkarno bezig wa-ren zich bij Peking aan te sluiten. Amerikanen werden verblinddoor hun eigen rode obsessie.

18 mei 1965 Ear Silbar schrijft: „The evolution of US policy towards the na-ked use of force to defend what are primarily imperialist inte-

147 Sukarno was in Bandung sedert 1955 bezig Afro-Aziatische landen bij elkaar tebrengen in een blok van niet-gebonden landen.

111

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 111

rests, is not without its repercussions here in the States.” Erwordt een nieuwe demonstratie gehouden, op 21 mei in Chi-cago. Hij voelt zich „frustrated, perhaps even brutalized” doorwat de VS in Congo, Santo Domingo en Saigon uitvreet. „Iwon’t be in New York before you depart to Holland. So, jet’embrasse et je dis: bon voyage. Au revoir Willem. Mes ami-tiés.” Ik ben blij met zijn brieven en met deze reactie, want weraakten tenslotte verwikkeld in zijn eerste experiment met eenandere man, en dat zou zijn gevolgen kunnen hebben gehad. L.B.J. heeft McGeorge Bundy in het geheim naar Santo Do-mingo gezonden. Er schijnt een oplossing in de maak te zijn.Een voormalige minister van Landbouw van president JuanBosch, de zakenman Antonio Guzman (54), zou tot december1966 als president van de Dominicaanse Republiek gaan optre-den.

19 mei 1965De bombardementspauze is na zes dagen al weer voorbij. Pre-sident Johnson heeft blijkbaar gedacht dat Ho Chi Minh opzijn knieën om vrede zou komen smeken als hij zich een kleineweek koest zou houden. Toestellen van het vliegdekschip Cor-al Sea hebben op 175 kilometer van Hanoi olietanks platge-gooid.148

Om 15.45 uur was ik opnieuw in de Veiligheidsraad en luister-de daar naar U Thant, die zijn eerste rapport over de toestand inde Dominicaanse Republiek indiende. Vervolgens trok Niko-lai Fedorenko opnieuw van leer tegen Washington. Hij sprakvan „een exorbitante invasiemacht van 33.000 Amerikanen inde Dominicaanse Republiek”. Hij citeerde artikelen uit The

Times en Le Monde, en de Rus had het maar al te gemakkelijkom de VS in zijn hemd te zetten. Om kort te gaan, de Veilig-heidsraad kan maar één besluit nemen, en dat is: de Amerikanenvragen zich terug te trekken. Ambassadeur Adlai Stevenson probeerde tijd te winnen, envroeg om een Engelse tekst van de rede van Fedorenko. Pasom 17.55 uur nam Stevenson het woord. Hij sprak alles tegenwat de Sovjets eerder te berde brachten. Hij herhaalde al zijnoude argumenten over de „vredesmissie” en „humanitaire hulp”in Santo Domingo. Het is een dieptreurige vertoning. Hetwordt steeds moelijker om aan de Amerikaanse kant te staan.Fedorenko ging kort op de woorden van Stevenson in enmaakte hem belachelijk door Washington als „de beschermen-

148 Tom Wicker in The New York Times, 18 mei 1965.

112

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 112

gelen van het Dominicaanse volk” te omschrijven. Het is uiter-mate pijnlijk, want de man heeft gewoon gelijk. En toch, wan-neer Fedorenko Washington ervan beschuldigt „the law of thejungle” te hanteren en niet „the law of the twentieth century”,dan denk je: ja ja, in de Sovjet-Unie bestaat alleen „the law aslaid down by communists”. Lord Caradon, gesteund door ambassadeur Roger Seydouxvan Frankrijk – en zelfs door onze eigen J.G. de Beus – steldeeen tijdelijk staakt-het-vuren voor. Na een reces ging AdlaiStevenson om 19.20 uur akkoord met een Rode-Kruismissienaar Santa Domingo. Max Beer van de Neue Zürcher mompelttegen me: „No Red Cross; red will not be allowed.” EenRoemeense diplomaat zei: „The Netherlands ambassador def-ended the US position more eloquently than Mr Stevensondid.”’s Avonds was er een feestje op de Nieuw Amsterdam, wat welgezellig was. Jan Cremer was er, en Loesje Hamel. Ramses Shaf-fy zat achter een piano. Hij is veel nichteriger dan ik dacht.Loesje zong: „I don’t want to die, It’s no joke, it’s no lie, I willhave to die…” Ik worstelde de avond door samen met de Per-sons. Amusant ook om Wim Brouwer van het Baarns Lyceumterug te zien.In The Reporter is een artikel van Dennis Warner verschenenmet als kop: „SUKARNO, THE WOULD-BE EMPEROR”. Wie is dieman, wat weet hij van Indonesië? Hij noemt dr. Subandrio alsBungkarno’s opvolger. Verder blijft mijn ergernis over wat deTribune en de Times over Santo Domingo en Saigon rapporte-ren onverminderd voortbestaan.

20 mei 1965„Bombs rain on communist targets today on both sides of the17th parallel which divides North and South Vietnam”, lees ikals opkikkertje bij het ontbijt. Amerikanen raken steeds meeraan dit soort ochtendlectuur gewend. Mij schokt het iederekeer opnieuw. De radio meldde dat vice-president Hubert Humphrey in Dal-las moest zijn en dat de geheime dienst Marguerite Oswald eensoort huisarrest oplegde en onder bewaking hield „voor het ge-val dat”. Oswalds moeder had dat „volkomen belachelijk” ge-noemd, en ze had uiteraard gelijk. Er lopen eveneens geruch-ten dat Cassius Clay zal worden vermoord, geruchten die wijden zijd in de media opduiken natuurlijk.

113

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 113

15.00 uur, Veiligheidsraad.

De voorzitter, Rhadakrishni Ramani van Maleisië, las een tele-gram voor van Jottin Cury, de minister van Buitenlandse Za-ken van de constitutionele regering in Santo Domino. Curyschreef dat de minister van Binnenlandse Zaken, kolonel Rafa-el Dominguez, door Amerikaanse soldaten was neergeschoten.Ik zat tussen Hella Pick van de Guardian en René Gesmar vanLe Monde, die beiden razend zijn. Het stelt me enigermate ge-rust, want ik ben doorlopend woedend over wat er in de naamvan de vrije westerse wereld feitelijk plaatsvindt in Latijs-Ame-rika. Ambassadeur Stevenson ontkende alles en benadrukte dathet telegram eenzijdig werd geïnterpreteerd. De Amerikaanseregering betreurde ten zeerste wat er met kolonel Dominguezwas gebeurd, maar de mariniers hadden slechts „uit zelfverde-diging” geschoten. De groep van de kolonel naderde het presi-dentiële paleis van de achterzijde, en waar niet over werd ge-sproken in het genoemde telegram, zei Stevenson, was dat erzich in het gezelschap van kolonel Dominguez op dat gewraak-te moment een communist bevond. Stevenson zei dit zelfs meteen ernstig gezicht. Even later verklaarde de Amerikaanse am-bassadeur dat Washington in Santo Domingo voedsel uitdeelde„without distinction as to political beliefs”. Hella was weggelopen en kwam terug om te melden dat ze opNBC-televisie had gezien „what a bunch of idiots” de OAS alswaarnemers naar de Domicaanse Republiek had gezonden.De Cubaanse afgevaardigde P. Alvarez-Tabio omschreef L.B.J.’sdilemma als volgt: „Nadat hij de gorilla’s uit hun kooi heeft ge-laten ziet hij geen kans ze er weer in terug te lokken.” Hij zeidat Johnson kennelijk de uitspraak was vergeten van Jefferson:dat je geen enkel volk het recht kunt ontzeggen hun eigen rege-ring te kiezen. Beetje bespottelijk om dit te horen van een ver-tegenwoordiger van een communistische dictatuur, maar an-derzijds is het opleggen van communisme even verwerpelijk alshet opleggen van westerse democratie. Eigenlijk vind ik wat deCubaan te berde brengt effectiever dan wat Fedorenko doet.René Gesmar: „The Russians at least have learned from all thisand use diplomacy. The Americans have learned nothing. I amafraid to live in this country.” Bernard Person kondigde aan dat Max Tak de dag na de jaar-vergadering van de Nederlandse journalistenkring in een zie-kenhuis was opgenomen. Willebrord Nieuwenhuis berispte medie dag nogmaals: „Je moet die oude mannetjes geen stuipenop het lijf jagen.” Maar Tak en Vas Dias en consorten beijver-den zich jarenlang mij te koeioneren. Ik ondernam niets, abso-

114

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 114

luut niets tegen hen, hoogstens zei ik ze in hun gezicht precieswat ik van ze dacht.Als het morgen mooi weer is ga ik naar het strand in plaats vannaar de clowns in de UNO te luisteren.

21 mei 1965Prachtig stralend weer. Waarom mijn stemming verpesten doorme te gaan zitten ergeren aan leugenaars en politieke interven-tionisten in de Veiligheidsraad? Sukarno heeft volkomen gelijk.Zijn analyse dat de huidige vorm van de UNO niets voorstelt, iscorrect. Het is een bespottelijk circus. Wie aan deze show mee-doet is medeschuldig aan de gigantische verlakkerij.De dag begint fris. In Saigon zijn veertig tot vijftig personenopgepakt op verdenking premier Phan Huy Quat te willen af-zetten. De meeste arrestanten waren rooms-katholieken, waar-onder jonge officieren.149 Amerikaanse jongens geven hun le-ven voor deze troep. En Amerikaanse ouders van de jongens zijnnatuurlijk vreselijk ongerust, maar wie ligt er in Washingtonwerkelijk wakker van?Juan de Onis komt vanuit Caracas met een lucide analyse dat deDominicaanse crisis wijde repercussies in Latijns-Amerika heeftgehad, vooral over hoe men in het zuidelijk halfrond het com-munistische gevaar tegemoet moet treden.150 Democratisch ge-oriënteerde krachten zien natuurlijk hoe uiterst zwak de OAS isen hoe de VS steeds weer de voorkeur geeft aan militaire regi-mes, uit vrees dat anders linkse krachten de overhand zoudenkunnen krijgen. Ik las gisteren in de New York World Telegram

een opzienbarend voorpaginaverhaal van Ray Cromley, dieschreef dat Che Guevara met de noorderzon verdwenen zouzijn. Zijn betrekkingen met Fidel Castro zouden zijn verslech-terd. Hij werd althans in Havana niet meer gezien. Ook niettijdens de 1-meiviering, waar een kind van Che wel bij aanwe-zig was.Warempel, ze hebben het weer gedaan. Amerikaanse vliegtuigenhebben boven de stad Ninhbinh, op 75 kilometer van Hanoi,500.000 pamfletten uitgegooid waarin een oproep werd ge-daan aan de Noord-Vietnamese soldaten de wapens neer teleggen. De Amerikaanse naïviteit kent geen grenzen.151 Com-mentator Joseph Alsop, die zelf in Saigon is, waarschuwt: „Ifpolicy-makers in Washington believe they can count on primeminister Phan Huy Quat achieving permanent stability while

149 Jack Langgruth in The New York Times, 21 mei 1965.150 Juan de Onis in The New York Times, 21 mei 1965.151 Jack Langgruth in The New York Times, 21 mei 1965.

115

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 115

the loss of war-momentum grows more and more marked,they are very sadly misled.”152 Toch blijft Washington alle ei-eren in Quats mandje leggen.

22 mei 1965Mens erger je niet. Ik ga niet naar de UNO. Het geklier gaatdaar vrolijk verder. Nu worden Amerikaanse mariniers in SantoDomingo vervangen door soldaten uit Honduras, Nicaragua,Costa Rica en misschien Brazilië. De meelopers leveren kanon-nenvlees.Ben Brinkel – om interessant te doen noemt hij zich nu Mi-chiel van der Plas – had op Soestdijk een gesprek met prinsBernhard, voornamelijk over het Bernhardfonds. Het belang-wekkendst vond ik het antwoord op de vraag waarom hij altijdeen witte anjer droeg. De prins zei: „Wanneer ik ermee begon-nen ben, weet ik eigenlijk niet meer. Ik was nog student toenik ze ging dragen. Een speciale aanleiding was er niet. Er droe-gen wel meer mensen een bloem in hun knoopsgat, maar datwaren meestal rode anjers. Omdat ik misschien anders wildezijn dan anderen dacht ik: ik draag een witte. En dat ben ikblijven doen. Nu is het zo dat ik mij zonder een anjer naaktvoel. Ik weet nog goed dat in 1940 iedereen in Nederland opmijn verjaardag met een witte anjer in zijn knoopsgat liep. Ikhoorde er pas tien dagen later van in Engeland, zag toen foto’sdie via Portugal waren overgekomen. Ik kan nu wel zeggen datdat me ontzettend veel goed heeft gedaan. Het heeft me ont-roerd. Het deed me bovendien veel plezier, omdat de Duitsersmij een landverrader vonden. En daarbij komt nog dat het mijnpositie in Engeland ten goede kwam. Want men zei daar: meteen geboren Duitser moet je oppassen. Ik heb dat trouwens ge-merkt. De koning bood mij werk aan. Ik had in Londen nogniets te doen. Hij dacht dat ik de zaak van de geallieerden vandienst kon zijn op de Intelligence Office van de Air Force. Ikwerd niet toegelaten, en langs een omweg hoorde ik dat de be-trokken generaal had gezegd: „A leopard never changes hisspots.” Drie jaar later kwam diezelfde generaal mijn advies vra-gen over droppings in het bezette Nederland. Ik heb hem toengevraagd: „Maar generaal, waarom komt u bij mij? Is de lui-paard nu opeens van vlekken veranderd?” Toen hebben we ersamen om gelachen.153

152 Joseph Alsop in The New York Herald Tribune, 21 mei 1965.153 Elseviers Weekblad, 22 mei 1965.

116

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 116

23 mei 1965Generaal Nasution is voor het eerst in Nederland geweest. Hijis niet bang voor communisme in Indonesië, meldde de Volks-

krant gisteren. Dat valt me mee, van hem komende. „Indonesiëis niet communistisch en is ook niet van plan dat te worden”,aldus de generaal op Schiphol. Volgens mij is al het gepraat overhet zogenaamde „rode gevaar” een luchtspiegeling die slechtsleeft in het verziekte brein van de mediahetzers. Laat staan datpresident Sukarno zelf „rood” zou zijn geworden. De mediaworden verondersteld weer te geven wat er zich in Indonesiëafspeelt, maar ze kunnen het niet nalaten hun reportages in eenkoudeoorlogcontext te plaatsen, met alle verschrikkelijke ge-volgen voor Indonesië van dien.Was op bezoek bij Willebrord Nieuwenhuis en Annelies. Hijontving me met de woorden „Wat een eer”, wat ik bespotte-lijk vond. Sjef van den Bogaert had hem in het geheim een enander verteld over de ontwerpresolutie die ambassadeur DeBeus zou gaan indienen over de kwestie Santo Domingo, maarWillebrord had toch maar Darius Jhabvala van de Herald Tribu-

ne geïnformeerd. Het plan stond dan ook prompt in de krant.Negentig Amerikaanse bommenwerpers hebben, een militairkampement nabij Quangsoui platgegooid, op zeventig kilome-ter van Hanoi. Elders waren weer 400.000 pamfletten afgewor-pen.

24 mei 1965Wanneer de plannen doorgaan zullen in juni a.s. 60.000 Ame-rikaanse soldaten in Vietnam operatief zijn.De Times meldt dat er 229,1 miljoen inwoners in de USSR zijnen dat één op de twintig inwoners lid is van de communistischepartij.154 Moet je nagaan: 11,45 miljoen communisten die dedienst uitmaken voor de andere 217,65 miljoen. Dat cijfermoet ambassadeur Stevenson eens aan de heer Nikolai Fedo-renko voorhouden.Vandaag beëindigde ambassadeur Howard Jones na zeven jaarzijn post als Amerikaanse ambassadeur in Indonesië.155 Hij on-derhield een uitstekende relatie met president Sukarno. Hij zalnode worden gemist.’s Avonds ontmoette ik in The Kew, een homobar in KewGardens, Paul Lukas (22), blond en bruine ogen. Een meer danzalig nummer mee gemaakt. Hij had een sadistisch trekje enhield van spierkrachtmeting.

154 Peter Grose in The New York Times, 24 mei 1965.155 Neil Sheehan in The New York Times, 24 mei 1965.

117

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 117

25 mei 1965Max Beer vindt dat de Nederlandse delegatie onder J.G. deBeus van koers is veranderd. „In het verleden werkten de Ne-derlanders hier veel meer met andere kleine landen. Noorwe-gen zal altijd contacten zoeken met andere kleine landen. MaarDe Beus werkt nauw samen met de VS en Engeland.” Ik zal datnader onderzoeken. Ik heb trouwens in de Delftse Courant eenvierkolomsstuk geschreven over dat het opviel dat de Neder-landse delegatie hier nogal hoofs Washington volgt. Misschienheeft het wel te maken met de goede betrekkingen van meneerLuns met de regering-Johnson. Met de beide Kennedy’s lag hijaltijd overhoop. Die kenden hem veel te goed. De Kennedy’swaren goed over Luns geïnformeerd door hun voortreffelijkecontacten, onder meer via Bilderberg en prins Bernhard.

16.00 uur.Woonde de zitting van de Veiligheidsraad toch maar weer bij.Ambassadeur De Beus sprak een kwartiertje met Nederlandsejournalisten. Ik vroeg hem meteen of er nu meer met de VS

werd samengewerkt dan in het verleden. Hij ontkende dat tenstelligste. Ik kon niet Max Beer citeren, die van ambassadeurRoger Seydoux van Frankrijk had gehoord dat De Beus voort-durend „als een loopjongen van de Amerikanen” bij de Fransedelegatie was komen kleppen, volgens Seydoux „om misselijkvan te worden”. Later dronken Bernhard Person, WillebrordNieuwenhuis en ik een kop koffie in de UNCA Club met Sjefvan den Bogaert. Alle drie brachten we naar voren dat, ook alontkende De Beus het met klem, onze indruk was dat de Ne-derlandse delegatie zich ten opzichte van Washington slaafs op-stelde. „Dan moeten jullie dat schrijven”, aldus Van den Boga-ert.Hella Pick had uitvoerig met lord Caradon gesproken. Ik liepmet haar mee naar haar flat. Londen is het aanzienlijk mindereens met Washington dan op het UNO-podium lijkt.

27 mei 1965TWA-vlucht 127 naar Pittsburgh, Pennsylvania

In Santo Domingo is een volledige impasse ontstaan. McGeor-ge Bundy, de afgezant van L.B.J., keert naar Washington terug.Hij wordt blijkbaar vanuit verscheidene kanten in de regering-Johnson tegengewerkt om Silvestre Antonio Guzman als rege-ringsleider geïnstalleerd te krijgen.156

De schrijver John Hersey is benoemd tot Master aan Pierson156 Tad Szulc in The New York Times, 25 mei 1965.

118

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 118

College op Yale University, waar ik woonde van 1949-1950.157

Time Magazine publiceert een foto van een onthoofde Vietna-mees. Het hoofd staat naast het nog geklede lichaam van deman. Ik staarde en staarde ernaar en probeerde zijn gezicht telezen. Ongelooflijk. Waarom wordt zoiets in godsnaam afge-drukt? Er was ook een foto van een gesneuvelde Amerikaansemarinier, als een zak aardappelen op een vrachtwagen gesme-ten, met gekruiste armen. Stel je één moment voor dat die jon-gen je zoon, je man, je vriend is.Gisterochtend brandde ik een kaars in St. Patricks en ontmoet-te Onno Leebaert. Hij vertelde verwikkeld te zijn in een ontzag-lijk smerig spel van bazen in Nederland, die een excuus zoekenom hem weg te krijgen. Eerst waren zijn betrekkingen met deKLM niet „warm” genoeg en nu deugt zijn administratie niet.Hij wil terugvechten maar leek in het defensief. Hij sprak veelover zijn zoon Derk (12), met wie hij een uitstekend contactschijnt te hebben. Ik benijdde hem in dit opzicht, want ik kendie ervaring niet.Om 15.00 uur ontmoette ik Frederick Stern, mijn arts, in hetrestaurant van het Metropolitan Museum. Hij schijnt er dage-lijks te zitten en mooie jongens te ontvangen. Eerst arriveerdeJohnny, een televisieacteur, vol schrammen van een val meteen fiets. Daarna – en dat was fenomenaal – kwam Chris Mena,een Cubaan die al zeventien jaar in Amerika was, in strakkeblauwe jeans, met meer dan prachtige bruine ogen. Een derdejongen arriveerde, maar daar vond ik niets aan. Chris interes-seerde me. We wandelden samen naar Fifth Avenue, waarStern zijn kantoor heeft. Chris en ik omhelsden elkaar onmid-dellijk toen we binnen waren. Stern zei: „Why don’t you guysgive each other a good kiss?”Ik had dus opnieuw gonorroe, ik kreeg een injectie en antibio-tica voor vijf dagen. Chris en ik vertrokken samen en gingeneerst naar een film van Felix Greene over China. De krantenkraakten Greene af, ik vond de film uitstekend. We wandeldendoor Central Park, aten samen bij Joey’s op Third Avenue engingen naar Kew Gardens, waar we afzakten bij Loet en Tiene-ke Kilian. Eenmaal in mijn appartement kleedde Chris zich uit, en evenlater lag hij piemelnaakt op bed. Hij had dokter Stern zevenjaar geleden in het Metropolitan Museum ontmoet. Stern zeidat hij op weg was naar een jongen, en het toeval wilde datChris ook naar die jongen toe wilde.

119

Ne

w Y

ork

■

157 McCandlish Phillips in The New York Times, 25 mei 1965.

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 119

Het ongewone van deze clash met Chris Mena is dat ik hemvrijwel meteen vroeg naar Holland te komen, en dat hij vol-mondig met „ja dat doe ik” antwoordde.De atoomgeleerde Ralph Lapp zegt in Life: „We can make theconservative assumption that 400 bombs in the 25-megaton-class – one 25 megaton bomb is 1250 times more powerfulthan the bomb over Hiroshima – would be dropped on targetsin mainland China, that would be the equivalent of 14 tons ofTNT for every man, woman and child in China.” Wat gaat erin het hoofd van deze meneer om?158 Hij woont natuurlijk inhet christelijke deel van de wereld, Amerika.Ik werd op het vliegveld in Pittsburgh afgehaald door Kay Betts,moeder van drie jongens, veel te jong met een oudere man ge-trouwd, en nu was ze jaloers op mij en mijn vrijheid. „I wish Iwould be free”, zei Kay. „I discovered life after I was married.”„Concentreer je op de jongens,” adviseerde ik, „want dat iseen ervaring die ik niet ken en zal moeten missen.” Kay heeftalles. Ze rijdt in een Dodge 1962, heeft een mooi huis in eenbuitenwijk, en drie kinderen. Toen ze me terugbracht naar hetvliegveld zei ze: „I will never meet a man like you again. It wasso short. I will live weeks on your having been here. Will I seeyou again? Women must love you…” Arme Kay.In de Grand Ballroom van het Sheraton Hotel wachtten dui-zend dames, leden van de Federation of Pennsylvania Woman’sClubs. Er was een modeshow aan de gang van Kaufmann’s. Iksprak direct na de lunch, om 14.15 uur. Terwijl ik op mijn beurtwachtte waren mijn gedachten bij de militairen in Vietnam. Ikvroeg me af wat ik aan hen verplicht was om hier te zeggen. Ikhoorde mezelf later beginnen met: „This morning, the Penta-gon announced that seven paratroopers were wounded, justthirty miles outside Saigon. Some lost an eye, others a leg.” Ikvermeldde dat ik de dames hier in de setting van het Sheratonhad bekeken, en dat ik een paar maanden geleden naar Vietnamwas geweest om verslag uit te brengen van de oorlog. Maar ikmaakte het niet al te dramatisch. Kreeg zes of zeven keer ap-plaus. Wel had ik een keer een botsing met een zekere me-vrouw H.A. Bauman, die verklaarde liever in zee te gaan met„a bunch of crooked generals than with communists”. Het gingover Santo Domingo, en ik probeerde uit te leggen dat het daaralleen in de verbeelding van Amerikanen om communistenging. „De toekomst van de jeugd” was de rode draad in de le-zing. Ik kreeg ten slotte een staande ovatie.

158 In 1973 zou ik Ralph Lapp interviewen voor mijn boek Grenzen aan de Groei. 75 Ge-sprekken over het rapport van de Club van Rome.

120

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 120

Vloog linea recta terug naar New York, want ik wilde van-avond nog naar Nederland vertrekken. Loet en Tieneke pre-pareerden het avondeten. Ellen Thomassen en Chris Menawachtten me op. Chris had reeds een ticket gekocht voor eenvlucht met Icelandic. Hij heeft er geen gras over laten groeien:hij komt nota bene volgende zondag al. Dat beklemde me tochweer. Ik zie problemen in het verschiet.

121

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 121

HUIS TER HEIDE

28 mei 1965Ellen was de stewardess op mijn vlucht met KLM. Mijn ouderswaren op Schiphol. Ik schrok erg om hen terug te zien: ik vondze beiden veel ouder geworden.

29 mei 1965Sliep twaalf uur. Ontmoette Frits van Eeden in Amsterdam.We reden naar Den Haag en waren op het strand. Het gaat pri-ma met hem. Misschien komt hij met Kerstmis naar New York.Een lang gesprek met mijn lieve ouders over de voordelen vaneen huwelijk. Ik vermoed dat zij denken dat het tussen Ellenen mij serieus is of zou kunnen zijn. „Later zit je alleen”, waarschuwden ze. „Dat weet ik, daar heb ik over nagedacht.” Ik haalde Ellen in Amsterdam op en introduceerde haar bij mijnouders. Mijn vader was enthousiast. Mijn moeder is altijd veelmeer de-kat-uit-de-boom-kijkerig. Ik zou nu met Loet willenpraten, want hij is een van de weinigen die ik vertrouw. Ikdenk wel over de mogelijkheid van Ellen na.Bertie Hilverdink wordt 8 juni opnieuw geopereerd.Bracht een kort bezoekje aan mijn grootmoeder Poslavsky. Ikvond haar toestand erg slecht.

30 mei 1965Bezocht Anneke Verrips in Utrecht. Zij had Emile van Konij-nenburg geschreven: „Wij hebben toch geen onenigheid ge-had?” en kreeg geen antwoord. Ze schreef een tweede brief:„U kunt toch uit beleefdheid antwoorden?” Daarop ontving zehet onvriendelijke, keiharde antwoord dat wanneer ze wildeweten wat er van de Aniem-zaak was terechtgekomen, ze con-tact kon opnemen met de heer Langendijk. Ook R. Zwolsmanhad zich van den domme gehouden en haar gezegd niet vanhaar mans zaken op de hoogte te zijn. Ze zei nu dat alleen PaulRijkens zich correct had gedragen. Het stelde haar teleur datWerner Verrips haar altijd had voorgehouden dat indien hemiets zou overkomen, alle financiële zaken geregeld waren. Zeheeft twee zonen en weet niets van mogelijke regelingen.

122

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 122

31 mei 1965Gisteren in de Observer en vandaag in de Herald Tribune werdenvoorpaginafoto’s gepubliceerd van zogenaamde Vietnameseoverlopers naar de Vietcong. Wanneer ze gepakt worden, wor-den ze ter plekke geëxecuteerd. De foto in de Observer toonttwee jongens, waarvan er een nog opkijkt voordat een Ameri-kaan hem doodschiet. Op de Tribune-foto wordt een jongen ineen korte broek geëxecuteerd door een Zuid-Vietnamese ma-rinier in camouflagepak. Zulke foto’s veroorzaken een wee ge-voel in mijn maag. Het is verschrikkelijk, vooral omdat hetblijkbaar normaal wordt gevonden. Bij Danang zijn twee bataljons Zuid-Vietnamese soldaten doorde Vietcong omsingeld. Mensen worden daar als ratten afge-maakt.Was met Frits in Rumpt om een beeld op te halen dat naar hetindustrieterrein in Naarden moest, Hij deed daar mee aan eenwedstrijd waarin 2500 gulden te winnen viel, „voor mijn reisnaar Amerika”. Hij heeft een vriend, waar hij eigenlijk vanafwil, „maar ook weer niet te vlug”.

1 juni 1965 Sprak twee uur met de heer Li Kuang-tse op de Chinese legatiein Den Haag. Ik wil nog steeds Chou En-lai interviewen voorPlayboy. Murray Fisher schreef me vragen te stellen als: „Ispeaceful coexistence between China and the US possible?”„What are China’s territorial ambitions in Asia?” „How deepis the ideological breach with Moscow?” „How will the worldeventually align itself not according to ideology but colour ofskin?” „Will the Soviets and West lign up against the colouredpeoples?” „Does Chou think China will some day be theworld’s number one power? How soon?” „What use does Chi-na intend to make of the atom bomb?” „What about Japan?”Et cetera. Ik zie me sommige van die naïeve vragen al stellen!

2 juni 1965Eindelijk zon. President Sukarno heeft op een bijeenkomst vanlegercommandanten meegedeeld dat er een complot was ont-dekt om hem, dr. Subandrio en de stafchef van het leger, gene-raal Jani, te vermoorden. Ze zijn in de top van Jakarta al vierjaar bezig met complotteren, dat weet ik al sedert 1961. Ik her-inner me hoe Ujeng Suwargana, Nasutions boodschappenjon-gen, toen zei dat Bungkarno liever zou worden doodgescho-ten dan gevangengenomen „om langzaam als een bloem te ver-welken”. Isolatie is natuurlijk het ergste wat men Bungkarno

123

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 123

zou kunnen aandoen. Eigenlijk is het een wonder dat die coupnog altijd niet heeft plaatsgehad, want Ujeng klonk in 1961 als-of een omwenteling ophanden was.Mijn moeder ziet erg bleek. Ze maakt zich erg veel zorgenover mijn grootmoeder en is er dagelijks mee bezig. „Wanneerik 89 zal zijn en iets krijg, dan heb ik niemand die voor mijzorgt”, zei ze. En dus voelt ze zich verplicht aan het ziekbed tezitten van grootmama, die weigert naar een ziekenhuis te gaanen tenslotte ook hulp heeft van haar huishoudster.Het Britse Hogerhuis heeft er, met 94 tegen 49, in toegestemdom homoseksuele handelingen tussen volwassenen in de privé-sfeer niet langer strafbaar te stellen. Het Lagerhuis echter wasertegen, met 178 tegen 159 stemmen. Hoe komt het toch datEngelsen vrijwel met alles jaren achterlopen op de rest van dewereld?Ontmoette in Amstelveen mijn oude vriendin Deliane de Ra-maix-van Weede159 bij haar dochter, Pauline Quarles van Uf-ford. Pauline heeft nu een zoon, Constant (11), en een dochter,Déliane (7). Haar moeder had gelogeerd bij de Tjarda’s vanStarkenborgh Stachouwer, waar Hetty de Marees van Swinde-ren haar was komen opzoeken. Pauline zei dat Hetty in de ver-onderstelling verkeerde dat ik haar van de ene op de andere dagals vriendin in de steek had gelaten. „En zij weet niet dat Wi-cher jou toen die brief heeft geschreven dat je haar beter nietmeer kon zien.”160 Ik kan daar verder ook niets aan veranderen.Wicher, die mijn vriend was, gaf mij onomwonden te kennendat ik „geen partij” was voor de freule. Nou, dan zoeken ze hetverder zelf maar uit. Wicher van Swinderen woont blijkbaar inArizona, net als zijn jongere broer. Haalde Frits op. We reden naar het strand van Noordwijk aanZee. In zijn hoofd is hij altijd met zijn werk bezig, of hijspreekt over dieren. Nu waren het weer Deense doggen. Hijwas rustig en zijn leven gaat kennelijk zoals hij het wil.

3 juni 1965Gebruikte thee met madame De Ramaix in Hotel des Indes inDen Haag, waar ze altijd logeert als ze in Nederland is. Veelherinneringen. Haar dochter Isabelle woont nog altijd bij haarop kasteel Bouillon in Baulers, ten zuiden van Brussel. De moe-

159 Zie Memoires 1925-1953.160 Toen die brief kwam ging ik ervan uit dat die het resultaat van familieberaad was,

en ik honoreerde het verzoek haar niet meer te zien. Hetty van Swinderen zou ove-rigens de rest van haar leven alleen blijven.

124

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 124

der is nu 75 jaar. Mijn affectie voor haar is intact sinds onze eer-ste ontmoeting, twintig jaar geleden.De relatie tussen Beatrix en Claus von Amsberg is nog altijdniet duidelijk. Hij is nu, als ambtenaar van het West-Duitse mi-nisterie van Woningbouw, op weg naar Ghana. Hij begeleidtzijn minister, die het eerste stuk van een brug gaat openen.161

4 juni 1965Cees Meijer van De Typhoon, die W. Thomassen had gekendals burgemeester van Zaandam, betwijfelde of de vader van El-len en ik het met elkaar zouden kunnen vinden. Cees moedig-de me toch aan serieus over Ellen na te denken.Mijn vader vertelde over hoe hij, twee dagen na zijn eindexa-men HBS, op een Duitse boot uit Indië naar Nederland kwam.Hij werd 21 tijdens de zeereis. Bij aankomst in 1914 was deEerste Wereldoorlog uitgebroken. Iedereen wilde dat hij vrij-willig dienst zou nemen. Hij bezocht de burgemeester van Delft,een kennis van mijn grootvader in Indië. Die vertelde hemover een wet die zei dat wanneer je na je 21ste jaar in Neder-land terugkeerde, je uitgesloten was van dienst. Mijn vadervroeg de burgemeester om een brief waarin dit werd vastgelegden ging studeren voor scheikundig ingenieur. „Je grootvaderhad 10.000 gulden voor mijn vijfjarige studie opzijgezet. Hetcollegegeld was 200 gulden, dus had ik 150 gulden om van televen. Mijn kamer en maaltijden kostten 55 gulden per maand.Ik woonde vijf jaar bij dezelfde hospita.” Ik dacht: hoe is hetmogelijk, want ik moest in de jaren vijftig iedere paar maandenverhuizen omdat je toen nog geen vriendjes mocht ontvangen.Het Algemeen Handelsblad meldt dat William Palmer, die ooit inIndonesië vertegenwoordiger was van de American MotionPictures Association – en daardoor ook bevriend was met pre-sident Sukarno – nu een agent van de CIA blijkt te zijn ge-weest.162 Ik herinner me die man in 1957 op het paleis te heb-ben gezien. Geen wonder dat anti-Amerikaanse gevoelens inIndonesië groeiende zijn.De laatste Amerikaanse mariniers zijn uit de Dominicaanse Re-publiek vertrokken. Eindelijk.Opnieuw heeft de Vietcong, ditmaal nabij Pleiku, een bataljonZuid-Vietnamese militairen in de pan gehakt. De Amerikanenzeggen dat in één week tijd duizend Zuid-Vietnamese militai-ren zijn omgekomen.163 Wat gebeurt daar feitelijk?

161 De Telegraaf, 2 juni 1965.162 Algemeen Handelsblad, 4 mei 1965.163 Jack Langgruth in The New York Times, 3 juni 1965.

125

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 125

In de Weeshuiskazerne in Naarden hebben tien soldaten strafgekregen omdat hun haar te lang was. Ze mogen het pinkster-weekeinde niet naar huis.

6 juni 1965Telefoneerde Bertie Hilverdink in Parijs. Hij zei: „Dinsdagwordt mijn hoofd opengemaakt.” Hij kan geen bezoek hebbentot het einde van de maand.Bracht Ellen Thomassen laat naar huis en zei: „Ik ben moe enkrijg vast een ongeluk.” Reed vervolgens tegen een Citroënop. Vervelende schade.Ontmoette Erik in Den Bosch. We omhelsden elkaar als van-ouds. Hij was direct bereid mee naar Luxemburg te rijden omChris Mena af te halen.

7 juni 1965Bezocht mijn oom, Alexander Poslavsky, op de Willem ArntzHoeve. Hij was sterk anti-De Gaulle vanwege diens nuisance

value bij de Europese integratiepolitiek. Over Indonesië en Su-karno kunnen we het beter niet hebben met elkaar, want hijdenkt bijvoorbeeld dat het Sukarno helemaal niet om Nieuw-Guinea te doen was toen hij sovjetwapens liet komen.In de middag reed ik naar Baarn en bezocht mejuffrouw G. Bü-ringh Boekhoudt. Ze kon zich mij goed als vader voorstellen,maar ze dacht dat ik een onmogelijke echtgenoot zou zijn. „Datmag ik je toch wel eens vertellen?” zei ze. „Je houdt te weinigrekening met anderen. Je luistert ook niet echt naar anderen. Jegaat nog altijd te veel in jezelf op.”164

Ze had de indruk dat prinses Beatrix eigenlijk nog wel alleenwilde blijven en nog niet wilde trouwen. Ze was er pertinentzeker van dat H.M. de Koningin nog helemaal geen afstandvan de troon zou doen en het eigenlijk wel prettig vond omstaatshoofd te zijn. „Dat wil zeggen, als taak, als roeping.”Laatst moest de koningin naar een officieel staatsdiner. Ze hadtijd om binnen te lopen bij een vriendin, een dame du palais, dieziek te bed lag. Toen Juliana de slaapkamer binnenkwam, zeize tegen haar vriendin: „Sorry dat ik mijn werkpak aanheb.”165

Chris Mena, de Cubaan, arriveerde.

164 Ik weet niet of een dagboek bijhouden, zoals ik gedaan het, een „te veel in jezelfopgaan” inhoudt. Ik denk eigenlijk dat je nooit genoeg in jezelf kunt opgaan, omeigen „bestuur” te doorgronden en verbeteren.

165 Koningin Juliana kon het koningschap, ook al nam ze het uitermate serieus, heerlijkrelativeren. De vraag is of Beatrix dat ook kan.

126

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 126

8 juni 1965Hans Hoyer schrijft opnieuw een lieve brief. Hij is nu met zijntank bij Kassel. Ik schreef hem dat ik zou komen. Hij zal op 16juli de dienst verlaten. Ik zou hem kunnen ophalen, en dangaat hij mee naar Nederland. „I’m losing myself in dreams! Ican’t believe it, but I hope a little bit”, schreef Hans.

9 juni 1965Lunch op Nijenrode met St. John Nixon, het internaatshoofd,ook al in onze jaren 1946-1948. Hij heeft een kamer in hetPlesman-paviljoen, maar krijgt nu een eigen huis op het ter-rein. De rector, E.B.J. Postma, zei me later dit jaar te zullen uit-nodigen om een lezing te geven.

10 juni 1965 Ben vandaag veertig jaar. En verdrietig. Bij het opstaan zocht iknaar papier om eerst Loet Kilian te schrijven. Ik begon de dagmet twijfels en verdriet. Mijn ouders wensten me geluk en mijnvader gaf me het schilderij van G.L. Dake jr., dat hij op zijnbeurt van mijn grootvader had gekregen. Er staat een Javaanslandschap op, en ik was er natuurlijk erg blij mee. Mijn moederen ik waren in tranen. Het roerde me om hen zo samen te zien.Ze zijn nu oud en ik ben in de bloei van mijn leven, zoals zijtoen. Ik ging mejuffrouw Büringh Boekhoudt in Baarn halen. Hetwas eigenlijk de eerste keer dat de vrouw die mij sinds hetBaarns Lyceum had begeleid en met raad en daad had bijge-staan, met mijn ouders en mij samen was. Ze herhaalde de in-druk te hebben dat ik beter in de VS kon wonen en werken,„want je doet het uitstekend met je lezingen, en het publiekdaar ligt meer braak dan hier”. Ik was zeer gelukkig dat zij erwas.Ik dineerde met mijn ouders in Lage Vuursche.

11 juni 1965Niemand weet hoe Berties hersenoperatie is afgelopen. Brand-de een kaars voor hem.Chris en ik ontmoetten Colin Clark, een Engelse danser, enJoop Kruisinga, driemaal Nederlands atletiekkampioen. Joop isGroninger, blond, en heeft een perfect lichaam; hij studeert psy-chiatrie en werkt met geestelijk gestoorden. We gingen metzijn vieren naar het strand en waren in de duinen met elkaaraan het stoeien tot een tuut op een paard ons wegjoeg.

127

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 127

Chris brandde trouwens ook een kaars. We waren samen. Hijis enthousiast over Amsterdam.

12 juni 1965Mijn moeder speelde een kwintet met mijn oom en tante uitWassenaar en twee vrienden uit Overijssel. Mijn vader ont-vlucht dan het huis. Oom Gerrit Meijer, die zelf tweede vioolspeelt, zei het vertrek van mijn vader te kunnen begrijpen: „Jeweet niet wat je hoort.”De regering van premier Phan Huy Quat is, zoals was te ver-wachten, afgetreden. Pater Didymus Beaufort, de man die Joseph Luns heeft „ge-maakt”, is overleden. Hij was 75 jaar.Claus von Amsberg is terug uit Ghana en zal worden bevorderdtot „Legationsrat I”, wat betekent dat hij benoemd kan wor-den tot ambassadeur. Intussen schijnt opperstalmeester W.F.K.Bisschoff van Heemskerck op een diplomatieke missie naarBonn te zijn, wat de geruchten doet aanhouden van een op-handen zijnde verloving tussen Claus en Beatrix.

13 juni 1965In Vietnam heeft een Vietcong-legertje nabij Dong Xoai –tachtig kilometer van Saigon – een Special Forces-kamp in depan gehakt, waarbij 31 Amerikanen en honderden Zuid-Viet-namezen werden gedood. In allerijl werden vierhonderd extramanschappen aangevoerd met helikopters, die bij het landenkrachtig werden aangevallen. Hoeveel lessen heeft Washingtonnodig om te begrijpen dat Vietnam een onhoudbare onderne-ming is?Luns kwam voor de zoveelste maal in botsing met de Kamerover voorstellen van de EEG om de bevoegdheden van het Eu-ropese Parlement uit te breiden. Zelfs partijgenoot P.H. Blaisseeiste – „op dringende toon”, aldus De Telegraaf – schorsing vande debatten om zich te beraden over verder te nemen stappen.Luns blijft een eigengereid baasje dat meestal vrijwel onge-merkt en ongecorrigeerd zijn spelletjes speelt. Ik had hem geschreven dat ik hem wilde ontmoeten om eenaantal zaken op een rij te zetten en om permanent een streep tezetten onder de zeven jaren durende overheidssabotage. Zijnparticulier secretaris, baron S.J.J. van Voorst tot Voorst, schreefeen afscheepbriefje: „wegens drukte” kon Luns geen interviewgeven.166

166 Brief d.d. 8 juni 1965.

128

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 128

Ik leer Chris Mena nu beter kennen. Ik denk dat hij een jon-gen is die een vaste relatie zou willen aangaan en dan volmaakttrouw en op zijn vriend gericht zou zijn. Ik weet niet of ik zo’nrelatie zou willen. En dan is er nog Ellen Thomassen.

14 juni 1965Lunch met Jan Stevens van het Nationaal Fotopersbureau.„Foto’s stelen, niet afrekenen, elkaar beconcurreren; er zittenveel nare jongens in het vak”, aldus Stevens, die ik in 1964leerde kennen tijdens het staatsbezoek in Mexico. „In de inter-nationale fotowereld wordt de boventoon gevoerd door jodendie elkaar de hand boven het hoofd houden. Zit je er eenmaalin, is er prima aan te verdienen.” Hij probeerde via de secreta-resse van Beatrix een fotoreportage los te peuteren van de prin-ses op de Groene Draeck. Beatrix had hem onlangs op Curaçaogezegd: „Ik ben blij dat er ook fatsoenlijke fotografen zijn.” Ikweet dat Stevens er inderdaad een is. In het vliegtuig van Willemstad naar Paramaribo waren zeerveel lege plaatsen geweest, maar de pers mocht niet mee, wantH.K.H. moest zich tijdens de vlucht verkleden. Stevens wasscherp gekant tegen de methode van John de Rooy, die vanuitde bosjes de Drakensteyn-foto’s had gemaakt.Ellen is verhuisd. Ze gaf me voor mijn verjaardag een vuurrodeonderbroek. Voor één keer was ik met stomheid geslagen.Mijn moeder zei: „Ik onthoud me van commentaar.” Ons ge-voel voor humor ligt in ieder geval ver uit elkaar.

15 juni 1965Ontmoette in het Americain de sypathieke minister CiroKroon167 van de Antillen. Hij was voor besprekingen met mi-nister B.W. Biesheuvel en anderen in Nederland. Er diendenduizend Antillianen in het Nederlandse arbeidsproces te wor-den ingezet. Lijkt me zinvoller dan Turken en Marokkanenbinnenhalen.Ging met Chris Mena naar John van Haagen. Het bleek zijntiende trouwdag te zijn. John sprankelt altijd van wat hij leesten hoort, van Schopenhauer tot en met een gesprek over derooms-katholieke politicus Van Doorn over geboortebeper-king. „Ik zit altijd vol met ideeën, maar ik kan ze niet opschrij-ven, ik heb geen HBS”, zegt hij dan. Dat is inderdaad jammer.Zijn leven zou totaal anders zijn verlopen.Chris is een fantastische jongen: geduldig, praktisch, tolerant,


129

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 129

warmbloedig en affectionate. Ik vind hem bijzonder aardig.Maar…

16 juni 1965Voel me weer op een kruispunt. Loop in de vroege ochtendlangs de grachten. Glazenwassers met tatoeages, legerlaarzen,spieren. Vraagtekens. Hoor ik hier? Zal ik ooit in Holland ein-digen of ergens anders? Je voelt je thuis waar je veilig bent. Benje in een vreemd land veilig? Ik betwijfel het.Chris trekt me, ook fysiek, zeer aan. In de auto legt hij zijn handop mijn kruis, met alle gevolgen van dien.Begin de dag met een kaars in het Begijnenhof voor Bertie Hil-verdink en zijn operatie. Men bidt uit armoede en bij gebrekaan een andere oplossing.’s Avonds woonde ik een receptie bij op de legatie van de Chi-nese Volksrepubliek. Henk Hofland was aanwezig in gezelschapvan een jongedame die bij het Algemeen Handelsblad schijnt tewerken. Minder gezellig voor Mimi Hofland. Ik zag hem al et-telijke malen met deze jongedame door Amsterdam rijden.

17 juni 1965De kogel is door de kerk: Beatrix en Claus verloven zich nutoch, op 29 juni 1965. Het ANP heeft het bericht gebracht zon-der dat een communiqué van het hof werd afgewacht. Het hofzegt in een commentaar slechts „dat het ANP in het algemeenals betrouwbaar wordt beschouwd”.Lees voor het eerst een wat uitgebreidere reportage over RatnaSari Dewi, de Japanse echtgenote van Bungkarno. Ze werd ge-fotografeerd tijdens een modeshow bij Hisashi Hosono in To-kio. Ze is absoluut een schoonheid.Mijn moeder zei vanavond: „Wat zal er toch van onze pusa-ka’s168 terechtkomen? Want na jullie drieën (mijn broer Hend-rik, Theo en mij, WO) is er niemand. Dan zullen ze te koopstaan in een winkel.” Mam heeft gelijk. Ik vind het een rampvoor haar. Onze familietak sterft uit. Maar de gedachte aan ver-antwoording nemen voor het leven van anderen wanneer jezelf nauwelijks kans ziet een behoorlijk parcours te gaan,schrikt mij totaal af.

20 juni 1965Kamp Seedorf, West-Duitsland

Nu hebben de Amerikanen weer iets slims bedacht. Ze lieten

168 Maleis voor erfstukken.

130

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 130

32 intercontinentale bommenwerpers vanuit Guam – dus 3.500kilometer verderop – een basis van de Vietcong bestoken. Bijde Filippijnen kwamen twee van die reuzenvliegtuigen met el-kaar in botsing en vielen in zee.Chris Mena ging mee naar Zeven, in West-Duitsland. Daar gin-gen we Martin Portier bezoeken, die er is gelegerd met nogdrieduizend Nederlandse militairen. Prins Bernhard komt vol-gende week op inspectie.Ben Bella is afgezet, wat slecht uitkomt: op 29 juni moet in Al-giers de Afro-Aziatische top beginnen. Hij moet misschienzelfs terechtstaan. Wat is politiek toch smerig.

21 juni 1965Mijn moeders verjaardag. De gebruikelijke familieaffaire en eendiner in Lage Vuursche.169

Ben Bella wordt beschuldigd van verraad. De coup is gepleegddoor kolonel Houari Boumedienne, Bella’s minister van De-fensie. Hij noemde Ben Bella „een diabolische dictator”. Re-voluties verslinden hun kinderen, zoals het gezegde luidt.Via New York ontving ik een verjaardagsbrief van J. van Dijk,de directeur van de Nieuw Baarnse School, bij wie ik voor entijdens de oorlog vijf jaar heb gewoond.170 Hij tekende met„voor jou veel goeds van je oude mentor”, wat me goeddeed.Er was ook een hartverwarmende brief van vijf kantjes vanLoet. Zijn laatste advies: „Denk je om je financiële toestand ende vrij lange tijd die je in Holland wilt doorbrengen.”In Vietnam is het weer raak. Nu heeft luchtmaarschalk NguyenCao Ky de touwtjes in handen genomen.171 Intussen zijn deAmerikaanse oorlogsuitgaven gestegen tot boven de vijftig mil-jard dollar. Daarmee zijn de uitgaven boven die voor de Kore-aanse oorlog gekomen.Er wordt wat meer bekend over Claus von Amsberg. Zijngrootvader was houtvester van de groothertog Von Mecklen-burg Schwerin, en zijn vader planter in Afrika. Zijn moederstamt van militairen en stalmeesters, ze heet Gösta von demBussche Haddenhausen. Er zijn veel reacties van idioten, waar-onder verzetsstrijders en warhoofden, die het hem kwalijk ne-men dat hij Duitser is. „Claus raus” wordt op muren geschre-ven, volkomen irrelevant. Ik ben de oorlog allerminst verge-ten, noch mijn anti-Duitse gevoelens, maar een normaal mens

169 Het zou de laatste verjaardag zijn dat mijn ouders samen waren: mijn vader over-leed 24 april 1966.

170 Zie Memoires 1925-1953.171 Seymour Topping in The New York Times, 21 juni 1965.

131

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 131

wentelt die emoties niet af op één persoon, die veertien jaarwas toen de oorlog begon.Jonathan Raymond verwoordt in zijn laatste brief wat hij vanVietnam vindt. „President Johnson is an ass. He makes ludi-crous statements, inane ones, ridiculous ones and absurd ones. Idon’t understand who he thinks he is talking to.”

22 juni 1965Premier Cals en zijn kabinet vergaderen koortsachtig met elkaaren met de fractieleiders van de politieke partijen over de hu-welijksplannen van Beatrix. Op 28 juni wordt de verloving be-kendgemaakt, en op 29 juni, de verjaardag van prins Bernhard,wordt Claus aan de regering voorgesteld. Het Algemeen Han-

delsbald verwacht dat deze Duitse meneer een Nederlandsevoornaam zal krijgen om van het Duitse Claus af te komen. Hijwordt waarschijnlijk tot prins verheven. Het zal je gebeuren.

23 juni 1965Amerikaanse Thunderchief-gevechtsbommenwerpers, 33 in ge-tal, hebben nu aan munitiedepot ten noorden van Hanoi plat-gegooid, op nog geen honderd kilometer van de Chinese grens.The New York Times drukt op de voorpagina een plaat af vanZuid-Vietnamese militairen die een zogenaamde Vietcong-terrorist executeren op een plein in Saigon, ten overstaan vaneen menigte. Afschrikwekkend voorbeeld.

24 juni 1965Mijn vader is vandaag 71 jaar geworden.172

Premier Cals heeft bekendgemaakt dat de regering overtuigd isvan de geschiktheid van Claus als toekomstig prins-gemaal,„echter onder voorbehoud voor eventuele feiten die in de toe-komst nog bekend kunnen worden, over het verleden van detoekomstige verloofde van prinses Beatrix”.173

Bertie Hilverdinks operatie is geslaagd.

25 juni 1965Om 10.00 uur een ontmoeting met Pierre Claessens van Het

Nieuwsblad voor het Zuiden in Tilburg. Kreeg zeshonderd gul-den voor geleverde artikelen. Deze chef-redacteur was, samenmet een collega van het Algemeen Dagblad, de enige journalistgeweest die zich serieus had beziggehouden met de dood vanW. Verrips. Verrips zou betrokken zijn geweest bij een spiona-

172 Het zou zijn laatste verjaardag zijn.173 De Telegraaf, 23 juni 1965.

132

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 132

geaffaire van nationale afmetingen. Ze publiceerden hun be-vindingen en werden prompt op het matje geroepen bij mr. E.Toxopeus, de minister van Binnenlandse Zaken. Daarna volg-den ook ontmoetingen met de PvdA-politicus Anne Vonde-ling. Volgens Claessens was de zaak Verrips een doofpotaffaire. Ver-rips had hem vlak voor zijn dood nog opgebeld. Het was vol-gens hem zeer vreemd dat commissaris Van Noothoorn van derijksrecherche vrijwel meteen na het noodlottige ongeluk vanVerrips ter plaatse was. Wat mij het meest bevreemdde was datClaessens betwijfelde of Verrips werkelijk dood was. Hij ver-wijderde tijdens ons gesprek de doppen van de telefoon die opzijn bureau stond. Hij zei oud-politieman te zijn en voor devreemdelingendienst te hebben gewerkt.

26 juni 1965Ontmoette Han André de la Porte in zijn villa in Bussum omhet door mij geopperde plan te bespreken om op Nijenrodeeen sporthal neer te zetten, bijeengebracht door oud-studen-ten. Hij was enthousiast en belde Georg Frenkel Frank, diemee wilde doen.Het Algemeen Handelsblad meldt dat Claus von Amsberg in eengeblindeerde auto op kasteel Drakensteyn is gearriveerd. Er isveel te doen rond deze verloving. Bij Venlo werden hakenkrui-sen op de wegen geschilderd met de boodschap dat Claus wegmoet blijven. H.J. Lankhorst van de PSP is fel tegen en vindtook dat de monarchie beter kan worden afgeschaft. Freule Wt-tewaal van Stoetwegen noemde hem „een lot uit de loterij”.Chris Mena wordt door iedereen sympathiek gevonden. Ookal vind ik hem aantrekkelijk en weet ik dat hij een trouwe enechte vriend zou zijn, ik ben helaas onverschillig jegens hem.Hoe werkt zoiets?Ik wil nog steeds naar Algiers gaan om de conferentie van niet-gebonden landen bij te wonen, maar laat ik eerst naar de voor-stelling van Claus op Soestdijk gaan.

27 juni 1965De manager van De Hoefslag in Bosch en Duin vertelde dat hijW. Verrips uitstekend had gekend. Er had een rekening van159 gulden opengestaan, „maar toen Verrips zijn zaken weerop orde had, kwam er keurig een postwissel”, zei hij. De di-recteur van het Amsterdamse Hilton had hem verteld dat Ver-rips daar een schuld had gehad van 16.000 gulden, die eveneensopeens was betaald. Blij dit te horen.

133

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 133

28 juni 1965Om 10.00 uur haalde ik mijn doorlaatpas voor Soestdijk in kas-teel de Hoge Vuursche. De RVD deed natuurlijk eerst weermoeilijk, maar I raised hell en het was in orde. De top van dejournalistiek was aanwezig. We werden overladen met pr-ma-teriaal. Het zaaltje waar het vorstelijk paar werd voorgesteld, was nieterg groot. Beatrix had het over eerlijkheid, verantwoording je-gens de kroon, en de monarchie. Ze liet doorschemeren dat deberuchte foto van Drankensteyn de verloving had verhaast. Datheb ik ook steeds gedacht. De prinses kon er – na de publicatievan een foto waarop ze hand in hand met Claus stond – eigen-lijk niet meer onderuit. Ze sprak dus over „een oneerlijke wij-ze van fotograferen”. Had het haar geërgerd? „To put it mildly”, zei ze. Later hoordeik haar in een televisie-interview zeggen dat ze de tuin van Dra-kensteyn beter zou laten beplanten.Ik schudde Claus de hand en zei: „Good luck.”„Thank you very much”, zei Claus. En, Beatrix de hand gevend: „Veel geluk.”Het gebouw in Algiers waar op 29 juni de tweede Afro-Aziati-sche top gehouden zou worden, is door een bomexplosie ern-stig beschadigd. De bijeenkomst is verdaagd tot 5 november.174

Intussen zijn president Sukarno, premier Chou En-lai en presi-dent Nasser van Egypte bijeengekomen in het Koubbeh-paleisin Caïro.In Vietnam heeft de Vietcong de voornaamste plaats van de pro-vincie Kontum ingenomen. Ook heeft de Vietcong, als repre-saille voor de executie van Tran van Dang, de Amerikaanse ser-geant Harold Bennett (25) gefusilleerd.

29 juni 1965 President Ayub Khan van Pakistan en premier Lal BahadurShastri zijn ook in Caïro.Als gevolg van de campagnes om negers naar de stembus te krij-gen, zijn thans in elf zuidelijke Amerikaanse staten 2.175.000zwarten geregistreerd. Er komt langzaam beweging in.De Amerikanen hebben weer eens drie miljoen pamfletten bo-ven Noord-Vietnam neergelaten, blijkbaar in de veronderstel-ling dat ze daarmee de oorlogswil van de Vietcong kunnenbreken.175

174 Peter Beastrup in The New York Times, 27 juni 1965.175 Jack Langguth in The New York Times, 28 juni 1965.

134

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 134

30 juni 1965Tweeduizend Amerikaanse para’s van de 173ste Airborne Divi-sion, gesteund door duizend Zuid-Vietnamese soldaten, zijnvijftig kilometer buiten Saigon tot de aanval overgegaan.

1 juli 1965 President Sukarno heeft in Parijs een ontmoeting gehad metpresident Charles de Gaulle. Na afloop zei hij dat hij, alhoewelhij een uitnodiging had naar Nederland te komen, momenteelte druk was om naar Den Haag te reizen. Vreemd verhaal.Mijn vader was in Mainz om de lamp te laten maken die hijheeft ontworpen. Je kunt er, met behulp van ultraviolet licht,documenten mee doorlichten.

2 juli 1965 Joop van Tijn heeft een stomme streek uitgehaald. Op Soestdijkzei ik nog tegen P.M. Smedts dat ik dacht dat Van Tijn een aan-winst voor Vrij Nederland zou zijn. Nu heeft hij een proces-ver-baal gekregen omdat hij met aanplakbiljetten de straat op is ge-gaan om Amsterdammers op te roepen thuis te blijven wanneerBeatrix en Claus aanstaande zaterdag naar de hoofdstad komen.

3 juli 1965Ontmoette de militair Tjark Tijdens (23) op de Grote Markt inBreda. We reden naar Amsterdam. Hij had de HBS en de land-bouwhogeschool doorlopen. „Ik vind het heerlijk om te zeg-gen dat ik een boerenzoon ben”, zei hij. „We hebben een ak-kerbouwboerderij. Ik groeide op bij de akkers in de natuur.”We namen een kamer in Vondelhof. Hij had kennelijk een dou-che nodig en verruilde zijn uniform voor mijn corduroy broek,die hem precies paste. We gingen de stad in. Het werd een on-rustige nacht.

4 juli 1965Ik had John van Haagen The Words van Sartre gegeven. Hijschrijft me er een uitvoerige brief over. „Hij gaat zo ver in zijnherinnering terug”, aldus mijn vriend, „dat ik me afvraag watzijn gedachten als embryo waren.” Dat was ook mijn reactie. Ikgeloofde absoluut geen woord van wat Sartre zogenaamd re-construeerde van zijn prille jeugd. Johns conclusie was: „Ik wilmeer lezen van Sartre, en daarom zal ik lid worden van een bi-

135

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 135

bliotheek. Ik heb ook een woordenboek nodig.” Ik had ge-hoopt hem te stimuleren. Het lijkt te zijn gelukt.176

Ellen Thomassen schrijft een woedende brief. Ze veegt de vloermet me aan en vraagt zich af hoe ik het ooit in mijn hoofd hebkunnen halen of met de gedachte heb kunnen spelen dat er tus-sen ons een relatie zou kunnen ontstaan. Aan het slot van dedrie vellen durende tirade schrijft ze: „Tussen 15 en 22 juli benik weer hier, bel je me?” Zij sluit een gedicht in.177

In kasteel Bouillon te Baulers lunch ik bij mijn lieve vriendinDeliane de Ramaix-van Weede. Alleen dochter Isabelle en en-kele (klein)kinderen van Maurice de Ramaix waren aanwezig.Ik vergeleek Isabelle in gedachten met Ellen Thomassen. Vanwaar ik aan tafel zat, zag ik twee koeien neuken in het weilandvoor het huis, maar het leek me beter niets te zeggen.In de middag reed ik met Isabelle naar Hans en Ieneke Hoefna-gels. Hans, correspondent voor het Algemeen Handelsblad, hadop de tennisbaan een schouder gebroken. Hij vond Henk Hof-land ten ongunste veranderd en zei dat met nadruk en duidelij-ke teleurstelling. Ik deelde zijn mening, maar dacht dat hetmisschien aan mij lag. We dineerden weer op kasteel Bouillonen zaten ’s avonds bij een knappend houtvuur.

5 juli 1965Na het gezamenlijke ontbijt reed ik voor een kopje koffie naarBrussel. Het Algemeen Handelsblad had voor dr. A.L. Constandseeen officierskruis aangevraagd, maar Den Haag had geantwoordhem slechts ridder te willen maken. Daarop had de krant ge-zegd: „Hou je onderscheiding dan maar.”

6 juli 1965Ontdekte op Nieuwendijk 100 een sauna, die weliswaar kleinis maar schoon. De saunakamer zelf is als een soort kippenhokgebouwd. Op het bovenste plateau kun je je benen op een latleggen, waarna vanzelf alles wat beneden de gordel zit, door ke-rels met elan en vaardigheid wordt bewerkt. In de saunakamerzelf is het nagenoeg donker, wat de opwinding vergroot.Mejuffrouw Büringh Boekhoudt zei me de indruk te hebbendat prinses Beatrix „very much in love” is met Claus. Zij kentH.K.H. tenslotte door en door. Amerikaanse bommenwerpers hebben op zestig kilometer van

176 Ik vlei me met de gedachte dat dit het begin was van zijn jarenlange lidmaat van debibliotheek. Vele latere gesprekken tussen ons waren gebaseerd op het continu le-zen van John, ook na zijn pensionering.

177 Het gedicht is beslist niet publicabel.

136

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 136

Hanoi een petroleumcomplex in de fik gebombardeerd, waar-door een rookkolom ontstond die op 250 kilometer afstand tezien was. Intussen maakt men zich in Washington blijkbaar zor-gen over de stroom vrachtschepen naar Hanoi uit de Sovjet-Unie en andere communistische landen. Noord-Vietnam heeftnu belangrijke aantallen MIG-21’s. Er worden aan de lopendeband SAM-2-raketbases bijgeplaatst.178 Luchtmaarschalk NguyenCao Ky heeft Adolf Hitler „mijn enige voorbeeld” genoemd.De toestand in Zuid-Vietnam was wanhopig: „Eén man is nietmeer voldoende: we hebben hier 4 à 5 Hitlers nodig”, aldus deAmerikaanse bondgenoot in Zuid-Vietnam.179

7 juli 1965Uren met John van Haagen in Rotterdam gesproken. Volgenshem ontbrak het The Words van Sartre aan kleur. „Het is té per-fect, té wiskundig, té methodisch, té gevoelloos om het allemaalte geloven als echt of waar”, zei hij. Al werkt hij in de haven,zijn denkwereld is overal. Hij vroeg of ik bleef slapen, want hijwil morgen bij Personeelszaken op Soesterberg gaan praten.

8 juli 1965Bracht John naar Soesterberg en haalde hem een paar uur laterop. Hij was voor het eerst in de bungalow in Huis ter Heide.Het klikte met mijn moeder. Ze vond vooral dat hij zich lief-devol over zijn kinderen uitliet. We reden naar Amsterdam.Hij praatte honderduit. Ik schijn ouder te worden, want ik kannon-stop kletsen niet meer zo goed verdragen. Maar het washeerlijk om mijn vriend weer eens één dag voor mezelf te heb-ben. Hij is weinig veranderd, is scherp, en vol humor, maar ikverliet hem op de Dam, want ik wilde alleen zijn.Opnieuw zijn 8000 mariniers in Vietnam aan land gegaan, zo-dat het totaal aantal militairen nu de 60.000 heeft bereikt.180 In-tussen meldt de Times dat de sterkte van de Vietcong met 10.000man is toegenomen, en dat de zogenaamde gedemilitariseerdezone langs de zeventiende breedtegraad zo lek als een zeef is.181

Zeer slecht nieuws is dat generaal Maxwell Taylor Saigon gaatverlaten en dat Henry Cabot Lodge, die idioot, weer teruggaat.Taylor ziet dat – uiteraard en terecht – niet zitten, al komt hijer wel laat achter. Lodge wordt een ramp. En dat allemaal overde rug van Amerikaanse militairen, die hun leven in de waag-

178 Hanson Baldwin in The New York Times, 4 juli 1965.179 Algemeen Handelsblad, 5 juli 1965.180 Jack Langguth in The New York Times, 7 juli 1965. 181 Jack Raymond in The New York Times, 7 juli 1965.

137

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 137

schaal moeten stellen voor het misdadige geknoei in Washing-ton.

9 juli 1965Zelfs Walter Lippmann lijkt nu in verwarring over Vietnam.L.B.J. zit „between the devil and the deep blue sea”. Hij zalmoeten kiezen tussen „unlimited war and defeat”. Johnsonhoopte op een soort patstelling waardoor nog dit jaar onder-handelingen zouden kunnen worden geopend. Maar hoe felleren wreder de strijd wordt, hoe meer Republikeinse haviken,zoals Gerald Ford en Melvin Laird, in de voetstappen tredenvan Barry Goldwater. Die had het erover „that wars can be wonby bombers”. Lippmann stelt nu tot mijn verbazing voor omde Amerikaanse strijdkrachten in Vietnam terug te trekken opeen aantal „highly fortified strong-points with certain access tothe sea”.182 Daarna zou Saigon overreed moeten worden omvrede met Hanoi te sluiten. Ik vind het een waanzinnige enonwerkelijke suggestie.

12 juli 1965St. John Nixon beantwoordde mijn brief over de sporthal voorNijenrode. Hij belde naar Huis ter Heide en zei dat hij rectorPostma had geïnformeerd. Ook langs andere kanalen was menblijkbaar reeds bezig en de gemeente Breukelen had een bouw-vergunning verleend.Bezocht fotograaf Jan Stevens, die een hartaanval heeft gehad.

13 juli 1965Cornelis Verolme heeft in Parijs besprekingen gevoerd met pre-sident Sukarno en de ministers Saleh en Mardanus. Je kunt erzeker van zijn dat Emile van Konijnenburg bij deze contacteneen rol heeft gespeeld. Er is een rel ontstaan over een document dat minister Suban-drio aan het Egyptische blad Al Ahram zou hebben gegeven. DeBritse ambassadeur in Jakarta zou een brief hebben geschrevenaan zijn Amerikaanse collega Howard Jones, waaruit zou blij-ken dat er een Amerikaanse militaire interventie in Indonesiëin de maak zou zijn. Ambassadeur Andrew Gilchrist heeft hetdocument tegengesproken en het als een vervalsing bestem-peld. Voor mij staat vast dat de Nasution-vleugel van het leger,in nauwe samenwerking met de CIA, doorgaat een coup te be-ramen, zoals Ujeng Suwargana drie jaar geleden al voorspelde.

182 The New York Herald Tribune, 9 juli 1965.

138

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 138

President Johnson heeft aangekondigd desnoods meer dan75.000 soldaten naar Vietnam te zullen zenden. Waar is dieman mee bezig? Op 10 juli zouden – volgens de Amerikanen –580 Vietcong-strijders zijn gedood.183 Dat is niet niks. Dean Rusk heeft Peking opnieuw gewaarschuwd. Ze lachenzich daar kapot om de onzin die in Washington wordt uitge-kraamd. De oorlog in Vietnam zou zelfs tot het oproepen vanreservisten kunnen leiden, aldus waarschuwt Hanson Baldwinin de Times. De landing van 4000 infanteristen bij Camranh Bayis intussen bekendgemaakt. Waar dit allemaal op neerkomt is datde VS in de oorlog tegen Hanoi feitelijk de leiding van Zuid-Vietnam heeft overgenomen.De NV Nederlandse Combinatie voor Chemische Industriemaakte bekend over 1964 een belangrijke winst te hebben ge-boekt. Wel bestaat er een nijpend tekort aan kinabast. Ik bendus niet voor niets, met mijn vader als commissaris, bezig ge-weest om kinabast uit Indonesië te halen. Het is kennelijk eendringende noodzaak.

15 juli 1965Zeven, West-Duitsland

Logeer bij Martin, terwijl zijn vrouw en de jongens in Hollandzijn. Hij zat vanmorgen koffie te drinken en vergat mij te ser-veren. Vroeger was dat anders.Ik hoorde op de radio dat Adlai Stevenson in Londen op straatin elkaar zakte en stierf.

16 juli 1965Ik besef dat wanneer Martin Portier en ik nu alleen zijn, we nogmaar heel weinig tegen elkaar hebben te zeggen. Ik vind dattragisch. Sliep bij Martin, maar hij snurkte zo hard dat ik op debank ben gaan liggen.De Telegraaf meldt dat Jan Cremer gaat trouwen met het modelLoesje Hamel.184 Hij gaf me laatst zijn adres in New York. Ik wilhem wel eens ontmoeten, ook al heb ik Ik Jan Cremer niet gele-zen en zal ik het ook wel nooit lezen.Spanningen in het kabinet-Cals, met opnieuw Joseph Luns alsoorzaak. Er is keet ontstaan met de PvdA over het benoemenvan staatssecretarissen volgens de verhouding 6-5-3 (6 KVP, 5PvdA en 3 AR).Ik reed van Zeven naar Wolfhagen, via Göttingen en Pader-born, waar een noodweer losbrak. Maar Hans Hoyer wachtte

183 Het Algemeen Dagblad, 13 juli 1965.184 De Telegraaf, 14 juli 1965.

139

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 139

zoals afgesproken op de markt bij de oude kerk. Hij droeg eenblauw uniform met baret van een Panzer-soldaat. Hij had ge-twijfeld of ik wel echt zou komen. We reden naar zijn ouder-lijk huis. Mama was blond, en papa (54) had gevochten in deoorlog aan het Oostfront. Er werd een fles champagne openge-trokken ter ere van mijn bezoek. Bleef logeren.

17 juli 1965Er is in het parlement een stormpje opgestoken omdat ministerLuns de communist Marcus Bakker met een kluitje in het rietstuurde. Deze had geprotesteerd tegen luchtmaarschalk Ky’suitlatingen over Hitler als voorbeeld. Luns probeerde het inci-dent dermate te bagatelliseren dat ook van de zijde van de CHU,de PvdA en de PSP woedend werd gereageerd. Toch lijkt hetwel of Luns zich kan permitteren wat hij wil; niemand doethem echt wat. Hoe werkt dat in onze democratie?Ik ben tot de conclusie gekomen dat Hans Hoyer zich een jon-gedame voelt. Dat was vorige zomer, toen ik hem liftend inzijn Lederhosen vond, minder duidelijk. Ik weet niet of zijn ne-gen maanden tussen mannen in militaire dienst de vrouwelijk-heid hebben aangewakkerd, maar ik kan er absoluut niet tegen.Heb me vandaag niet meer zoveel met Hans bemoeid. On-vriendelijk, maar ik breng het niet op. Het is een lieve jongen,maar ik weet niet wat met hem te beginnen.

18 juli 1965Zilverstrand, Mol, België

Ben bij Erik van der Leeden, die hier een zomerbaan heeft. HansHoyer heb ik aan de grens afgezet. Hij ging liften naar vriendenin Oostende.Jonathan werkt in een kamp voor gehandicapte kinderen. Hijschrijft: „Sometimes I just don’t know what to think, where Ifit in, whether my failure to find a strong and lasting identity ismy own fault, why I am depressed much of the time, why mymoods are so transitory, why I am bored with so many people,whether I am so intricate that I could never reconcile all myfacts or whether I am just telling myself so, as a consolingthought. I can’t escape from thinking about myself, from rema-ning subjectively trapped in myself cutting personal contact.Until I can, I will be a child who is frustrated and getting furt-her and further from a sense of exuberance in living. My joy issordid, if you understand, but still beautiful. Salute, Jonathan.”Heerlijk om zijn brieven te krijgen. Ik ga ervoor zitten om te-

140

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 140

rug te schrijven. Ik zit aan mijn vaders bureau en hou zijn brilin mijn handen. Krijg tranen in mijn ogen. Broer Theo zond een briefkaart met een portret van KennethKaunda de eerste president van Zambia. Mijn vader vond dathij eruitzag als „un gorille en colère”. Mijn moeder was het erniet mee eens. „Wij hebben tenminste het voorrecht gehadeerder uit de bomen af te dalen”, zei zij.

19 juli 1965De fotograaf Jan Stevens (54) is tijdens de Grand Prix-autoracesin Zandvoort aan een hartaanval overleden. Hij was een bijzon-dere man, een witte raaf tussen de journalisten. Ik zal hem mis-sen. Ik trek me het lot van zijn enige zoon aan, die nog tieneris.Prins Bernhard is in Genève om een Learjet voor acht personenmet twee straalmotoren te inspecteren. De catalogusprijs is 2,16miljoen gulden. De Volkskrant meldt dat Indonesië twintig Fok-ker Friendships wil aankopen. W. Verrips heeft gelijk gehad.Emile van Konijnenburg wordt als tussenpersoon slapende rijk.

20 juli 1965Minister Robert McNamara heeft vijf dagen in Vietnam rond-gekeken en komt met de verklaring, in vette letters in de Times

weergegeven, dat de situatie veel slechter is dan Washingtonvermoedde. W. Averell Harriman was door L.B.J. naar Mos-kou gezonden om bij Aleksei Kosygin te vragen of het Kremlinde heren in Hanoi niet tot matiging zou kunnen aansporen. Zebegrijpen er in Washington nog altijd geen ene moer van.

21 juli 1965Minister McNamara heeft bij terugkeer in de VS aangekondigddat er nog eens 100.000 Amerikaanse militairen naar Zuid-Viet-nam zullen moeten. Guerrillastrijdkrachten vereisen een vier-voudige tegenstrijdmacht, dus de omvang van de Vietcongwordt op 200.000 man geschat, wat zou betekenen dat Zuid-Vietnam 800.000 man op de been moet brengen. Momenteelbestaat het Zuid-Vietnamese leger uit 550.000 soldaten. Daarwil men 100.000 Zuid-Vietnamezen aan toevoegen. De Ame-rikanen hebben nu 80.000 man in Zuid-Vietnam en daar zul-len er dus minimaal 100.000 bij komen. Ik krijg koude rillin-gen wanneer ik denk aan al die jonge mannen die in kogelre-gens en napalmbranden terecht zullen komen. Bij een gevechtgisteren zijn er weer 28 Amerikanen gesneuveld, 100 gewond

141

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 141

en 7 vermist. Bij de Zuid-Vietnamezen werden er 240 gedood,340 gewond en 155 vermist. Vietcong-verliezen werden op419 gehouden. Zo gaat het dag in dag uit. Het is walgelijk.Verder is er met een landmijn een mislukte aanslag gepleegd opgeneraal Maxwell Taylor.In Den Haag zorgde Joseph Luns voor een nieuwe rel. Giste-ren is Max van der Stoel tot staatssecretaris benoemd. MinisterTheo Bot maakte bekend dat Nederland het regime in Saigonzal helpen met een baggermolen van een miljoen gulden. Daar-na lanceerde de socialistische senator De Niet een aanval opLuns. Wat halen diens vele reizen uit? Luns ontwikkelde geennieuwe initiatieven en is geobsedeerd door beleidsmislukkin-gen. De minister, die een matte en vermoeide indruk maakte,zinspeelde vervolgens op zijn voortijdig aftreden. Onmiddellijklevendige discussies en veel bedrijvigheid aan het Binnenhof.Het bleek een storm in een glas water, want even later zei Lunsweer wat anders en de zaak luwde weer. Intussen vette kranten-koppen.

22 juli 1965Een lijster wandelt over het gras, krabt een beetje met zijn poot,en trekt een spartelende worm naar boven. Hij heeft nu zekervijf kronkelende wormen in zijn snavel zitten. Het zal je ge-beuren in Gods vrije natuur.Bernard Person heeft besloten een paar weken naar Holland tekomen; hij zal 30 juli aankomen. Hij vroeg me het AmericanHotel voor hem te bespreken. Liep dat mis, dan zou Hans Gruy-ters van de krant me kunnen vertellen waar hij was terechtge-komen. Ik ging dit dus regelen en ontmoette bij het hotel FritsPengel185 uit Suriname. Willebrord Nieuwenhuis en zijn vrouwwaren ook op het terras. Ik reed met hen naar de VinkeveensePlassen. Willebrord was bij Sjef van den Bogaert geroepen van-wege kritiek op ambassadeur De Beus in zijn artikelen. Me-vrouw Van den Bogaert keek Annelies Nieuwenhuis enige tijdniet aan.Woonde de begrafenis bij van Jan Stevens in Driehuis-Wester-veld. Had zeer met zijn vrouw en Frank (18) te doen.

23 juli 1965Nieuw incident in het parlement over minister Luns. In deDallas News in Texas had een artikel gestaan waarin de rege-ring-Kennedy werd verweten dat zij Nederland ten tijde van


142

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 142

de Nieuw-Guinea-crisis in de steek heeft gelaten. Het artikelkon worden uitgelegd als een verlate hommage aan de politiekvan Luns om niet aan Sukarno toe te geven. Het ministerie vanBuitenlandse Zaken vermenigvuldigde het artikel en zond heteen aantal journalisten toe. Hierover werden in de Kamer vra-gen gesteld. Luns deed of zijn neus bloedde: hij wist van niets,de toezending was niet onder zijn verantwoordelijkheid ge-schied.Ontmoette professor Marestany, de Cubaanse ambassadeur, diezei dat hij eigenlijk had verwacht dat ik in een Amerikaanse ge-vangenis zou terechtkomen vanwege mijn Cubaanse reizen.De KLM vliegt nog steeds tussen Willemstad en Havana en ver-voert veel lading, bij gebrek aan passagiers. Hij had kans gezien24 studenten als gast van de regering naar Cuba te laten reizenen in het Rivièra Hotel te huisvesten. „Het enige wat we hunals tegenprestatie hebben gevraagd, is naar waarheid over hunbevindingen te spreken.” Ze waren door Fidel Castro ontvan-gen.’s Avonds sprak ik met Frits Pengel. Hij is vanuit de Vara inHilversum naar Suriname teruggekeerd en is nu directeur vande Surinaamse Televisie Stichting. Hij is getrouwd, en hij toon-de me foto’s van zijn vrouw en twee zoontjes. Zijn ideaal blijfteen speelfilm maken, maar nu de televisie-uitzendingen in hetnajaar gaan beginnen, wordt hij volledig in beslag genomen.Het was plezierig hem terug te zien. Hij is dikker geworden,maar de fonkel in zijn ogen is dezelfde.

25 juli 1965Gerard Croiset vroeg me om hem in de Commanderije in Har-melen te ontmoeten. „Trek je wel even wat behoorlijks aan?”vroeg hij. We aten samen en gingen nadien naar boven voorkoffie. „Jouw persoonlijkheid heeft me een nieuw idee ge-bracht”, zei hij. Ik had hem in de VS verteld van mijn ontmoe-ting – gevolgd door seks – met drie Iraanse mariniers aan dePerzische Golf bij Abadan.186 „Ik werd er toen volkomen mis-selijk van en dacht: hoe kan Onno Leebaert zo’n man op mijndak sturen? Ik heb toen prima toneelgespeeld en je niets latenmerken. Dat doe ik trouwens mijn hele leven. Die combinatievan jou, Pollack en mij was die dagen een compleet gekken-huis. Ik wist niet hoe ik erdoor moest komen. Dat heb ik jetoen maar nooit verteld. Maar nu, een jaar later, begrijp ik waarhet voor nodig is geweest, waarom ik jou moest ontmoeten. Ik

186 Zie Memoires 1953-1957, p. 247.

143

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 143

heb mijn hele leven jongens bij me gehad die van hun homo-seksualiteit af wilden, maar nog nooit had iemand tegen mijopenlijk over homoseksuele handelingen gesproken.” Nu hijmij kende, was hij heel anders gaan denken. Hij dacht dat erdrie soorten „flikkers” waren. Ten eerste zij die het uit spleendoen: ze zijn het andere beu. Ten tweede zij die er door hunmilieu in terechtgekomen zijn, maar die wilden er ook altijdvanaf. De derde groep bestond uit mensen die als homoseksu-eel zijn geboren; die groep wilde er ook nooit vanaf. Volgens Croiset waren man en vrouw aanvankelijk eencelligewezens geweest die zichzelf bevredigden. Toen kwamen Adamen Eva, de slang (de penis), en de appel (de vrucht) om devoortplanting te bevorderen. Hij vroeg zich af of homoseksu-aliteit een vorm en een symptoom van regressie zou kunnenzijn, van „terug naar ontvorming”. Dus vervolgde hij: „Zouhet kunnen zijn dat de homoseksueel een stap vooruit is? Het isGods bedoeling het leven in evenwicht te brengen. De bazui-nen van Jericho raakten dezelfde trillingen als de spanningen inde muur, en deze stortte in. God heeft zich weerspiegeld. Ineen triljoenste moment van blijdschap is een split-second ont-staan waarin de wens werd geboren. De energie van die blijd-schap deed de mens ontstaan, onbewust naar bewustwording,naar vorming. Hier maakt de drang naar voortplanting deel vanuit. De mens, jij en ik, dienen als resonantie, als weerkaatsingvan God. Wij zijn in wezen God. Deze voortplantingsgeschie-denis zal zich blijven herhalen tot de juiste vorm is gevonden.Dan treedt opnieuw de ontvorming in. Wordt de resonantieGods bereikt, dan zal alles weg zijn, het leven, de wereld en demensen, alles.”Later zei Croiset: „Leven na de dood en al die zaken, dat isflauwekul. Ben je in je leven wel eens intens blij geweest? Ikbedoel, dat je je door en door gelukkig voelde? Wenste je dannog iets?” Ik antwoordde: „Dat geeft een gevoel van dankbaar-heid.” Croiset: „Precies, en dat is de dood. Dat is de grootsteblijdschap. Je wenst geen leven hierna. Je verlangt helemaalniets meer. Je bent nog slechts een weerkaatsing van God.”

26 juli 1965Mijn moeder zette de bloemen die ik voor haar meebracht inde vaas van haar vader. „Dat is waar ze horen”, zei ze. Mijn va-der zei: „Ik ga naar het gemeentehuis om de belasting voor dekleinies-fijnies187 te betalen, want anders komt de hondenvan-

187 Zo noemden mijn ouders de twee Malthezer honden.

144

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 144

ger.” Voor mij hebben dergelijke momentopnamen een bij-zondere en onvergetelijke betekenis.

27 juli 1965Bezocht vanmorgen mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt inBaarn. Ze liet me twee brieven en een kaart van prinses Beatrixlezen. De eerste brief was gedateerd op 1 februari 1965 en wasnota bene al het antwoord op de verjaardagsboodschap die„Miss B.B.”, zoals Beatrix haar noemde, op 31 januari had ge-zonden ter gelegenheid van Beatrix” verjaardag. Ik maakte, zo-als ze van mij verwachtte, geen aantekeningen over de inhoud. De tweede brief was geschreven op 18 maart 1965, en bedoeldals verjaardagsbrief voor mejuffrouw Boekhoudt, die op 24maart jarig was. De prinses – dat noteerde ik wel – schreef datze erg moe was en veel zou willen slapen. Zij excuseerde zichzo veel over zichzelf te spreken. De kaart was kennelijk om tebedanken voor mejuffrouw Boekhoudts wensen bij de verlo-ving. Het was een witte kaart met links een foto van zes bij ne-gen van Beatrix en Claus, en rechts een kort briefje: „Heel veeldank voor uw lieve woorden… Ik ben u eeuwig dankbaarvoor uw Duitse lessen, die nu lonend worden gemaakt…” Ge-tekend: Trix, en links onderaan: Claus.188

Mejuffrouw Boekhoudt wilde alles weten over de persbijeen-komst op Soestdijk, en welke indruk Claus von Amsberg opmij had gemaakt. Ik kon alleen maar uitermate positief reage-ren. Het was waar dat prinses Beatrix zich autoritair kon op-stellen, maar ze was er dan ook jarenlang getuige van geweestdat haar moeder te veel frère et compagnon met Jan en alleman wasgeweest. Prins Bernhard had, misschien ook door zijn Duitseafkomst, meer gevoel voor hofverhoudingen dan de koningin.Hij had dan ook gedecreteerd dat wanneer de prinsessen een-maal achttien jaar zouden zijn geworden, zij met „KoninklijkeHoogheid” dienden te worden aangesproken. De koningin lietzich allerlei familiariteiten aanleunen. Zo was er eens een damedie naar koningin Juliana op een feestje in Baarn „Jula” had ge-roepen. Prins Bernhard disciplineerde de gang van zaken opSoestdijk en kon bijvoorbeeld lakeien uitstekend uitkafferen.189

„Maar prins Bernhard kan zich ook onheus gedragen”, aldusmejuffrouw Boekhoudt. „Hij kan bijvoorbeeld op een feestjebij mensen gaan zitten die hem aanstaan, en dan doet hij of deandere mensen lucht zijn. Dan moet de koningin hem voort-

188 Bij de dood van „Miss B.B.” in 1982 lagen 81 brieven van Beatrix naast haar bed, metde opdracht deze te vernietigen.

189 Ook hierover heb ik mij toen nooit uitgelaten.

145

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 145

durend aan de mouw trekken en meenemen, maar hij gedraagtzich dan onwelvoeglijk. Mij komt hij inderdaad steeds eenhandje geven.” Mejuffrouw Boekhoudt zei altijd de indruk tehebben gehad dat prins Bernhard „ergens glad was”. Ze vroegme met een bezorgde uitdrukking of ik iets dergelijks bij Claushad kunnen ontdekken. Ik antwoordde: „Helemaal niet”, endat was niet gelogen.Toen mejuffrouw Boekhoudt prinses Irene gelukwenste methaar huwelijk met prins Carlos Hugo, kreeg zij een foto opge-stuurd met een bedankje erop gedrukt. Dat was een groot ver-schil met prinses Beatrix, die alles buitengewoon persoonlijkbehandelde, in ieder geval jegens haar begeleidster uit haarjeugd en schooljaren. Mejuffrouw Boekhoudt was vooral vol lof over de freule Röell,die een enorme handigheid had gekregen in het gladstrijkenvan problemen op het paleis, vooral wanneer Hare Majesteit deKoningin weer eens een scène veroorzaakte, iets waar prinsesBeatrix gruwelijk het land aan had.Mejuffrouw Boekhoudt vertelde ook dat prinses Beatrix zichtijdens haar schooljaren altijd fel anti-Duits had betoond. Zevroeg de prinses eens of er bij haar grootmoeder, prinses Arm-gard, Duits werd gesproken. „We spreken daar altijd Engels”,had Beatrix geantwoord.190

We spraken ook over mijn leven en toekomst. Ze drukte meop het hart nooit aan een serieuze relatie met een vrouw te be-ginnen. „Je zou haar doodongelukkig maken, omdat je het on-mogelijke verlangt.”191 Toen ik vertrok wuifde ze vanuit haarwerkkamer in Steynlaan 12. Dineerde gisteravond bij de Zumpolle’s in Wassenaar. Ontmoet-te een vriendin van de familie, Lilly Marescot-Imhoff. Een ab-solute schoonheid, moeder van twee jongens en een meisje. Ikdacht: hoe zouden die kinderen zich voelen om zo’n mama tehebben? Maar wie weet is ze lang niet zo aardig als ze eruitziet.Later bracht ik Lilly Marescot naar haar ouderlijk huis in Was-senaar. Haar grootvader werd op 12 september honderd jaar.Hij heette George Haesendonck, een Belgische schilder. Zewilde er enige publiciteit aan geven en ik zegde toe te helpen.Vanaf Baarn reed ik vandaag naar Den Haag en ontmoette daarzowel de persattaché als de culturele attaché van de Belgischeambassade. Ze stelden voor dat de ambassadeur naar de receptie

190 Ik beperkte me altijd in het maken van notities over het koningshuis, wetende datgeheimhouding van me verwacht werd. Ik schrijf er dus ook nu pas over, vele jarenlater.

191 De juistheid van haar observatie verbaast me al die jaren later zeer.

146

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 146

voor meneer Haesendonck zou kunnen komen om namenskoning Boudewijn een decoratie te overhandigen. Ik maakteeen afspraak voor Lilly Marescot met de ambassadeur.Met Jolle Jolles in Duizend-en-één-nacht gedineerd. Hij heeftals ANP-directeur volop problemen. Hij schreef minister Bies-heuvel tien weken geleden over ANP-regelingen met Surinameen de Antillen en kreeg geen antwoord. De Telegraaf had het ANP

opgezegd, wat 120.000 gulden inkomsten scheelde. Jolle is eenuitzonderlijk goed geïnformeerd man.

28 juli 1965Om 10.30 uur was ik in Tilburg om met Pierre Claessens enmisdaadreporter René van Eijk van het Algemeen Dagblad deVerrips-affaire op band vast te leggen. We gingen naar Hotelde l’Industrie. Ik vertelde hun mijn ervaringen met de om hetleven gekomen Verrips. Ze zeiden dat de UPI berichtte dat er inMaleisië een Nederlander was gearresteerd, en ze vroegen zichaf of dat W. Verrips kon zijn. Ze vertelden over een geheimagent die naar Polen was gezonden en nog 50.000 gulden vande regering te goed had. Van Eijk was ervoor naar Jan de Quaygeweest. Die had toegezegd het te zullen laten uitkeren, maardat was nooit gebeurd. De broer van de heer La Rive van Shellzou onder de naam De Vries hoofd van de BVD zijn. Ze sprakenover een aantal mensen die onder mysterieuze omstandighedenwaren omgekomen. Ik kneep er om 14.30 uur tussenuit, wanthet werd me te eentonig. Ik wilde er bovendien buiten blijven.We besloten Gerard Croiset te raadplegen over W. Verrips.Mijn vader bracht het niet op om vandaag de NKF-vergaderingbij te wonen waarin werd bekrachtigd dat hij zich niet meer her-kiesbaar zou stellen als commissaris. Dat betekent dat hij over1965 zijn laatste tantième zal ontvangen. Ik geloof dat hij zichzeer gekwetst voelt. Het bevestigt zijn leeftijd van 71 jaar. Mijnaltijd actieve, ijverige en bezig zijnde vader voelt zich voor heteerst van zijn leven buiten de samenleving gesloten. Hij heefttot op dit moment altijd een inkomen verdiend. Dat houdt nuop.192

Het Algemeen Handelsblad maakte bekend dat de kininefusietussen de Bandungse kininefabriek, de Amsterdamse kininefa-briek en de NKF in Maarssen thans nagenoeg beklonken is. Pre-sident-directeur C.N. van der Spek maakte bekend dat eennieuwe kinaplantage van achthonderd hectare in Congo in

192 Ik heb altijd een verband gezien tussen mijn vaders hartaanval negen maanden la-ter, die zijn dood bracht, en dit aftreden bij de NKF.

147

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 147

aanbouw is. Of Indonesië kinabast aan Nederland zou kunnenleveren bleef een vraag.The New York Times rappelleert aan het feit dat ambassadeurHoward Jones nu in Jakarta is opgevolgd door Marshall Green.Zelfs tijdens het aanbieden van zijn geloofsbrieven aan presidentSukarno onderstreepte het Indonesische staatshoofd dat hij hetoneens was met de Amerikaanse politiek jegens Maleisië enVietnam. Ondertussen demonstreerden buiten het paleis dui-zenden communistische jongeren tegen Green. Toch zette deTimes de puntjes in juli 1965 andermaal op de i ten aanzien vande werkelijke positie van Bungkarno in de wereld. „PresidentSukarno is as baffling and exasperating a leader as the UnitedStates has to deal with anywhere, but he is not a communistand, in fact, has thus far managed to hold a balance between thepowerful Indonesian Communist Party and the possibly morepowerful non-communist army. The president, moreover, isgenuinely nationalistic, and while he is now aligned with com-munist China, he would never give up Indonesia’s indepen-dence.”193

29 juli 1965Om 16.00 uur ontmoetten Pierre Claessens, René van Eijk enik Gerard Croiset in de Commanderije in Harmelen. DeUtrechtse paragnost was fantastisch. Eerst werd hem een fotovan de bungalow van de familie Verrips in Huis ter Heide ge-toond. Croiset zag onmiddellijk een rijksweg, een viaduct eneen enorme klap. Volgens de helderziende had er een auto opde Mercedes sportwagen van Verrips staan wachten. Deze autozou opzettelijk op het laatste moment de rijweg op geschovenzijn, waardoor Werner Verrips een plotselinge uitwijkmanoeu-vre moest maken en zich te pletter reed. Op onze vragen preci-seerde Croiset dat een paar kilometer verderop, in de richtingAmsterdam, een andere auto had gestaan, die de wagen bij hetviaduct had meegedeeld dat Verrips eraan kwam. Voor Croisetging het dus zonder meer om moord.We besloten naar het viaduct bij Sassenheim te rijden waar Ver-rips was verongelukt. Maar ter hoogte van ik meen Woerden,raakte Croiset plotseling geëmotioneerd, en hij vroeg ons dewagen te stoppen. Hij zei dat de affaire rond W. Verrips behal-ve levensgevaarlijk ook buitengewoon smerig was. Croiset hadde stem van Verrips trouwens gehoord, reeds twee maanden na

193 The New York Times, editorial, 28 juli 1965. Dit artikel is belangrijk omdat Sukarnotwee maanden later, op beschuldiging van met de communisten een staatsgreep te-gen zichzelf te hebben ontketend, in een fatale coup terechtkwam.

148

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 148

het ongeluk op 4 december 1964. Hij wilde er verder geenwoord meer over kwijt, wat me zeer bevreemdde. De zaak wasvoor hem afgedaan. We tafelden nog tot 21.15 uur. Claessens en Van Eijk wildennog proberen de man te ondervragen die met de takelwagenwas gekomen en met een snijbrander Verrips uit het wrak hadgehaald.

30 juli 1965Om 10.00 uur Bernhard Person van Schiphol gehaald. Hij wilvoornamelijk de problemen met de Haagse Post – die zorgt vooreen kwart van zijn inkomen – proberen te regelen.In Camranh Bay zijn opnieuw 3.900 Amerikaanse para’s van de101ste Airborne Division aan land gegaan.194 L.B.J. kondigdeaan dat voortaan maandelijks geen 17.000, maar 35.000 man-nen onder de wapens zullen worden geroepen. Peking gaf eenfoto vrij waarop twee Amerikaanse jets rokend naar benedenkomen.Gerard Croiset belde om zijn visie op de Verrips-affaire toe telichten. Hij noemde Claessens „een keiharde smeris” en VanEijk „een politiek mannetje”. Hij zei ook: „Jij en ik zullen el-kaar nog heel lang kennen.”

31 juli 1965Arthur Goldberg, die Stevenson als ambassadeur bij de UNO

opvolgde, zond een brief aan de Veiligheidsraad waarin hulpwerd gevraagd om vrede in Vietnam te bewerkstellingen. DeDemocratische senatoren J. William Fulbright, Richard Rus-sell, George Aiken en John Sherman Cooper hebben L.B.J. ge-vraagd voorzichtigheid te betrachten bij het verder uitbreidenvan de oorlog. Daarentegen vroeg de Republikeinse senatorBourke Hickenlooper de president juist om de oorlog vanuitde lucht verder op te voeren.195

1 augustus 1965 Dineerde met mijn ouders in Driebergen. Tot mijn verbazingzei mijn vader, die zijn leven lang AR had gestemd, dat hij sindstwee jaar PvdA stemde. Hij was ermee begonnen nadat hij eentoespraak van Anne Vondeling had gehoord. Ik vroeg meteenwat mijn moeder stemde. Vader: „Dat mag God weten, wat zij stemt.”„In ieder geval geen PvdA”, antwoordde mam.

194 Seymour Topping in The New York Times, 29 juli 1965.195 Tom Wicker in The New York Times, 31 juli 1965.

149

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 149

Bijna 45 jaar getrouwd, en waarom niet bespreken wat menstemt? Wonderlijk. Misschien juist het recept voor een blijven-de verbintenis? In de Sunday Telegraph wordt een Amerikaanse officier in dejungle geciteerd, die zegt dat het een miljoen dollar kost oméén communist te vermoorden.196

Eigenlijk komt niets vanzelf. Niets is vrij. Je moet altijd om al-les vragen, en nog eens vragen. Frits vragen om te schrijven,Erik vragen om op te bellen, Loet vragen mijn post door te stu-ren, Martin vragen wanneer hij alleen is in Zeven, om maarniet te spreken van Henk Hofland en zovele anderen die hele-maal in hun eigen troep opgaan. Hoe is het mogelijk? Je krijgtalleen brieven wanneer iemand ziek is, overlijdt, trouwt, of geldnodig heeft. Ik denk permanent aan degenen met wie ik intiemben. Het is toch een volkomen natuurlijke zaak het contact teonderhouden en bestendigen zonder een of andere speciale re-den of een voordeel? Ik wil gewoon weten hoe het met hengaat, wat er met hen is gebeurd, noem maar op. Continuïteit isonontbeerlijk. Wanneer ik zijn moeder niet had gebeld, zou iknooit geweten hebben dat Bertie Hilverdink een operatie moestondergaan. Hij schreef me trouwens een briefje van twee re-gels. Hij vroeg me te wachten met komen. Hij is nog te moe.Zijn moeder is nu bij hem in het ziekenhuis in Parijs.

2 augustus 1965De Vietcong heeft de bruggen rond Danang opgeblazen, zodatde 9.000 Amerikanen aldaar zijn afgesneden van de rest vanVietnam. Het is verbazingwekkend waartoe Noord-Vietnammet beperkte middelen in staat is.

3 augustus 1965Het Amsterdamse diamantbedrijf Asscher heeft in Jakarta eencontract gesloten om de velden in Zuid-Kalimantan te ontgin-nen.197 Ook daarbij heeft Emile van Konijnenburg zonder twij-fel een vinger in de pap gehad.Joseph Luns gaf een interview aan Der Spiegel. Het thema wasde Europese eenwording en het dwarsliggen van De Gaulle enFrankrijk. Het Duitse blad noemde Luns „de grote tegenstan-der van De Gaulle, ook in letterlijke zin”. Waarop de ministerantwoordde dat hij inderdaad iets groter was, namelijk 1.96 me-ter tegen 1.94 meter. „We hebben het op het paleis gemeten.Prins Bernhard wilde weten wie groter was. Toen was de ge-

196 Tom Wicker in The New York Times, 31 juli 1965.197 Het Parool, 3 augustus 1965.

150

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 150

neraal zeer beleefd en zeer bescheiden. Hij zei: ‘Minister Luns isveel groter en wordt steeds groter. Weet u, monseigneur (te-gen prins Bernhard, WO), op mijn leeftijd wordt men steedskleiner.’” Het feit dat Luns de anekdote in deze vorm herhaal-de, bewijst dat hij niet in de gaten had dat Bernhard en De Gaul-le hem in de maling namen. Een olifantshuid is altijd het ken-merk van deze minister gebleven.Hanoi heeft een bemiddeling van de UNO uiteraard afgewezen.Daarop heeft Dean Rusk, die maar niet wil begrijpen hoe dekaarten in Zuidoost-Azië werkelijk liggen, opnieuw benadruktdat de Veiligheidsraad tussenbeide moet komen.

4 augustus 1965Ontmoette in Antwerpen Louis Meerts, hoofdredacteur van deGazet van Antwerpen. Hij lag me meteen. Hij was geïnteres-seerd in artikelen vanuit New York.Reed via Mol terug om Erik te zien. Hij rookt veel te veel. Ikvind hem onrustig. Helga heeft een vaste baan. Ik vind eigen-lijk dat hij te veel op haar terugvalt. Hoe kan hij nu een autoaanschaffen terwijl hij nog jaren moet studeren? Sliep bij ze inEindhoven, met Helga in het midden. Helga wordt me steedssympathieker. Ze laat veel over haar kant gaan om ruzie tevoorkomen.

5 augustus 1965Phil Harris arriveerde uit New York en nam een kamer in hetMuseum Hotel. Ik stelde hem voor aan Guus Bos: blond enzwart mixt altijd prima. Maar het mixte deze keer zo goed datze er al spoedig samen vandoor gingen. Ik liet Phil dan ook alseen baksteen vallen.’s Avonds nam ik Bernard Person mee naar het Jollenpad. Hijhad bij De Telegraaf geluncht, had Steketee ontmoet en meergeld gevraagd. Bij de Haagse Post was het „een rotzooi”. Els-

eviers en Haagse Post waren volgens hem niet samengegaan om-dat Elseviers geen zin had ook mevrouw Hiltermann (oftewelSylvia Brandts Buys) over te nemen. Hij liep weer over vananekdotes en mededelingen off the record, maar ik mag hemnog altijd graag.Murray Fisher van Playboy schrijft dat het State Departmenttoestemming blijft weigeren om een reporter naar Peking tezenden. Ik mag dus niet. „It would be fatal, of course, to goahead at this basis.”198

198 Brief uit Chicago d.d. 2 augustus 1965.

151

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 151

6 augustus 1965Een heerlijke dag met Frits van Eeden op het strand bij Kijk-duin. Hij was ontspannen en in een uitstekende stemming. Hijschijnt te houden van een oudere vriend, een kapper. Ik zageen foto. Deze vriend is al grijs. Gods wegen blijven ondoor-grondelijk. We vonden elkaar in zekere zin terug. In zijn huis-je omarmden we elkaar, en hij zei: „Je bent warm.”

7 augustus 1965Jet Poslavsky trouwde vandaag in de Oude Kerk in Zeist metAnnejan Duprée. Mijn moeder leek zo bleek, en toch zag ze ernog jong, onbedorven uit. De dienst zei me niets. Pas toen tan-te Jetty op haar cello het Prière van Boëlmann speelde, iets watze blijkbaar ook op het huwelijk van mijn ouders in 1921 hadgedaan, was ik in tranen. Ze speelde dan ook prachtig. Toch leek deze plechtigheid een verdrietige zaak. Alle mooiemomenten zijn tegelijk een afscheid voor altijd. Al het gezeikvan de dominees, zowel dat van C.E.F. Giesberts van de Wil-lem Arntz Hoeve als dat van dominee W.H. Poot, had nietsom het lijf en was niet te vergelijken met wat tante Jetty had„te zeggen” toen ze cello speelde. Hoe kan iemand zo prachtigspelen en er niet in slagen haar enige dochter (Didi) een geluk-kig mens te helpen maken? Ik heb al enige nachten wakker gelegen en me afgevraagd hoehet met mam zou gaan indien mijn vader eerst zou overlijden,of omgekeerd. Wat er ook gebeurt, ik zou onmiddellijk uit deVS terugkomen. Door mijn tranen heen voelde ik heel sterkebindingen met mam, die ook in tranen was. Het is allemaal zomysterieus en onverklaarbaar. Er volgde een receptie in Figi.

8 augustus 1965Mam merkte gisteren op: „Wanneer je je woord geeft in eenhuwelijk, heb je de verplichting er het beste van te maken,maar voor mensen in de huidige samenleving betekent een ja-woord helemaal niets meer.”L.B.J. vraagt 1,7 miljard dollar meer voor de oorlog in Viet-nam. Intussen blies de Vietcong een Amerikaans depot nabijDanang op, gevuld met miljoenen liters brandstof voor deAmerikaanse vliegtuigen.

9 augustus 1965Mam was van mening dat dominees als Giesberts en Poot er deoorzaak van zijn dat zo veel mensen wegblijven uit de kerken.

152

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 152

Er is een brief van Jonathan Raymond. Hij beschrijft zijn ver-blijf in het kamp voor gehandicapte kinderen: „The people aretawdry, childish, petty, foul-mouthed and foul-minded, cheap,superficial, concerned only with the immediate and intensilyboring. But, Willem, who, in the end, is different? How can aperson of perception respect himself? Is not the ego a functionof vanity? Can it even exist without pride to feed upon? Per-haps the only difference is between those who can sublimatepride, and those who revel in it unamored: between the sensiti-ve who sometimes cannot tolerate themselves, and the crudewho know no better.”Over Vietnam schreef hij: „The situation in Vietnam is unspe-akable. It is too much to think about sanity. We are brutes. Weare power-mad hypocrites, who hide behind pretexts of mat-ter, love, patriotism and peace. I await your next letter. Jonat-han.”Er was ook een brief van Bob Tapiheru uit Bern namens am-bassadeur Zairin Zain, die hoopte dat ik spoedig eens naar hentoe zou kunnen komen.Hella Pick meldt in de Guardian dat Noord-Vietnam tot twee-maal toe bereid was in het geheim met de VS te onderhande-len. De eerste keer was in 1963, na de val van Ngo Dinh Diem.Het jaar daarop verklaarde Ho Chi Minh zich opnieuw bereidmet de Amerikanen te spreken. Ne Win zou in Birma gastheerzijn geweest. Op het voorstel van 1963 kreeg Hanoi nooit ant-woord. Op het Birma-plan kwam pas na vijf weken een nega-tief antwoord.199 Is het gek dat, nu Washington zeurt om eengeheim gesprek, Hanoi niet meer thuis geeft? Joep Buttinghausen, mijn collega bij de United Press, is nu chefreportage bij de Wereldkroniek. Hij wilde samenwerken. Ik zouinderdaad reportages voor hem kunnen verzorgen.

10 augustus 1965De Telegraaf opent met over de hele voorpagina de mededelingdat president Sukarno op 17 augustus aanstaande – ter gelegen-heid van de twintigste onafhankelijkheidsviering van Indonesië– het contract zal ondertekenen waarmee 100 Fokker Friends-hips worden besteld. Er komt een nieuwe Indonesische vlieg-tuigbouwindustrie, die de toestellen in elkaar zal zetten. Het ishet grootste Nederlands-Indonesische samenwerkingsprojectooit. Een principeakkoord werd reeds op de Indonesische am-bassade in Den Haag getekend. Op de foto in De Telegraaf staat

199 Hella Pick in de Manchester Guardian, 10 augustus 1965.

153

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 153

ook R. Zwolsman aan de onderhandelingstafel. Ik vraag me afof de vijanden van W. Verrips één front gevormd hebben, wanthet is duidelijk dat Emile van Konijnenburg de werkelijke ar-chitect van deze monsterleverantie is. De Engelsen verdommen het om de motoren te leveren, van-wege de Indonesische oppositie tegen Maleisië. Er was in Lon-den zelfs een incident over ontstaan tussen de Nederlandse am-bassadeur Van Roijen en de Foreign Office. Een van beide par-tijen loog over wat er zich in Engeland had afgespeeld. Intussenging Fokker zonder Britse leveranties verder. Maar hoe heeftZwolsman zich er met zijn Exploitatie Maatschappij Scheve-ningen tussen kunnen wurmen? Hij financiert het hele projecttussen 1968 en 1974. Wanneer W. Verrips nog zou hebben ge-leefd, zou hij er zeker voor hebben gezorgd een behoorlijkgraantje mee te pikken. Kwam het misschien daarom bepaaldemensen beter uit dat hij van het toneel verdween? Zwolsmanbedreigde Verrips herhaaldelijk. Nu is het diezelfde Zwolsmandie de grote meneer uithangt bij het Fokker-project.„GEWONNEN SLAG” meldt De Telegraaf. Zelfs deze uitgesprokenanti-Sukarno-krant zegt in een hoofdartikel dat het uittredenvan Singapore uit de Federatie van Maleisië betekent „dat Su-karno een belangrijke slag heeft gewonnen”. In 1958 was Sing-apore al een zelfstandige staat binnen het Gemenebest gewor-den. In 1963 trad deze belangrijke havenstad toe tot de Federa-tie Maleisië, maar dat heeft dus maar twee jaar geduurd.Kleine berichten: mr. H.A. Helb, de Nederlandse ambassadeurin Zuid-Afrika – een man die ik zeer waardeerde200 – is in DenHaag ter aarde besteld. Premier Jopie Pengel van Surinamezegt niet geïnteresseerd te zijn in Surinaamse onafhankelijkheid.Hij hecht er meer belang aan om de economie van het landeerst stevig te grondvesten. En: prins Claus heeft permanentverlof gekregen van het ministerie van Buitenlandse Zaken inBonn, buiten bezwaar van de West-Duitse schatkist.Vanmorgen reed ik naar Hasselt, in België, en besprak methoofdredacteur Leynen een mogelijke samenwerking met zijnblad Het Belang van Limburg. Hij deed moeilijk. Ik reken er nietop.

12 augustus 1965Mijn ouders maakten een autorit naar de Cannenburgh inVaassen, waar ze ons vroeger mee naartoe namen om blauwekarper te eten. Ze hadden kennelijk genoten.


154

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 154

In een serie hinderlagen vernietigde de Vietcong een doortanks geleid konvooi van Zuid-Vietnamese versterkingen datprobeerde Duc Co te ontzetten. De ene jobstijding volgt de an-dere op. Washington doet of zijn neus bloedt en blijft maarmeer jonge militairen de dood in jagen. Over oorlogsmisdadengesproken. Daar zou nu eens een Neurenberg-tribunaal overmoeten worden gehouden!De avond bracht ik bij John en Greet van Haagen in Rotterdamdoor. Hij was nu tweede machinist geworden bij de Graan enElevator Maatschappij. Eerst werkte hij bij een volautomatischbedrijf. Hij werkt liever hier, „want deze machines hebben mijnodig”. Ik vertelde hoe mijn moeder op de Cannenburgh eeneend met jongen had bestudeerd: sommige plonsden in hetwater om bij ma te komen, drie andere gingen over land viaeen kleine omweg naar haar toe. „Zolang jouw moeder nogover de eendjes kan praten, weet ik dat ze gelukkig is”, zeiJohn.Het Parool kondigt met vette koppen aan dat Indonesië rakettenbouwt, met behulp van Peking. Deze maand werd reeds metsucces een tweetrapsraket van 62 kilo gelanceerd tot een hoog-te van negentig kilometer. Op Sumatra staan raketten die Su-karno van de Sovjet-Unie kreeg. Naast Sukarno’s herhaaldeverklaringen dat Indonesië spoedig een atoombom zal hebben,zijn dit de berichten die Washington de stuipen op het lijf ja-gen, tenminste zolang de Amerikanen er niet zeker van zijn datde PKI niet op een of andere manier naar de macht grijpt. The

Financial Times begint zich ook al af te vragen of Indonesië sa-men met Peking naar een atoombom toe gaat.

13 augustus 1965De eerste Amerikaanse straalbommenwerper is nabij Hanoimet een sovjetraket naar beneden gehaald. Er komt een vergel-ding, zegt de Herald Tribune. Alsof dat helpt. De escalatie gaatvan dag tot dag verder. Maar, zegt L.B.J., we blijven slechts zolang in Saigon als de Zuid-Vietnamezen ons willen hebben.Hoe krijgt hij die onzin door de keel?Chris Mena is nog steeds in Amsterdam. Ik geloof dat hij mo-menteel een relatie heeft met de fotograaf Kees Hageman.

14 augustus 1965Gerard Croiset ontving uit Salem, Ohio, een met bloed be-smeurde jeans, hemdje, horloge, armketting en nog wat spul-len van een jongen die in 1963 was vermoord. „Hij was vanonderen helemaal aan stukken gesneden”, aldus Gerard. Ik

155

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 155

keek naar de foto en wist dat hij homoseksueel was. Gerarddenkt dat deze jongen door een neger is vermoord, maar hijkon de bijbehorende brief niet vinden. Hij toonde me zijnnieuwe persoonlijke kamer, met een bed, wat boeken en eenantiek kastje.The Economist zette op de omslag bij de foto’s van Sukarno, Ab-dul Rahman en Lee Kuan Yew van Singapore: „WHAT ARE WE

DOING HERE?” „Bang goes Britain’s Far East Policy” begint hethoofdartikel, over de terugtrekking van Singapore uit de Fede-ratie Maleisië. „President Sukarno, having just extended thebenefits of Indonesian rule to West Irian, got a timely newAunt Sally.” Het gaat Londen natuurlijk om wat The Economist

noemt „that whopping great base in Singapore”, zoals het Su-karno erom gaat de Britten uit Zuidoost-Azië te verdrijven.Uiteraard geniet hij daarbij de sympathie van Peking en haalthij zich de haat van Washington op de hals, waar men nooitverder denkt dan de neus lang is.De goochelaar Fred Kaps is voor een tournee van drie wekennaar Indonesië vertrokken. Je kunt er zeker van zijn dat ook dietrip een van de vele ideeën van Emile van Konijnenburg is ge-weest. Met hetzelfde vliegtuig reisden nog twee van Van Ko-nijnenburgs amices naar Jakarta: R. Zwolsman en CornelisVerolme. Ze hoeven hun winsten en commissies in ieder gevalniet meer met W. Verrips te delen. Ook ir. M.H. Damma vanVMF reisde mee.

16 augustus 1965Bern, Zwitserland, Hotel Bristol

Ontmoette Bob Tapiheru. Hij maakte nog altijd propagandavoor zijn baas, dr. Zairin Zain. Deze had van ambassadeur VanRoijen uit Londen een brief gekregen waarin dr. Zains ver-diensten in de Nieuw-Guinea-affaire andermaal werden on-derstreept, „terwijl dr. Subandrio met de eer ging strijken”. Ikbegreep ineens dat ik voor niets was gekomen en de ambassa-deur helemaal niet te zien zou krijgen. Ik besloot dus morgen-ochtend weer te vertrekken. Ik telefoneerde mijn oude vrien-din Inez Röell in Lausanne en maakte een afspraak.Er zijn maar liefst 14.000 politiemannen en soldaten van deNationale Garde nodig geweest om een opstand in de neger-wijk Watts, bij Los Angeles, de kop in te drukken. Na vier da-gen van opstand zijn een aantal straten in de as gelegd. Er wer-den 23 zwarten en 4 blanken gedood. Het aantal gewondenbedraagt 675, waaronder 70 politiemannen, 26 brandweerlie-den en 4 leden van de nationale garde. Er werden 1.828 vol-

156

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 156

wassenen en 329 jongeren gearresteerd.201 Het moet een totalebende zijn geweest.

17 augustus 1965Lausanne, Ouchy, Hotel Angleterre

Om 12.30 uur ontmoette ik Inez op het terras. Ongeveer deeerste opmerking die ze maakte was: „Ik hoor dat jij tegen-woordig communist bent.” Ik dacht: waar haalt ze het van-daan?Ze was ouder geworden. Haar huid, die er altijd gezond uitzagen kleur had, was nu vaal. Ze herinnerde me ineens enorm aanhaar moeder. We reden naar Vevey en aten forel met witte wijnop het terras van Le Castel. Inez had haar sprankelende geestig-heid verloren. Ze noemde me nog altijd „engeltje”, maar ikvond haar nerveus. Ze noemde haar man, Francois Gonet,„een tiran, net als mijn moeder”. Vijftien jaar geleden, toen ikhaar voor het eerst ontmoette, deed ze dat ook al. En dan sprak ze opeens over een hond, de tekkel Marius, diewerd overreden. Momenteel heeft ze een hond die Jules heet,half poedel, half wat anders. Binnenkort krijgt ze er een nieuwetekkel bij. Ze dacht dat beide dieren beter eerst op neutraal ter-rein, bijvoorbeeld in een café, kennis konden maken. Haardochter wordt binnenkort veertien jaar. „Ziet eruit als zeven-tien en is een mannengek. Ze wordt volkomen verpest doorma Gonet.” Inez sprak ook over een infectieziekte die ze hadopgelopen. Ik zag een ontsteking op haar hoofd onder het haar. Ik bracht haar tot niet ver van haar flat en keek haar na. Ik zaghoe ze over een bruggetje wegwandelde. Het maakte me zeerverdrietig.Ik haastte me terug naar Bern en verkleedde me bij Bob Tapi-heru om naar de 17-augustusreceptie te gaan in de residentievan dr. Zairin Zain. De straten waren vol geparkeerde auto’s.Er waren zevenhonderd gasten. De ambassadeur zag er primauit. Zijn vrouw, Emily Machbul, straalde. Ik gaf haar een handen zei: „Dag mevrouw Zain.” Ik bleef precies een kwartier,verkleedde me weer bij Tapiheru en begon de terugreis via Ba-sel. Dr. Zain heeft na zijn laatste beroerte nog steeds spraakles-sen. Hij was pas sinds tien dagen voldoende hersteld om zijngeloofsbrieven te overhandigen.Bungkarno hield vandaag een rede voor de twintigste vieringvan de Indonesische onafhankelijkheid. Hij noemde zijn toe-spraak: „Reik naar de sterren: een jaar van zelfvertrouwen”.

157

Hu

is te

r H

eid

e

■

201 The New York Herald Tribune, 16 augustus 1965.

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 157

Hij zei dat alle imperialisten, en vooral de Amerikanen, uitZuidoost-Azië dienden te verdwijnen. Hij was van mening datde Aziatische broeders in Vietnam ook door Indonesië diendente worden geholpen. Washington steunde altijd de meest cor-rupte elementen in de wereld, van Chiang Kai-shek op For-mosa tot Moise Tshombe in Congo, om maar niet te sprekenvan de generaalskliek in Saigon.Ik vond het griezelig dat Bungkarno zover ging om te zeggendat Indonesië in de strijd tegen het imperialisme desnoods deatoombom zou gebruiken. „Wij hebben nu raketten en geleideprojectielen,” aldus de president, „en we zullen deze soortenwapens blijven aanmaken voor de verdediging van ons land.”

Ik kende de toestand op het Merdeka-paleis op 17 augustus. In1957 was ik bij de viering geweest. De ganse top van burgerlijkeen militaire autoriteiten omringt de president op de trappen rondhet bordes, waar Bungkarno spreekt onder een baldakijn. Het heleland luistert mee. Ik probeerde me voor te stellen hoe generaalNasution en de groep hoge militairen rondom hem, die juist nau-we samenwerking met de VS voorstaan, zouden reageren op hunpresident. Natuurlijk waren er ook progressieve generaals, zoalsAchamd Jani en anderen, die verder keken dan hun neus lang wasen die Sukarno gelijk gaven. Natuurlijk klopte Bungkarno’s analy-se dat de Amerikanen dienden op te donderen in Vietnam. Na-tuurlijk had hij gelijk om de UNO in New York te bestempelen alseen kongsi van kletsmeiers en machtswellustelingen. Maar Sukar-no trok de lijn door en wilde er niet langer deel van uitmaken,waardoor Indonesië het enige land werd dat de UNO ooit (tijde-lijk) verliet. Fidel Castro en andere regeringsleiders deelden Bung-karno’s mening, maar bleven erin. Sukarno trok Indonesië zelfs te-rug uit het Internationale Monetaire Fonds en de Wereldbank. Hijwas volkomen consequent, maar was het ook verstandig? Ik pro-beerde me voor te stellen wat er die dag op de trappen van het Mer-deka-paleis omging in het brein van de pro-Amerikaanse en pro-westerse militairen. En wetend hoe lang er reeds met Washingtontegen Sukarno werd geconspireerd, hield ik bij het lezen van deverslagen van Sukarno’s rede mijn hart vast.

18 augustus 1965 Vietcong-guerrilla’s vielen een marinierspost aan bij Danang,schreeuwend: „Yankees you die!” Er werden 26 Vietcong-strijders gedood, zonder dat de Amerikanen verliezen leden.Dat zeggen ze althans zelf.De Herald Tribune publiceert een artikel dat precies aangeeft

158

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 158

wat Bungkarno gisteren bedoelde. De kop: „UNO: DISORDER

OUT OF CHAOS”. Volgens het stuk had de USSR kans gezien omde VS en de rest van de westerse landen door de knieën te latengaan op het terrein van de achterstallige bijdragen aan de UNO.Moskou heeft het meteen verdomd mee te betalen aan opera-ties van de UNO, zoals aan die in Congo, die het Kremlin alsonwettig beschouwt. Amerika wilde de Sovjet-Unie een straf opleggen vanwege deachterstallige betalingen. „The year-long drama played out onthe stage of the United Nations”, aldus de Tribune. Het bladverdedigt Washington door te benadrukken dat eerst de restvan de lidmaten van de UNO voor de Sovjet-Unie had gecapi-tuleerd. Daarna gaf ook Washington toe en liet zijn eisen val-len, niet om het Kremlin tegemoet te komen maar om gehoorte geven aan de wens van een meerderheid van de volkerenor-ganisatie. De redenering was aardig gevonden, maar het bleefgeklets in de ruimte. De Sovjets hadden hun zin gekregen.Punt.

19 augustus 1965The New York Herald Tribune bericht vandaag dat Amerikaansemariniers, ondersteund door het geschut van de ZevendeVloot, nabij Chu Lai een Vietcong-regiment in de pan hebbengehakt. Er zouden „honderden doden” zijn gevallen.

20 augustus 1954R. Zwolsman heeft in Jakarta verklaard bereid te zijn moderneluxehotels te bouwen in Indonesië. Ik denk dan altijd weer aanW. Verrips. Hij zou bij deze projecten een doorslaggevende rolhebben gespeeld.

21 augustus 1965Ontmoette Lennart Andersson (29), een Zweedse jongen uitSolna. Lang, blond, bruin, prachtige ogen. Hij danste in hetDOK met een neger. Onze ogen kruisten elkaar, en dat herhaal-de zich enkele malen. Hij glimlachte, nam afscheid van zijnpartner en kwam naar me toe. We gingen naar Hotel Maximil-lian op de Prinsengracht, waar hij een kamer had met zijn reis-genoot, een curator van een Zweeds museum. Die kwam veellater thuis en vond Lennart en mij in elkaars armen. Ik reed om03.00 uur naar Huis ter Heide terug.Vanmorgen haalde ik Lennart op in Amsterdam. We redennaar Eindhoven en haalden daar Erik en Helga op. Daarna gin-gen we naar Nettie en Enk Feldhaus van Ham, mijn oude

159

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 159

jeugdvrienden uit Bosch en Duin. Lennart paste precies in hetgezelschap. We hadden een fantastische dag en sliepen in HotelWillems. Droomde dat ik op de schouder van mijn vader huil-de.

24 augustus 1965Lennart is naar Zweden teruggereisd. Ik zette hem in Utrechtop het station. God bless him. Zal ik hem ooit terugzien, nadatwe dagenlang zo intiem met elkaar waren?De Telegraaf van vandaag meldt dat ook in de deelstaten Sera-wak en Sabah op Noord-Kalimantan nu stemmen opgaan omuit de Federatie Maleisië te treden. Zou Indonesië dan hele-maal zijn zin krijgen?Lex Poslavsky is niet enthousiast over Les Mots van Sartre. Hijvond het niet echt geïnspireerd en zwartgallig, maar wel bril-jant geschreven. ’s Middags was ik met mijn moeder in de poffertjeskraam inZeist, en ‘s avonds bij mejuffrouw Boekhoudt in Baarn.In Life staat een fotoreportage van een negentienjarige mari-nier, David Beauchemin uit Worcester, Massachusetts, die zijnverjaardag doorbracht met de jacht op Vietcong-guerrilla’s inde omgeving van Danang. „Too young to vote, but not tooyoung to fight”, schreef Life in vette letters onder het portret.

25 augustus 1965Op de meest onverwachte momenten kom ik „toevallig” deIndonesische Haagse lobbyist Martojo tegen. Hij maakte weereen aantal interessante opmerkingen. Onder leiding van de oud-koloniaal en buitengewoon gevolmachtigde ambassadeur N.S.Blom, onderhandelt Nederland momenteel in Jakarta over deindertijd genationaliseerde Nederlandse bezittingen. Martojovoorspelde dat het geklets op niets zou uitlopen, want Indone-sië zou simpelweg met een tegenclaim komen. Mislukt de mis-sie-Blom, dan komt minister Luns in een moeilijk parket, wantvoor een aantal projecten heeft hij reeds regeringsgaranties toe-gezegd. Martojo wist ook te melden dat de heer C.N. van derSpek van de kininefabrieken vorig jaar al met generaal Yusufeen overeenkomst ondertekende voor de aankoop van kina-bast. Maar Holland bood zoals gewoonlijk te laag en Japan be-taalde meer, dus de levering ging niet door.Verder bevestigde Martojo dat Paul Rijkens rond de kwestieW. Verrips een vuile rol had gespeeld. Hij bevestigde eveneensdat Rijkens en Van Konijnenburg W. Verrips hadden inge-

160

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 160

huurd om mij erin te laten lopen, zodat ik als journalist mijngeloofwaardigheid zou verliezen.202

26 augustus 1965Cornelis Verolme is enthousiast uit Indonesië teruggekeerd.Het werk in Tandjong Priok vordert uitstekend, „maar wil hetproject op tijd gereedkomen, dan is het noodzakelijk dat deNederlandse regering spoedig de lopende exportkredietgaran-tie van honderd miljoen gulden verruimt”.203

27 augustus 1965Na jaren Toon Twiss Quarles van Ufford weer ontmoet.204 Hijis nu bedrijfseconoom bij Philips en is gehuwd met MarleenStans. Ze hebben een dochtertje van vijf jaar. Zijn broer Johnwerkt op het kabinet van burgemeester De Ranitz in Utrecht.Zijn zus Louise – een jeugdvlam van me – is gehuwd met HenkGreeve, en heeft vier kinderen.Sprak in de stad met Willem Klinkenberg, die me zei dat R.Zwolsman ooit voor moord en oplichting voor een oorlogstri-bunaal was gesleept. Daar wist ik niets van. Hoe kon Paul Rij-kens dan functioneren als president-commissaris van de Zwols-man-groep, terwijl Rijkens anderzijds een persoonlijke vriendvan prins Bernhard was?Van 20.30 uur tot na middernacht was ik bij Henk en MimiHofland. Het eerste gedeelte van de avond was plezierig, maarHenk dronk vrijwel in zijn eentje een fles sherry leeg en zeke-re onderhuidse spanningen tussen beide echtelieden kwamenaan de oppervlakte. Henk klonk buitengewoon negatief. OverLes Mots van Sartre zei hij: „Dat boek interesseert me gewoonniet.” Hij zei eigenlijk tussen alles in te staan. „Ik kom tot niets,ik lees weinig, en het kan me absoluut niet schelen of ik ooithoofdredacteur word. Ik kom trouwens niet tot schrijven.” Hijwas vandaag op Zandvoort een Lotus gaan testen. Ook had hijHein ten Harmsen van de Beek op de redactie buitenland gezet,bij meneer Gruyters. Toen ik vroeg hoe hij met Hein kon communiceren, ant-woordde hij heel wat beter van gedachten te kunnen wisselenmet Hein dan met Mulisch of Hoefnagels. Hij raadde me met klem af ooit een boek te schrijven, want„niemand leest het”.

202 Verrips verzekerde dat Suurhoff en Goedhart van de PvdA naar New York waren ge-komen. Dit leidde tot mijn breuk met Vrij Nederland - zoals door Rijkens en Van Ko-nijnenburg beoogd.

203 Algemeen Handelsblad, 26 augustus 1965.204 Zie Memoires 1925-1953.

161

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 161

28 augustus 1965Dean Rusk heeft nu gezegd dat Washington bereid is over eenstaakt-het-vuren te praten met Hanoi, terwijl de oorlog voort-duurt. De bombardementen op Noord-Vietnam zijn vermin-derd, de aanvalsvluchten op de Vietcong in het zuiden verdub-beld.205

29 augustus 1965Lang telefoongesprek met Bertie Hilverdink in Parijs. Hij is ge-opereerd en heeft een litteken van zijn hoofd tot onder aan zijnrug. Hij heeft veel pijn gehad en moet rusten.Ik zat met een paar bekenden op het Americain-terras toen eenjongen langskwam, terugliep en bij ons aan tafel ging zitten. Hetwas de lover om wie de huisknecht van Dick Holthaus zelf-moord had gepleegd. Hij was Frans maar zag er een beetje In-disch uit, hij had prachtige ogen maar een alles verpestendegiechel. Hij tippelt dus vrolijk verder op jongens.

30 augustus 1965Eerst hebben de Britten geweigerd motoren te leveren voor deFokker Friendships die naar Indonesië moeten. Fokker dachtslim te zijn en ging in Amerika winkelen. Nu oefent de Ameri-kaanse regering, op verzoek van Londen, druk uit op Ameri-kaanse motorenfabrieken om geen leveranties aan Nederlandte doen.Grootfinancier R. Zwolsman is terug uit Jakarta met giganti-sche plannen, waaronder de aanleg van een autoweg van 2.000kilometer lengte op Sumatra.

31 augustus 1965Samenwerking met de Wereldkroniek is, dankzij Joep Butting-hausen en in overleg met de redactie, rondgekomen.Abdel Gamal Nasser kankert even luid op de Amerikanen alsBungkarno, met dit verschil dat Nasser het doet tijdens een of-ficieel bezoek aan Moskou. Hij veroordeelde de oorlog inVietnam in de scherpst mogelijke bewoordingen.Bungkarno staat werkelijk niet alleen in zijn veroordeling vande VS. Premier Lee Kuan Yew van Singapore zegt in The New

York Times dat Vietnam „a mess” is. Washington „lacks depthand judgement or wisdom” en „if the Americans were in char-ge in Malaysia and Singapore, I would have been in jail, proba-bly tortured and dead”. Lee Kuan Yew gaat dus nog veel ver-

205 Neil Sheehan in The New York Times, 27 augustus 1965.

162

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 162

der dan Bungkarno in zijn veroordeling van de VS. Hij zegtverder in de Times dat de regering van John F. Kennedy hemonder de tafel drie miljoen dollar wilde geven als hij zou mee-werken aan het verdoezelen van de activiteiten van een CIA-agent in Singapore.

1 september 1965L.B.J. heeft George Ball naar Charles de Gaulle gezonden. De

Telegraaf meldt vandaag dat Frankrijk zal bemiddelen om vredein Vietnam te bewerkstelligen. Het Algemeen Handelsblad be-richt dat er geen sprake van bemiddeling kan zijn.Premier en luchtmaarschalk Nguyen Cao Ky heeft in Saigonverklaard geen onderhandelingen te zullen openen zolang hetNoord-Vietnamese leger niet van zijn grondgebied is terugge-trokken. Intussen bombarderen B-52-toestellen nu ook doelenin Zuid-Vietnam.Koning Constantijn van Griekenland zit met een ernstige kabi-netscrisis. Prins Bernhard, op de terugweg uit Tanzania, heeftvolkomen onverwacht een omweg naar Athene gemaakt omde vorst met advies bij te staan. De Telegraaf schreef gisteren datBernhard tenslotte „een uitstekende representant is van de mo-derne monarchie”. Daar kan ik het volmondig mee eens zijn.206

2 september 1965Je vraagt je af wat er in het brein van Amerikanen omgaat. Inaugustus werden 1.224 bombardementsvluchten op Noord-Vietnam uitgevoerd. Daarbij is 2.540 ton bommen gedropt. Erzijn raketten en kanonnen afgevuurd op vliegvelden, bruggen,spoorlijnen, bevoorradingsdepots, barakken, petroleumopslag-plaatsen, schepen, radarinstallaties en hoofdwegen. In juli wer-den nog „maar” 1.081 bombardementsvluchten uitgevoerd. Deafgelopen maand liet men 1.880.000 pamfletten boven hetnoorden neer.207

De politierechter in Assen heeft twee studenten veroordeeld tottien dagen hechtenis en tien gulden geldboete. De jongens had-den bij het generaal Van Heutsz-monument in Coevoorden,waar de generaal is geboren, een spandoek opgehangen met detekst: „Ontslapen onder het hakenkruis: gesneuveld bij het uit-moorden van het 30ste Atjehse dorp, bij het verkrachten vande 79ste vrouw, om het geschokte prestige van het KoninklijkNederlands-Indisch bestuur opnieuw te funderen: wij herden-

206 Om die reden valt het uitermate te betreuren dat de memoires van Prins Bernhardniet zullen verschijnen.

207 Neil Sheehan in The New York Times, 1 september 1965.

163

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 163

ken het met eerbied.” De dochter van de generaal had eenklacht ingediend wegens smaad. En de bespottelijke mr. P.F.Oosterhof, de politierechter, veroordeelde de jongens. Ze had-den natuurlijk gelijk, al had de tekst sterker gekund. Ik beldeHenk Hofland en vroeg hem er een artikel in het Handelsblad

aan te wijden. „Maar dat kan niet in het Handelsblad”, zei hij.Wanneer dat zo is, zou ik er geen dag langer blijven zitten. Hijdus wel.208

De Darmadji’s, mijn Indonesische vrienden uit New York, zijnhier.

3 september 1965 Maarschalk Lin Piao, minister van Defensie in Peking, heeft inhet Chinese partijblad een artikel van 50.000 woorden ge-schreven waarin hij zegt dat de Volksrepubliek alle revolutio-naire bewegingen steunt die gericht zijn op de omsingeling vanWest-Europa en de VS. Hij vergelijkt ons en Amerika met „desteden van de wereld”; Azië, Afrika en Latijns-Amerika noemthij „het platteland van de wereld”. Volgens Lin Piao betekentde huidige revolutionaire beweging een opstand van het platte-land tegen de steden. Het artikel ridiculiseert de Sovjet-Unie,dat zou eten van twee walletjes. Enerzijds afficheert het land zichals een revolutionaire beweging, maar ondertussen, vooral tij-dens het bewind van Nikita Chroesjtsjov, wil het samenwer-ken met de VS en de kapitalistische mogendheden.209

4 september 1965De Indonesische consul-generaal in Amsterdam, Natadining-rat, stelde zijn Mercedes beschikbaar om met de Darmadji’s eentocht te kunnen maken naar de kaasmarkt in Alkmaar, de Af-sluitdijk, Leeuwarden, Groningen, Zwolle, Amersfoort, Soest-dijk en Lage Vuursche. Ook voor mij echt een Hollands dagjeuit.Bob Tapiheru vraagt namens ambassadeur Zairin Zain of ik op-nieuw naar Bern wil komen.210 Brief van Pierre M., de minnaarvan de huisknecht van Dick Holthaus. Ook Lennart Anderssonuit Zweden schrijft. Hij eindigt met: „I love you Willem, withlove and kisses.”

5 september 1965Anneke Verrips zag er steengoed uit, bruinverbrand en gezond.

208 En hij zit er in 1991 nog.209 Seymour Topping in The New York Times, 2 september 1965.210 Brief d.d. 2 september 1965, zie Bijlage 5.

164

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 164

Zij en de jongens maken het uitstekend. Ze bevestigde nog-maals dat ze haar verongelukte man had geïdentificeerd, maarhet was voor haar een raadsel gebleven hoe Werner veertienminuten na het ongeluk per ambulance naar het ziekenhuiskon worden overgebracht. Hij had vredig en met een glimlachgekeken, en ook verwonderde ze zich over een minuscuulklein gaatje in zijn hoofd. Haar zaken worden behartigd doormr. C. Constandse in Amsterdam.

6 september 1965Vanmorgen had ik in de residentie aan de Kerkeboschlaan inWassenaar een interview met de Indonesische ambassadeurSudjarwo Tjondronegoro, mijn oude vriend. We hadden me-teen weer contact. Hij zei: „Ik heb een brief aan Elseviers ge-schreven en erop gewezen dat artikelen die beledigend voorons land zijn, ons niet kunnen schaden. Daar zijn we een tegroot land voor. Maar waar wel schade aan kan worden toege-bracht, dat zijn de langzaam weer opgebouwde goede betrek-kingen tussen Nederland en Indonesië.” Hij wilde weinig zeg-gen over de resultaten van de financieel-economische onder-handelingen die aan de gang zijn. Wel liet hij zich bijzondervriendelijk over minister Luns uit. „Hij voert een uitermatevoorzichtig beleid ten opzichte van Indonesië en hoedt zich erkennelijk voor een foutje te maken. Hij zegt ook zelf dat hijeen realistisch beleid wenst na te streven, en dat doet hij danook.”Sudjarwo zei dat het hem is opgevallen hoe kritisch de Neder-landse pers staat jegens het beleid van de VS in Vietnam, ennoemde met name de artikelen van André Spoor voor de GPD.Ik vroeg hem of het niet in de lijn der ontwikkelingen zou lig-gen dat Beatrix en Claus naar Indonesië zouden reizen. Dievraag verraste hem, maar hij reageerde meteen positief.211

7 september 1965Droomde intens van Loet Kilian. Gaf Tieneke een zoen.Lunchte met Frits in het Bakhuisje. Hij had vannacht wakkergelegen en over het doel van het leven gepiekerd. Hij vroeg mewat mijn doel was. Hij was het ermee eens dat er te veel „fijnemensen” waren om er één vaste vriend op na te houden. Hijgaf mensen soms een duw in de goede richting, dat was ééndoel. Ook wilde hij een paard beeldhouwen met een uitgezak-

211 Het volledige interview verscheen op 10 september 1965 in Dagblad Zaanstreek deTyphoon.

165

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 165

te buik, „want door overdrijven kun je mensen dingen latenzien die ze anders zouden missen”. Hij had een hond van een kennis naar het asiel gebracht en eenspuitje laten geven. „Ik had het drie weken aangezien. Het dierhad een kankerbult en viel om wanneer hij moest plassen. Hetkon niet. Ik vond het wel zielig. Het voerde een doodstrijd enmoest een tweede spuitje hebben.”

8 september 1965Liep gisteravond bij Henk en Mimi Hofland binnen. Edmondkwam even uit bed. Henk zei: „Werner Verrips was echt geenspion van de Russen, want ik hou de Russen niet voor zo stomdat ze een gek vertrouwelijke opdrachten laten uitvoeren.” Ikzei dat ik hem ook wel eens anders over Verrips had horen spre-ken. De tijd vertekent beelden steeds meer. R. Zwolsman had tegen Henk gezegd: „Je vergist je wel eensin iemand. Verrips was gewoon zo’n persoon.” Daar laat hij hetdan gemakshalve maar bij.Met Frits op stap geweest. We wandelden in de wind op hetstrand, lagen later in zijn hofje naast elkaar op bed. Het was ge-woon fijn. We bezochten Jolle Jolles, die vertelde dat presidentSukarno in november, na de conferentie in Algiers, naar Mexi-co en Suriname zou reizen.De Chinese zaakgelastigde had me uitgenodigd om om 17.15uur een film te komen zien in verband met de twintigste her-denking van de overwinning op Japan. De propaganda was zoinfantiel en doorzichtig dat Wim Klinkenberg opmerkte: „Ergaat in zulke films nooit een communist dood.” Anton Con-standse zei op 10 september naar Albanië te vertrekken.Tussen India en Pakistan is gedonder uitgebroken over Kash-mir. Het lijkt werkelijk oorlog te gaan worden. U Thant en deUNO zijn er weer in gesprongen om een staakt-het-vuren te or-ganiseren. Er worden luchtaanvallen op elkaars grondgebieduitgevoerd. Pakistan meldt 31 toestellen op een Indiase lucht-machtbasis te hebben vernield.212 Sukarno en Chou En-lai heb-ben steun toegezegd aan Pakistan.

9 september 1965Dineerde samen met Henk van Ulsen, die momenteel in Go-gols Dagboek van een gek optreedt. Hij had Les Mots gelezen. Hij„braakte” van de Verolmes en de Zwolsmans, die Indonesiëachternahollen om aan ze te verdienen. Joseph Luns was „een

212 Jacques Nevard in The New York Times, 7 september 1965.

166

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 166

aperte lul”. Hij had genoten van Willem Brugsma’s interviewmet Arnold Toynbee.

10 september 1965Probeerde een ontmoeting tussen Lex Poslavsky en GerardCroiset te arrangeren. Maar Lex voelde er weinig voor om naarUtrecht te gaan. „Als ik daar word gezien, is het volgende ver-haal dat ik bij Croiset op het spreekuur zat.”Mijn moeder maakt zich zorgen over mijn vader. Een paar da-gen geleden heb ik een felle botsing met hem gehad. Omdat hijtoen zei: „Schrijf het allemaal maar weer in je dagboek”, hebik er juist zo min mogelijk aandacht aan besteed. Maar mamvindt hem nog steeds niet zijn oude zelf en is bezorgd dat hij lastvan zijn maag heeft, misschien zelfs hartproblemen. Hij ver-zwijgt voor mam dat er iets mis is. Zij vroeg me om niets tegenhem te zeggen over haar zorgen. Ik dacht alleen: hoe kun je 45jaar getrouwd zijn en zulke dingen voor elkaar verborgen hou-den? Maar dat is nu misschien juist het geheim van een succes-vol huwelijk.Schreef een artikel over W. Verrips voor de Wereldkroniek.

12 september 1965Loet en Tieneke hebben een zoon.De stunt met de bejaarde Belgische kunstschilder George vanHaesendonck is gelukt. De Belgische ambassadeur bezocht hemvoor hij met vakantie ging. En vanmiddag, op de honderdsteverjaardag van de oude baas, verscheen de Belgische zaakgelas-tigde jonkheer J. Raeymaeckers, precies zoals ik had voorge-steld, met een onderscheiding voor nationale opvoeding encultuur, in een mooi wijnrood etui. Hij stamelde: „C’est tropd’honneur pour moi”, en iedereen was geroerd, including me.Dat zijn momenten die je voldoening geven, om te weten datje anderen een moment van geluk brengt.Ik reed van de Groot Haesebroekseweg 3 in Wassenaar naar deHengelstraat in Sportdorp, Rotterdam, en praatte met Johnvan Haagen. „Ik geef mijn spieren, mijn lichaam en mijn jeugdom ervoor te zorgen dat mijn kinderen een betere toekomstkrijgen”, zei hij. „En van mijn inspanning, zweet en tranenrijdt een of andere directeur in een slee naar een casino.” Vori-ge week bracht hij 350 gulden schoon binnen voor zijn vrouwen vijf kinderen.De Gazet van Antwerpen neemt me voor drie maanden op proefals correspondent in New York.

167

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 167

13 september 1965Ontmoette om 16.00 uur de broer van W. Verrips in de flatvan Anneke. We spraken tot 20.00 uur. Hij deed me in meerdan één opzicht aan mijn vroegere vriend denken. Na een re-portage in het Algemeen Dagblad had hij met zijn broer gebro-ken, en hem sedertdien nooit meer gesproken. Hij leek weinig van de zaken van zijn broer Werner te weten.Terwijl ik vertelde viel hij van de ene verbazing in de andere.De broer had zijn hele leven last gehad van de strapatsen vanWerner, „te beginnen met zijn arrestatie ten tijde dat onze va-der stervende was”. Er was nu eindelijk rust gekomen in de pu-bliciteit rond Werner Verrips. Iedere nieuwe rel zou vooral decarrière van de broer kunnen schaden. Anneke Verrips gaf overigens toe dat – hoewel in opdracht vanRijkens en Van Konijnenburg – Verrips zich in mijn leven enwerk had gedrongen met het oogmerk mij te beschadigen. Ze zeidat Verrips dat had toegegeven. Ik had teruggeslagen, en dat datconsequenties voor hem had gehad was mij niet te verwijten. Ten slotte was Anneke toch bereid mij een opname van W.Verrips te leen te geven voor mijn Wereldkroniek-artikel. Anne-ke zei: „Je bent altijd als een vriend in ons huis ontvangen, jebelazert me niet hè, Willem?” Ik zal dat zeker niet doen. Toenniet, nu niet, nooit. Ik kwam thuis en herschreef het hele arti-kel andermaal. Bij lezing merkte mijn moeder op: „Van Konij-nenburg komt er nog beroerder af dan in je eerdere concept.” „Dat verdient hij ook”, zei ik.

14 september 1965Reed naar Henk en liet hem mijn Verrips-artikel lezen. „Bijnaprofessioneel”, zei hij, en het scheen hem te bevallen. Hij vroegzich af of er iemand gek genoeg zou zijn om erop aan te hakenen de zaak Verrips verder uit te zoeken. Henk zei dat Verripsmet zijn bungalow eigenlijk Rijkens had afgezet, „die oud wasgeworden en vrij gek”. Verrips zou de laatste dagen voor zijnauto-ongeluk doodsbang zijn geweest. Hij zei althans tegeneen aantal journalisten, waaronder ook Pierre Claessens enRené van Eijk, dat indien hem iets zou overkomen, zij het totop de bodem dienden uit te zoeken. Maar wie zet zich nogvoor W. Verrips in? Ik vertrek aanstonds weer naar Amerika enbeschik ook niet over de privé-middelen. Henk Hofland zalhet zeker niet doen. Hij zei: „Alles, letterlijk alles wat Verripszei, was gelogen en verzonnen. Misschien was ik wel de enigedie Verrips doorhad.” Hij was in ieder geval nooit één momentbang geweest voor Verrips.

168

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 168

In gesprek tijdens lezingentournee met Amerikaanse studenten.

Eén der laatste foto’svan mijn grootmoe-der, mevrouw LiePoslavsky-Oltmans enmijn moeder (links) enhaar zuster (rechts).

De twee Malthezer’svan mijn moeder.

Mijn moeder (links)met de zuster van mijnvader, mevrouw J.C.Mennega-Oltmans.

Foto: Erik van der Leeden.

Met Loet Killian in Massachusetts.

Erik stond direct klaar om mee naarParijs te gaan.

Frits begon met het lassen van beelden.

Hans Hoyer, West-Duitse tanksoldaat.

Met Chris Mena, de Cubaan, op de Dam.

Ellen Thomassen, KLM stewardess.Met Inez Röell in 1951, zoals ik mij haar wilherinneren.

Lezingentournees in America

Emile van Konijnenburg, voornaamste architect van Nederlandse goodwillin Indonesië.

Receptie bij de Indonesische ambassadeur te Bern, Dr. Zairin Zain en echtgenote.

Met Frits en zus Inez in schiettent te Scheveningen.

Prinses Beatrix arriveert met een van haar beste vriendinnen, jonkvrouwe Lydia Loudon,voor een privé-bezoek in Wenen op 2 juni 1965. Het was Lydia Loudon, die mij in 1955aan mijn vrouw, Frieda Westerman, heeft voorgesteld.

Wer

ner

Ver

rips

ver

onge

lukt

e bi

j Sas

senh

eim

.

Vriendschapmet Jan Cremerin New York.

Vriendschap met Nel Oost-hout in New York.

Interview met ambassadeur Sudjarwo Tjondronegoro van Indonesië in Den Haag.

Emotionele relatie met Richard Thieuliette (21).

„Nee,” zei ik, „maar hij kwam jou ook niet vertellen dat hij jemet een vrachtauto uit de weg zou laten ruimen.”213

We gingen Henk junior van school halen. Ik kreeg de indrukdat Hofland zijn huwelijk als een ongelukkige zet beschouwdeen doorlopend ander vrouwelijk gezelschap nodig had, maartoch bleef hij op een bepaalde manier sterk aan zijn vrouw ge-hecht en zou hij haar niet verlaten. Ik zei hem wat voorzichti-ger te werk te gaan, vooral in het openbaar. „Dat kan me niets schelen”, antwoordde hij. Ik probeerde uit te leggen dat, omdat hij zijn vrouw niet ver-liet, discretie in zijn affaires geboden was. Die mening deeldehij duidelijk niet.De London Daily Telegraph komt met een schokkende reportagedie erop wijst dat de CIA de vlam in het Indiaas-Pakistaanse kruit-vat heeft gestoken. Drie jaar geleden, toen India door Chinawerd aangevallen, hield veldmaarschalk Ayub Khan van Paki-stan zich ostentatief afzijdig. Washington begon druk op hemuit te oefenen, althans in het openbaar. General Motors werdgeadviseerd zich uit Pakistan terug te trekken. Vreemd genoegwerd het bedrijf overgenomen door de zoon van de president,kapitein Gauhar Ayub. De CIA begon zich pas laat in 1963 tebemoeien met de verslechterde betrekkingen met Pakistan.Ayub Khan wilde verkiezingen organiseren om zijn bewind telegitimeren. Maar de CIA begon Fatima Jinnah te financieren,zuster van de grondlegger van Pakistan. De CIA nestelde zichsteeds dieper in de Pakistaanse politiek, en kort voor het ont-branden van de huidige strijd informeerde de CIA Washingtondat Ayub Khan op het punt stond om met een coup omverge-worpen te worden. De Amerikanen hebben daarop de rege-ring in New Delhi min of meer gesuggereerd dat, gezien deverwarring in Rawalpindi, het moment gunstig was om toe teslaan. Ook Chester Bowles, de Amerikaanse ambassadeur,schijnt in het complot te hebben gezeten. Mijn ouders waren diep geschokt over de achtergronden vandeze affaire, maar ik verzekerde ze dat het in Cuba, Congo, In-donesië en over de hele wereld zo ging, en dat de Amerikaansemaffiaorganisatie CIA overal een vinger in de pap had, ook inNederland.Bezocht Gerard Croiset. Ik legde uit dat professor Poslavsky,geneesheer-directeur van de Willem Arntz Hoeve, het niet raad-zaam achtte naar Croiset in Utrecht te komen. De paragnost

213 Ik was het oneens met Hofland, want veel informatie die ik van Verrips kreeg en hadnagetrokken, klopte precies. Hofland spande zich niet echt in om achter de feiten tekomen. Hij was er eigenlijk ook te lui en te ongeïnteresseerd voor. Hetgeen jammeris, want hij was in een uitstekende positie om de zaak te onderzoeken.

169

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 169

reageerde onmiddellijk geïrriteerd: „Het hoeft al niet meer.”214

Fred Kaps vertelde dat hij op het paleis in Jakarta een konijn uitde zak van Emile van Konijnenburg had getoverd, tot enormplezier van Bungkarno.Howard Jones, die zeven jaar Amerikaans ambassadeur in In-donesië was en nu op Hawaï van zijn pensioen geniet, heeft ge-zegd: „Sukarno is one of the most magnetic personalities in theworld. It behoves us to exercise much patience and forbearan-ce.” Jones herinnerde eraan dat president Sukarno hem „my fa-vorite ambassador” had genoemd, eraan toevoegende: „I likeJones, because I like him… not because he is an American.”Jones noemde het „vanzelfsprekend” dat Dean Rusk vandaagPeking waarschuwde om buiten het conflict tussen India enPakistan te blijven. Dat vanuit Moskou een soortgelijk signaalaan Peking werd gegeven is een boeiende ontwikkeling. UThant is in New Delhi om te bemiddelen.

15 september 1965Walter Lippmann trekt weer karakteristiek van leer. „The do-minoes are falling. We are obviously not the policeman of man-kind. (…) We are confronted with what is almost certainly thegreatest upheaval in the history of mankind.215 We cannot dealwith it like a bull rushing at a red flag, our heads down, snor-ting with our eyes closed. We shall have to think out a new or-der of human relationship between the Asian world and theWestern world, and that will compell us to think about a lot ofthings which politicians generally regard today as unthinka-ble.”216

Er zijn inmiddels 125.000 Amerikaanse militairen in Zuid-Vietnam. Meer soldaten worden verwacht.

16 september 1965Premier Lee Kuan Yew van Singapore zegt nu hetzelfde als Su-karno. Hij waarschuwt de Amerikanen voor hun inmenging inZuidoost-Azië en gaat een stapje verder dan Bungkarno dooraan te kondigen dat wanneer Amerika en Engeland zich blij-ven vereenzelvigen met de Federatie van Maleisië, Singaporede Sovjets zal vragen er een basis te vestigen.217

214 Croiset was beledigd, maar onder de omstandigheden had mijn oom gelijk. Croisetverdomde het met mij mee naar Den Dolder te gaan. Het onderwerp zou nooitmeer ter sprake komen.

215 Lippmann besprak hier de ontwikkelingen in de Afro-Aziatische wereld, waaronderIndonesië.

216 The New York Herald Tribune, 17 september 1965.217 Seth King in The New York Herald Tribune, 16 september 1965.

170

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 170

The New York Times meldt verder op de voorpagina dat Was-hington onze minister van Defensie Piet de Jong heeft doenweten dat de VS geen assistentie zal verlenen bij de bouw vanatoomonderzeeërs door Nederland. De Nederlandse marinemet A-subs. Kun je je iets belachelijkers voorstellen? Ze zijngek.

17 september 1965 Gisteren intense gesprekken gevoerd met Erik van der Leeden.Hij had gebroken met een vriend, Kees. Helga zei dat hij hetzelfs niet met Kees had uitgesproken. „Het is mij niet meer demoeite waard”, aldus Erik. Hij houdt me zeer bezig. Ik zou willen dat ik hem meer totsteun kon zijn. Hij zei dat wanneer hij meer geld had, hij watvoor me wilde kopen. „Ik wil niets van je. Ik wil alleen jou.”„Ja, maar dat kan dus niet”, zei hij. „Ik bedoel het stuk buiten Helga en je familie en hindert nietwie; ons onuitspreekbare contact.”„In my life, it’s you, Helga, en de rest, in die volgorde”, zei hijnog niet zo lang geleden. Bezocht de weduwe van Jan Stevens, de fotograaf, en haar zoonFrank, in Haarlem. Jan runde samen met partner Piet Magiel-sen het Nationaal Fotopersbureau. Op de dag van de begrafenisvroeg Magielsen aan zoon Frank: „Jij komt toch niet in de zaakvan je vader?” Hij had die dag ook om de sleutels van Jans autogevraagd. Sindsdien heeft Magielsen niet meer gebeld om eenste vragen hoe het met Stevens” vrouw en zoon ging. Frank studeert nog een jaar Spaans. Ik vroeg of hij met zijn ta-lenkennis geen steward bij de KLM wilde worden, want de jon-gen leek me onrustig en beweeglijk.

18 september 1965Al Brust was onverrichter zake uit Athene teruggekeerd enovernachtte in Utrecht. Hij had nog geen meisje gevonden dathem wilde trouwen en mee naar de VS wilde.Mijn ouders zeggen en doen soms dingen die ik absoluut nietwil vergeten. Mam zat in de tuin, en ik vroeg haar of ze werke-lijk van het leven genoot. „Natuurlijk doe ik dat”, zei ze zon-der enige aarzeling. „Denk maar aan de prachtige muziek, enniet te vergeten de vogeltjes…” Ze is ook altijd met de dierenin de weer. Mijn vader liet me een derde nieuw hoofdstuk zienover zijn ultraviolette filterlamp ten behoeve van fluoresceren-de fotografie. Het was inderdaad indrukwekkend. Lex Poslavsy

171

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 171

zei later dat ook hij zeer onder de indruk was van de erudietewijze waarop mijn vader hem over zijn experimenten had ver-teld. Ik speelde Schumanns pianoconcert. Mijn vader zei na afloop:„Die partij is door een notenvreter geschreven, maar Schu-mann weet altijd beter een einde aan een compositie te draaiendan Beethoven. Die komt eerst nog zesmaal op hetzelfde the-ma terug.” Ik verwonder me altijd zeer over zulke onverwach-te uitspraken van hem.China heeft India drie dagen de tijd gegeven om bepaaldegrensplaatsen bij Sikkim te ontruimen. Wat een misselijk mo-ment voor een ultimatum, nu New Delhi in strijd verwikkeldis met Pakistan. Premier Lal Bahadur Shastri heeft geantwoorddat zijn land niet te intimideren is en zo nodig China en Paki-stan tegelijk zal bevechten. Dat is grootspraak.

19 september 1965Laadde in Rotterdam alle Van Haagens in mijn auto en we re-den naar Kijkduin. De kinderen genoten van het strand enzochten schelpen. John wilde naar zijn twee zusjes en jongerebroertje, die op een internaat in Leiden zitten. We zijn dus ookdaar geweest. John maakt zich zorgen om de toekomst van diekinderen.De Wereldkroniek met mijn reportage over W. Verrips is ver-schenen.

20 september 1965Bertie Hilverdink telegrafeert en vraagt of ik naar Parijs kom,maar het is te laat. Ik moet terug naar Amerika. Ik heb bij de Emmer Courant behoorlijk stampij moeten makenom de 660 gulden uitbetaald te krijgen die ze me sedert velemaanden schuldig zijn. Ter Stege, de hoofdredacteur, kwammet het smoesje dat zijn opdracht tot betalen in een verkeerdeenvelop had gezeten.Erik is door zijn examen.Om 16.00 uur kwamen Pierre Claessens, René van Eijk en ik-zelf bijeen in de flat van mevrouw Verrips in Utrecht. De beidecollega’s vroegen me nota bene of ik het stuk over W. Verripsin opdracht van Joseph Luns had geschreven. Er zou binnen-kort een belangrijk gesprek tussen Luns en Der Spiegel plaats-vinden, en als gevolg van mijn artikel had Luns nu een wapentegen de PvdA, omdat PvdA-politici in het geheim met Indo-nesië waren gaan spreken. Ik legde uit dat mijn reportage wasgelopen via een oud-collega, Joep Buttinghausen, en echt niet

172

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 172

via meneer Luns, en dat ik veel minder belangrijk was dan zijdachten. Hoe kom je op de gedachte? Alleen journalisten diezelf „in opdracht van anderen” artikelen schrijven dichten col-lega’s soortgelijk gedrag toe. Dat is à la P.M. Smedts van Vrij

Nederland, die in een artikel schreef dat hij nooit begreep inwiens opdracht ik bij hem kwam. Dat soort scharrelaars komtzelfs niet op het idee dat ik misschien bijdehand genoeg benom mijn eigen parcours te volgen.Pierre Claessens herhaalde dat W. Verrips hem op 3 december1964 had meegedeeld een aanklacht te hebben ingediend we-gens poging tot moord op hem „door de jongens van Zwols-man”. Claessens was dit nagegaan, en de mededeling van Ver-rips bleek juist te zijn. Zowel hij als Van Eijk begreep nietwaarom de familie Verrips geen verdere stappen had onderno-men rond de toedracht van het ongeluk. De BVD of de politiehad gezegd dat Verrips op het moment van het ongeluk 160 ki-lometer per uur reed, want de auto die hij wilde passeren reed140. Ze wisten wie die automobilist was geweest, maar wildener niet nader op ingaan. Ze waren naar de Binnenlandse Veilig-hiedsdienst geweest in verband met een andere zaak, waar Ver-rips indirect bij betrokken was, maar de BVD had hun verzochtVerrips daar verder buiten te laten.Van Eijk vertelde dat Herman van den Akker van het Algemeen

Dagblad vorige week een gesprek had gehad met R. Zwols-man, en dat die uit eigener beweging het gesprek op W. Ver-rips had gebracht. Eerst deed Zwolsman alsof hij niet op denaam van Verrips kon komen, en verbond hij diens naam aaneen andere persoon, die onlangs werd veroordeeld wegensgrondspeculatie.218 De man zou zelfs de zaakwaarnemer vanVerrips zijn geweest. Niemand was bekend met de naam dieZwolsman noemde. Ik lanceerde nog een beperkte aanval op de broer van W. Ver-rips, en zei dat iedereen slechts dacht aan eigenbelangen en deeigen toekomst. Niemand scheen bereid zijn nek uit te stekenom erachter te komen op welke manier Verrips was omgeko-men. Van Eijk zei toen dat hij zich alleen met de zaak bemoei-de om het algemeen belang te dienen en om een einde te ma-ken aan de mogelijkheid dat mensen op een dergelijke manieronschadelijk werden gemaakt.

218 Hier waren twee misdaadverslaggevers aan het woord, en zij roerden bepaald an-dere aspecten van Paul Rijkens en de affaire-Verrips aan dan Henk Hofland, die heterbij liet zitten met zijn spreekwoordelijke luiheid van denken en handelen.

173

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 173

Ik wil op deze plaats preciseren wat Gerard Croiset op 29 juli 1965tegen Claessens, Van Eijk en mij heeft gezegd: „Het ongeluk ge-beurde een paar kilometer van een plaats. Er liep een kanaal of wa-ter langs en er was een brug of viaduct. Het was een klap die nietmooi meer was. Verrips is van achter door een blauwe auto meteen ronde bumper aangereden of geraakt. Hij schampte eerst eenkilometerpaal, en er lag grind en olie op de weg. Verrips moestplotseling uitwijken. Ze hebben hem bewust aangereden. Daar-door moest hij zodanig manoeuvreren dat hij het stuur niet meerkon houden. Er stonden drie auto’s. Eén heeft er gewacht. Eenandere wagen ging plotseling op de weg staan. Er werd een aanzienlijk geldbedrag van hem verlangd: 250.000gulden. De moord is een zakenkwestie. Is de man die jullie bedoe-len 42 jaar? Hij had een hoofdwond, en bij de hersenstam is ietsgeraakt. Maar de man is naar mijn mening niet dood. Toen hijeruit kwam was hij bewusteloos, niet dood. Een man met een grij-ze deukhoed, een blauwe jas, een scherp getekend gezicht, onge-veer 36 jaar, is aanleiding van het ongeluk. Op 150 meter naarrechts is een aanlegplaats voor boten. Ik zie een half verrotte paal,en juist daar ontvang ik de grootste emoties.” Daarop wees Croisetde man met de hoed aan op de foto van het ongeluk. Croiset zei dat landspeculaties verbonden waren met de affaire, zo-als Zwolsman tegen Herman van den Akker zei. „Er moet eengladde plek zijn geweest. Die ene auto is dwars gaan staan, dus deman in de snelle auto moest wel verongelukken. Ik zie de kilome-terteller van de verongelukte auto tussen de 140 en 150 staan. Deman had een zeer groot bedrag te goed. Dat konden zijn zakelijkerelaties niet missen. Ik zie de man eerst als dood, en nu zie ik hemtoch ook weer praten. Ik begrijp dit niet. Het ging niet alleen omeen groot bedrag. Hij had het vertrouwen in partners opgezegd.Hij wist te veel. Het is idioot, want toch hoor ik weer de holleklank van zijn stem. Ik hoor deze stem twee maanden na het on-geluk bij Sassenheim, waarbij hij zou zijn gedood. Zeven kilome-ter voor de onheilsplaats is de man gestopt en heeft hij met iemandafgesproken dat hij precies op dat moment bij het viaduct zou zijn.Er zat een juffrouw in de auto, maar die is er eerder uit gegaan. Ikben een man van de daad. Ik moet zelf naar Sassenheim”, aldusCroiset.Hij vervolgde: „Er is iets in het water gegooid wat heel voornaamis. Vandaar de emotie bij het paaltje en de vlonder.” En, na nogenkele observaties te hebben gemaakt, ging Croiset verder: „Ver-domme, heeft die man gespioneerd? Hij moet met Rusland te ma-ken hebben gehad. Hij reisde regelmatig naar Rusland en Zwit-serland.”

174

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 174

Ter hoogte van Woerden wilde de helderziende rechtsomkeertmaken. „Ik heb plotseling contact en hoef niet meer naar Sassen-heim. Het is een gevaarlijke kwestie. Wanneer jullie doorgaan metuit te zoeken hoe die zaak in elkaar heeft gezeten, dan moeten jul-lie mij niet noemen. Ik heb het nu duidelijk gezien. De blauwe autostond aan de rechterkant en wachtte op de wagen van jullie man.Die auto is op het beslissende moment opgetrokken.” Croiset be-schreef vervolgens waar in Rotterdam de man met de gleufhoedwoont die hij verantwoordelijk houdt voor de moordaanslag. Hijgaf details. „Jullie man was schoon. Hij ontving niemand. Zijnhuis in Huis ter Heide was ook schoon. Zijn vrouw wist praktischniets van zijn zaken. Toch denk ik nu dat er geen andere man voorhem is begraven, maar toch hoor ik zijn stem. Ik moet natuurlijkook oppassen dat ik niet jullie gedachten ga volgen. Er zitten geenstenen in die doodskist. Er moet bij die paal die ik beschreef ietsuit de auto in het water hebben gelegen. Ze zijn er bezig geweestmaar hebben niets gevonden. Was het een zendertje? Het was inieder geval iets wat niet bij de auto hoorde. Die commissaris Noot-hoorn wist precies wat de man betekende. Hij was niet van decontraspionagedienst. Hij was een buitenlandse spion. Hij heeftzeer veel foto’s gemaakt. Ik denk dat zijn horloge is vermist. Jemoet het zo zien: hij had zichzelf in een zodanige maatschappelij-ke positie geplaatst dat hij opgeruimd moest worden. Hij wist vanheel veel zaken te veel af, en zowel politieke als zakelijk kringenwilden zich van hem ontdoen. Er zijn dus drie mogelijkheden: dathij zelf in de kist ligt; dat een ander voor hem is begraven; en dat eralleen maar stenen in zitten. Het gekste van alles is dat ik zijn stemblijf horen. Wanneer die vent erachter komt dat ik dit waarneem,dan is mijn werk in gevaar, dus jullie moeten mij niet noemen.”Daarop zei Croiset nog: „Die man van jullie was aan alle kantenrot. We moeten dolgelukkig zijn dat hij uit onze samenleving is.Maar anderzijds, we kunnen niet gedogen dat iemand zomaarwordt vermoord. Er is op Verrips een aanslag gepleegd en dat is instrijd met ons rechtsgevoel. Maar wat is het dat op die plaats bij diepaal in het water ligt? Ik raak te geëmotioneerd over deze zaak. Ikzeg nu stop.”Pas toen we waren teruggekeerd in het restaurant in Harmelen,kreeg hij nieuwe beelden. „Jullie man is toch dood. Zijn been wasop drie plaatsen gebroken. Hij was een handelsspion. Hij heeft vanalle kanten gesneden. Ik ben er steeds zekerder van: hij werd be-graven. Het waren jullie twijfels, die ik zag.” Wat later zei hij op-nieuw: „Ik weet het nu zeker. Hij is begraven. Maar Verrips is ze-ven kilometer van Sassenheim gestopt. Er staat daar een hoog withuis, het lijkt op een hotelletje.” Hij wilde verder niets meer zeg-

175

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 175

gen en kwam er ook niet meer op terug. Ik heb dit uitgebreidweergegeven omdat het een schitterend beeld geeft van Croisetsunieke werkwijze.

21 september 1965 Luisterde in de auto naar de Troonrede. Indonesië kwam er nietin voor. Wanneer je de commentator hoort zeggen „de prin-sessen zien er schattig uit”, krijg je ergens het gevoel verneuktte worden.

22 september 1965Gisteravond kwam aan de leestafel van het Americain een jon-gen naast me zitten: Felix Cornelissen (24). Zijn vader is burge-meester, iets waar hij trots op scheen. We gingen naar zijn ka-mer en sliepen samen. Hij huilde een paar maal en zei: „Waar-om moest ik je ontmoeten?” Op de HBS had hij van een jongengehouden die zelfmoord had gepleegd. Ik vond hem aardig.We gingen later de stad in.René van Eijk van het Algemeen Dagblad zei dat zijn verhaalover mijn artikel in de Wereldkroniek was weggevallen, maar dathet morgen mee zou gaan. René had commissaris Van Noot-hoorn opgebeld, die zei dat niet hij, maar de burgemeester vanSassenheim op de foto van het ongeluk van Verrips stond. VanEijk vroeg toen: „Maar waarom zegt de BVD ons dan dat u opdie foto staat?” Hij zegt er morgen in het Algemeen Dagblad

over te zullen schrijven.Mijn moeder zei dat nu Claus von Amsberg Prins der Neder-landen was geworden, zij haar twee Malthezers heeft verheventot prins van Malta en prins van Tibet. Croiset ging een stapjeverder, hij zei: „Laat die vent opdonderen.” Hij was zeer tevre-den over een verslaggever die Henk Hofland had gestuurd.De Veiligheidsraad heeft met tien tegen nul stemmen India en Pakistan opgedragen het vuren te staken.

23 september 1965 Gisteravond belde Pierre Claessens om te zeggen dat hij terugwas uit de VS. Ik vraag me af wat hij daar deed. „Een keihardesmeris”, had Gerard Croiset hem genoemd. Het Algemeen Dagblad heeft wederom geen letter over mijnVerrips-artikel in de Wereldkroniek. Zielig voor Van Eijk – enzielig voor Verrips. Van Eijk zei me dat de hoofdredactie eensignaal moet hebben gekregen om er niet over te schrijven. Hijhad nog aangeboden wijzigingen aan te brengen, maar het

176

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 176

mocht niet baten. Pierre Claessens concludeerde dat de bazenvan het Algemeen Dagblad „schijtlaarzen” waren, „waardoor zenooit een Telegraaf zijn geworden”.

24 september 1964Arthur Ellinger uit Zaandam telefoneerde. Hij heeft Verrips ge-kend en zou een brief schrijven.Bernard Person schrijft: „Weet je al dat Nol Vas Dias weer eenhartaanval heeft gehad? Ditmaal schijnt het ernstig te zijn. MaxTak maakt het helaas best. Thuis alles in de beste staat aange-troffen. Ik werk me als gewoonlijk een mikmak. Laat wat ho-ren zodra je terug bent.”

25 september 1965Gaf een lezing in het Plesmanpaviljoen op Nijenrode, voor on-geveer zestig studenten. Het eerste uur behandelde ik de Ver-rips-affaire. Het tweede uur Nieuw-Guinea, Sukarno en de ge-schiedenis van het dekolonisatieproces. Tegen mijn verwach-ting in vond ik de studenten even mak en slap als de meeste inde VS. Ik had verwacht kritischer benaderd te worden. Ook in-ternaatshoofd St. John Nixon en docent Koster waren aanwe-zig. St. John Nixon zei dat de namen van Henk Hofland en mijnog altijd naast elkaar in krijt op een muur stonden.

26 september 1965Carel Enkelaar had Croiset gezegd niets te voelen voor de zaakVerrips, „omdat we toch overal gesloten deuren zouden vin-den”. Niet bemoedigend, als dat het criterium is. Enkelaar:„Verrips is toch al dood.” Snertredernering.

27 september 1965Ontmoette de directeur-eigenaar van Hotel Des Pays-Bas inUtrecht, J.G. Larrewijn. Hij vertelde dat W. Verrips namens R.Zwolsman bij hem was gekomen om te spreken over de aan-koop van het Hotel Terminus-concern. Zwolsman beschikteover aandelen ter waarde van drie miljoen in de stichting, enomdat een meerderheid van stemmen beslist, kwam Verripspoolshoogte nemen. Larrewijn zei er trots op te zijn zich nietdoor Zwolsman te hebben laten opkopen. „Met die man valtniet redelijk te praten. Hij is in staat om iemand te laten ver-moorden.219 Ik vind het dus heel vervelend dat hij in ons con-cern zit.” Volgende week zullen Larrewijn en zijn zuster op-

219 Ik vond deze observatie van een buitenstaander als de heer Larrewijn zeer veelbete-kenend.

177

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 177

nieuw met Zwolsman spreken. „De heer Zwolsman gebruikteVerrips voor al zijn zaken”, aldus Larrewijn. „Verrips wist ge-woon te veel en daarom moest hij uit de weg worden geruimd.Kijkt u zelf maar uit. Straks vallen er nóg een paar doden.” Hij wist ook te melden dat Verrips kort voor zijn dood bij ga-rage Kooij in Den Dolder honderd Mercedes Benz-auto’s hadbesteld voor Indonesië. Verrips had Larrewijn als referentie op-gegeven. Trouwens, toen Verrips zich bij de heer Larrewijnaanmeldde namens de heer Zwolsman, gaf hij aanvankelijk alsnaam „de heer Mueller” op.De KRO-televisie vertoonde een film over Indonesië en presi-dent Sukarno. Het commentaar was natuurlijk weer eenzijdigen gekleurd. Er waren opnamen van het paleis in Bogor. Ik zagzo veel mensen uit de omgeving van Bungkarno die ik kende,dat het me weer helemaal naar die sfeer verplaatste.Senator John Stennis, Democraat uit Mississippi, heeft aange-kondigd dat per 1 januari 1966 naar schatting 180.000 Ameri-kaanse militairen in Vietnam zullen knokken. Er zouden totdusverre 687 Amerikanen en 3.710 Vietnamese militairen zijngesneuveld.220 De schrijver Arthur Miller heeft een uitnodigingvan L.B.J. aan het Witte Huis afgewezen vanwege de oorlog inVietnam.

28 september 1965Lot Jolles is met Frits van Eeden in de dierentuin gaan tekenen.Bezocht Gerard Croiset. Over de affaire-Verrips zei hij: „Nognooit heb ik een zaak zo zuiver en zo lang gesteld.” Hij raaddeme af om Zwolsman aan te pakken over de moord op Verrips.„Die is veel te gehaaid, en je redt het nooit met een proces.”Ik haalde mijn moeder af bij grootmoeder Poslavsky in Zeist.Grootmama lag wat onderuitgezakt in bed, net zoals ik me her-inner van een foto van haar moeder. Ik probeerde haar aan hetlachen te maken. Ik aarzelde om haar te omhelzen, maar groot-mama zei: „Krijg ik geen kus?” En tegen mijn moeder zei ze:„Dag Nientje.” Ik vroeg me af of ik haar terug zou zien. Wedronken in Huis ter Heide, zoals mijn ouders meestal doen,een moezelwijntje.

29 september 1965Anneke Verrips toonde me een brief van R. Zwolsman, waar-in hij glashard schreef niets te weten van de activiteiten van W.Verrips. Je moet het lef maar hebben. Ze gaf me twee namen

220 The New York Herald Tribune, 27 september 1965.

178

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 178

die in het adresboekje van haar man voorkwamen en kennelijkbelangrijke contacten waren: Harold MacGowan, in Islip,New York, en Albert S. Coleman, in Washington DC. Ik be-loofde ze te zullen benaderen. Ook raadde ik haar aan om innoodgevallen mijn vader als advocaat te raadplegen.Moet om 16.00 uur op Schiphol zijn. Mam blijft een van dezeer weinige mensen die echt huilen wanneer ik wegga. Datbrengt mij dan ook weer in tranen. Iedere keer is zo’n verhui-zing naar de andere kant van de oceaan een bevalling. Allons-y.

179

Hu

is te

r H

eid

e

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 179

NEW YORK

30 september 1965Bij terugkeer in Amerika val je, wat de Vietnamoorlog betreft,met je neus in de boter. De Herald Tribune heeft op de voorpa-gina het bericht dat Hanoi bekend heeft gemaakt Amerikaansepiloten als oorlogsmisdadigers te zullen executeren. Washing-ton is razend, maar wat kunnen ze ertegen ondernemen? Eenpaar dagen geleden heeft de Vietcong kapitein Hubert Versageuit Baltimore, Maryland en sergeant Kenneth Roraback uit Fa-yetville, North Carolina standrechtelijk doodgeschoten.Paus Paulus VI zal naar New York en de UNO komen, en inmaffialand wordt alweer voor zijn leven gevreesd. De Daily

Mirror komt met de kop „FEAR FANATIC PLOT ON POPE”.

1 oktober 1965In Indonesië heeft een coup plaatsgevonden. Ik lees een tele-gram van Jeff Williams van de Associated Press in Tokio: „Ge-neral Abdul Harris Nasution crushed an uprising against presi-dent Sukarno, and both he and Sukarno are safe and well, Ra-dio Jakarta reported tonight. The broadcast announcementcame a few hours after a revolutionary council, led by Lt. Colo-nel Untung, a battalion commander in Sukarno’s bodyguardregiment, announced it had seized power and proclaimed itself‘the source of all authority’. Untung’s revolutionary council,during its bid for supremacy, had declared that Sukarno (64)was ‘under protection’ of the council. This led to speculationthat the strong man had been removed. There was no imme-diate report on Sukarno’s whereabouts. Untung, in a broadcastbefore the government’s counter-move, has said he took theaction because a number of generals and the CIA had plannedan anti-Sukarno coup.”De Associated Press meldde tegelijkertijd vanuit Kuala Lumpurdat legereenheden onder leiding van generaal Suharto loyaalwaren aan Sukarno en Nasution, en Untungs machtsgreep ver-ijdeld hadden. Maar het conflict duurde nog voort en had zichverspreid naar Midden-Java. Wat kan er in godsnaam zijn ge-beurd?Sliep in de trein naar Philadelphia. Om 13.30 uur een lezing

180

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 180

gegeven aan het State College in Cheyney, Pennsylvania. Hetbleek een bijna geheel zwarte school te zijn. Ik werd door eenzwarte en blanke docent opgewacht op het station. Ze wildenme meenemen naar een restaurant, maar ik zei dat ik liever bijde studenten lunchte om de sfeer te proeven. Het optreden ver-liep redelijk.

2 oktober 1965„SUKARNO SAFE IN INDO COUP” meldt de Daily Mirror in vetteletters op de voorpagina. Er is nog weinig nieuws uit Jakarta.Het valt me op dat Marshall Green pas op 26 september, dusafgelopen maandag, aan Sukarno zijn geloofsbrieven overhan-digde. Green, mij wel bekend,221 werd er indertijd van verdachteen hand te hebben gehad in het afzetten van president Syngh-man Rhee in Korea, waar hij die dagen ambassadeur was.Untung heeft gezegd dat hij zijn coup pleegde om een CIA-in-terventie in Indonesië te voorkomen. Wie deze memoiresheeft gevolgd, weet dat er sedert 1961 een samenzwering werdberaamd door een aantal generaals onder aanvoering van Ab-dul Haris Nasution. Deze militairen werkten ten nauwste sa-men met de CIA. Robert McCloskey, woordvoerder van hetState Department, doet natuurlijk alsof de VS van de prins geenkwaad weet. Het State Department heeft trouwens geen benulvan wat de CIA uitvreet, evenmin als het Witte Huis of de pre-sident van de VS weet wat de CIA werkelijk in de wereld uit-spookt.222

De kranten staan vol over Indonesië, maar niemand schijnt teweten wat er precies in Jakarta is gebeurd. Wanneer de Herald

Tribune bij Cindy Adams te rade moet gaan, weet je hoe laathet is.Willebrord Nieuwenhuis belde. Hij had gehoord dat Bungkar-no een staatsgreep tegen zichzelf had gearrangeerd om zijnmacht te kunnen vergroten. Er zouden doden zijn gevallen.Generaal Pandjaitan (de vriend van W. Verrips, toen militair at-taché in Bonn) zou zijn gedood.Jonathan Raymond noemt in een brief zijn financiële positie„far from ideal”, maar zodra hij kans ziet wat geld bij elkaar teschrapen wil hij weer een cello aanschaffen en gaan studeren.Hoe dikwijls heb ik niet dezelfde gedachte gehad, maar hetkwam er niet meer van. Jammer.

221 Zie Memoires 1959-1961.222 Men behoeft slechts te denken aan het feit dat de CIA in de Golf van Tonkin op ei-

gen oorlogsschepen schoot, om zo president Johnson ertoe te brengen Noord-Viet-nam aan te vallen.

181

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 181

3 oktober 1965Santo is vastbesloten zijn studie architectuur in West-Europa tegaan afmaken. „This country is sick. One degenerates in Ame-rica”, zei hij. Later wandelde ik in de Village. Je ziet er de meestkrankzinnige mensen rondlopen. En waarom kladderen Ame-rikanen toch alle toiletten vol met smerige pornografische op-merkingen? „Suck my cock”, „I love big cock” en wat diesmeer zij.Hans Koningsberger is nu dus in Peking en schrijft artikelenvoor de Associated Press, zoals ik in 1963 had willen doen. DeState Department heeft hém blijkbaar wél toestemming gege-ven.Er is hier gisteren een bijeenkomst geweest van de heer Lunsmet de groep Nederlandse journalisten. Ik was weg voor eenlezing. Luns vertelde dat Sukarno hem had gezegd het slacht-offer te zijn geweest van zijn eigen propaganda, want dat hijLuns in levenden lijve heel aardig vond. Luns: „Ik heb hemmaar niet gezegd dat ik mij hem precies zo had voorgesteld alshij was.” Ook had de president aan Luns verteld dat hij eenprostaatoperatie nodig had en er ongerust over was. Hij had -volgens Luns - aan de Nederlandse minister gevraagd: „Zou ikna de operatie nog wel kunnen performen?’„Schrijft u een briefje aan Harold MacMillan223,” had de minis-ter geadviseerd, „die is onlangs ook geopereeerd.”„Ja”, antwoordde de president, „maar die heeft zijn prostaat nietveel gebruikt.”Person vertelde dat Luns Sukarno had nagedaan, die bij het uit-spreken van het woord „performen” zijn duim in de lucht zouhebben gestoken.224

Brieven van Lee Harvey Oswald brengen tienmaal zoveel opdan brieven van Jackie Kennedy. Mevrouw Marguerite Os-wald vertelde de UPI dat zij van dit geld een reis naar de Sovjet-Unie wilde maken, om uit te zoeken wat haar zoon daar pre-cies had gedaan.

4 oktober 1965Gisteren heeft president Sukarno via de radio bekendgemaaktdat hij nog steeds staatshoofd is en de regering leidt. Na eenstilte van 48 uur heeft hij een beroep gedaan op het leger omde eenheid onder de strijdkrachten te bewaren. Hij ontkendedat de Indonesische luchtmacht bij de 30 september-beweging

223 De Britse premier.224 Gelukkig zou ik in 1966 zelf met president Sukarno kunnen spreken over dit bezoek

van Luns.

182

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 182

was betrokken. De Times baseerde haar berichtgeving op eenreportage van Seth King uit het vijandige Kuala Lumpur, en zeidat waarnemers de indruk hadden dat in feite de militairen hetheft in handen hadden en dat Bungkarno nog slechts bij gratievan het leger op zijn post was gebleven. Ik herinnerde me debrief van prof. dr. Pieter Drost225, die voorspelde dat Sukarno„eens” in een paleis zou wonen „zonder telefoonverbinding”.Ook meldde de Times dat op 2 oktober het communistischedagblad Harian Rakjat in Jakarta was verschenen met een hoofd-artikel waarin de stap van luitenant-kolonel Untung „een pa-triottische daad en een revolutionaire actie” werd genoemd.Het leger heeft daarop deze krant onmiddellijk gesloten. Hetwas niet bekend waar D.N. Aidit zich bevond, de secretaris-generaal van de PKI. President Sukarno zelf was in het zomer-paleis te Bogor.226

Premier Chou En-lai heeft de VS gewaarschuwd dat Chinazonder mankeren Noord-Vietnam te hulp zal komen wanneerWashington de oorlog verder zou uitbreiden.227 Pekings doelwas de Amerikanen rigoureus te verdrijven uit voormalig Indo-China en geheel Zuidoost-Azië. Dat is dus feitelijk hetzelfdewat Bungkarno zegt.In de Amerikaanse dagen weekbladen verschijnen steeds meerbloederige foto’s van de oorlog in Vietnam, tot groepen ver-moorde vrouwen en kinderen toe. Er bestaat kennelijk eenvoorliefde voor plaatjes van executies te velde of in het open-baar in Saigon. Hoe meer van deze gruweldaden worden ge-publiceerd, hoe gewoner men dat allemaal gaat vinden.Om twee uur gaf ik een lezing in het Community House in For-rest Hills, Long Island. De titel was: „Troublespots in focus”.Ik koos deze keer de jeugd van Amerika als de voornaamstehedendaagse troublespot. Ik hield een vurig pleidooi tegen hetzenden van „de bloem der natie” naar de jungles van Vietnam.Sommige dames kwamen achteraf zeggen dat ze hadden ge-huild; anderen vonden me oppervlakkig en emotioneel. „Youwere unfair, we are helpless”, voegde een dame me toe. Zevroegen zelfs: „Waarom helpen de Europeanen ons nu niet inVietnam, zoals wij hen geholpen hebben in de Tweede We-reldoorlog?”Een aanwezige mevrouw had een zoon in Korea verloren, eenandere had een zoon die zelfmoord had gepleegd. Weer eenandere dame kwam me vertellen dat ze haar leven als mislukt

225 Zie Memoires 1953-1957.226 Seth King in The New York Times, 3 oktober 1965.227 Ian Stewart in The New York Times, 3 oktober 1965.

183

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 183

beschouwde omdat haar beide dochters ongehuwd waren ge-bleven. „Lady,” zei ik, „believe me: love, simple love, is thekey to all the world’s problems.”Arthur Ellinger uit Zaandam schrijft het volgende: „Met be-langstelling las ik uw boeiende, bijna volledige ontknoping inDe Wereldkroniek over Werner Verrips. Ik leerde hem kennenin de Kalisosok-gevangenis in Surabaja, in Sukameskin in Ban-dung, en later in Midden-Java.” Ellinger bezat nog veel foto’sen documenten, en zou alles nog eens opzoeken. „Het is nietzo eenvoudig te achterhalen wie deze Werner Verrips wel is.Ik weet alleen nog dat het plan-‘Javase Bank’ is mislukt omdatVerrips en Aart twee Indonesiërs als ‘vertrouwelingen’ in diensthadden genomen die enerzijds valse namen gebruikten en an-derzijds geen ontwikkeling hadden genoten. Ik was toen pasvijftien jaar oud, zonder toekomst, bekwaamde mij in revol-verschieten en had nog geen benul van politiek.” Ellinger zatin december 1950, toen de groep-Verrips de bankoverval inSurabaja pleegde, te wachten in een koffieshop, vijftig metervan het gebouw. Hij wachtte op verdere instructies en moestdan naar Semarang gaan en in pension Rose wachten. Tweedagen later kreeg hij een jerrycan onder zijn hoede met de op-dracht die met zijn leven te bewaken. Hij schreef me: „Ik wisttoen nog niet dat er enkele miljoenen in zaten. Op dat momentzou geld trouwens niet de minste belangstelling bij me opge-wekt hebben. Ik was al tevreden met de sensatie en spanningvan het avontuur.” Later, in 1953, werd Arthur Ellinger gear-resteerd op beschuldiging van verboden wapenbezit, en in1955 veroordeeld tot achttien jaar gevangenisstraf. Hij kwamin 1956 door omkoping vrij.Ellinger adviseert om de zaak-Verrips te vergeten. Hij wil ver-der zoeken naar foto’s en documenten en verzoekt me zijnbrief of de gegevens daarin niet te publiceren.228

De fotograaf Maurice Hoogenboom wil dat we samen een ge-sprek met Jan Cremer hebben.

5 oktober 1965Minister Luns houdt zijn jaarlijkse rede voor de Algemene Ver-gadering van de UNO. Ik ben verbaasd dat hij de volkerenorga-nisatie namens Nederland „het gebruik” aanbiedt van zeshon-derd mariniers, vier helikopters, een gepantserd infanteriebatal-jon plus een medische compagnie, en schepen, waaronder eenvliegdekschip en een Fokker-transportvliegtuig.

228 Ik heb die brief dan ook uit mijn hoofd gezet - tot ik deze tot mijn verbazing in 1990,bij het schrijven van deze memoires, terugvond.

184

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 184

In het Antara-kantoor waren de namen bekend van in Jakartavermoorde generaals, waaronder nota bene Achmad Jani, Pan-djaitan en S. Parman. Ik had dus op 18 oktober 1964 voor hetlaatst generaal Parman in New York gesproken.229 Hij zocht toenVerrips. Verrips werd op 4 december 1964 vermoord; Parmanop 30 september 1965. Jani en Pandjaitan waren eveneens goe-de bekenden van Verrips geweest. Zij vormden de kliek vanaan de CIA gelieerde officieren - alhoewel generaal Jani daarop,voorzover mij bekend, een uitzondering vormde. Generaal Na-sution zou aan een arrestatie door Untung hebben weten teontkomen. Van hem weet ik dus zeker dat hij sedert 1961 plan-nen smeedde om Bungkarno af te zetten. Zou de PKI dan gelijkhebben dat de Untung-groep een patriottische daad heeft ver-richt? Maar hoe kan het dan dat president Sukarno zelf in zijnradiotoespraak de actie van Untung en de zijnen veroordeelde?De Heer mag weten wat er werkelijk in Jakarta is gebeurd.The New York Times publiceerde een editorial over Indonesië.Het is verbazingwekkend hoe zelfs de meest gezaghebbendekrant in Amerika er behoorlijk naast kan zitten. Omdat ze blijk-baar wilden bewijzen dat de Indonesische luchtmacht commu-nistisch gezind zou zijn, wordt luitenant-kolonel Untung, dieondercommandant was van het garderegiment van het paleisvan het paleis, voorgesteld als behorende tot de AURI, de Indo-nesische luchtmacht. „It is now clear,” aldus de Times, „thatthe Air Force battalion at the presidential palace, commandedby Lt. Colonel Untung, led the way…” Ook dat was dus nietwaar en onjuist.In de pers zijn berichten verschenen dat Ratna Sari Dewi Su-karno (25) heeft gezegd dat Bungkarno veilig is. De echtgeno-tes van de West-Duitse en van de Japanse ambassadeur in Thai-land zouden de avond van 1 oktober een bezoek aan haar bren-gen in haar villa Wisma Jaso. Toen zij arriveerden werd hunmeegedeeld dat Dewi Sukarno hen niet kon ontvangen omdatpresident Sukarno zich in de villa bevond. Dewi bood haarverontschuldigingen aan, maar vertelde terzelfdertijd dat Bung-karno veilig was.230

Het staatshoofd zou generaal Suharto hebben opgedragen omde orde en rust te herstellen, terwijl generaal Pranoto Reksosa-mudera belast wordt met de dagelijkse taken van het leger. Lui-tenant-kolonel Untung zou naar Midden-Java zijn vertrokken,waar ook D.N. Aidit zich zou bevinden, secretaris-generaalvan de PKI. M.H. Lukman en Njoto, tweede respectievelijk

229 Zie Memoires 1963-1964.230 Sunday Mirror, 3 oktober 1965.

185

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 185

derde man van de PKI, waren in Jakarta aanwezig en betoon-den trouw aan Sukarno als staatshoofd en leider van de revolu-tie.

6 oktober 1965President Sukarno had de regering en het kabinet in Bogor bij-eengeroepen. John Hughes was er voor de Christian Science Mon-

itor naartoe gegaan. Bungkarno werd geflankeerd door dr.Subandrio, die tijdens de coup op Sumatra was, en JohannesLeimena. Betrouwbare informatie blijft schaars. Het Indonesi-sche leger beschuldigt de PKI ervan de aanstichter te zijn ge-weest van de coup, terwijl het leger zelf nota bene al jaren te-gen wie het maar horen wil verkondigt dat Sukarno zal wor-den afgezet.Claus en Beatrix zouden het weekeinde naar Hitzacker aan deElbe gaan om Claus’ moeder, mevrouw Gosta von Amsberg,te bezoeken. Maar vanwege een interview in de Nederlandsepers met uitermate denigrerende uitlatingen over de familievan Claus, wilde de prins niet meer naar Duitsland reizen. Hijtelefoneerde zijn moeder vanuit Soestdijk om te zeggen dat dereis niet doorging. Zij wist haar zoon echter te overreden omtoch te komen, ook omdat de plaatselijke bevolking feestelijk-heden had voorbereid. Ten slotte is het prinselijk paar vertrok-ken.231

Om 16.00 uur was ik met Maurice Hoogenboom in de studiovan Jan Cremer in het Chelsea Hotel in de Village. Hij was hy-pernerveus en ik vroeg me af: what makes this famous man tick?

Hij was aardig. Maurice Hoogenboom refereerde aan mij, inhet bijzijn van Jan, als „een flikker”. Ik heb twijfels over diejongen, en ben op mijn qui-vive, temeer daar ik vermoed dathij zelf van wanten weet. Ik ontmoet Jan later deze week al-leen.

7 oktober 1965Fidel Castro heeft thans officieel bekendgemaakt dat CheGuevara Cuba heeft verlaten en zich in „a new field of strug-gle” tegen het imperialisme bevindt. Guevara heeft afstand ge-daan van zijn Cubaanse nationaliteit en alle functies die hij be-kleedde neergelegd. Vreemde zaak. Waar kan hij nu mee bezigzijn?Nam de shuttle van Eastern Airlines naar Boston. The Globe

kondigt in levensgrote letters aan dat er thans 140.000 Ameri-

231 De Telegraaf, 4 oktober 1965.

186

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 186

kaanse militairen in Vietnam zijn. Op pagina 44 van de Record

American staat in een klein bericht dat 29 militairen vorigeweek om het leven kwamen, waarmee het totale aantal Ameri-kaanse doden thans tot 748 is gestegen. Er raakten 4.038 Ame-rikanen gewond. Ongelooflijk. Dat het Amerikaanse volk zichdeze zinloze moordpartij laat aanleunen!Om 19.30 uur sprak ik voor het Community College inFranklin, Massachusetts. Een duidelijke meerderheid van destudenten was de mening toegedaan dat de VS in Vietnam wasom het communisme een halt toe te roepen. Op de vraag „Atwhose invitation is the US in Vietnam?” kwam het luide ant-woord: „By the people of Vietnam”, en dat in alle ernst. Destudenten achtten het de plicht van Amerika om Vietnam tebevrijden. „Zo dacht Hitler ook toen hij naar Stalingrad op-trok”, onderstreepte ik.„Why does Sukarno want to crush Malaysia?” werd me ge-vraagd. Ik probeerde uit te leggen dat het Aziatische nationalis-me, waar Sukarno een exponent van is, zich noch tegen Ame-rika, noch tegen het Westen afzet. Maar westelijke invloedssfe-ren worden niet langer geduld, en ook een Russische of Chi-nese overheersende invloed in Zuidoost-Azië wordt niet geac-cepteerd. Ik legde ook uit dat dit nu juist de betekenisvollekern van niet-gebondenheid in de internationale politiek was,een gedachte die juist door Sukarno voor het eerst geopperdwas, in Bandung in 1955.Een Indonesische student van Chinese afkomst kwam nader-hand naar me toe. „You seem to be for Sukarno”, zei hij.„What do you mean, ‘for Sukarno’?” antwoordde ik.„Well, you don’t hate him”, zei de jongen.„Christ, do you know what you are saying?” zei ik. Au fondhad hij gelijk, maar ik was in een rebelse stemming geraakt.

8 oktober 1965De hele Amerikaanse pers schrijft elkaar na dat er aanwijzingenzijn dat Bungkarno aanvankelijk achter de Untung-coup zouhebben gestaan, en dat die gericht was geweest op het uit deweg ruimen van de „Dewan General” (raad van generaals) dieSukarno al sedert 1961 beoogt af te zetten. Geoffrey Godsellkomt vanmorgen met een dergelijke „analyse” in de Christian

Science Monitor.

Wat ik toen dacht, en wat ik ook nu nog denk, is dat Untung ende zijnen hun plannen openlijk met Bungkarno hebben bespro-ken. Zeker in het verleden, want het complot was zo oud en be-

187

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 187

kend geworden als de weg naar Rome. De president wilde vanmoord of doodslag sowieso nooit horen, dus ik vermoed dat hijeen aantal keren pro-Sukarno-enthousiastelingen en -heethoofdenvan hun snode plannen heeft weten af te houden. Mede gebaseerdop de gesprekken onder vier ogen die ik in 1966 met hem had,denk ik dat het waar is dat hij op 30 september 1965 niet op dehoogte was van de plannen van Untung. Die had inmiddels vol-doende van het politieke vak geleerd om de man die hij wilde be-schermen (Sukarno) in onwetendheid te laten. Ook de PKI werdop geen enkele wijze geïnformeerd, want Untung en de zijnenwaren misschien progressief en links georiënteerd, maar ondergeen beding pro-PKI, pro-Moskou of pro-Peking. Zij waren pro-Indonesië, en fel tegen coupplannen van bepaalde hoge officierendie samenwerkten met de CIA, zoals Abdul Haris Nasution en dezijnen. Intussen hoopte de pro-westerse groep op een actie vanprogressief links, opdat zij het leger achter zich konden mobilise-ren om de PKI en alles wat extreem links werd geacht voor eens envoor altijd uit te roeien. De tactiek van de Dewan General wasdus, in overleg met Washington en de CIA, om geruchten te ver-spreiden die de pro-Sukarnisten zouden bewegen tot een offensiefdat de weg zou vrijmaken voor krachtdadig optreden van het legeren een rigoureus afrekenen met de PKI en alles wat met Moskouen Peking flirtte. Feitelijk is de Untung-groep, naar mijn mening,in een zorgvuldig opgezette val gelopen.

9 oktober 1965Het stoffelijk overschot van de verguisde H.J. van Mook,voormalig luitenant en gouverneur-generaal in Indië, is vanl’Isle sur la Sorgue naar Rijswijk overgebracht om in Neder-landse grond te worden herbegraven. Misschien zou hij welhet liefst op Java ter aarde zijn besteld.Mevrouw Marguerite Oswald schreef me. Ze vraagt of ik methaar naar de Sovjet-Unie zou willen reizen om samen met haaruit te zoeken wat Lee Harvey Oswald in de USSR heeft uitge-spookt.232

In Indo-China werden vier Amerikaanse jets boven Noord-Vietnam neergeschoten. Premier Nguyen Cao Ky maakte inSaigon bekend dat hij hoge officieren die zich rijk stelen, zalaanpakken. Hij is vast begonnen met een luitenant-kolonel diein Binhtuy de scepter zwaaide. De plaatjes in de kranten entijdschriften van dode en gewonde militairen worden steeds af-schrikwekkender.

232 Brief van 5 oktober 1965. Zie bijlage 6.

188

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 188

De Amerikaanse media laten doorschemeren dat er op Javawordt gevochten tussen enerzijds moslims en het leger, en an-derzijds linkse en communistische Indonesiërs. Seth King be-richtte in de Times dat bij Jogjakarta felle gevechten plaatsheb-ben. De mohammedaanse Nadhatul Ulama-partij heeft geëistdat alle communisten die functies in de regering hebben, on-middellijk uit hun ambt worden gezet. De strategie van het le-ger wordt steeds duidelijker. De balans die Bungkarno tussenleger en PKI wist te bewaren komt in steeds ernstiger gevaar.Na het kabinetsberaad in Bogor werden meerdere uitsprakenvan president Sukarno bekendgemaakt. Hij veroordeelde demoord op de zes generaals en een luitenant. Hij betreurde hetverlies van deze strijders voor de revolutie. Hij verbood de zo-genaamde Revolutionaire Raad die Untung en de zijnen op 30november hadden aangekondigd. Hij riep op tot een politiekeoplossing voor de tegenstellingen in het land. Hij vroeg alle In-donesiërs het hoofd koel te houden. En hij waarschuwde tegenvalse beschuldigingen over en weer, die bepaalde groepen – hijdoelde zonder meer op het leger en de PKI – tegen elkaar zou-den kunnen opzetten. Maar de strategie van het leger was juistgericht op het verspreiden van beschuldigingen en leugens.Zou Bungkarno op dit moment een roepende in de woestijnkunnen zijn?

10 oktober 1965De vrouw van mijn Yale-vriend Freddy Heath, Adela Acevedo-Heath, belde me op. Ze is met haar zuster in New York. Ver-lang zeer haar terug te zien.Ik zei tegen Willebrord Nieuwenhuis dat het erop leek dat Su-karno een hand kan hebben gehad in de coup van 30 septem-ber. Hij antwoordde tot mijn verbazing: „Dat zei Luns ook opvrijdag 1 oktober.” Luns speculeerde dus openlijk, zoals hij welvaker doet. De Times meldde dat het er naar uitzag dat het In-donesische leger inderdaad de vervolging van communisten af-bouwde. Ook zette de Times op de voorpagina dat Sukarnozijn macht had behouden en de situatie onder controle had.233

De New York Herald Tribune komt met een geheel ander ver-haal, namelijk dat het leger Sukarno’s oproep aan de laars lapten vol gas doorgaat met de PKI te veroordelen en „rebellen” opte pakken. Het leger eist executies. Dr. Subandrio, inmiddelsuit Sumatra teruggekeerd, trachtte journalisten de positie vanSukarno uit te leggen. Hij zei dat de president de actie van Un-

233 The New York Times, 8 oktober 1965.

189

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 189

tung en zijn mannen afkeurde, maar dat er geen wraak mochtworden genomen. Sukarno voorzag een heksenjacht, die hijvroegtijdig probeerde te stoppen. Het leger is echter razendvanwege de moord op zes generaals en luistert niet. Dat lijktmomenteel de situatie te zijn. President Sukarno zei zelf tegenjournalisten: „Er is op mij in het verleden ook vijfmaal gescho-ten, maar haat en wraaknemingen maken de toestand alleenmaar slechter en onhandelbaarder.” President Sukarno schijntnaar Jakarta te zijn teruggekeerd.Nog nergens zag ik de namen van de zes vermoorde generaalsen de adjudant van generaal Nasution. De Londense Observer

meldt dat een zevende generaal is vermoord, Samusi, een bri-gadier-generaal van de politie. Hij trachtte het leven van vice-premier Johannes Leimena te redden. Niemand wist dat Lei-mena ook werd bedreigd.Het Indonesische leger zegt duizend communisten en linkseelementen te hebben gearresteerd. De gebouwen van de Pe-muda Rakjat (de communistische jeugdorganisatie) en de Sob-si (de communistische vakbond) werden platgebrand, evenalsde woningen van D.N. Aidit en Anwar Sanusi. Sukarno schijntonder sterke druk te staan om de PKI te veroordelen als aan-stichters van de coup op 30 september. Dat doet hij nooit. Teneerste omdat hij weet dat de PKI erbuiten stond. Ten tweedeomdat, wanneer hij dat zou doen, er helemaal een bloedbadwordt ontketend.Typerend is een reportage van Max Frankel in de Times dat deregering-Johnson verheugd is over de ontwikkelingen in Jakar-ta, omdat het nieuwe mogelijkheden opent „for Indonesiansand for US policies in Southeast Asia…” Er zou volgens Frankeltussen specialisten nog verschil van mening bestaan over de rolvan de PKI, maar waar men het wel over eens zou zijn is dat In-donesië nooit meer hetzelfde zal zijn als vóór 30 september1965.

12 oktober 1965Op 10 oktober woonde ik in het Hotel Astor een diner bij eneen lezing van mevrouw Chiang Kai-shek. Mijn lezingenma-nager, R. Keedick, bood me een percentage aan indien ik haarvoor zijn bureau zou kunnen strikken. Tijdens het eten zat iknaast een Chinese priester. „Are you father Chan?” vroeg ik.„No,” zei hij, I am father Franciscus Chan. You might belooking for father Poor Chan.”

190

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 190

13 oktober 1965Kolonel Untung, van Bungkarno’s paleisgarde, is gevangen-genomen. Newsweek citeert de London Times dat president Su-karno „had ceased to be a factor on the Indonesian politicalscene”.234 Ik geloof er absoluut niets van.Ontmoette Adela Acevedo-Heath, de voormalige echtgenotevan mijn Yale-vriend Freddy. Hun huwelijk duurde minderdan veertien jaar. Ze hebben drie kinderen. Beiden hebbenpsychiaters geraadpleegd, maar de verbintenis was niet te red-den. Ik nam het op voor Freddy, die door een Schotse kinder-juf was grootgebracht omdat zijn ouders zo vaak op reis warenof op een diner zaten, waardoor hij zijn jeugdjaren als eennachtmerrie had beleefd.235 We lunchten samen. Ik verbaasdeme erover hoeveel ze nog wist van onze vroegere gesprekkenin Holland en hun bezoek aan mijn grootmoeder Poslavsky.Bracht een paar uur alleen met Jan Cremer door. Hij is wegvan Amerika. „Wanneer je in het Holland van nu een windlaat, sta je in de krant. Ik haat die burgermansmentaliteit, deoneerlijkheid die er heerst. Ik ben niet bang om te zeggen hoeik leef. Mijn leven wordt met open gordijnen geleefd. Als jeerover praat – lees Ik Jan Cremer – is het of je een bom laat val-len. Bij ons in Holland gebeurt alles in het stiekeme.” We spra-ken over vriendinnen. Hij zei: „Schrijf op: ik hou eerst vanmezelf, dan van dieren en daarna van vrouwen…” Ik vroeghem waar hij voor leefde. „Voor de poen”, was het klakkelozeantwoord. „Ik ben nu 25 jaar. Ik ben miljonair. En op een eer-lijke manier. Ik heb meer publiciteit dan het koninklijk huis.”Later vroeg ik hem: „Heeft iemand je wel eens gezegd dat jeboek onleesbaar was?” „Nee”, was het onmiddellijke antwoord.Dan, direct daarop: „Ja, toch, minister Luns heeft tegen Bibebgezegd dat hij Ik Jan Cremer onleesbaar vond. Moet je horen,iemand die mijn boek onleesbaar vindt is de meest ongeletterdeschlemiel die er rondloopt… Ik heb minister Luns maar gauween leesplankje gestuurd…”236

In mijn dagboek noteerde ik dat hij vertelde dat Gerard van ’tReve hem had proberen te versieren. Cremer is fysiek inder-daad aantrekkelijk. Ik vroeg hem of hij ervaring met jongenshad. „Ik heb geen interesse jongen, ik hou van wijven.” Hijhad op Nijenrode gesproken en vierhonderd boeken verkocht.In de VS waren 40.000 exemplaren in de voorverkoop besteld.

234 Newsweek, 11 oktober 1965.235 Freddy’s vader was hoofd van Esso in Argentinië.236 Het interview verscheen in twee delen in de Haagse Wereldkroniek. Ik vergat de da-

tum te noteren.

191

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 191

Willebrord Nieuwenhuis reageerde: „Ik heb geen zin om ie-mand als Jan Cremer publiciteit te geven en zodoende mee tehelpen aan zijn populariteit. Ik ben tenslotte verantwoordelijkvoor de KRO-programma’s vanuit Amerika.” Had hij Ik Jan

Cremer gelezen? „Ja.” Ik gaf toe dat ik het boek niet had gele-zen, maar dat ik, met het oog op zijn bestaande populariteit, alsjournalist meende over zijn wederwaardigheden in de VS temoeten berichten. „Zie je hoe hypocriet je bent?” zei ik. „Jeleest zijn boek maar durft er in je werk niet voor uit te ko-men.”

14 oktober 1965Het rommelt in Jakarta. Onmiddellijk na de affaire van 30 sep-tember benoemde president Sukarno generaal-majoor PranotoReksosamudro tot legercommandant. Het is niet duidelijk water precies is gebeurd, maar generaal-majoor Suharto schijntdeze benoeming naast zich neer te hebben gelegd. Volgens deNew York Times van vanmorgen heeft de president nu zelf ineen radiotoespraak de benoeming van Suharto bevestigd. Be-vindt de president zich nu inderdaad in een positie dat hij naarde pijpen van Suharto moet dansen? Ik kan me dat eenvoudigniet voorstellen.Er bevinden zich thans 144.784 Amerikanen in Vietnam. JackRaymond meldt in de Times dat er in december nog eens45.224 soldaten onder de wapenen zullen worden geroepen.Senator Robert Kennedy heeft er in het Congres voor gepleitom Peking uit te nodigen voor de ontwapeningsconferentie inGenève. De Daily News schrijft echter dat in plaats van metChina te praten, de VS zo snel mogelijk de nucleaire faciliteitenvan Peking moet platbombarderen. En, wanneer Washington teveel haken en ogen ziet aan een bombardement, waarom danniet Japan en West-Duitsland H-bommen geven om de verde-digingsgordel rond de communistische imperia te versterken?R.F.K.’s toekomstvisie zal hem niet in dank worden afgeno-men.

15 oktober 1965De berichten uit Jakarta blijven onbetrouwbaar. Een gevan-gengenomen officier zou hebben verklaard dat Untung hemopdracht had gegeven Sukarno te doden indien hij de 30 sep-tember-beweging niet steunde. Dat lijkt me ondenkbaar voorieder lid van de lijfgarde van de president, laat staan voor deondercommandant. Bungkarno had naar Midden-Java of Ma-diun zullen vliegen, maar besloot op het laatste moment naar

192

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 192

het zomerpaleis in Bogor te gaan. D.N. Aidit wordt volgensdeze berichten de eigenlijke aanstichter van de opstand ge-noemd, wat voor iemand die hem kent even onwaarschijnlijkis als al het andere geleuter. Hoe lang hebben legerofficierenniet tegen mij gesproken over het afzetten van Sukarno?Hoogtepunt van de dag: lunch met Santo. Bungkarno was gis-teravond op de Amerikaanse televisie. Hij had tegen de inter-viewer gezegd: „You should read more.”

16 oktober 1965Schreef Ganis Harsono in Jakarta, de woordvoerder van Sub-andrio. Ik gaf te kennen dat ik niet China, de PKI of de lijfgardevan Bungkarno als de schuldige van de ramp in Jakarta zag,maar dat Washington en de CIA erin waren geslaagd Indonesiërstegen Indonesiërs op te zetten, ten koste van de president en dePKI. Het jarenlang zorgvuldig gebalanceerde politieke beleidvan Bungkarno, waarbij de PKI en het leger in evenwicht wer-den gehouden, was in één klap vernietigd. De PKI zou onderhet wapengeweld van het leger bezwijken en ondergrondsgaan, wat de algehele ontwikkeling van Indonesië op langeretermijn verder zal verslechteren. De intriges die mogelijk zijnin dit tijdperk met zijn verbeterde technische methoden, zijnonbegrensd. Bijna alles kan worden vervalst. Zo wilde W. Ver-rips mij overtuigen van corrupte praktijken van Luns aan dehand van vervalste documenten. Ik vraag me nog steeds afwaarom Pak Wiarto ons gesprek opende met de opmerking„Denk je dat Verrips nog leeft?” Eigenlijk raak ik steeds meerontgoocheld door kranten en alles wat met politiek heeft temaken, het zij in Den Haag, Jakarta, Washington of de UNO.Het zal altijd wel oneerlijke shit blijven, met geen enkele kansop verbetering.

17 oktober 1965Belde Huis ter Heide, en het bevreemdde me dat mijn vaderniet aan de telefoon kwam. Mijn moeder sprak honderduit. Hetlaat me niet los. Waarom? „Over vier zondagen ben je weerhier”, zei ze. Op een dag zullen mijn ouders en mejuffrouwBüringh Boekhoudt er niet meer zijn. Dat zal dan van veel heteinde zijn.Bungkarno opende vandaag in Hotel Indonesia een conferen-tie tegen buitenlandse bases, waaraan afgevaardigden van 42landen deelnamen. Er werd vooral gefulmineerd tegen deAmerikaanse oorlog in Vietnam en alle vormen van kolonialis-me, neokolonialisme en imperialisme. Sukarno hield een rede,

193

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 193

waarin hij verklaarde dat de CIA in Indonesië opnieuw in troe-bel water had gevist. Voor mij is dat de eerste duidelijke aan-wijzing voor wat er in werkelijkheid gebeurde. Dat komt dusovereen met mijn eigen analyse.Thomas DeHart, acting chief van de Visa Office van het StateDepartment, schrijft opnieuw dat mij niet zal worden toege-staan naar Peking te reizen, op straffe van verlies van mijnAmerikaanse immigratiestatus. Smerige praktijken van het „keu-rige” State Department.

18 oktober 1965Het ministerie van Justitie hier is een nationale jacht begonnenop soldaten die de dienst proberen te ontduiken, oftewel draft

dodgers. Het afgelopen weekeinde is in negentien grote stedentegen de oorlog in Vietnam geprotesteerd. De 22-jarige DavidMiller heeft zijn draft card publiekelijk verbrand, waar hij vol-komen het recht toe had, want alleen het Amerikaanse Con-gres kan de oorlog verklaren. Officieel zijn de VS en Vietnamniet in oorlog. De oorlog is een privé-strijd, aangegaan doorL.B.J. en diens adviseurs. Miller is al door FBI-agenten opge-haald en kan vijf jaar gevangenisstraf krijgen.Time komt met een bericht dat me verbaast. Tijdens een partij-tje in Hotel Caravansera op Sint-Maarten heeft prins Bernhardde koningin, die in een cocktailjurk was gekleed, in het zwem-bad gekieperd. De volgende ochtend zijn duikers bezig ge-weest om de juwelen van de bodem op te halen.237 Ik maakte ereen bericht van voor Zaandam en Antwerpen.Kolonel Sutikno Lukitodisastra, militair attaché in Washington,belde om te vragen wat ik had gehoord over de situatie in In-donesië, „want jij weet natuurlijk veel meer dan ik”. Ik zei datnaar mijn mening Untung in oorsprong gelijk had gehad doorte stellen dat er een Dewan General was geweest die Sukarnowilde afzetten. Sutikno: „Untung is een domme klootzak.”Vier van de vermoorde generaals hadden behoord tot de Dipo-negoro-divisie van Midden-Java waar hij zelf ook uit voort-kwam. Ook generaal Suharto was daaruit afkomstig. Ik vroegSutikno of het waar was dat generaal Suharto, zoals Time meld-de, luchtmaarschalk Omar Dhani in het bijzijn van presidentSukarno een klap in zijn gezicht had gegeven. Hij antwoordde:„Dat weet ik niet, maar Suharto kennende is hij ertoe in staat.”Het communistische blad Harian Rakjat had enkele dagen vóór30 september nog geschreven: „Waar wachten wij nog op?”

237 Time, 22 oktober 1965.

194

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 194

De geruchten over de Dewan General hadden ongekende vor-men aangenomen. Generaal S. Parman werd ervan beschuldigdgeen afdoende veiligheidsmaatregelen te hebben genomen.„Pak Pratjo”, zei Sutikno, „ging gewillig mee, denkende dathij door de lijfgarde werd opgehaald om naar de president tegaan. Zo kwamen die boeven met drie dode en drie levendegeneraals en een dode luitenant op het militaire vliegveld. Dedrie levende generaals zijn niet doodgeschoten, maar op beest-achtige wijze doodgemarteld. Hun lijken zijn gruwelijk ver-minkt gevonden.” Ik vroeg door wie. „Door de pemuda’s vande PKI”, zei hij. Hij vervolgde: „Generaal Sutojo is te goedertrouw meegegaan. Godzijdank zijn Nasution en Suharto ge-spaard gebleven. Het was niet de Amerikaanse CIA maar eenandere inlichtingendienst die zat te stoken. De CIA hier in Was-hington begrijpt de ballen van wat er in Jakarta is gebeurd. Ikword opgebeld door State Department-specialisten, wel drieachter elkaar, die zeggen: ‘Ik word geacht een expert over In-donesië te zijn, maar ik kan niets verklaren’.” Ook ambassadeurLambertus Palar was al naar het State Department gegaan, naaraanleiding van een bericht van Chalmers Roberts in de Was-

hington Post over Bungkarno’s rol in de coup. Roberts had im-mers geschreven dat Sukarno een coup tegen zijn eigen rege-ring had ontketend, waarover ik hem trouwens ook al heb ge-schreven. Roberts heb ik nooit vertrouwd. Ik heb hem altijdgezien als gelieerd aan het State Department en de CIA. DeanRusk schijnt te hebben gezegd dat berichten als zou Bungkar-no bij de coup zijn betrokken, als onwaar moeten worden be-stempeld.Sutikno vervolgde: „Jullie zijn nu natuurlijk blij dat het legertegen de PKI optreedt, maar verwacht nu niet dat we met julliezoete broodjes zullen gaan bakken.238 We hebben geleerd om opeigen benen te staan. We vreten liever niet dan om hulp te moe-ten bedelen. Er gaan alweer geruchten dat generaal Suharto eenafgezant naar Washington heeft gezonden. Journalisten komenbij mij aankloppen.” Ik had begrepen dat hij met „een andereinlichtingendienst” niet Moskou maar Peking had bedoeld, envroeg hem: „Wat dacht China hiermee te winnen?”Sutikno zei: „Heb je het communisme wel eens bestudeerd?Wat willen ze anders dan revolutie en gewapende opstand? Ge-weld is wat ze willen. Wanneer het leger nog één jaar zou heb-ben gewacht met op te treden, dan zouden de PKI en Aidit – en

238 Dat is natuurlijk precies wat er wel gebeurde: Indonesië was na 1967 zogenaamdniet gebonden, maar voor het eerst sedert 1945 kon het land tot het pro-westerseblok worden gerekend.

195

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 195

niet Bungkarno – zonder veel moeite aan de top hebben geze-ten. Zij hebben erop gerekend dat het leger geen eenheid zouvormen. Maar ze hebben zich misrekend. In een paar uur wasde tegenactie georganiseerd. Ze hebben geprobeerd generaalSuharto ook te vermoorden, maar ze zijn naar een verkeerdhuis gegaan. Generaal Nasution wist onmiddellijk dat het nietin orde was. Zijn adjudant, een luitenant, liep naar buiten enzei: „Ik ben generaal Nasution.” Hij werd onmiddellijk dood-geschoten. Nasution vluchtte over het dak en verzwikte zijnbeide enkels. Hij begaf zich hinkend naar Suharto’s hoofd-kwartier, en samen zijn die twee generaals op pad gegaan omeen bataljon te vinden en het commando over te nemen. Wan-neer het die rooie donders gelukt was die twee generaals even-eens te vermoorden, zou hun plan zijn geslaagd.”Kolonel Sutikno benadrukte dat wanneer de opgepakte gene-raals werkelijk een staatsgreep hadden willen uitvoeren, zij ze-ker voor betere bewaking zouden hebben gezorgd. Eerder hadSutikno me echter gezegd dat er geruchten gingen over eenstaatsgreep op 20 november, en dat de Untung-groep om diereden eerder tot actie was overgegaan. Zijn nieuwe verhaalklopte dus niet. Ik wierp tegen: „En nu wordt Bungkarno er-van verdacht in het complot te hebben gezeten. Indien hij be-paalde generaals had verdacht, had hij ze toch kunnen ontslaan?Het is nooit iets voor Sukarno geweest om moorden dood-slagpraktijken te volgen.”„Nee, het is die rotroodhuid D.N. Aidit die de hele zaak heeftbekokstoofd. We zullen hem wel een kopje kleiner maken”,aldus kolonel Sutikno. Hij vertelde dat in het huis van Aidit be-langrijke documenten waren gevonden, tijdschriften en „ande-re rooie rommel”, plus tien miljard roepia’s en een geheimezender. „Wanneer hij niet schuldig was,” aldus Pak Tikno,„zou hij toch wel de eerste dag zijn verschenen? Maar hij ismeteen ondergedoken.” Die logica leek me aanvechtbaar. Hijvervolgde: „Jouw vriend, Bandrio, daar hoor je dezer dagenook niet veel over.” Ik antwoordde dat ze wat mij betreft Su-bandrio konden afzetten, omdat ik wist dat hij dubbelspel speel-de en vooral dat hij oneerlijk was jegens president Sukarno, diedat blijkbaar niet wilde inzien. „Dat weet ik ook”, zei Sutikno.Ik mocht hem overigens niet citeren.

19 oktober 1965Vloog naar Detroit en gaf om 15.00 en om 20.00 uur een le-zing aan het gloednieuwe Macomb County Community Col-lege in Warren, Michigan, met 7500 studenten. Een leraar zei

196

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 196

me later: „You broke all the rules, every single one of them, yetit came out fine.” Ik geloofde hem niet. Hij had zijn studentenopdracht gegeven om een opstel te schrijven over mijn wijzevan voordracht geven. „Now, I am very interested to see whatthey write”, zei hij. Hij leek me een verwarde man. Verbazing-wekkend eigenlijk dat mensen hun kinderen blindelings toe-vertrouwen aan dit type idioten.Mijn goede vriend Cleophas Kamitatu heeft het nu tot ministervan Buitenlandse Zaken van Congo gebracht, nota bene onderdie lamstraal president Joseph Kasavubu.Het Indonesische leger heeft de PKI thans officieel buiten dewet geplaatst. Het besluit werd bekendgemaakt door generaalUmar Wirahadikusuma, commandant van het district Jakarta.Volgens de Times verzette president Sukarno zich ertegen omde PKI te ontbinden. Het ledenaantal van de PKI werd op 3,5miljoen geschat. Het leger van 270.000 man was begonnenmet communisten op te pakken. Reeds 5.000 PKI’ers zijn gear-resteerd. De regering in Peking protesteerde heftig in Jakarta.Op 30 september is het levenswerk van Bungkarno de genade-slag toegediend. Wat krijg je nu? Een honderd dagen durendemars van communisten naar Jakarta? Nu het leger de PKI achterde broek zit gaan ze vanzelfsprekend ondergronds. Ze zulleneen guerrilla ontketenen zoals elders in de wereld (China,Cuba en Latijns-Amerika). Straks krijg je op Java een herhalingvan de Sierra Maestra-truc van Fidel Castro.

20 oktober 1965De FBI probeert de anti-Vietnamdemonstraties van de studen-ten in de schoenen van communisten te schuiven.239 J. EdgarHoover zegt dat in een rapport aan het ministerie van Justitie.Ze zijn gek. Die man heeft veel te lang op zijn plaats gezeten.De tegenstand inzake Vietnam breidt zich als een olievlek uit.Zag in Le Monde van een paar dagen terug het bericht dat dedrie regeringspartijen in Den Haag het huwelijk van Beatrix enClaus hadden bekrachtigd. Wat een vertoning!Sliep in de middag een paar uur en luisterde naar muziek. Kreegtranen in mijn ogen bij het beeld van mijn vader, die ik achterzijn bureau zag zitten en wiens gezicht verder was verouderd.Ik heb het gevoel of ik hem in dit leven totaal heb gemist, endus veel te weinig echt van hem weet of ken.Er kwam een telegram van ambassadeur L. Palar. Hij zal op 24oktober in het Summit Hotel zijn.

239 Marjorie Hunter in The New York Times, 19 oktober 1965.

197

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 197

Ging naar een van de fameuze dineetjes van Hella Pick. Het isals met huwelijken en begrafenissen: je ontkomt er niet aan.Mijn Britse collega doet haar uiterste best om prima voedsel teserveren. Maar hoe krijgt ze iedere keer zo veel vervelende men-sen bij elkaar? En passant stelde ze opnieuw een huwelijk voor.

21 oktober 1965Steve Smith (20), student aan de University of Iowa, is detweede jongeman die zijn draft card heeft verbrand. Ik vind diejongen een held. Hij zei bereid te zijn om vijf jaar naar de ge-vangenis te gaan indien de overheid daartoe zou besluiten. Jam-mer dat de voor dienst opgeroepen militairen niet massaal hunoproep verbranden, dan zou Washington niets kunnen begin-nen.Had voor de Gazet van Antwerpen een uitgebreid interview metPierre de Meulemeester (57), chef protocol van de UNO.240

Mora Henskens vertelde blij te zijn dat Sukarno niet langer descepter zwaait in Indonesië. Ze sprak in detail over de corruptiein het UNO-secretariaat. Ze werkt op het bureau van de secre-taris-generaal, dus ze kan erover meepraten.J.N. Alblas uit Amsterdam werd veroordeeld tot een week cel-straf voor belediging van H.K.H. prinses Beatrix. Deze 25-jari-ge student had een tekening van haar met een belediging er-onder voor zijn raam gehangen.241

22 oktober 1965In Vietnam zijn in 1965 reeds 25.000 Vietcong-strijders ge-sneuveld, wat 8.000 meer is dan in 1964. Er kwamen 830 Ame-rikanen om het leven, terwijl 4445 man gewond raakte. De cij-fers voor Zuid-Vietnamese militairen zijn niet duidelijk.Om 16.15 uur ontmoette ik – in het bijzijn van Sjef van denBogaert en de journalisten Person en Tak – minister zonderportefeuille Theo Bot, de man die zich indertijd voor de Pa-poea’s uitsloofde. Later kwamen er nog een paar journalistenbij. Hij behandelt nu Ontwikkelingshulp. Eigenlijk zei hij nietsbijzonders. Ik vind het maar een onbetekenend mannetje.

23 oktober 1965Adela Acevedo-Heath kwam naar mijn flat in Kew Gardens.We hebben een prima contact, maar het zou waanzin zijn omzelfs maar te overwegen haar van Freddy over te nemen. MoraHenskens had gezegd er geen bezwaar tegen te hebben wanneer

240 Gepubliceerd in de Gazet van Antwerpen, 31 oktober 1965.241 De Tijd, 18 oktober 1965.

198

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 198

haar man veel op reis was. Ik zou er geen bezwaar tegen heb-ben om te huwen met Mora, of Hella, of Ellen, of Adela, alswe maar van tevoren overeenkwamen dat er geen seks in hetgeding is en dat zij voor zichzelf verantwoordelijk zijn, ook fi-nancieel. Dat kan niet. Dus.Overigens, volgens een rapport dat Mora had gelezen op hetkantoor van de secretaris-generaal, is Ben Bella zowel corruptals homoseksueel.Bernard Person redeneert als volgt: nadat Sukarno indertijd hadgezegd dat een „vrije pers” niet toelaatbaar was in een ontwik-kelingsland, had hij opgehouden naar Indonesiërs te luisteren.Hij ging daarom ambassadeur Palar niet ontmoeten. Ik wierptegen: „Maar u zou veel achtergrondinformatie krijgen.”„Ja, maar daar zou ik niet over kunnen schrijven, dus dan weetik het liever helemaal niet.”Person moet nodig over een vrije pers spreken. Het bericht datBernhard de koningin in het zwembad had gesmeten, had hemdermate geshockeerd dat hij er niet over had bericht. Cees Meij-er plaatste het bericht niet in De Typhoon. Han Hansen van de

Volkskrant schreef er pas ten langen leste over. Ik heb Meijerom opheldering gevraagd.Vloog naar Washington DC, waar Egbert Kunst me afhaalde.Hij bewoont een heerlijk huis in de bossen. Zijn vrouw Annspeelt weer piano. We dineerden in de International Club meteen diplomaat van de persafdeling van de ambassade, HenkKlumper, die ik een absolute zak vond. Ik vroeg of hij dachtdat meneer Van Roijen – die volgens Klumper „een topdiplo-maat” was die „rampen heeft weten te voorkomen” – memoi-res zou schrijven.„Daar staat hij boven”, aldus Klumper.„U bedoelt dat Van Roijen boven Winston Churchill zoustaan? Of heeft hij misschien toch wat te verbergen?”Ik verwacht dat Klumper een rapportje zal schrijven dat ik com-munist ben, net zoals Bernard Person reageerde toen ik hemvoorspelde dat Fidel Castro aan de macht zou blijven. Dit soortmensen is niet in staat om Mao, Castro en last but not least Su-karno objectief te bediscussiëren. Dat geldt uiteraard niet voorEgbert, die trouwens verwacht naar Tokio te zullen wordenovergeplaatst.

24 oktober 1965Egbert zette me om 11.30 uur af bij restaurant Yenching Palaceop Connecticut Avenue, waar ik kolonel Sutikno Lukitodisas-tra ontmoette.

199

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 199

Generaal Suharto was er levend afgekomen, aldus de militairattaché, omdat de lijfgardesoldaten van Bungkarno per vergis-sing naar het huis van wijlen generaal Gatot Subroto waren ge-gaan. Bij alle arrestaties was één officier in uniform van de Tja-krabirawa aanwezig. De arrestanten werden naar een terrein bijTjililitan gebracht dat doorgaans voor manoeuvres wordt ge-bruikt. Later bleek dat de Pemuda Rakjat van de PKI daar hadgeoefend, evenals de Gerwani, de vrouwelijke communisten.Het gebied behoort tot de luchtmacht, dus die werd als mede-plichtig beschouwd. De generaals werden twee aan twee ge-bonden teruggevonden: een dode generaal met een levendegeneraal. Ze waren allemaal spiernaakt en ernstig verminkt. Bijsommigen waren de ogen uitgestoken. En tijdens de slachtpar-tij werden communistische liederen gezongen. Sutikno: „Toengeneraal Pandjaitan werd neergeknald in Kemajoran Baru, lieper toevallig een politieagent langs zijn villa, op weg naar huis.Deze werd meegenomen naar Tjililitan en opgesloten in eenhuis waarnaast zich het hele drama afspeelde. Hij heeft alles ge-hoord. Ze zijn hem vergeten. Hij wist te ontvluchten en heeftlater alles verteld. Suharto heeft direct alles bekend laten ma-ken, en fotografen en de televisie laten komen. Daarop zijn hetvolk en het leger woest geworden. Generaal Sarbini, ook vande Diponegoro-divisie, was op 30 september naar Surabajavertrokken. Hij keerde onmiddellijk terug. Toen hij hoordedat kolonel Untung – ook voormalig lid van de Diponegoro-divisie – de leiding had gehad, begaf hij zich naar het paleis omhem een pak slaag te geven. Een jonge luitenant voegde hembij aankomst toe: ‘Pak, u kunt hier beter weggaan, u bent hierniet veilig.’Generaal Sarbini werd woest en antwoordde: ‘Wil jij een or-der geven aan een generaal?’‘Nee, Pak, ik ben zelf van de Diponegoro-divisie, maar ik zeghet voor uw eigen welzijn.’Sarbini zag toen kans op tijd bij het hoofdkwartier van gene-raal Suharto te komen. Nasution en Suharto begaven zich di-rect naar een bataljon paracommando’s onder bevel van Suhar-to. Het eerste doel werd het radiostation. Dat was reeds doorde Pemuda Rakjat van de PKI ingenomen. Zonder één schot telossen werd het radiostation ingenomen. De para-boys gooidenslechts met messen voor de final kill. Twee vrachtauto’s voer-den lijken van communistische jongeren af. Ik ben vier jaarDeputy Chief of Staff van de Jakarta War Administration ge-weest. Wanneer er geruchten over demonstraties waren, warenwe altijd voorbereid. Dan zei ik tegen mijn jongens: ‘Je kent de

200

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 200

routine’, en dan pakten we een paar honderd van die rooiedonders op. In Indonesië kennen we het spreekwoord ‘Waarsuiker zit, zijn mieren.’ Bungkarno was lekkere gulah242 voorzwarte, bruine en rooie mieren. De PKI had gerekend op dedesintegratie van het leger. Bungkarno had enige maanden ge-leden een speciaal vaandel gegeven aan de Siliwangi-divisie. Zerekenden op jaloezie bij Diponegoro en Brawidjaja.”Kolonel Sutikno zinspeelde opnieuw op een rol van Peking. Erwaren 650 Indonesische gasten uitgenodigd voor de herden-king van de Oktoberrevolutie. Bij die gelegenheid zou premierChou En-lai de Indonesiërs hebben toegesproken in de trantvan „Er is bij jullie in Jakarta iets aan de hand.” „Hoe wist hijdit?” zei Sutikno. Ik volgde zijn redeneringen, maar raakte nietecht overtuigd. Ik wist al geruime tijd dat het leger naar een ge-legenheid zocht om de PKI een kopje kleiner te maken. Wan-neer Aidit wordt gevonden, zal hij worden vermoord. Untungzal worden geëxecuteerd. Volgens Sutikno heeft Untung bijzijn arrestatie gezegd: „Sukarno heeft mij in de steek gelaten.”Ik vroeg Sutikno of hij dacht dat de president in het complothad gezeten. „Dat is belachelijk,” antwoordde hij, „Bungkarnois toch nog altijd aan de leiding?” Hij hield vol dat op 30 sep-tember een PKI-coup was mislukt, en dat nu moet worden af-gewacht of Subandrio de gebeurtenissen zal overleven, wat ermet Aidit zal gebeuren en hoe Peking gaat reageren.Na de lunch nam ik kolonel Sutikno mee naar Egbert Kunst.Later voegden zich André Spoor, diens vrouw, en Pieter Bu-walda van de politieke afdeling van de ambassade zich bij ons.Het werd een intensieve, gezellige avond. Egbert zei later dathij met Buwalda een memorandum voor Buitenlandse Zakenzou schrijven „met een paar puntjes over de gesprekken metSutikno en Oltmans”. Ik denk trouwens dat Egbert en Anndoor een crisis gaan.

25 oktober 1965Lezing voor de Woman’s Club in Richmond, Virginia. Na af-loop zei een dame me: „You were so refreshing, like a freshbreeze.” Vloog van Washington naar Chicago.Egbert Kunst vertelde dat er op de ambassade een filmpje waswaarin ambassadeur Van Roijen in Meet the Press de politiekvan Luns ten aanzien van Nieuw-Guinea verdedigde. „Hijdeed het meesterlijk, maar zijn argumenten waren thans gro-tendeels achterhaald.”

242 Gulah betekent suiker.

201

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 201

6653 South Drexel

Overnachtte bij Earl Silbar en diens zwarte vriendin, die inverwachting is. Zij bewonen een souterrain waar de vervuilingonvoorstelbaar was. Toen ik arriveerde sliepen ze al. We spra-ken lange tijd. Ik trachtte in zijn ogen te lezen wat er in hemomging. Hij werd na de anti-Vietnamdemonstratie in Was-hington tien dagen opgesloten. Ook in Chicago zat hij reedseen paar maal vast. Hij verwacht vroeg of laat een lange gevan-genisstraf te zullen krijgen. Hij heeft ongeveer honderd dollarper maand om van te leven. Zijn vriendin heeft een werkloos-heidsuitkering. Een van zijn ogen was ontstoken door gebrekaan vitaminen. Er lag overal anti-Vietnamliteratuur, en aan demuur hing een foto van twee negers die in Mississippi werdengelyncht.

26 oktober 1965Lezing voor de Woman’s Athletic Club. Na afloop volgde eenlunch. Ik zat naast een Miss Hooper (74), een voormalige „ad-vertising executive”. Zij was van mening dat negers weer in sla-vernij dienden te worden geplaatst. „When we bring blacks toour level, we would be lowering ourselves.” De paus was volgenshaar slechts naar de VS gekomen om de invloed van de rooms-katholieken te vergroten, „who are taking over this country”.Toen een der aanwezigen zich verontschuldigde om naar eenbegrafenis te gaan, merkte ze op: „A pity it isn’t Fidel Castro.”

27 oktober 1965De eerste anti-Subandrio-demonstraties in Jakarta hebbenplaatsgevonden. Sutikno heeft zijn zin. Ik kan niet zeggen datik er rouwig om ben. Verder zouden communistische guerril-la’s in Midden-Java het vuur op regeringstroepen hebben geo-pend. Dat is slechter nieuws. L.B.J. en Dean Rusk zouden opJohnson’s ranch in Texas de situatie in Indonesië hebben be-sproken, aldus het televisienieuws.Vloog via Washington terug naar Clarksburg, om morgen tespreken in Elkins, West Virginia, voor het Davis and ElkinsCollege.

28 oktober 1965Ik gaf om 10.00 uur een eerste lezing. De studenten – met hungeparkeerde MG’s en Triumphs – leken ongeïnteresseerd. Dewerkelijke wereld leek volkomen aan hen voorbij te gaan. Ikdeed mijn uiterste best om een toestand van schijnbare apathiete doorbreken. Er volgde een staande ovatie, wat Sidney Tel-

202

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 202

ford, de man die de leiding van de school had, „unheard of onthis campus” noemde. Ik werd na afloop bestormd, helaas voor-namelijk door meisjes. Het zijn ook de dames die de school-krant schijnen te runnen. Hun gemiddelde cijfers zijn hogerdan die van de heren. Ik moest druk op Telford uitoefenen omte kunnen lunchen met de studenten in plaats met leden van deverschillende faculteiten. Het was weer het oude liedje. De stu-denten beklaagden zich prompt over een totaal gebrek aancommunicatie met het docentenkorps. Waarom gaan zulkemensen eigenlijk in het onderwijs? Wanneer er hier al geencommunicatie bestaat, hoe denken ze dan ooit te communice-ren aan de andere kant van de oceanen die de VS omringen?Zou ik zelf, wanneer ik ouder ben, ook zo worden?243

De journalist Max Beer van de Neue Zürcher is in New Yorkoverleden. Hij was een bijzondere man en een prima journalist.

29 oktober 1965Tijdens mijn tournee heb ik veel nieuws gemist. President Su-karno heeft volgens de Times gezegd dat hij het leger zou op-dragen om met scherp te schieten wanneer de demonstratiestegen communisten en de PKI niet ophielden. Hij verklaardedat in een radiotoespraak, na overleg met zijn kabinet en me-dewerkers. Alles goed en wel, maar de kardinale vraag is: zalhet leger naar hem luisteren? Suharto schijnt de demonstratieseveneens te verbieden maar ondertussen oogluikend toe te la-ten. Bungkarno noemde sommige linkse organisaties „hetslachtoffer van valse beschuldigingen”. Ik denk nog steeds dathij gelijk heeft. Er komen echter steeds meer berichten naarbuiten over een jacht door het Indonesische leger op vermeen-de communisten. 3000 mensen die voor het ministerie vanBuitenlandse Zaken demonstreerden tegen Subandrio schijnthet leger juist geholpen te hebben. Amerikaanse commentato-ren als Joseph Alsop, Tarzie Vittachi, Robert Kleinman en an-deren houden zich nu met Indonesië bezig. Au fond kletsen zeanderen na en weten ze – net zomin als ik van hieruit – wat dewerkelijke toestand in Indonesië is.Mijn goede vriend ambassadeur Diallo Telli van Guinea is se-cretaris-generaal geworden van de Organisatie voor AfrikaanseEenheid in Addis Abeba. Tijdens een vergadering in Accra(Ghana) heeft hij gewaarschuwd dat de organisatie een schuldvan 2,5 miljoen dollar had. Slechts 18 van de 36 Afrikaansestaatshoofden woonden de jaarlijkse bijeenkomst bij.

243 In 1990 ben ik zelf 65 jaar en ik kan, 25 jaar nadat ik deze vraag stelde, zeggen: nee,ik ben niet zo geworden.

203

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 203

De Times meldt vandaag dat er keet is ontstaan tussen de Ne-derlandse regering en het Huis van Oranje, omdat Beatrix inAmsterdam wil trouwen terwijl het kabinet-Cals ertegen is van-wege te verwachten demonstraties.

30 oktober 1965Schreef een artikel voor De Wereldkroniek over het boek datBungkarno met Cindy Adams samenstelde.244

Marguerite Oswald heeft de daad bij het woord gevoegd. Zezond Loet en Tieneke Kilian een wollen pakje voor hun zoon-tje.Voor het eerst dringen gevechten tussen communistische guer-rilla’s en het Indonesische leger door op pagina’s van de New

York Times. Nabij Prambanan zouden vijftig PKI’ers zijn ge-sneuveld en bij Klaten zouden 72 arrestaties zijn verricht. Maarwanneer ik me herinner hoe kolonel Sutikno over deze men-sen spreekt, lijkt het Indonesische leger te zijn veranderd in eenopruimingsdienst van linkse patriotten. Opvallend is ook datSubandrio niet langer het hoofd van de Indonesische inlichtin-gendienst is. Hij is vervangen door generaal Sugiarto, voorma-lig ambassadeur in Birma. Chaerul Saleh heeft de botsingentussen het leger en patriotten reeds omschreven als „het beginvan een burgeroorlog”.245

31 oktober 1965Jonathan Raymond schrijft uit Boulder, Colorado: „I sit in myroom alone, all the time. It is my existence. I eat here, I listento music, read and write here. Whether it be good or not, Ihave come to derive a peculiar strength from my loneliness, formy mind is not distracted by many of the petty realities of rela-tionships. I keep remembering Thomas Wolfe’s lines: ‘Andwho has known his brother?’ They are powerful words whichseem to have little or no effect on the human species. Salut,Jono.”246

Over een halve pagina in de Times bericht Seth King over deafgang van en jacht op de PKI in Indonesië. „Bubarkan PKI”, (li-quideer de PKI) en „Gantung Aidit” (hang Aidit op) luiden deslogans en billboards in de straten. Het leger stimuleert eenmisdadige heksenjacht op mensen van wie allerminst vaststaatdat zij de moord op de generaals en de luitenant op hun gewe-ten hebben; misschien zijn ze zelfs volkomen onschuldig. Steeds

244 Gepubliceerd op 20 november 1965.245 Reuters-bericht, 30 oktober 1965.246 Brief van 22 oktober 1965.

204

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 204

meer wordt met de vinger in de richting van Peking gewezen.Peking Radio heeft reeds in scherpe bewoordingen gereageerd.Ik kan me maar niet onttrekken aan de gedachte dat noch dePKI, noch Peking de aanstichter van de 30 september-arresta-ties is geweest, en dat de ware onrustzaaiers moeten wordengezocht in Washington en bij de CIA. Misschien heeft kolonelUntung uit patriottistische overwegingen gehandeld, maarwerd zijn actie bewust door de vijanden van Sukarno en de PKI

uitgelokt, teneinde de weg vrij te maken om de macht over tenemen.247

1 november 1965De Times meldt dat communistische guerrilla’s de streken rondDjatimo en Manisrenggo in handen hebben, en dat over Bojo-lali twijfels bestaan. Alle drie die plaatsen liggen in de omgevingvan Jogjakarta. Het leger heeft voor Midden-Java het stand-recht afgekondigd. Er worden versterkingen aangevoerd omrebellen te bestrijden.In de Haagse Post verscheen een reportage over de arrestatie enmoord op de zes generaals en luitenant Pierre Tendean (26), deaide de camp van Nasution. Generaal S. Parman (47), plaatsver-vangend hoofd van de inlichtingendienst – die mij vorig jaarnog in New York had bezocht en toen naar Verrips vroeg248 –werd om halfvijf uit zijn huis gehaald en naar Halim PerdanaKusumah (het vroegere Tjililitan) gebracht om aldaar te wor-den vermoord. Zoals de folteringen door jongens en vrouwenvan de PKI-jongerenorganisatie beschreven wordt is het erbar-melijk geweest. Wat mankeerden die mensen?Het artikel vermeldt verder dat kolonel Untung aanvankelijkverliefd zou zijn geweest op de Japanse Ratna Sari Dewi (24),die intussen de derde vrouw van Bungkarno was geworden.De Haagse Post schrijft dat Dewi op de avances van Untung in-ging. Toen zij met president Sukarno huwde, moest de kolonelhet onderspit delven, en hij zou uit jaloezie en als wraakneminghebben gehandeld.249

Dat laatste lijkt me volkomen uit de lucht gegrepen. Untung zoulater bij zijn executie in een hartenkreet zijn trouw aan Bungkarnobevestigen, en Dewi, die ik sedert 1970 uitstekend zou leren ken-nen, mag een uitgaanskarakter hebben, maar wat betreft haar rolaan de zijde van president Sukarno bestaat er geen enkele twijfel

247 Seth King in The new York Times, 31 oktober 1965.248 Zie Memoires 1963-1964.249 De Haagse Post, 23 oktober 1965.

205

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 205

over de ernst waarmee zij zich van haar verplichtingen bewustwas.

2 november 1965Mijn vader schreef een brief die mij zeer in verwarring bracht.Hij gaf toe dat hij, na in mei afgetreden te zijn als commissarisbij de NKF- en ACF-kininefabrieken last had gehad van zijn wor-

ry-nerve. Hij voorzag moeilijker jaren door het wegvallen vantantième en vroeg of ik voortaan mijn eigen financiën via eenNederlandse bankrekening wilde beheren, iets wat hij altijdvoor me had gedaan. Ik zag hier geen verband tussen en vroegme af wat er werkelijk in hem omging.Lunchte met Harisanto, wat ik altijd als verwarmend ervaar.Tijdens een ontmoeting met Willebrord en Annelies Nieu-wenhuis in de UNO liet Annelies zich ontvallen dat alle ledenvan de Nederlandse Journalistenkring in het bestuur zitten, be-halve de bejaarde Vas Dias en ik. Zo kunnen ze zonder mij blij-ven vergaderen. Waarom doen ze dat? Waar zijn ze bang voor?Liep bij Jan Cremer binnen, die er uitgeput en ongeschorenuitzag. Hij beklaagde zich erover dat hij in Holland hetzelfdegesodemieter als ik ondervond, en dat hij niet voldoende metrust werd gelaten. Bij een bespreking van de Amerikaanse uit-gave van Ik Jan Cremer had ik een aantrekkelijke foto van hemgezien, waar hij op stond in een camouflage-uniform met laar-zen.250

3 november 1965De Times meldt dat het communistische verzet tegen het Indo-nesische leger zich van Midden-Java naar het westen en oostenverspreidde. Een groep van vijfhonderd rebellen had de strijdaangebonden met para’s van Suharto.Norman Morrison (32), vader van drie kinderen, heeft zichzelfmet benzine overgoten en voor het Pentagon in brand gesto-ken uit protest tegen het vernietigen van levens in Vietnam.

4 november 1965At een sandwich met Leopold Quarles in de UNCA Club. Inverband met de komst van minister Luns had ambassadeur DeBeus gezegd: „We moeten oppassen met Oltmans.” Maar Lunszelf had benadrukt: „Die zaak is thans voorbij.” Was het maarwaar.Leopold is ook niet gelukkig met Sjef van den Bogaert als

250 Zie bijlage 7.

206

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 206

voorlichtingsman. Hij vindt de Nederlandse missie bij de UNO

onderbemand. Ik realiseerde me dat ik Quarles al ken sinds 1949,toen ik in Yale studeerde.Cees Meijer van De Typhoon liet weten dat mijn bericht overprins Bernhard die de koningin in het zwembad flikkerde, wasblijven liggen omdat hij afwezig was. Zijn staf werkt dus nietoptimaal en kenmerkt zich door aarzeling en bangheid.Generaal Suharto heeft, na een gesprek met president Sukarno,bevestigd dat Aidit nog op Midden-Java is. Hij is dus nog opvrije voeten. Generaal Sugih Arto volgt de vermoorde generaalS. Parman op bij de militaire inlichtingendienst. Subandrioschijnt toch nog aan het hoofd te staan van de BPI, de Indonesi-sche CIA.Ontmoette Alfonso Matthis, blond haar en een schitterendebruine kleur, op Third Avenue. Hij woont met een yankee sa-men in een hotel op 50th Street.Een Zuid-Vietnamese militair heeft een nog niet geëxplodeer-de granaat in zijn rug. Amerikaanse chirurgen gaan proberen teopereren.

5 november 1965Lezing voor het Institute of Arts and Sciences in Manchester,New Hampshire. Sprak een uur, plus een uur vragen beant-woorden.Ik heb Bungkarno’s geautoriseerde biografie uit. Ik voel menog steeds even verbonden met hem als ooit, en hou nog steedsvan hem. Ik ben diep geroerd. Het is het een informatief boek.Het vertelt in ieder geval een deel van het Sukarno-verhaal.Het ligt nu vast, voor de geschiedenis. Maar ik zal alleen nooitofte nimmer begrijpen waarom hij het heeft geschreven metCindy Adams, de echtgenote van nachtclubkomiek JoeyAdams.

6 november 1965President Sukarno, zo bericht de Times, heeft in Bogor gezegddat hij maatregelen zal nemen tegen de PKI. Tegelijkertijdwaarschuwde hij dat de rechtse reacties tegen de „disgracefulcoup attempt” gevaarlijker waren dan de poging om op 30 sep-tember een staatsgreep te plegen. Van de 97 ministers woon-den 85 leden van het kabinet de vergadering in Bogor bij. Dr.Subandrio deelde de pers mee dat de president naar een politie-ke oplossing voor de conflicten zocht, en dat hij zijn besluitenzou meedelen zodra de sociale rust in het land enigermate wasteruggekeerd. Generaal Nasution en D.N. Aidit schitterden

207

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 207

door afwezigheid, maar generaal Suharto en de top van het le-ger waren bij de vergadering aanwezig.De Times maakte er verder melding van dat president Sukarnode vergadering had meegedeeld dat de VS hem een aanzienlijkbedrag in dollars had aangeboden indien hij bereid zou zijnzich meer bij het Westen aan te sluiten. Ook had Washingtononlangs een aanbod gedaan om Indonesië bij zijn huidigemoeilijkheden te helpen. Beide werden van de hand gewezen.„Enkele dagen na de coup van 1 oktober”, aldus de president,„kregen we plotseling van Amerikaanse zijde hulp aangebo-den. Dezelfde heren die anti-Sukarno en anti-Indonesië waren,veranderden van de ene op de andere dag van toon. Ze warenerg blij om te horen dat ik tegen deze rebellenbeweging was.Ambassadeur Marshall Green kwam naar me toe en zei: ‘Wehouden van Indonesië, we willen Indonesië helpen.’”251

Ambassadeur J.G. de Beus stelt zich duidelijk op als een loop-jongen van de Amerikanen. De sovjets hadden de secretaris-generaal van de UNO, U Thant, bekritiseerd voor diens hou-ding in het conflict om Kashmir. Nederland heeft nu een motieingediend waarbij de secretaris-generaal, niet alleen in Kashmirmaar bij vredesinitiatieven in het algemeen, de vrije handwordt gelaten en niet om de haverklap naar de Veiligheidsraadbehoeft terug te keren om nieuwe instructies te halen. De VS

ondersteunde de Nederlandse voorstellen onmiddellijk en pu-bliekelijk, terwijl de sovjetdelegatie aanvoerde dat het plan vanDe Beus aan deze of een toekomstige secretaris-generaal te veelmogelijkheden bood tot individuele initiatieven.

7 november 1965Op Union Square in New York hebben vijf jonge mannenhun oproep voor het leger in het openbaar verbrand.De regering van Lyndon Johnson is met Cuba overeengeko-men dat maandelijks 3.000 Cubanen naar de VS mogen emigre-ren. Ik begrijp deze Cubaanse handelswijze niet. Wat moetAmerika bovendien beginnen met nieuwe hordes Latino’s bin-nen zijn grenzen? Misschien denken ze met hun stomme kopwel dat ze Castro ermee pesten. Het tegendeel is waar: ze be-wijzen hem een grote dienst. De onruststokers worden op hetvliegtuig gezet. Intussen worden Mexicanen die de grenzenvan Texas en Californië overschrijden rücksichtslos terugge-zonden.

251 In 1966 begon ik in Jakarta een bemiddelingspoging tussen Sukarno en ambassa-deur Marshall Green. Ik had echter kunnen weten dat de president de heer Greenterecht niet vertrouwde.

208

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 208

8 november 1965Om 15.00 uur begon het fameuze China-debat in de AlgemeneVergadering van de UNO. Cambodja opende met een rede vanHuot Sambath. Arthur Goldberg had de opdracht namens deVS te pleiten tegen toelating van Peking.252 Nikolai Fedorenko(USSR) viel Goldberg natuurlijk aan, terwijl Halim Budo vanAlbanië weer zijn kans schoon zag om te midden van allewaanzin een lucide verhaal in het Frans af te steken. Je vraagt jeaf of sommige van de betaalde kletsmajoren in de UNO naarzichzelf luisteren.In de avond heb ik in Madison Square Garden Mstislav Ros-tropovich cello horen spelen in Variations on a Rococo Theme vanTsjaikovski. Fabelachtige techniek, prachtige toon, zeer muzi-kaal. Misschien kon mijn moeder me niet de liefde geven die ikvan haar verlangde of verwachtte, maar zij is toch degene ge-weest die mij de liefde voor muziek heeft meegegeven, en dieik nu op afstand met haar deel.Later, terwijl David Oistrakh – ook onder leiding van KirilKondrashin – met het Moskouse Filharmonisch Orkest het vi-oolconcert van Tsjaikovski speelde, klonk er plotseling in eenbalkon een knal. Zo demonstreren dus de mensen die geensovjetmusici in de VS willen toelaten. Ik keek naar Oistrakh. Erging een schok door hem heen, maar hij bleef doorspelen.

9 november 1965Vanuit het Davis and Elkins College kreeg ik een hoofdartikeltoegezonden over mijn lezing, plus een hele reeks commenta-ren in het studentenblad The Senator.253 Zulke reacties moedi-gen me soms aan om door te gaan met lezingen geven.Anneke Verrips schrijft uit Utrecht „erg geschrokken” te zijnvan televisiebeelden van de moord op de Indonesische gene-raals: „Pandjaitan en Parman kende ik persoonlijk heel goed.”Omdat mevrouw Verrips volkomen geloofwaardig is, kan ikdaar met zekerheid uit concluderen dat Verrips’ beweringendat Parman en Pandjaitan persoonlijke vrienden waren, juistzijn geweest. Het laat me overigens niet los dat Verrips, dieduidelijk banden had met de CIA, dus bevriend was met juistdie generaals die door de groep-Untung van CIA-contactenwerden verdacht.Jonathan Raymond schrijft dat wanneer ik naar Boulder, Colo-rado kom, hij met me wil gaan paardrijden.

252 Wanneer je al die jaren later de onzin die hij toen debiteerde terugleest, rijzen deharen je te berge.

253 Zie bijlage 8.

209

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 209

Willebrord Nieuwenhuis vertelde dat Peter Schroeder bij zijnlaatste bezoek aan Holland had geprobeerd om zijn CBS-con-tacten van hem te verpesten. „Het is een nare jongen, maar ikmoet hem vanwege de televisie wel in de gaten houden”, al-dus Willebrord.Om 16.00 uur was ik in Hunter College Playhouse om eenvoorstelling van voordrachtkunstenares Nel Oosthout bij tewonen. Haar optreden was fascinerend. De studenten vondenhet prachtig. Vera Roberts, directrice van de Theatre Work-shop, noemde het „a marvellous performance”. Nel sprak overoptredens in India en Israël, en over de ambassadeurs Van Gu-lik, Beelaerts, Teixeira en Van der Gaag. Ze beklaagde zicherover altijd te zijn gesaboteerd, omdat ze het spel met de hogepieten niet meespeelde. Ze fulmineerde tegen Max Tak en Sjefvan den Bogaert, die niets voor haar wilden doen. BernardPerson wel. Hij interviewt haar.Omdat het licht in Manhattan uitviel door een storing bij eencentrale nabij Niagara Falls, nam ik haar mee naar de UNO,waar we in de lounge voor diplomaten bij kaarslicht uren heb-ben zitten praten. „Het is of we elkaar reeds jaren kennen”, zeize. Ik wandelde met haar mee naar het Pickwick Arms Hotelen liftte zelf via de 59th Street Bridge naar Queens, want alleswas uitgevallen, ook de metro.

10 november 1965Lezing voor de Mother’s Club in New Rochelle, New York.Haalde Nel Oosthout in haar hotel af. Loet en Tieneke Kilianhadden als de bliksem mijn appartement in orde gemaakt om-dat zij in Kew Gardens kwam dineren. Na de bruine bonenmet spek droeg zij „Rebel in chains” van Theun de Vries voor.

11 november 1965Manhattan komt weer langzaam op gang, maar Con Edisonwaarschuwt dat de volledige stroomvoorziening nog enkeledagen op zich zal laten wachten. Het pandemonium moet gis-teren compleet zijn geweest: een wereldstad zonder stroom!Roger LaPorte (22) heeft zichzelf uit protest tegen de oorlogin Vietnam voor het UNO-gebouw in brand gestoken en is inBellevue Hospital aan zijn verwondingen bezweken. Ik begrijpniet hoe de huidige generatie ouders die waanzinnige oorlogwaarin hun kinderen sneuvelen, vrijwel zonder protest kan ge-dogen.President Sukarno is volledig consequent in zijn houding je-gens de PKI. Hij heeft in Jakarta nog eens benadrukt dat zolang

210

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 210

hij de leiding van het land heeft, er een rol voor de PKI zal zijnweggelegd. Hij wilde restricties voor de PKI overwegen, maarzei dat het niet mogelijk was het land te besturen zonder gelijk-matige verdeling tussen nationalisten, communisten, de strijd-krachten en religieuze stromingen. „Wanneer we op de huidi-ge weg doorgaan,” aldus Bungkarno, „dan zal de revolutie,waar we al die jaren aan hebben gewerkt, falen. Dat is precieswat Necolim254 hebben gehoopt.” President Sukarno bena-drukte dat communisme een onafscheidelijk deel was van Na-sakom.Generaal Nasution had een gesprek van een uur met de presi-dent gehad. Nasution benadrukte na afloop dat het noodzake-lijk was om de eenheid tussen de strijdkrachten en presidentSukarno te bewaren. De standpunten van de president en destrijdkrachten staan in werkelijkheid echter lijnrecht tegenoverelkaar. Ik blijf Bungkarno gelijk geven.

12 november 1965Mijn gedachten zijn bij mijn broer Theo en zijn vrouw in Sal-isbury, Rhodesië. Premier Ian Smith heeft het land onafhanke-lijk verklaard en losgemaakt van het moederland in West-Eu-ropa. Londen had geweigerd het land los te laten wanneer aande vier miljoen zwarten – tegenover 220.000 blanken – niethet recht op zelfbeschikking werd verleend.Minister van Defensie Robert McNamara heeft bekendge-maakt dat meer soldaten en vliegtuigen naar Vietnam zullenworden gezonden. Tegen het einde van het jaar zullen 200.000militairen zijn vertrokken. Ze krijgen het in Washington nogaltijd niet door hun keel dat ze fout zitten en weg moeten gaanuit Azië.Erik van der Leeden stelt zijn examens verder uit en rijdt mo-menteel voor koppelbazen op Duitsland. Zijn brief maakte meverdrietig. Anneke Verrips vraagt me of ik al contact heb ge-zocht met twee Amerikaanse relaties van haar man, de herenMcGowan en Coleman.

13 november 1965Gisteren woonde ik de zitting van de Veiligheidsraad bij – ge-deeltelijk met Lilly Marescot en haar moeder – waarin de kwes-tie-Rhodesië werd behandeld. Afrikaanse afgevaardigden eis-ten militaire actie tegen de regering van Ian Smith. De raadveroordeelde de putsch tegen Londen met tien tegen nul stem-

254 Necolim staat voor „neo-colonialism imperialisme”: zijn term voor neo-kolonialistenen imperialisten.

211

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 211

men. Alleen Frankrijk onthield zich van stemming. PremierHarold Wilson dreigde „the neurotic and fanatically racialist-minded rebel regime” met het zenden van Britse troepen in-dien „law and order” in de voormalige kolonie in gevaar zou-den komen.Mijn vriend Malcolm Kovacs is nu werkzaam bij de US Na-tional Student Association in Washington, hij bemoeit zich inhet bijzonder met Afrika. Onze gemeenschappelijke vriendEarl Silbar is voorzitter geworden van het Chicago Committeeto End the War in Vietnam. Er wordt op 27 november weereen mars naar Washington georganiseerd.Werkte rustig aan mijn Sukarno-boek. Hoe komt het toch datwanneer ik naar muziek luister, mijn gedachten steeds weer bijmijn ouders eindigen, en dat ik triest word en bedenk dat zij ereens niet meer zullen zijn. Wanneer ik een eigen gezin zouhebben gehad, kende ik die gevoelens waarschijnlijk niet.

14 november 1965Loet vind het tweede hoofdstuk van mijn Sukarno-boek nietzo leesbaar als het eerste en gaf steekhoudend commentaarvoor verbetering.Adela Acevedo-Heath zond me een expresse uit Buenos Airesdie me emotioneerde, vooral wanneer ze schrijft over haarzoontje, Santiago. Het is eigenlijk een liefdesbrief. Ik geef toedat er toen zij hier was, momenten waren dat ik dacht: hoe zouhet zijn om met een vrouw als Adela een verhouding te heb-ben? Maar ze is de gescheiden vrouw van een van mijn bestevrienden. Ik zette de gedachte dan ook even snel uit mijnhoofd als zij was opgekomen. „With you, I felt a spark of so-mething”, schreef ze. „Your personality, your way of beingmade me feel very soft and feminizing inside, and that was amarvellous feeling. Very, very few men have made me feel it.Then, through you, I have realized that my wounds are healingvery quickly now… I could have made love with you.” En,verderop: „Last night Santiago was sad when I went to kiss himgoodnight. I thought it was because I had scolded him, so Italked to him so that he would realize that I loved him anyway.But the expression on his face did not change. I then asked himwhat was the matter. He answered that he missed Freddy…”Ik herinner me hoe Freddy in 1948-1949 op Yale vertelde overzijn jeugdjaren en de pijnlijke ervaringen met zijn ouders. Nugedraagt hij zich jegens Santiago op dezelfde wijze als zijn ou-ders zich jegens hem opstelden. Santiago verlangt naar hem. Ikdank God dat ik geen zoon heb, en daardoor op geen enkele

212

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 212

wijze hem pijn kan doen of beschadigen, zoals ik als kind hebgevoeld dat men jegens mij tekortschoot.Tegen middernacht per telefoon een half uur met Jan Cremergesproken. Hij heeft Willem de Kooning in East-Hampton be-zocht.Volgens de United Press heeft Bungkarno tegen Cindy Adamsgezegd dat Amerika en Indonesië nooit zo ver uit elkaar zou-den zijn gegroeid indien president Kennedy niet zou zijn dood-geschoten. Ook die mening deel ik volkomen.

15 november 1965Generaal Suharto heeft vier infanteriebataljons en twee elite-paracommandobataljons ingezet tegen benden communistischejongeren op Midden-Java. De pemuda’s moeten strijden metmessen, speren van bamboe en oude geweren, ze zijn niet op-gewassen tegen het modern uitgeruste leger. Honderden com-munistische jongeren, die schijnen te opereren zoals de Viet-cong in Vietnam doet, zijn door de strijdkrachten gevangenge-nomen. Uit documenten zou zijn gebleken dat Tjeribon eenbelangrijke basis van de PKI is. D.N. Aidit zou zich met eenbende gewapende communisten ophouden in de buurt van deberg Merapi. Hij is sedert 28 september niet meer in het open-baar gezien.255

Dr. J.F.E. Einaar (69), waarnemend gevolmachtigd ministervan Suriname, heeft op 10 november 1965 tijdens de debattenin het parlement over het huwelijk van Beatrix en Claus, ge-peperde taal gesproken. „Als er reden was een hekel aan ie-mand te hebben, dan zouden wij in Suriname na driehonderdjaar slavernij een hekel aan Nederlanders moeten hebben, enniet u aan Claus. Ik ken de Hollanders door en door, van Gro-ningen tot Maastricht. Waarom mogen die twee meisjes, Ireneen Beatrix, niet de man kiezen die zij liefhebben? Men juichtetoen Beatrix naar het Lyceum in Baarn ging. Nu gaat ze trou-wen als een gewoon kind en nu moet ze ineens kiezen als eenprinses. Ze heeft immers niet geleerd als een prinses te kiezen.”De woorden van de heer Einaar werden via de televisie uitge-zonden en veroorzaakten de nodige deining in den lande, envooral in het Haagse. Over Claus zei hij: „Een rustige, sympa-thieke jongen. Ik mag hem wel. Hij is mijn soort, ook uit debuitenlandse dienst.”256

255 In 1965 besefte de wereld nog niet wat er aan de gang was. De soldaten van gene-raal Suharto lieten geen enkele gevangene in leven. Later zou bekend worden dater toen minstens een half miljoen doden zijn gevallen.

256 De Volkskrant, 13 november 1965.

213

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 213

16 november 1965Het Parool publiceerde een artikel onder de titel „Soekarno’sbeleid maakte Indonesië stormrijp voor de PKI”. Het werd ge-schreven door Frank Lazitch, medewerker van het anticom-munistische tijdschrift Est & Ouest in Parijs. Wat heb je aanzo’n verhaal? Het is geschreven vanuit de kijk door de bril vanéén bepaalde zuil, om het op z’n Hilversums te zeggen.Er wordt in Vietnam verwoed gevochten. Net als in de Twee-de Wereldoorlog bombarderen de Amerikanen om de haver-klap verkeerde of bevriende doelen, want kaartlezen schijnteen zwak punt te blijven.De cavalerie van weleer is nu vervangen door helikopters, waar-van er duizend in Vietnam actief zijn. De UH-1B (Huey) enCH-47A (Chinook) zijn het populairst. Op Fort Rucker in Ala-bama wordt dag en nacht geoefend, om met toenemende snel-heid piloten af te leveren.

17 november 1965Ik bekijk de deplorabele show in de Algemene Vergadering,waar vandaag over toelating van China wordt gestemd. Vorigjaar was de stemverhouding 41 voor en 57 tegen. Vandaag washet 47 voor en 47 tegen, bij 20 onthoudingen. Opvallend wasdat Frankrijk thans voor stemde. Australië maakte zich volko-men belachelijk door te stellen dat China zich eerst aan regelsvan het internationale recht dient te houden. De Amerikanenvoeren een illegale oorlog in Vietnam, daarbij gesteund doorAustraliës kanonnenvoer.Terwijl Chiang Kai-shek nog altijd de zetel van China in deUNO bezet houdt – met steun van Canberra – verklaart de ge-neralissimus nota bene zelf in The New York Times dat de Ame-rikanen en Australiërs de oorlog nooit zullen winnen, „no mat-ter how many troops are sent to Vietnam”.257 Japan stemt ooknog altijd tegen Peking, wat onbegrijpelijk is maar veel zegtover de Amerikaanse druk op Tokio. Nederland onthield zichgodzijdank van stemming, maar had natuurlijk allang voor be-horen te stemmen.Lezing voor de Savings Bank in Danvers, Massachusetts.De Christian Science Monitor toont een foto van kolonel Untungin de boeien, kennelijk met gebroken polsen en ondersteunddoor twee leden van de Militaire Politie. Ik herinner me datkolonel Sutikno al voorspelde: „We zullen Aidit ook nog welvangen en kapotmaken, een klein beetje maar…”

257 Hanson Baldwin in The New York Times, 8 november 1965.

214

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 214

Eric Sevareid schreef een voortreffelijk artikel in Look Magazi-

ne: „The final troubled hours of Adlai Stevenson”. Het artikelbeschrijft hoe premier Harold Wilson zijn officiële residentie,Chequers, liet zien aan Stevenson. Daarbij toonde de premiereen schilderij van Rubens, waarop Winston Churchill inder-tijd „een verbetering” had aangebracht door er een muis bij teschilderen. „Imagine”, aldus Wilson tegen Eric Sevareid, „theself-confidence of a man who would alter a Rubens!”

18 november 1965Ik werd wakker, zette de radio aan, en het eerste wat ik hoordewas dat een volledig bataljon American Air Cavalry door deVietcong in de pan werd gehakt in het gebied van de Ia Drang-vallei. Toen een strijdmacht werd uitgezonden om de versla-gen militairen te ontzetten, vond die tientallen gewonden enom hulp schreeuwende soldaten. Die oorlog is krankzinnig enmisdadig. Zou je, zoals ik, van jongens moeten kunnen hou-den om van dergelijke berichten misselijk te worden?Om 14.00 uur een lezing gegeven voor de Woman’s Club inGreenwich, Connecticut. Lunchte vooraf met vijf dames ineen restaurant. Een van hen merkte op: „I think we could feedthe people of China out of American garbage cans.” „I am agolfer, are you?” vroeg een andere dame. Ik probeerde de con-versatie tevergeefs enige substantie te geven. Na afloop werdme gezegd: „You took the Greenwich Woman’s Club like ge-neral Grant took Richmond!”Van den Bogaert zond me de tekst van de nonsens die ambassa-deur De Beus in de UNO uitkraamde over China. Nederlandkon bijvoorbeeld geen resolutie ondersteunen die het niet te-gelijkertijd mogelijk maakte dat Formosa als onafhankelijk lidvan de UNO zou kunnen worden toegelaten.

19 november 1965Charles de Gaulle zendt ambassadeur Jean Chauvel258 naar Pe-king om een Franse industriële expositie aldaar te openen.De New York Times vraagt vanmorgen in een hoofdartikel:„What price victory?” Overwinning? Geloof er helemaal nietsvan. De Times zegt dat Hanoi aldus redeneert: „To kill 100Americans is well worth 1.000 North Vietnamese casualties.”Hoe denken die heren bij de Times in hemelsnaam?Seth King wijst er in de Times op dat Bungkarno een „losingbattle” voert tegen het leger. De president heeft de campagnes


215

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 215

tegen de PKI en alles wat links is in de pers veroordeeld als instrijd met de grondbeginselen van de staat. Sukarno waarschuw-de tegen het aanzwengelen van sentimenten jegens links en gafgeneraal-majoor Achmadi, minister van Voorlichting, opdrachter iets aan te doen. Maar generaal Suharto heeft Antara reedsonder controle. Er wordt niet geluisterd. Het opzwepen van demassa tegen links gaat gewoon door.259

Schreef minister Luns in een brief dat ik niet de indruk had datalle ambtenaren van zijn ministerie zich hielden aan zijn nieu-we instructie om mij met rust te laten, ook niet op ambassadesin den vreemde. Ook wees ik andermaal op de mogelijkheidsamen te werken met de overheid door tijdens mijn lezingen-tournees voor bepaalde Nederlandse belangen te pleiten, zoalsde wens van de KLM om op Los Angeles te gaan vliegen.260

Na een lang gesprek met Barbara Applegate van het Bureau W.Colston Leigh, besloot ze om in contact te treden met R. Kee-dick om te onderzoeken of ze voor hem zou kunnen gaanwerken. Ik maakte met Bob een lunchafspraak voor haar.

20 november 1965Hella Pick gaat haar correspondentschap voor The Guardian inNew York opgeven.Ging eten bij Santo. Het is altijd prettig om in zijn nabijheid tezijn.Vietcong-guerrilla’s gebruiken pijl en boog om de wachtpos-ten rond Amerikaanse kampementen uit te schakelen. De pij-len worden gemaakt van de nerf van palmboomtakken. Ze zijnvijftig tot zestig centimeter lang en komen keihard aan. Zeworden in dierenvet gedompeld en veroorzaken stinkendewonden die, wanneer ze niet onmiddellijk worden verzorgd,dodelijk zijn.In Peking stelt men zich op het standpunt dat, ook al probeertde VS de Chinese Volksrepubliek duizend of tienduizend jaarbuiten de UNO te houden, de Amerikanen alleen zichzelf scha-den. Bovendien, aldus het partijblad Jenmin Jih Pao, blijft Chinaliever buiten de volkerenorganisatie in haar huidige vorm. Pe-king neemt hier dus hetzelfde standpunt in als president Sukar-no.

21 november 1965President Sukarno sprak op paleis Bogor voor alle militairecommandanten in alle regionen van Indonesië. Hij verklaarde

259 Seth King in The New York Times, 18 november 1965.260 Ik kreeg uiteraard geen antwoord op deze brief of mijn voorstel.

216

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 216

dat het land zonder mankeren het bondgenootschap met Chi-na, Noord-Vietnam, Noord-Korea en Cambodja zou handha-ven. „Onze strijd tegen het imperialisme zal voortgang vindenbinnen de as Jakarta-Pnom Penh-Hanoi-Peking-Pyongyang”,aldus het staatshoofd. Intussen blijft de druk op hem groeienom de PKI te ontbinden. Generaal Ibrahim Adjie, de militairecommandant van West-Java, heeft de PKI in zijn gebied reedsop eigen houtje ontbonden. Seth King rapporteerde in de Times

dat generaal Nasution heeft verklaard dat men de PKI niet ver-plettert omdat men anticommunistisch is, maar omdat onom-stotelijk zou zijn bewezen dat de PKI op 30 september 1965„verraad” heeft gepleegd. Nasution gaat dus door met de PKI

van de aktie van Untung te beschuldigen, iets wat voor mij nietbewezen is. Intussen duurt de jacht op Indonesische patriottenvoort.261

22 november 1965President Sukarno heeft in het Merdeka-paleis in Jakarta eengepassioneerd pleidooi gehouden om een einde te maken aanvalse beschuldigingen en daden van terreur, omdat het land be-zig was eraan kapot te gaan.262 Hij sprak ter gelegenheid vaneen islamitische feestdag voor een gehoor van religieuze en mi-litaire leiders en buitenlandse diplomaten. Bungkarno blijftproberen het tij te keren, maar je krijgt de indruk dat het leger,door de moord op de generaals en luitenant Tendean, door hetdolle heen is.Life komt met een reportage van enkele tientallen pagina’s overVietnam, geschreven door Michael Mok. De kleurenfoto’s vanhet strijdtoneel zijn absoluut schokkend. Ik begrijp niet dat ditvolk niet massaal tegen deze oorlog rebelleert. Richard Nixonschreeuwt van de daken dat bij de verkiezingscampagne in1968 de oorlog centraal zal staan. Hij denkt er politiek garenbij te kunnen spinnen.

23 november 1965De Herald Tribune schrijft deze ochtend over de hele voorpagi-na: „US RELEASES BIGGEST VIET CASUALTY LIST”. Er zijn op ééndag 85 Amerikanen gesneuveld. Het aantal doden is nu geste-gen tot 1.229.W. van Wijk, hoofdredacteur van Het Vaderland, schrijft niet be-reid te zijn om het gesprek te publiceren dat ik met Nel Oost-

261 Seth King in The New York Times, 20 november 1965.262 Bungkarno moet geweten hebben dat het leger duizenden patriotten op Java aan

het uitmoorden was.

217

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 217

hout maakte. Zij voorspelde dat al: „Ik word al mijn hele levenin Nederland geboycot.” Wat ik haar in Hunter College zagdoen was fenomenaal.

24 november 1965L.B.J. schijnt naar Robert Kennedy te hebben geluisterd. DeVS is thans bereid om China toe te laten tot de ontwapenings-gesprekken over atoomwapens in Genève, zoals R.F.K. heeftvoorgesteld.263 Het werd de hoogste tijd.Brandde een kaars in St. Patricks. Liet me knippen door JanCremers kapper, een Albanees.Ik kreeg een brief van Marguerite Oswald.264

25 november 1965De afgelopen week zijn in Vietnam 240 Amerikanen gesneu-veld, 470 zijn er gewond geraakt en 6 vermist. De Times meldtdat „Johnson grieves over toll in war”. Een dergelijke bericht isom te kotsen. Vanuit zijn ranch in Texas zond hij ook nogeven een schijnheilige Thanksgiving-boodschap aan de man-schappen aan het front. „Today we raise our voices in a singleprayer of thanks for your courage and your dedication. Andthat is the most powerful voice of all.” Ja ja, en hoeveel van diejongens betalen voor Johnsons waanzin met hun leven? De Tri-

bune meldt dat L.B.J. de dodencijfers met „deep personal an-guish” volgt. Daar hebben de boys wat aan!

26 november 1965Generaal Joseph Mobutu heeft eindelijk president Joseph Kasa-vubu in Leopoldville afgezet en de macht overgenomen. Con-go heeft nu een eigen Suharto aan de top. Zo ritselen Washing-ton en de CIA hun eigen mannetjes in sleutelposities op allecontinenten. Er kraait geen haan naar. Mobutu had zelfs het lefom te verklaren dat zijn machtsovername niets met een mili-taire coup te maken had.Mejuffrouw Büringh Boekhoudt schrijft ook al: „Over de oor-log in Vietnam ontstaat steeds meer onrust en dat is maar goedook. Toch is het voor Amerika wel een moeilijke positie. Alsze niets hadden gedaan en rustig de Noord-Vietnamezen dezuidelijke broeders hadden laten overmeesteren en uitmoor-den, dan had de hele wereld geschreeuwd dat ze de Zuid-Viet-namezen in de steek lieten. De beste stuurlui staan nu eenmaalaltijd aan wal.” Ze was in Zuid-Duitsland en Zuid-Zwitserland

263 Zie bij 14 oktober 1965.264 Zie bijlage 9.

218

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 218

geweest. „Het is gek, maar in Duitsland voel ik me nooit hele-maal ontspannen, want je krijgt altijd weer associaties met deoorlogsjaren. Als ik daar niet een oude vriendin had ging ik erbepaald niet naartoe, hoe mooi de natuur ook is. Daarom be-grijp ik van sommige categorieën de protesten tegen Claus.Maar die luwen toch al erg, en alles zal nog wel goed worden,want er klinken ook veel waarderende stemmen over zijn per-soon.”265

Ontving achttien zeer aardige en dikwijls complimenteuzebrieven van studenten van het Davis and Elkins College inWest Virginia. Een hartverwarmende gebeurtenis. Jonge men-sen gaan bij mij nu eenmaal altijd voor.Schreef president Lyndon B. Johnson op de ranch in Texas alsvolgt:

Dear Mr. president,Some time ago, in an interview with Newsweek, you sta-ted that you had given it a thought when your daugh-ters Luci and Lynda had to be sent to Vietnam to fightin the war there. According to this morning’s newsdispatches, your daughter Lynda wasn’t dispatched asa nurse to Vietnam, but instead flew in the company ofGeorge Hamilton to the playboy resort town of Acapul-co in Mexico. At the time when American boys are giv-ing their lives in Vietnamese jungles, you choose togive a dinner-dance for Princess Margaret and LordSnowdon. Sir, how serious are you, when you expressedconcern in Newsweek for these matters? Are you to bebelieved?

27 november 1965Ik ga naar Washington voor de boys in Vietnam. In de vroegeochtend zitten de armste en slechtst betaalde mensen in de me-tro. De New Yorkse metro’s zijn Affenkasten.Liep van het station naar het Witte Huis. De politie voorkwamdat mensen aan de straatkant langs de woning van L.B.J. kon-den lopen. Bij het Washington Monument waren tienduizen-den mensen bijeengekomen. Er was een stralende zon bij eenhelderblauwe hemel. Er werden redevoeringen gehouden enik maakte foto’s met Santo’s camera. Ik was onder de indrukvan Norman Thomas, de 81-jarige socialist. Hij was bleek, ouden had trillende handen. Zijn witte haar woei in de wind. Ik

265 Brief d.d. 21 november 1965.

219

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 219

applaudisseerde slechts eenmaal en dat was toen dr. BenjaminSpock de arrestaties van protesterende jongeren tegen de oor-log in Vietnam veroordeelde. Ik zag ook Hella Pick, maar zijwas te veraf om bij haar te kunnen komen.Op de terugweg naar het station stuitte ik op een demonstratievan de nazi-partij van meneer George Rockwell. De mannenwaren in camouflagepakken gekleed en droegen warempelborden bij zich met teksten als: „Free Gasoline and Matches forPeace Creeps”.

28 november 1965Anneke Verrips schrijft dat de memoires van dr. Paul Rijkenszijn verschenen. De Telegraaf had er vier artikelen aan gewijd.„Jij kwam er ook twee keer in voor. Ik vond het niet zo bestvoor je.”266 Ze wilde het boek kopen, kennelijk om na te gaanof Werner Verrips, die immers dermate veel met Rijkens temaken had gehad dat hij zijn jongste zoon naar hem noemde,erin voorkwam.267 Verder schrijft ze: „Ik vind het leuk dat jeHaraId McGowan hebt gesproken. Je bent niet veel te wetengekomen. Had hij ook niet met de CIA te maken? In welk ver-band had hij contacten met Werner? Het is een vreemde zaak,allemaal. Ik zal wel nooit achter de werkelijkheid komen.”

Deze passage uit Anneke’s brief is de enige aanwijzing in mijn dag-boek dat ik erin slaagde om te voldoen aan haar verzoek om tespreken met dit duistere contact van W. Verrips. Het bewijst datspionnen, contraspionnen en agenten van inlichtingendienstenook hun echtgenote totaal in het ongewisse laten over hun activi-teiten.De heer Verrips was door Paul Rijkens – via Emile van Konijnen-burg van de KLM – van de CIA „geleend’ om mijn activiteiten eninvloed als journalist te vernietigen. Met mijn openlijke verklaring(in 1957) dat Nieuw-Guinea een verloren zaak was, had ik het mi-nisterie van Buitenlandse Zaken al geïnspireerd tot bezoekjes vande BVD aan mijn kranten (het NRC, het Algemeen Handelsblad en Het

Vaderland) met de mededeling dat ik staatsgevaarlijk was. Dat leid-de tot ontslag op staande voet als correspondent in Jakarta. Ik be-landde bij De Typhoon en de Delftse Courant, als laatste mogelijkhe-den mijn stem in Nederland te doen horen.Daarnaast kreeg ik in 1961, met de intrede van W. Verrips in mijn

266 Paul Rijkens zou mij in zijn boek de grond in schrijven, kennelijk in de hoop dat hetvoldoende zou zijn om me voor altijd de mond te snoeren.

267 Dat was niet het geval: W. Verrips kwam in het geheel niet in Rijkens’ memoiresvoor.

220

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 220

leven, de smerige manipulaties van de CIA op mijn nek. Om éénvoorbeeld te noemen; Elseviers-publicaties die waren voorge-kauwd door kolonel Pandjaitan, de militair attaché in Bonn, wer-den mij in de schoenen geschoven. Ik had er niets mee uitstaande,en het enige doel ervan was om de vriendschap tussen presidentSukarno en mij te vernietigen. Verrips kwam om het leven bij eenauto-ongeluk in Sassenheim in 1964. Pandjaitan bij de affaire van30 september 1965. Anneke Verrips – althans, dat was mijn indruk– beschouwde haar man als een uitstekende echtgenoot en vader,maar ze was teleurgesteld dat hij haar bij zijn plotselinge dood mettwee zonen achterliet zonder dat ze in de verste verten wist waarze aan toe was. Haar jongens zijn nu volwassen. Het gezin maakthet prima, wat mijn respect voor deze bijzondere vrouw afdwingt.

28 november 1965Tegen middernacht uit Washington teruggekeerd stond IsmailMerchant, mijn Indiase kennis, plotseling voor mijn deur. Ikhad hem in geen vijf jaar gezien. De laatste keer was samen metErwin Aschmoneit. Hij bleef slapen, en er gaat niets boven sla-pen met een Aziaat. Ze zijn in ieder geval veel tederder, en opeen andere manier gevoelig dan Amerikanen, en zeker danNederlanders. Hij is filmproducent geworden.268

Schreef een artikel over Arthur Schlesingers boek A Thousand

Days, waarin hij zijn medewerkersschap met J.F.K. op het Wit-te Huis heeft weergegeven. De kwestie Nieuw-Guinea komtin hoofdstuk 20 aan de orde. Op pagina 534 komt Joseph Lunseenmaal ter sprake vanwege diens gênante gedrag. Het gaat omzijn visite aan het Witte Huis in april 1961, waarbij de ministervan J.F.K. te horen kreeg: „Do you want to fight a war aboutWest New Guinea?” Luns, door historicus Schlesinger terechtomschreven als „een kruisvaarder voor het behoud van de Pa-poea’s onder Nederlandse vlag” wond zich zo op over de hou-ding van de Amerikaanse president dat hij „a flabby forefinger”in Kennedy’s gezicht hield, „a gesture Kennedy courteously ig-nored”. Het Amerikaanse beleid ten aanzien van Indonesië,Sukarno en Nieuw-Guinea was 180 graden gedraaid en Lunsbesefte dat. In zijn onmacht gedroeg hij zich voor de zoveelstemaal niet als een diplomaat, maar als een boerenpummel.

29 november 1965De Daily News meldt dat D.N. Aidit, de secretaris-generaal vande PKI, zou zijn opgespoord en geëxecuteerd. Het bekende

268 In 1987 kreeg Ismail Merchant een Oscar voor de film A Room with a View.

221

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 221

smoesje: hij zou nabij Surakarta zijn gepakt en op de vlucht zijndoodgeschoten. Indonesië heeft nu een eigen Patrice Lumum-ba-martelaar. Ik las dat Justin Bomboko terug is in Leopoldvil-le als minister van Buitenlandse Zaken, wat een slecht teken is.Kamitatu is premier af en nota bene minister voor de Midden-klassen geworden.Robert McNamara wordt steeds gekker. Na een bliksembe-zoek aan Saigon heeft hij verklaard dat hij 300.000 soldaten inVietnam wil hebben. Er zijn net weer 800 Zuid-Vietnamesemilitairen neergemaaid door de Vietcong. „Het slagveld wasbezaaid met lijken” berichtten de media. De foto’s in de kran-ten worden voortdurend afschrikwekkender en bloediger.Brandde een kaars in St. Patricks.

30 november 1965Dr. Subandrio, First Deputy Premier, heeft voor het eerst dePKI veroordeeld, als zijnde de aanstichters van de 30 september-beweging.269 Hij noemde het gedrag van de PKI „verraderlijk”.In een toespraak tot studenten ging hij zelfs zover te zeggen dathet optreden van de PKI „het ware gezicht van de partij toon-de”. Probeerde Subandrio zijn huid te redden?Intussen is luchtmaarschalk Omar Dhani officieel vervangen alscommandant van de luchtmacht door Sri Muljono Herlam-bang. Ik herinner me hem als piloot van het toestel dat presidentSukarno in 1957 van de Sovjet-Unie ten geschenke kreeg, deDolok Martimbang. Muljono Herlambang is een Sukarno-man,daar ben ik zeker van. Maar dat was ik vroeger ook van kolonelSugandhi, en staat hij nog steeds achter de president? GeneraalAmir Machmud is commandant van Jakarta geworden.De Vietcong heeft twee Amerikaanse piloten vrijgelaten, ser-geant George Smith en soldaat-vlieger Claude McClure, eenneger. Ze hebben onmiddellijk op een persconferentie ver-klaard dat ze ontslag uit dienst zullen nemen om zich te wijdenaan de campagne tegen de oorlog. President Charles de Gaulleheeft in een toespraak gezegd dat de oorlog „absurd” was. DeFransen, die tenslotte zelf Indo-China verloren, kunnen erovermeepraten. In Peking is gezegd dat de hulp aan Hanoi zal wor-den opgevoerd. De Amerikanen redden het nooit.

269 Het bericht van de UPI sprak van de 1 oktober-coup, en verwarde de staatsgreep vangeneraal Suharto en de zijnen tegen president Sukarno met de beweging van Un-tung. Die laatste was gericht op het voorkomen van een staatsgreep door generaalsonder aanvoering van Suharto.

222

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 222

Om 20.00 uur gaven de Marescots270 een formal dinner in hunschitterende flat op 988 Fifth Avenue. De vice-presidenten vanJapan Airlines, Eastern Airlines en Trans World Airlines zatenaan, evenals een assistent van Generaal de Gaulle, Franse nota-belen, en de Japanse pianiste Miyoko Yamane, een leerlingevan Rudolf Serkin. Vond haar niet aardig, te veel verwesterd.Sprak uitvoerig met de heer Tamao Kitamura van Japan Airli-nes. Ik noemde Japan een modern doorgangshuis voor Ameri-kaanse politieke besluiten. Steeds wierp hij tegen: „But from apolitical-economic point of view…”Ik verloor mijn geduld en zei: „To hell met economie en geld,waarom stemde Japan tegen China?”Hij benadrukte dat het in de wereld uiteindelijk om macht ende economie ging. Het duurde heel lang voor het Romeinsekeizerrijk eindelijk ten onder ging. Er zou zeker nog enige tijdoverheen gaan voor de VS in elkaar klapte, maar de tekenenwaren reeds aanwezig. Japan lag na de Tweede Wereldoorlogop de rug en had tijd nodig om op te krabbelen. „After we willhave restored our power, we will take revenge for losing thewar and for Hiroshima and Nagasaki.” Dit klonk als het Krem-lin: eerst economische macht opbouwen en daarna zullen wejullie wel krijgen. Het verschil is dat de sovjets het proberen tewinnen met marxisme-leninisme, terwijl Japan de VS in de tangwil nemen aan de hand van een gelijkwaardig kapitalistisch sys-teem.„Toch denk ik dat Azië geen respect voor Japan zal opbrengen,en ik ook niet, zolang uw land door de Amerikanen wordt ge-manipuleerd”, zei ik. Het werd tijd met iemand anders een ge-sprek aan te knopen, want Tamao Kitamura en ik zaten dichttegen een botsing aan.Lilly Marescot – perfecte gastvrouw als ze is – was regal and

beautiful.Bertie Hilverdink schrijft vanuit Parijs dat hij me „tweehon-derd procent zeker” had verwacht en daarom een tijdje niethad geschreven. Hij is weer op de been maar heeft nog veelpijn als gevolg van zijn operatie. Zijn brief roerde me.

1 december 1965Tijdens de lunch in de UNO met de Poolse diplomaat A. Czar-kowski ontdekte ik opeens mijn oude vriend Bhaskar, de India-se danser, aan een andere tafel. Hij zag er precies even geil en

270 Henri Marescot was vice-president van Air France en directeur van het bedrijf voorNoord-Amerika en Canada. Zijn vrouw, Lilly Imhof, was een Nederlandse uit Wasse-naar.

223

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 223

aantrekkelijk uit als toen ik hem voor het laatst zag, zes jaar ge-leden.271 We voerden een vluchtig gesprek. Hij is nog steeds sa-men met zijn vriend, Mark. Hij had over de hele wereld rond-gereisd met zijn dansgroep. Hij hij had in Amsterdam gelo-geerd in Hotel Unique in de Kerkstraat en was op het DOK ge-weest: „The boys in Amsterdam went wild”, zei hij. De UNO

had hem voor een dansoptreden uitgenodigd. Het kon daar niet,maar ik zou hem het liefst een zoen hebben gegeven. Ik ver-langde ernaar om, als vroeger, naast hem te liggen, to make love.Andrei Gromyko heeft de Britse minister van Buitenlandse Za-ken, Michael Stewart, in Moskou duidelijk gemaakt dat deoorlog in Vietnam niet zal kunnen worden beëindigd voordatde Amerikanen hun bombardementen op het noorden hebbengestaakt.De London Times beweert dat „de rebel” D.N. Aidit (42) nabijde berg Merapi werd gevonden en gedood. Het Japanse bladAshai Shimbun heeft het bericht als primeur gebracht. Dat istoch ongehoord. Aidit een rebel?

2 december 1965Sprak van 11.00 tot 11:35 uur met dr. J.G. de Beus, onze manbij de UNO. Hij was duidelijk niet op zijn gemak. Er waren vandie pauzes dat er een dominee voorbijkwam. Ik kwam binnenen zei: „Hier is dan de gevaarlijke Willem Oltmans.” We gin-gen niet op details in. Ik vroeg of hij aan richtlijnen was gebon-den om niet on the record met journalisten te spreken. Sjef vanden Bogaert had me namelijk uitvoerig geïnstrueerd: De Beuszou vrijuit praten, maar ik mocht in mijn artikel absoluut nietlaten blijken dat ik de ambassadeur had geïnterviewd. De schijt-laarzen. Wat is er dan veranderd nadat Luns die „Oltmans ver-mijden”-instructie zogenaamd heeft ingetrokken? Ik vroeg DeBeus bijvoorbeeld waarom ze alleen kamerleden toevoegdenaan de Nederlandse delegatie naar de Algemene Vergaderingvan de UNO, en bijvoorbeeld geen studenten en jongeren. Dievraag shockeerde hem zichtbaar. Dat zou nooit kunnen, zei hij,want het ging in de UNO immers uitsluitend om politici. Ikantwoordde dat de wereld om mensen draaide, en dat het destudenten waren die dienden te overleven in de wereld die wijvoor hen achterlaten. Het enige wat hij van me verwachtte wasdat ik zou benadrukken dat de UNO te weinig publiciteit in depers thuis ontving. Ik flanste een reportage in elkaar. W. van


224

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 224

Wijk zette er – uiteraard, de lafaard – niet mijn naam boven,maar „van een correspondent”.272

Ging ’s avonds naar de Everades-sauna aan de 28th Street.

3 december 1965Had het ontwerp van mijn artikel over De Beus aan Van denBogaert gegeven. In de UNO nam de ambassadeur me terzijdeen toonde enkele suggesties die hij in de kantlijn had geschre-ven.Santo heeft drie omslagontwerpen gemaakt voor het boekjedat ik aan het schrijven ben over de Nieuw-Guinea-affaire.Vanavond had ik Loet Kilian, Santo, Alex van Maarseveen, JanCremer, Guus Albergts en Chris Mena in huis voor een zuur-koolmaaltijd.

4 december 1965Handel en Wandel, nagelaten gedenkschriften 1888-1965 van PaulRijkens is gearriveerd. Andermaal een voormalig invloedrijkman die na zijn dood herinneringen publiceert, zodat niemandhem er meer op kan ondervragen. Hij onderneemt verwoedepogingen de geschiedenis waar mogelijk grondig te vervalsen.Hoofdstuk 10 behandelt de kwestie Nieuw-Guinea. Op de pa-gina’s 171-177 geeft hij een voorstelling van zaken, ook mijbetreffende, die op zijn zachtst gezegd van geheugenverliesblijk geeft. Er ontbreken dermate veel belangrijke gegevens enmedespelers in het Papoea-drama in – zoals W. Verrips – datmen deze herinneringen niet serieus kan nemen.Joseph Mobutu gaat Congo per decreet regeren. De wereldzwijgt natuurlijk, althans de westerse wereld, want dit is precieswat ze altijd hebben gewild. Een Congolese Suharto om hetWesten in deze belangrijke Afrikaanse staat in de kaart te spe-len.

5 december 1965Uitvoerig met mijn ouders in Huis ter Heide getelefoneerd.De Kilians deponeerden een Sint-Nicolaassurprise en een ge-dicht.De hele dag aan mijn boek gewerkt.

6 december 1965Seth King beschrijft de huidige legpuzzel in Jakarta fraai. Hijsprak met een gezaghebbende, niet nader aangeduide Indonesi-

272 Het gesprek werd op 12 december 1965 gepubliceerd in Het Vaderland.

225

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 225

sche autoriteit. De vraag die velen bezighoudt – of Sukarno fei-telijk door een militaire junta is vervangen – werd als volgt be-antwoord: „lt is always difficult to define Indonesia’s politicalstructure in Western terms. Sukarno is still the great unifyingforce in our scattered land. The military leaders and the reli-gious groups still need him. He still has great authority. Let metry it this way. In the past, Sukarno has been a constitutionalmonarch in your sense of the word. At other times he has beenprime minister. Right now he is more a constitutional mon-arch than prime minister.”273

Bij de presidentiële verkiezingen die gisteren werden gehouden,behaalde Charles de Gaulle 43,9 procent van de stemmen, te-gen François Mitterand 32 procent. De communisten stemdenop Mitterand. Voor De Gaulle was dit een teleurstellende ne-derlaag. Op 19 december moet er opnieuw worden gestemd.Wandelde een uur in de koude wind. De maan stond aan dehemel. De bomen stonden er treurig bij in de tuinen, maar zeoverleven ons.

7 december 1965Nu wordt er in Washington gesproken over het zenden vannog eens 350.000 tot 400.000 soldaten naar Vietnam.274 Ze wil-len de realiteit maar niet onder ogen zien.Het is merkwaardig, maar zoals Verrips al voorspelde gaat hetReindert Zwolsman niet meer voor de wind. Het vertrouwenin aandelen van de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (EMS)is ernstig geschaad. Mededirecteur D. de Rooij en de laatstetwee overgebleven commissarissen (professor W.C.L. van derGrinten en notaris W.C. Treurniet) zijn teruggetreden, zodatZwolsman en zijn zuster alleen in de EMS-top zijn overgeble-ven. Zwolsman heeft nu een ruil van aandelen in obligaties aan-geboden om het geschokte vertrouwen een nieuwe impuls tegeven.275

Een Amsterdamse stenograaf en boekhouder staan terecht om-dat ze tijdens een rondvaart van Beatrix en Claus een papiervoor hun raam hadden gehangen waarop het uitroepen vaneen republiek werd bepleit. De heren willen prins Claus als ge-tuige oproepen. Ik betwijfel of dat lukt.276

273 Seth King in The New York Times, 5 december 1965.274 Charles Mohr in The New York Times, 4 december 1965.275 De Telegraaf, 9 november 1965.276 Pas in 1983 zou prins Claus voor het eerst met een getuigenverklaring voor een Ne-

derlandse rechter verschijnen, en dat was nadat ik hem had gedagvaard in verbandmet mijn strijd met Buitenlandse Zaken. Het ging toen over het saboteren van mijnwerk bij het bezoek van Claus aan India in 1982.

226

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 226

President Sukarno heeft in een rede tot cadetten gezegd dat deconfrontatiepolitiek met Maleisië gehandhaafd blijft, ondanksde gebeurtenissen op 30 september en 1 oktober. „Once again,”aldus het staatshoofd, „I stress that we do not want to be encir-cled or contained by Necolim.” Generaal Suharto rapporteerdedezer dagen aan de president dat een Britse helikopter met vijfmilitairen aan boord bij de grens van West-Kalimantan wasneergehaald.277

In een andere toespraak, voor de tiende bijeenkomst van deMPRS (Provisional Peoples Congress), benadrukte Bungkarnodat de integriteit van Indonesië en de revolutie bewaard diendete blijven. Refererend aan de heksenjacht op de PKI zei hij:„Those who intend to punish the rats are burning the house.”Hij was ervoor dat de ratten zouden worden opgespoord engevangen, en hij, Sukarno, zou hen straffen. Hij had opdrachtgegeven om een buitengewoon militair tribunaal op te richten,teneinde degenen te straffen die een staatsgreep tegen hem had-den willen uitvoeren. De president lanceerde tevens een uitda-ging om hem af te zetten. „If you don’t like me, then dischargeme. I will withdraw if you are not satisfied.” Hij vervolgde:„God knows I have done well for this nation. Fourty years ofmy life I have served this land. If you approve of me, thankGod. If not, never mind, you may discharge me. People say:„They leave the political settlement of the revolution to thepresident”, but at the same time they push me and they irritateme. I ask you to leave the matter to me.” Ik vergelijk de versla-gen in de Times met die in de Indonesian Herald. De Herald zegtdat Bungkarno over „een muis” sprak. De Times maakte vande muis een rat, wat vervelender klinkt, vooral wanneer hetPKI’ers betreft.Ik zag foto’s van Bungkarno in Life.278 De president straalt voormij onzekerheid en inner turmoil uit die ik nooit eerder van hemheb gezien.

8 december 1965Wim Klinkenberg schreef in een artikel dat prins Claus in zijnjeugd, toen hij in Tanganjika woonde, lid is geweest van deHitler Jugend. Ook zijn ouders hadden tot de buitenlandse af-deling van de NSDAP behoord. Het artikel was uitermate gede-tailleerd en Gerard Vermeulen van Panorama besloot het op 11december te publiceren. Blijkbaar kreeg men er van hogerhand

277 Indonesian Herald, 6 december 1965.278 Zie het fotokatern.

227

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 227

lucht van en is professor Jan de Quay ingeschakeld, de presi-dent-commissaris van uitgeverij De Spaarnestad. Nu zijn380.000 exemplaren van Panorama uit de roulatie genomen.Wim kennende neem ik aan dat de essentie van het artikel juistis en voldoende met feiten onderbouwd om publicatie te recht-vaardigen. Maar zo gaan deze zaken in het brave vaderland.Woonde een lunch bij in het Waldorf Astoria Hotel, waar deBelgische ambassadeur baron Louis Scheyven een verhaal hieldover de economische toekomst van zijn land. Het werd eenmelig en langdradig verhaal, in streepjesbroek afgestoken, ei-genlijk niet om te doen.Later introduceerde ik Jan Cremer en Jan Asselbergs bij Sjefvan den Bogaert. Ze hadden zich in het pak gestoken. Van denBogaert nam me apart en zei dat zowel ambassadeur De Beusals hijzelf zeer ingenomen was met het door mij geschreven ar-tikel over de ambassadeur bij de UNO. „We hebben tegen el-kaar gezegd: ‘Waren alle journalisten maar zo’”, aldus Van denBogaert. „U wist wat u wilde vragen. U had zich geprepareerd.Het was journalistiek gesproken een uitstekend stuk.” Ik vondzijn éloge overstelpend, maar ik antwoordde: „Ik ben niet ver-anderd. Ik ben altijd zo geweest!” Daarna wandelde JeromeHeldring bij Van den Bogaert binnen.Brandde een kaars in St. Patricks.

9 december 1965Op 7 december werd meegedeeld dat L.B.J. op zijn ranch inTexas Dean Rusk, Robert McNamara, McGeorge Bundy, endiens assistent Robert Komer voor dringende besprekingenhad ontvangen. Vandaag wordt bekend dat McGeorge Bundy,L.B.J.’s persoonlijke adviseur voor het buitenlandbeleid, is af-getreden. Hij gaat de Ford Foundation leiden.279

WQXR meldt dat 144 oorlogsvliegtuigen „the most savage at-tack” hebben uitgevoerd die ooit op Noord-Vietnam werd ge-houden. De killers kondigen een dergelijk bericht met trots aan.Sick!

10 december 1965Duizend studenten en professoren van Yale University hebbenin een paginagrote advertentie in The New York Times gevraagdom herziening van de Amerikaanse politiek ten aanzien van hetVerre Oosten. Onder meer wordt opgeroepen tot toelating vanChina tot de UNO. Senator Robert Kennedy heeft opnieuw

279 In 1970 zou ik McGeorge Bundy nader leren kennen en hem filmen voor de NOS-te-levisie.

228

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 228

opgeroepen om het kerstbestand dat door de Vietcong is voor-gesteld, te verlengen, en alles in het werk te stellen een perma-nent staakt-het-vuren in Vietnam te initiëren.G.H. ter Stege, hoofdredacteur van de Emmer Courant, meldtdat „verschillende overwegingen” ertoe hebben geleid mijnAmerikaanse correspondentschap stop te zetten, de lul. Loetmoedigde me aan om me niet door dit soort futiele tegensla-gen te laten beïnvloeden.

11 december 1965President Sukarno heeft opnieuw gewaarschuwd dat het legerde communisten zou kunnen ontbinden of buiten de wet stel-len, maar dat dit niets oploste. „It is their tactics”, zei hij in eenrede voor het National Defense Institute. „The communistswill emerge again some time in the future. They use guerrillatactics. If attacked, they flee. The ideology of socialism – call itcommunism or marxism – is an objective reality. We cannotstop it. It is the same as we cannot eliminate the different racesof Indonesia. If I eliminate nationalism, or religion, or socialism– or what is called communism – there will be no more Indo-nesia.”

Ik stel vast dat president Sukarno, volgend op wat hij de „G-30-S-affaire” noemde (die werd gevolgd door de staatsgreep van gene-raal Suharto op 1 oktober 1965) duidelijk aan zijn oorspronkelijkeNasakom-concept vasthield. Hij wilde het delicate evenwicht tus-sen nationalistische, socialistische, religieuze én militaire stromin-gen niet verstoord zien. Dat was voor hem de enige voorwaardewaarop een volwassen en volwaardige democratische samenlevingtot ontwikkeling en bloei zou kunnen komen.Als opperbevelhebber van de strijdkrachten zou hij juist met hetleger de minste moeite moeten hebben gehad. Maar juist uit diehoek weigerde men hem langzamerhand te gehoorzamen. Doorde moord op de generaals en de luitenant schaarde het leger zich –zelfs de progressieve en links georiënteerde officieren – achter ge-neraal Suharto. Die legde, zonder er enige ruchtbaarheid aan tegeven, politieke richtlijnen en militaire bevelen van de presidentnaast zich neer, en pleegde in feite hoogverraad.Sedert 30 september 1965 ontwikkelde zich een wajangspel tussende president en de groep rond Suharto. Men eiste van Sukarno dathij de PKI als schuldige van de G-30-S-affaire zou aanwijzen, maarhun schuld stond voor de president allerminst vast. Bungkarnowist dat een groep rechtse en pro-Amerikaanse generaals al gerui-me tijd met plannen rondliep om hem af te zetten. Zijn verden-

229

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 229

kingen gingen eerder in de richting van een Dewan General en deCIA dan in de richting van de PKI. Hij kon het niet met zijn gewe-ten in overeenstemming brengen om – zonder spijkerharde bewij-zen en uitsluitend op het woord van dezelfde generaals die hetreeds geruime tijd op hem en de linkse krachten in het land had-den gemunt – eenzijdig de PKI te veroordelen. Hij vreesde terechtdat een dergelijke stap het bloedbad jegens „communisten” zouvertienvoudigen.

12 december 1965Om 14.00 uur ontmoette ik de voormalige premier van Bel-gië, Theo Lefèbre, in kamer 1108 van het Waldorf Astoria Ho-tel. Ik maak zijn pleidooi dat te veel Europees intellect naar deVS wordt weggekocht, het pièce de résistance van mijn artikel.280

De voor mij interessantste gedeelten van ons gesprek waren offthe record. Op mijn vraag waarom België terughoudend was bijde erkenning van Peking verklaarde Lefèbre bijvoorbeeld:„Toen wij onze moeilijkheden in de Congo hadden, haddenwe de Amerikanen nodig en wilden geen koploper zijn bij deChina-kwestie. Nu moest men eigenlijk maar eens met Was-hington overleggen.” Voor mij onderstreepte dat andermaal defeitelijke onderworpenheid van West-Europa aan de Amerika-nen, die in de internationale arena dikwijls als irrationele cow-boys optreden. „Ik zou China sneller erkend hebben dan mijnvriend Henri Spaak,” zei Lefèbre, „maar toen De Gaulle metzijn anti-Amerikaanse gebaar naar China toe kwam, was hetvoor ons helemaal onmogelijk hetzelfde te doen zonder dat wevoor anti-Amerikaans zouden zijn uitgemaakt. Maar ik vind deUNO een ‘lieu de recontre’ waar Peking bij behoort te zijn. DeAmerikanen kunnen zich nu nog zoveel vergissingen veroorlo-ven als ze willen. Maar de tragiek, die men in de geschiedenisterugvindt, is dat men op zijn hoogtepunt, zoals de VS nu, be-slissingen neemt die eerst ongestraft blijven, maar men betaaltdrie generaties verderop het gelag. De vraag is: wat zal er overtwintig jaar gebeuren? Ik denk bijvoorbeeld niet dat de Ameri-kanen in Vietnam als Frankrijk een Dien Bien Phu zullen lij-den. Ze zijn te sterk om in Vietnam te verliezen.”De door het Indonesische leger geautoriseerde Djakarta Daily

Mail publiceert een schokkend verslag van de arrestatie van ge-neraal S. Parman door de mannen van kolonel Untung. In denacht van 30 september op 1 oktober en onder aanvoering vaneerste luitenant Dul Arief, begaven enkele Tjakrabirawe-mili-tairen zich naar het huis van de generaal. Volgens de G-30-S-

280 Gazet van Antwerpen, 24 december 1965.

230

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 230

beweging zou generaal Parman een van de hoge officieren zijndie samenzweren om president Sukarno af te zetten en te ver-moorden.De militairen arriveerden met busje B-1840-R aan Djalan Se-rang 32. Het peloton stond onder aanvoering van de militairSerma Satar, die met enkele soldaten het huis binnenging. Ge-neraal Parman was zelf wakker geworden en uit bed gekomen.Hij zag de militairen in de tuin en vroeg hun wat zij er deden.„The president – the supreme commander in chief – has orde-red you to come.”„Is it urgent?”„Most urgent, most urgent, general.”„Let me put my clothes on.”„No need, general, just come along as you are.”„No, I have to put on my uniform”, zei generaal Parman ter-wijl hij zich terugtrok in zijn slaapkamer, bewaakt door SermaSatar en de soldaten Chairuman, Praka Susanto and Kasimo, al-len met getrokken bajonet.Intussen was ook mevrouw Parman wakker geworden. Zij wasmeteen achterdochtig. Ze vroeg de militairen om hun opdrachtte tonen. Die hadden ze niet. Ze noemden een codenummerwaar een cijfer aan ontbrak. Dat vergrootte haar achterdocht.Generaal Parman waste zijn gezicht terwijl de vier militairentoekeken. Bij het vertrek nam de generaal geen afscheid vanzijn vrouw en riep haar toe direct generaal Yani te telefoneren.Maar Serma Satar had inmiddels het telefoontoestel uit de muurgetrokken en meegenomen.„Why disconnect my phone? Have I been blackmailed and amI now being arrested ?” vroeg de generaal.„No General, there is nothing wrong!”Generaal S. Parman had zich helemaal in uniform gestoken enwerd opgedragen om in de bus te stappen. Hij vroeg hoe laathet was. De soldaten zeiden geen horloge te hebben. Hij hoor-de dat er opdracht werd gegeven om naar Lubang Buaja te rij-den, maar algauw merkte hij dat er een andere route werd ge-nomen. Bij aankomst op de vliegbasis Halim kreeg de militairAtanasius Buang opdracht om generaal Parman dood te schie-ten, wat hij deed met een Thompson .45 door hem tweemaaldoor de linkerzijde van zijn rug te schieten. De generaal vielneer en zei met zwakke stem: „Fire again.” Dat gebeurde nogdriemaal en generaal Parman was dood.281

231

Ne

w Y

ork

■

281 Djakarta Daily Mail, 8 december 1965. Ik heb deze passage overgenomen omdat ikeen prettige herinnering aan generaal Parman heb behouden, ook al verwonder-den mij zijn banden met Werner Verrips.

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 231

13 december 1965Ruslan Abdulgani heeft in een gesprek met jonge Indonesischewetenschappers gewezen op een zwakke plek in de revolutie.Aan kennis alleen heeft Indonesië niet genoeg. Leiderschap enkaders zijn onmisbaar. De geschiedenis herhaalt zich ook in Ja-karta. Grote leiders schijnen nooit voor getrainde opvolging tezorgen. Abdulgani sprak over het piramidevormige leiderschapvan Bungkarno, waarbij de staatsfilosofie van de pantjasila282 debasisideologie diende te blijven. „Wie deze principes niet aan-vaardt zal niet tot het kader van de revolutie kunnen toetreden,laat staan tot de kaders van Bungkarno.” Abdulgani, nu minis-ter for Public Relations Affairs, omschreef een patriot als „deman die Indonesië als zijn enige moederland erkent, die cons-ciëntieus religieus is ingesteld en in woord en daad strijdt vooreen rechtvaardige en welvarende vrije Indonesische samenle-ving, vrij van uitbuiting door de ene groep van de andere”.

14 december 1965President Sukarno heeft als zijn drie naaste medewerkers be-noemd: de minister van Defensie generaal A.H. Nasution, desultan Hamengku Buwono IX, en Ruslan Abdulgani. Dr. Su-bandrio werd ontheven van zijn post als commandant van hetOperational Command en is nu nog slechts minister van Bui-tenlandse Zaken. Mijns inziens is dat een positieve ontwikke-ling, omdat dit driemanschap, direct onder het staatshoofd, eenbelangrijk tegenwicht vormt voor de groeiende macht en in-vloed van militairen rond generaal Suharto.Intussen is er een milde paniek uitgebroken omdat de roepia isgedevalueerd met duizend tegen één. Officieel kon men vooreen dollar 45 roepia’s krijgen, maar toeristen wisselden een dol-lar voor 8000 roepia’s. De zwarte markt ging zelfs tot 20.000roepia’s voor een dollar. Er moest dus duidelijk iets gebeuren.Zag in de Apollo een film over Duitse concentratiekampen. Ikwerd er compleet misselijk van. Waarom blijven ze zulke filmsvertonen? ik liep eruit. Op straat ontmoette ik een danser, Ja-cob Cohen (23), met een grote, grijze poedel, Beau. Jacob hadprachtige ogen, mooi zwart haar, fonkelende witte tanden eneen heerlijk lijf. Hij ontdekte op een dag dat zijn ouders nietzijn echte ouders waren. Zij hadden hem in 1942 in Jeruzalemgevonden. Hij kleedde zich butch. Hij houdt kennelijk van wil-de seks en vergeet het ’t liefst meteen weer. We eindigden dan

282 Pantjasilla, een door Bungkarno bedacht begrip, staat voor de vijf grondbeginselenvan de staat, zijnde: nationalisme, internationalisme, democratie, sociale rechtvaar-digheid en geloof.

232

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 232

ook in bed. Hij was bang dat ik in zijn nek zou bijten. Hij wil-de zijn penis in mijn mond stoppen en dat was het moment datde show stopte. We zaten nog tot 01.00 uur te praten. Zeeraantrekkelijke jongen.Somerset Maugham (91) ligt in coma. Ik beleef dat bericht als-of het om een bekende gaat.Robin Moore, de auteur van de bestseller Green Berets – een ver-heerlijking van de oorlog en de heldendaden van de „groenebaretten” – is in Vietnam en schrijft reportages voor de New York

Journal American. Trouwens, de hele Amerikaanse pers staat nuin het teken van oorlogsberichtgeving, verlucht met de meestwrede foto’s. Ik lees een van de vele schetsen, geschreven doorHanson Baldwin, de militaire medewerker van de Times diezich in Dian (Zuid-Vietnam) aan het front bevindt. In die buurtligt een complex van ondergrondse Vietcong-tunnels en -bun-kers over niet minder dan vier tot zes vierkante mijl uitgestrekt.Amerikaanse mariniers en para’s vallen deze vesting voortdu-rend aan en lijden de meest verschrikkelijke verliezen.Sergeant Pedro Crisostomo (25) uit Guam van het Second Ba-talion of the 18th Regiment of the First Division bevond zichaan de zijkant van een bunker toen plotseling een mijn achterhem explodeerde. Hij kreeg scherven in zijn rug, terwijl zijnsquad leader op slag werd gedood. Even later kreeg hij een kogelin zijn schouder en kon hij zijn rechterarm niet meer gebrui-ken. Hij probeerde uit de vuurlinie te komen. Een soldaat wil-de hem helpen, maar ook hij werd getroffen. De commandantvan de compagnie vroeg per radio om hulp van een nabijgele-gen peloton, maar ook hij werd geraakt. Inmiddels was ook desoldaat die naast hem lag gesneuveld. Bij het donker wordenwerd hij gevonden door Vietcong-militairen, die hem de bun-ker in sleepten. Twee daarvan bleven hem bewaken. Ze spra-ken Vietnamees. Pedro was er zeker van dat ze hem zoudendoodschieten.Een van hen viel in slaap. De andere wacht had zijn geweer te-gen de muur gezet. Na een uur zag hij zijn kans. Op de grondlag een schoffel met een breed blad, die werd gebruikt om tun-nels te graven. Plotseling greep Pedro de schoffel en sloeg dewacht ermee op zijn voorhoofd. Hij sloeg de man knock-out,of misschien zelfs dood. Het kostte de sergeant de rest van denacht om, schuifelend over de grond, zijn bataljon te bereiken.Hanson Baldwin bezocht Pedro Crisostomo in het 93rd Evac-uation Hospital nabij Dian. Zijn luitenant vertelde dat de Viet-cong op de gewonden was blijven schieten. Zelf brak hij beide

233

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 233

benen, maar hij had kans gezien de helikopter te bereiken, diehem evacueerde.283

De pers staat bol van dit soort onthutsende verhalen. Het lijktwel of het publiek ze beleeft als indianenavonturen uit Holly-wood, waarbij de afschuwelijke realiteit van de oorlog gewoonniet doordringt. Beleven wij die een oorlog aan den lijve on-dervonden, dat anders?

15 december 1965Betekenisvolle brief van Jonathan Raymond. „What you writeabout my not discussing matters other than intellectual, is true.It is because I do not consider my personal feelings to be worthanyone’s time. Of course, it is more complex than this, but ge-nerally, it is true. I can’t help feeling that whatever is personalto me isn’t much more than the banality everybody experien-ces.” Hij vervolgde: „I am trying to make myself believe that Iwill never know a friend, a woman, a father. So, I will be quitof the grief trying. I shall probably never do it. I realize it is justa reaction in me to the misunderstandings that arise betweenmen. If everybody were to try a little harder to understand theother before passing judgement, we should find far, far less dis-sension. I even realize how childish what I am saying sounds,but I am a child and can talk no other way. Perhaps I shall learnto resign, but I can’t imagine it… Salut, Jonathan.”284

Anneke Verrips schrijft het boek van Paul Rijkens gelezen tehebben. „Ik vond het niet denderend. Ik hoop dat jouw boekbeter wordt… Werner wordt er niet in genoemd en een hele-boel dingen geloof ik niet.” Ik had haar gemeld dat ik een briefaan de heer Coleman, een Amerikaanse relatie van W. Verrips,had teruggekregen. Dat bevreemdde haar. Ze heeft kennelijkhet gevoel de CIA-connecties van haar man toch nooit meer tekunnen achterhalen, en schijnt bereid er een streep onder tezetten en op eigen kracht met haar twee zonen verder te gaan.„Ik heb geen zin om mijn verdere leven te verpieteren, wantdaar ben ik nog te jong voor.”Robert McNamara wordt steeds gekker. De radio meldt dat hijop een NAVO-conferentie in Parijs heeft gezegd dat Peking instaat is om binnen tien jaar met langeafstandsraketten zowel SanFrancisco als Berlijn plat te gooien. Hij denkt zeker dat hij opdie manier West-Europa kan afhouden van het aanknopen vanbanden met China.Somerset Maugham is overleden.

283 Hanson Baldwin in The New York Times, 14 december 1965.284 Brief van 11 december 1965. Jonathan was toen twintig jaar.

234

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 234

16 december 1965Vier Amerikaanse astronauten – Walter Schirra en Thomas Staf-ford in Gemini 6 en Frank Borman en James Lovell in Gemini 7– hebben een rendez-vous in de ruimte gehad, waarbij de cap-sules zo dicht bij elkaar kwamen dat men in elkaars cabine konkijken. Dat is inderdaad uniek.In Nederland schijnt veel gedonder te zijn geweest rond hetvoorgenomen huwelijk van Beatrix en Claus.285 In het paterna-listische vaderland is nog altijd tot het dertigste jaar toestem-ming van de ouders vereist. Prins Bernhard heeft in een ge-sprek met de Londonse Daily Mail ongezouten taal gebruikt.Het is hem nauwelijks kwalijk te nemen. Hij verzekerde de in-terviewer dat koningin Juliana, Beatrix en hijzelf „altijd heelhard hebben gewerkt”. „Men kan dit onbescheiden van mijnoemen, maar het is een feit.” Op de vraag hoe op hem de in-gezonden brieven in kranten overkwamen die een republiekbepleitten, zei hij: „Wij worden erin behandeld als drie dom-me, onverantwoordelijke, waardeloze schepsels die niet dach-ten aan land, volk of positie.” Over prins Claus zei Bernharddat hij geschikt was om aan de zijde van de kroonprinses testaan. „Hij zal het uitstekend doen… Indien ik tot de conclusiezou zijn gekomen dat mijn toekomstige schoonzoon niet ie-mand was om het land en mijn dochter gelukkig te maken, zouik zeker hebben geprobeerd haar van mening te doen verande-ren.”Over de monarchie zei de prins dat de leden van het Konink-lijk Huis „persoonlijk respect” moeten genieten bij het volk.Geen koning heeft automatisch recht op voortduring van zijnkoningschap. Prins Bernhard had ook steeds bepleit dat zijndochters vrij waren om te trouwen met wie ze wilden. Het hadhem geroerd om Beatrix hand in hand met Claus een televisie-interview te zien geven. „Mijn oudste dochter is altijd zo gere-serveerd geweest. Bijna te gereserveerd, wat betreft het uitinggeven aan haar emoties. Ik vond het fantastisch dat zij, niette-genstaande het feit dat zij zo verliefd waren, zich kalm hieldenen niet geïrriteerd werden. Zelfs door de moeilijkste vragen,waarop ze eventueel ongelukkig hadden kunnen antwoor-den.”286 Dit beeld van een ingetogen Beatrix strookt allerminstmet beschrijvingen die ik dikwijls van mejuffrouw BüringhBoekhoudt krijg. Zij is meer bezorgd dat de kroonprinses – „eenflapuit” – op zeer temperamentvolle wijze te snel reageert. Zeheeft wel eens gezegd dat Beatrix en ik daarin hetzelfde zijn.

285 Omdat ik de kranten per boot kreeg, vernam ik het nieuws pas vier weken later.286 Algemeen Handelsblad, 15 november 1965.

235

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 235

De kneuters aan het Binnenhof hebben, vanaf het moment vande fatale foto in de bosjes van Drakensteyn, aan één stuk doorgeblunderd met Claus. Het huwelijk van Beatrix hoort grond-wettelijk bij het kabinet thuis. Premier Cals is de verantwoor-delijke man. Wim Klinkenberg schijnt meer research te heb-ben gedaan dan de regering: Claus von Amsberg was na deoorlog in dienst bij een joodse advocaat. Hij zou geprobeerdhebben om tewerkgesteld te worden op de Duitse ambassadein Israël. Later schijnt hij zijn chefs attent te hebben gemaaktop de anti-joodse mentaliteit van een ambassadelid in een Afri-kaans land. De fracties van de KVP (onder leiding van drs.W.K.N. Schmelzer) en de PvdA (onder leiding van drs. G.M.Nederhorst) botsten voortdurend, zelfs zo dat Jacques Fahren-fort schreef: „Door verkeerde beleidsbeslissingen, blunders, na-latigheid en onhandigheid is er de afgelopen maanden genoegbuskruit aangedragen om het kabinet en wellicht zelfs de helemonarchie te doen ontploffen.”287 Fahrenfort verwachtte dat,nu het voortbestaan van het koningshuis op het spel stond, mengeen breuk zou laten ontstaan in de rooms-rode coalitie, „watoverigens een koud kunstje zou zijn”. Eén verkeerd woord wasvoldoende om „het lont in het kruitvat te steken”. De VVD’erHarm van Riel veroorzaakte een kolossale rel door voor VVD-jongeren in Scheveningen te spreken over „een anti-Oranje-gezind proletariaat” en over „de republikeinse gezindheid vanmet name het Amsterdamse hooglerarenkorps”.288 Hoe zouClaus von Amsberg dit soort rellen ervaren? Hoe beïnvloedtdit geklets de relatie tussen het kroonprinselijk paar?

17 december 1965President Lyndon Johnson heeft het bestaan om officieel be-kend te laten maken dat er „maar” 1.496 Amerikanen in Viet-nam zijn gesneuveld. Dat cijfer lag immers beneden de in juligemaakte prognose! Er waren 6.863 Amerikaanse soldaten ge-wond geraakt, maar niemand vertelde welk onderscheid er ge-maakt kon worden tussen permanent invaliden en licht ge-wonden die na herstel weer naar het front werden gezonden.Precies als de Duitsers in de oorlog deden, werden de verliezenvan de Vietcong natuurlijk voorgesteld als astronomisch: 15.588doden, tegen 3.507 voor het Zuid-Vietnamese leger. Intussenstaan er in de kranten plaatjes van de Jonhsons en hun dochtersbij een gigantische kerstboom in het Witte Huis.

287 De Telegraaf, 10 november 1965.288 Algemeen Handelsblad, 16 november 1965.

236

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 236

Radio WQXR van de Times begint de dag weer met waanzin temelden. Amerika heeft Noord-Vietnam opnieuw met bom-men bezaaid, maar ook met een miljoen pamfletten waarin debevolking werd gevraagd of ze akkoord ging met een Viet-cong-aanval in het hartje van Saigon, waarbij acht burgers omhet leven kwamen. Het is onbegrijpelijk. Dezelfde mensen(Amerikanen) die kans zien om twee Gemini-capsules elkaarergens in het heelal op een paar meter afstand te laten ontmoe-ten, zijn niet in staat de oorlogsgevoelens van de tegenpartij inVietnam te evalueren.Newsweek noemt Jan Cremer „Kid Prometheus” en noemt deAmerikaanse editie van Ik Jan Cremer geschreven voor „the im-pressionable set, which includes kids from 14 to 35”. Na eenaantal passages te hebben aangehaald concludeert het blad:„Hopefully, he is not in the mainstream of American adoles-cence. The water there, like his narrative, is fast and muddy butnot very deep.”289

Ik belde Jan erover op. Hij vertelde dat in Stockholm tweejongens een derde hadden vermoord, waarna ze de politie had-den verteld volgens het recept van Ik Jan Cremer te werk te zijngegaan. „Fantastische publiciteit, jongen”, zei Jan.290 De Haagse

Post wijdde een omslagverhaal aan hem.

19 december 1965Om 10.30 uur arriveerde Jan Cremer in mijn flat in Kew Gar-dens. Hij had zijn vriendin („Ik ben verliefd, weet je wel”)Melanie Hampshire op een vliegtuig naar Londen gezet. Zehad honderd kilo overwicht. Jan betaalde. Zij gaf hem een an-tiek horloge. Hij had zijn gouden boek naar de lommerd ge-bracht. „Ik ben te trots om geld van mensen te lenen.” Hij keekin mijn plakboeken en las een stuk van mijn manuscript. „Jeschrijft te ouderwets. Niemand zegt meer ‘hij zeide met luidestem’. Je moet gewoon feiten achter elkaar noemen en dan laatje het bewerken.” Bill Bast belde op. Hij zat bij Murray Druc-ker, samen met Sybil Burton, de eigenares van discotheek Ar-thur. We gingen erheen. Een boudoirachtig appartement. Wegingen met z’n allen eten in The Cookery op 8th Street. Janvertelde dat zijn Amerikaanse uitgever Shorecrest hem aanboord van de Nieuw Amsterdam, midden op de oceaan, had ge-telegrafeerd om zijn toestemming te krijgen de filmrechten vanIk Jan Cremer te verkopen. Hij werd voor honderdduizenden

289 Newsweek, 20 november 1965.290 Ik vroeg me af hoe hij bij zo’n bericht aan publiciteit kon denken.

237

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 237

dollars tekortgedaan. Bill adviseerde hem dringend om een ad-vocaat te nemen. We gingen voor koffie naar de Village. Billvond het de eerste waardevolle avond in New York, want demeeste mensen die hij ontmoette verveelden hem.

20 december 1965The New York Times noemt L.B.J. eindelijk „onoprecht”. Datheb ik al weken geleden over de bastard geschreven.Kerstkaart uit Fort Worth, Texas, van mevrouw MargueriteOswald.President Sukarno heeft in een toespraak tot islamitische studen-ten gezegd dat het in strijd met de koran was dat vermoordecommunisten en patriotten in Midden- en Oost-Java „weremutilated and left decaying in the streets, under trees or floatingin rivers. Those people who want to do something about thesebodies are also threatened with death.” Het verontachtzamenvan een overledene is in strijd met islamitische wetten. Wat iser op Java aan de hand? Onder generaal Jani – of zelfs generaalNasution – zou een dergelijk optreden van het leger ondenk-baar zijn geweest. Suharto doet maar raak.Charles de Gaulle heeft met 12.645.315 tegen 10.557.483 stem-men van François Mitterand gewonnen. Gelukkig.Ik begrijp nu pas dat drs. G.M. Nederhorst van de PvdA heeftgeschreven dat koningin Juliana niet en prinses Beatrix in het ge-heel niet geschikt zijn voor hun koninklijke taak. WillemDrees schijnt te zijn ingesprongen. Bij het Kamerdebat overhet huwelijk van Beatrix en Claus heeft diezelfde NederhorstBeatrix plotsklaps „een krachtige persoonlijkheid, intelligent,wilskrachtig en idealistisch” genoemd, „iemand die recht ophaar doel afgaat”. Bij de PvdA zijn ze soms toch werkelijk nietwijs.291

21 december 1965De Amerikanen zijn in Vietnam begonnen om de rijstveldendie in handen van de Vietcong zijn, met gevaarlijke gifmidde-len te bestrooien. Dit nieuwe programma is een verlengstukvan het zogenaamde „ontbladeringsprogramma” waarmee in1961 is begonnen. Daarbij hadden Amerikaanse genieën be-dacht dat chemicaliën ervoor zouden kunnen zorgen dat bla-deren van de bomen vallen, waardoor de Vietcong gemakkelij-ker op te sporen zou zijn. Er is naar schatting meer dan driemiljoen hectare landbouwgrond in Vietnam. De eerste 30.000

291 Echt volgen kon ik de situatie in Holland niet.

238

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 238

hectare is al naar de knoppen geholpen. Hoe bedenken zezoiets? Verder hebben Amerikaanse commandanten te veldeaangekondigd dat wanneer Vietcong-soldaten zich op Cam-bodjaans grondgebied terugtrekken, Amerikaanse militairengeen rekening zullen houden met de grenzen van Zuidoost-Azië, en fris en vrolijk verder zullen vechten op Cambodjaansgrondgebied. Dit is nu precies de mentaliteit waartegen presidentSukarno, prins Sihanouk, en de leiders van China, Noord-Ko-rea en Noord-Vietnam zich verzetten.Prins Bernhard is op fazanten gaan jagen op Spetsopula, eenGrieks eilandje dat aan scheepsmagnaat Stavros Niarchos toe-behoort.

22 december 1965Kardinaal Spellman (77) is weer naar Vietnam vertrokken ommet Kerstmis bij de militairen te zijn. Hij zal wel weer een ver-zekering hebben afgesloten bij Lloyds in London.292

The New York Times is van mening dat het Indonesische leger„de tijdbom van de PKI in Indonesië” heeft gedemonteerd. Ineen hoofdartikel wordt gesproken van een totale breuk metPeking en het afketsen van de confrontatie met Maleisië sedertde coup van generaal Suharto op 1 oktober 1965. De Times ver-meldt dat Sukarno’s bevelen worden genegeerd en zijn toe-spraken gecensureerd. Toch beschouwt het leger, aldus de Ti-

mes, het prestige van Sukarno, als vader van de staat, voorals-nog als te waardevol om hem publiekelijk af te zetten.

23 december 1965Mijn moeder schrijft het familienieuws. Mijn grootmoederPoslavsky is redelijk goed en men zal op 5 januari 1966 haarnegentigste verjaardag vieren.

24 december 1965Een brief van Erik van der Leeden maakt me zeer verdrietig.„Je had indertijd gelijk toen je zei dat je bang was dat ik zouveranderen. I changed. Ik kan de rust niet meer opbrengen jete schrijven. Het zou toch geen eerlijke brief worden. Het spijtme. Ik hoop dat je het kunt begrijpen. No change of feelingstowards you, merely a lack of ways to express them. Poot,Erik.”Martin Portier schrijft vanuit dienst in Zeven, West-Duitsland,dat wanneer hij artikelen van me leest, zoals in De Wereldkro-


239

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 239

niek, hij terugdenkt aan de dagen in 1952, toen we samen slie-pen in het huis van mijn grootvader en diens vrouw Sima Sas-tro Pawiro te Amsterdam.Generaal A.H. Nasution zit uiteindelijk meer op de lijn vanSukarno dan zijn junior colleague Suharto, die waarschijnlijkniets van internationale betrekkingen of wereldpolitiek weet ofbegrijpt. Generaal Nasution hield een redevoering waarin hijde omsingeling van Indonesië door de VS en Engeland besprak,en hij sprak zich daarbij duidelijk uit tegen de Britse invloed inde Federatie van Maleisië. Nasution zei dat de Zevende Vlootvan de Amerikanen „was running amok’ langs de kusten vanVietnam, en dat Londen van plan was om een permanentevlooteenheid in de Indische Oceaan te stationeren. Hij had hetvervolgens over Bungkarno’s Necolim-concept. „The recentformation of Malaysia was the straw that broke the camel’sback.” Hij vervolgde: „To neutralize this encirclement, we hadto launch the confrontation policy against Malaysia.” Een dui-delijker ondersteuning van president Sukarno in dezen, driemaanden na de 1 oktober-coup, is nauwelijks denkbaar.President Sukarno zelf heeft in een toespraak tot 10.000 stu-denten in Jakarta gezegd dat het communisme en de PKI een rolmoeten blijven spelen in de Indonesische politiek. „I wrote theNasakom concept when I was 25 years old, in 1926. I will stickto it until I enter my grave”, aldus Bungkarno. Het Parool meld-de dat Ratna Sari Dewi Sukarno een communistische spionnezou zijn, die momenteel bemiddelt tussen de PKI en Sukarno.Het Japanse persbureau Kyodo zegt te weten dat van de negenleden van het PKI-politbureau alleen Sudisman nog in leven is.De anderen werden botweg gefusilleerd.293

Na diner bij de Marescots ontmoette ik Bill Bast en Jan Cre-mer in discotheek Arthur. Roddy McDowall zat aan onze tafel.Sophia Loren kwam binnen, evenals Geraldine Chaplin. Deambiance was super: het kaarslicht, de gezichten, de stijlen,kapsels, outfirs, de band The Wild Ones, tot en met de jongensin de garderobe. Om middernacht gingen we naar een previewvan The Mad Show, een musical gebaseerd op Mad Magazine,in The New Theatre op 54th Street. Om 02.30 uur wilde Jannog teruggaan naar de Village. lk was tegen 05.00 uur thuis.Vanmorgen belde Jan om te vertellen dat een Nederlandse,Monique van Cleef, koningin van een seksen sadismeorgani-satie, was gearresteerd. De politie had een inval gedaan in haarvilla in New Jersey en had veel zwarte leren laarzen, jurken,

293 Het Parool en Algemeen Handelsblad van 23 december 1965.

240

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 240

broeken en jassen gevonden, evenals belangrijke hoeveelhedenpornografisch materiaal.

25 december 1965Er is een bestand van dertig uur voor Vietnam afgekondigd.Bob Hope is bij de troepen en liet zich ontvallen dat de bom-bardementen op Noord-Vietnam tenminste één goed doeldienden, namelijk „the best slum clearing project in the worldyet”. Wat is dat voor een man? Die is niet goed bij zijn hoofd.Er werd natuurlijk smakelijk om gelachen.Bij de bushalte in Kew Gardens stond ineens een student vanKeystone College voor me. Hij herkende me en groette der-mate enthousiast dat hij me op de mond zoende. Dat overvielme. Ik kon niet meer op zijn naam komen. Hij ging een vriendvan het vliegveld afhalen. Gezonde jongen.

26 december 1965Washington heeft het bestand in Vietnam willen verlengen –wordt gezegd – maar de Vietcong begon na de dertig uur stilteweer te schieten, aldus het State Department.Dineerde bij Santo en ontmoette later Bill Bast en Jan Cremer.Jan is het niet eens met de inhoud van zijn behaalde publiciteiten zegt ook dat de vertalingen niet kloppen. Bill wil hem voor-stellen aan de advocaat van Richard Burton en Elizabeth Tay-lor, Aaron Frosch.

27 december 1965Hanson Baldwin meldt vanuit Saigon dat de Amerikaanse ge-neraals van mening zijn dat ze niet langer aan de verliezendehand zijn tegen de Vietcong, „but we are not yet winning eit-her”. Men verwacht voor 1966 verhevigde gevechten. Deoorlog zou wel eens vijf jaar kunnen duren, denken de militai-ren. Voor het eerst wordt openlijk gezegd dat naast het Zuid-Vietnamese leger misschien 350.000 of zelfs 400.000 tot eenhalf miljoen Amerikaanse militairen nodig zullen zijn. R.W.Apple rapporteerde intussen vanuit Danang dat de mariniers,van Jan Soldaat tot en met de hoogste officieren, zeer ontevre-den waren over het zogenaamde bestand. Gedurende dertiguur „vrede” werd een marinier op patrouille gedood en velenraakten gewond. „Either you fight or you don’t fight. Youdon’t stop fighting because it is December 25”, aldus een pelo-tonscommandant aan het front.294

241

Ne

w Y

ork

■

294 R.W. Apple in The New York Times, 27 november 1965.

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 241

In de jaren vijftig, nadat de Fransen – volgend op de nederlaag inDien Bien Phu in 1954 – zich uit Indo-China hadden terugge-trokken, stelden minister John Foster Dulles, generaal NathanTwining en admiraal Arthur Radford aan president Dwight D. Ei-senhower voor om een militaire invasie in Vietnam te organiseren.Alle betrokken partijen, behalve de VS, hadden de Geneefse ak-koorden van 1954 ondertekend, waarbij het land langs de zeven-tiende breedtegraad in tweeën werd verdeeld, tot er ooit eens ver-kiezingen zouden worden gehouden. Eisenhower schrapte hetsnode plan, omdat hij als militair van mening was dat het plaatsenvan Amerikaanse soldaten op Aziatisch grondgebied een hopelozemissie zou zijn. Maar de CIA begon in weerwil van dit besluit „ad-viseurs” naar Saigon te zenden teneinde het wankele regime vanZuid-Vietnam te helpen redden. Tenslotte werd de CIA in 1945opgericht met het doel om het communisme in de wereld te be-strijden.John F. Kennedy erfde deze situatie in 1961. De medewerkers vanJ.F.K. hebben unaniem getuigd dat de president om te beginnennooit dienstplichtigen naar Vietnam wilde sturen en een maandvoor de moord in Dallas zelfs opdracht had gegeven aan ministerRobert McNamara om 1000 van de 2500 in Vietnam aanwezige„adviseurs” terug te trekken. J.F.K. had immers het besluit geno-men de VS niet verder bij de oorlog in Vietnam te betrekken. Datbetekende een frontale botsing met de CIA, dat de Koude Oorlogjuist opgevoerd wilde zien. De CIA zag in president Kennedy danook een directe vijand. De moord in Dallas maakte het mogelijkdat reeds twee jaar later openlijk werd gesproken over het zendenvan een half miljoen soldaten naar Saigon. Hiermee is minstenséén reden genoemd waarom de CIA – of elementen binnen de CIA

– er belang bij hadden dat J.F.K. zou worden uitgeschakeld.

28 december 1965Amintore Fanfani, de minister van Buitenslanse Zaken van Ita-lië die een vredesmissie naar Hanoi had ondersteund en een se-rieuze bemiddelingspoging heeft ondernomen tussen Washing-ton en de Vietcong, is afgetreden. De waanzin wint het nogsteeds van de rationaliteit.Werkte aan mijn manuscript. Het is erg stil vanuit Huis ter Hei-de, wat me bevreemdt en zorgen baart. De kerstkaart van LiaoHo-shu, tweede secretaris van de Zaakgelastigde van de Volks-republiek China in Den Haag, is van een subtiele kwaliteit.Geen enkele kerstkaart van hier is ermee vergelijkbaar.Sergeant George Smith en Claude McClure, de beide Ameri-kaanse militairen die door de Vietcong werden vrijgelaten, zul-

242

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 242

len voor een rechtbank moeten verschijnen vanwege „hulp aande vijand”. De maximumstraf is de dood. De mannen hebbennota bene twee jaar in een Vietcong-gevangenis in de junglegezeten. Nu dit.De Telegraaf meldt dat Nederland met ingang van 1967 tienatoombommen zou kunnen maken. De kernreactoren in Pettenen Delft zouden daar nauwelijks hun hand voor hoeven om tedraaien. Wat betekent dat nu weer?

29 december 1965Frits van Eeden schrijft dat hij regelmatig Lot Jolles ontmoet.295

Ze gaan samen in de Wassenaarse dierentuin apen tekenen. „Ikbegin haar werk geweldig te vinden. Zij is een der weinigen inmijn kennissenkring waar je mieters mee kan praten, en niet al-leen over beelden.” Hij ontvangt veel opdrachten, onder ande-re voor een beeld voor een gemeentehuis. Hij heeft een (mys-terieuze) vriend die hem de rust schijnt te geven om te kunnenwerken. Alleen schijnt het leeftijdsverschil tussen hen aanzien-lijk te zijn. Tijdens het schrijven van zijn brief was een poes be-zig haar liefde jegens hem te betuigen. „Ze zit met haar kopjetegen mijn kin te vrijen, en wanneer blijkt dat ik gewoondoorschrijf en dus niet reageer, probeert ze aandacht te trekkendoor haar achterste onder mijn neus te houden, wat meer suc-ces heeft. Ik ben niet vies van haar, maar op die ontluchtings-koker heb ik het niet zo erg gemunt.” In een tweede briefweidt hij uit over de verliefdheid van een schouwburgdirecteurdie hij wel aardig vindt maar voor wie hij niets voelt.Jan Cremer heeft bezoek gehad van Friso Endt met een film-team. Hij zei Endt zeer te mogen. Ik antwoordde: „Ik absoluutniet. Ik vertrouw hem voor geen cent.” Bill Bast merkte op datJan Cremer eigenlijk zijn hoogtepunt had bereikt door zich te-gen de samenleving af te zetten. Nu omhelsde die samenlevinghem en wist hij er eigenlijk niet goed raad mee.Ik denk dat L.B.J. inderdaad een ernstige poging onderneemtom het bestand in Vietnam tot een soort permanente vrede omte bouwen. Ambassadeur Arthur Goldberg zit bij de paus inRome. Ambassadeur Averell Harriman spreekt in Warschaumet de Poolse minister Adam Rapacki. Vice-president HerbertHumphrey is in Tokio. Een hoge sovjetdelegatie onder leidingvan Aleksandr Shelepin is in Hanoi. In Washington is bekend-gemaakt dat er geen bombardementsvluchten boven Noord-

295 Lot Jolles (de vrouw van Jolle Jolles, president-directeur van het ANP) is beeldhouw-ster.

243

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 243

Vietnam zullen worden uitgevoerd, om Hanoi de gelegenheidte geven belangstelling te tonen in vredesonderhandelingen.Bovendien is een professor van Yale University, StaughtonLynd, in Hanoi, samen met Tom Hayden van de DemocraticSociety-studentenbeweging en Herbert Aptheker, directeurvan het Amerikaanse instituut voor Marxist Studies. Er hangtiets in de lucht.

30 december 1965Ho Chi Minh heeft een boodschap naar paus Paulus VI gezon-den met als strekking dat Washington helemaal geen vrede wil.Ho beschuldigde de Amerikanen van barbarisme. Tussen deGeneefse akkoorden van 1954 en 1960 alleen al, voerden Zuid-Vietnamezen en Amerikanen 160.000 aanvallen op het noor-den uit, doodden 170.000 mensen, verwondden en veroor-zaakten ze invaliditeit bij 800.000 personen, hebben ze 400.000Vietnamezen geïnterneerd en vijf miljoen mensen in zoge-naamde „strategic hamlets’ bijeengedreven, „a kind of concen-tration camp”, aldus Ho. Sinds 1961 heeft de VS de oorlog op-gevoerd met de meest barbaarse middelen van moderne oor-logvoering. „Er worden giftige chemicaliën, gassen, napalm enfosforbommen tegen ons gebruikt, die oude mensen, vrouwenen kinderen doden, en waarbij gehele dorpen, pagoden, ker-ken, hospitalen, scholen, vee en landbouwgrond worden ver-nietigd.” Hij vervolgde: „The crimes of the US imperialists,comparable with those of Hitler, have aroused profound indig-nation among the whole of peace and justice loving man-kind… Let the US put an end to its aggression, and peace willimmediately be restored in Vietnam.”

31 december 1965Joel Grill sliep hier gisteravond. Hij belde vanmiddag om tezeggen dat toen hij thuiskwam en voor de spiegel stond, hijdacht dat er een heel leger over zijn lichaam was getrokken.Louis Meerts van de Gazet van Antwerpen schrijft dat nog teveel van mijn artikelen „met het eigen karakter van ons bladten dele in tegenspraak zijn”. Hij besluit: „We staan absoluutnog niet op dezelfde diapason en dat is in elk geval toch no-dig.” Ik zal mijn langste tijd voor die krant wel weer hebbengeschreven. „Een uitstekend stuk was ongetwijfeld datgeneover de protocolchef van de UNO, afkomstig uit Brugge”, al-dus Meerts.In Amsterdam heeft Gerard Kreuger (27) verklaard dat niet JanCremer maar hij de eigenlijke auteur van Ik Jan Cremer is. Hij wil

244

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 244

250.000 gulden schadevergoeding en zal aan de hand van ge-tuigen het bewijs voor de rechter leveren. Hij heeft intusseneen klacht tegen Jan ingediend wegens plagiaat. Kreuger is aleerder gearresteerd wegens valse kredietwaardigheid, en het isnatuurlijk een smerig zaakje. Jan verwacht dat Kreuger op-nieuw de bak in zal draaien.

1 januari 1966The New York Times begint het nieuwe jaar met een reportage(op de voorpagina) over Reindert Zwolsman.296 Hoe krijgtzo’n man dit toch altijd weer voor elkaar?Zag samen met Bill Bast Frederico Fellini’s Julliet of the spirits.Prachtige fotografie, zalige lichamen, maar je houdt er eigenlijkweinig aan over. We leven in een wereld in steady decline. Billvindt verveling het vreselijkste wat er is en hij gelooft dat je inwerkelijkheid „could be bored to death”.De metrostaking is begonnen en ik zit in Kew Gardens volko-men geïsoleerd. Wandelde naar homobar The Kew, waar nu een„raided premises”-papier297 op zat. Ontmoette Reid (21). Hijhad een splinternieuwe Thunderbird. Via het ontwerpen vanMcGregor-zwembroekjes was hij in Hollywood terechtgeko-men. Hij hield van wat oudere mannen en was nu verwikkeldin een affaire met een directeur van MGM, die voor zaken inLonden was. MGM had een flat in Forrest Hills voor hem ge-huurd. We gingen onmiddellijk naar bed. Hij bleek een marvel-

lous, sensual, lean, sexy animal te zijn. Hij fluisterde dat hij gezo-gen wilde worden, maar dat bracht ik niet op, nog altijd niet.

2 januari 1966American Airlines vlucht 213, New York – Detroit

Reid had welgestelde ouders. Zij hadden hem in contact ge-bracht met een psycholoog, die hen er echter van had weten teovertuigen dat hij echt homoseksueel was. Hij woonde in hetappartement in Forrest Hills om zijn lover uit de Hollywood-sfeer te halen, „want er lopen daar duizenden mooie jongensrond”. Hij wil zich op kunst en psychologie gaan toeleggen.Uiteindelijk kwamen we in een 69-stand terecht, we namenelkaars penis in de mond en bleven ermee bezig. Ik legde hemlater uit dat ik hoopte ooit nog eens een vriend te krijgen waarik in alles verder mee zou gaan. Reids ogen stonden triest, maarwaren toch lovable and sincere. Ik verlangde met hem alleen te

296 Edward Cowan in The New York Times, 1 januari 1965.297 Dat betekende dat de politie reeds een inval had gedaan; het gold als een laatste

waarschuwing voor de clientèle.

245

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 245

zijn en dat lukte dus. Hij mag een vrouwelijke indruk maken, enhij geurde naar parfum, maar toch was hij in bed jongensachtig.Op het vliegveld trof ik de bekende scène van ouders die af-scheid van kinderen namen na het kerstfeest thuis. Een jongenzoende zijn vader vaarwel. Paps reageerde volkomen mecha-nisch en ongeroerd. Hij droeg een goedkope winterjas met eenkraag van imitatiebont. Ook zag ik een student in een jack vanBrooklyn Tech, en ik dacht: wat hebben deze studenten tochuitdrukkingsloze gezichten, melig en verveeld. Ik bestudeer ditafscheid nemen. Details fascineren me.

YMCA, Toledo, Ohio

Liet de deur van mijn kamer op een kier staan. Vrijwel onmid-dellijk begon een man van ongeveer veertig jaar heen en weerte lopen, als een leeuw voor zijn prooi. Ik lag op bed toen hijbinnenkwam. Hij ging in de enige stoel zitten. Hij vroeg her-haaldelijk of ik mijn jeans uit wilde trekken. Ik vroeg hemwaarom. „I would like to know what is in them.” Ten slottestond hij op, maakte mijn broek open, en wist van geen op-houden. Hij was al twintig jaar getrouwd en had drie kinderen,de oudste jongen was negen jaar. Zijn vrouw vond zijn ont-moetingen met jongens niet prettig. „But when I go home toChicago, I enjoy sex with her as much as with you”, zei hij.

3 januari 1966Gaf een lezing voor de Rotary Club van Toledo. De nonsens-atmosfeer irriteerde me in hoge mate. Ik zat bij de lunch voor-af naast de voorzitter, de grote baas van Owens Corning FiberGlass Europe SA. Hij was bij Luik een fabriek aan het opzettenter waarde van twintig miljoen dollar.„Waarom bouwt u geen fabrieken in de VS?” vroeg ik. „Er zijnhier zeven miljoen werklozen.”Hij werd op een nette manier boos. „You are becoming emo-tional”, zei hij.„What about life without emotions? What’s a marriage wit-hout love? True life is all emotion”, antwoordde ik.„Yes, but you have to be logical too.” „Of course, to practice logic how to make the most money andprofit from the lowest pay to the workers!”Jack Grubb van Dupont Industrials reed me naar het vliegveld.Hij beklaagde zich erover dat steeds meer zwarten zich in voor-steden vestigden, waardoor de waarde van de huizen in elkaarstortte. „It’s simply horrible”, zei hij een aantal malen.Ik moet iets veranderen aan mijn dagboek. Ik zou een afzon-

246

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 246

derlijk notitieboek moeten maken met de werkelijk noodzake-lijke aantekeningen. Ik bladerde dezer dagen door mijn map-pen van 1962. Hoe kan ik er met zo veel krantenknipsels ooiteen Gide-achtig dagboek van maken? Ik zal nooit de tijd heb-ben om al die informatie door te werken, en vooral, veel ervanop te nemen. Ik kies de voornaamste knipsels uit de stroom vaninternationaal nieuws. Het Keesings Historisch Archief zal inalle opzichten vollediger zijn. Ik moet het aantal knipsels dat ikbewaar drastisch inkorten. Maar hoe te kiezen?

Wat ik hier in 1965 constateerde is ook de daaropvolgende jareneen constant probleem gebleven. In de jaren zeventig en tachtig hebik de gelezen en onderstreepte knipsels in dozen opgeslagen, die nuop planken in de garage opeengepakt staan. Dat zal steeds meer keu-zeproblemen opleveren. Er zal weinig anders overblijven dan tien-duizenden bij mijn dagboek behorende knipsels te vernietigen.

4 januari 1966Droomde dat president Sukarno op 2 februari in Nederlandzou aankomen. Zijn langgekoesterde wens was in vervullinggegaan. Een ontmoeting op Soestdijk zou op televisie wordenuitgezonden.In werkelijkheid heeft Bungkarno gezegd nog steeds bezig tezijn informatie te verzamelen over wat er op 30 september en 1oktober 1965 is gebeurd. Daarbij bestudeert hij ook informatieover activiteiten van de CIA. In een radiorede heeft hij ondermeer gezegd: „Toen ik van de staatsgreep hoorde, heb ik ge-huild en God gevraagd om leiding. Ik heb het mij sterk aange-trokken dat Indonesiërs elkaar vermoordden.” Hij riep op omde slachting onder landgenoten te staken. De afgelopen maan-den zijn op Java meer dan 100.000 mensen een kopje kleinergemaakt. De autoriteiten op Bali hebben toegegeven dat er al-leen daar al 15.000 executies hebben plaatsgevonden. Op Su-matra zou het aantal doden de 60.000 hebben bereikt. Bung-karno zou psychologen hebben gevraagd mee te werken doorverdachten te helpen ondervragen. Brigadegeneraal Sutarto ismet deze uitzonderlijke operatie belast.298

Marguerite Higgins, de bekende journaliste van de New York

Herald Tribune, is overleden aan een ziekte die ze in Vietnamzou hebben opgelopen.299

298 De Telegraaf, 30 december 1965.299 Zij was een van de journalisten die te veel van de moord in Dallas zou hebben ge-

weten, en zou om die reden vergiftigd zijn.

247

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 247

Reid kwam naar mijn flat. Hij had hairspray op zijn kop ge-daan en zag er helaas verwijfd uit. De veertiende zou hij meteen „champagnevlucht” voor een vakantie naar Puerto Ricovertrekken, „want ik ben aan een vakantie toe”. Ik dacht: man,het wordt tijd dat je de handen uit de mouwen steekt en watgaat doen. Hij wilde me meenemen naar een openluchtbio-scoop, omdat je daarbij zo lekker achter in de auto kunt flik-flooien. Hij blijft aantrekkelijk, maar ik moet oppassen. Hijbracht me naar het vliegveld voor mijn vlucht naar Detroit.Bij de gate bracht een moeder haar zoon weg die terug naar col-lege ging. De jongen zoende zijn moeder en liep weg zonderom te kijken. Ma bleef naar het toestel staren. Ze stond daar zobeangstigend ontroostbaar en alleen. Ze veegde tranen achterhaar bril weg. Daarna snoot ze haar neus en liep langzaam weg.Haar neus was helemaal rood. Ik keek haar na. Het kan haarenige kind zijn. Mogelijk is ze gescheiden. Die arme vrouwwas zo intens verdrietig. Ik vind zoiets vreselijk om te zien.Ik nam kamer 604 in de YMCA. wanneer je hier je raam open-zet komt er prompt kolendamp naar binnen.

5 januari 1966Dit is mijn grootmoeder Poslavsky’s negentigste verjaardag.Nauwelijks te begrijpen dat ze al zo oud is. Hoe lang zal ze nogleven? Hoe zal mam het ervaren wanneer zij overlijdt?Nam een taxi naar de Detroit Town Hall Club, waar ik om11.00 uur in het Fisher Theatre moet spreken. Men had keuri-ge programma’s gedrukt. Onderwerp: „Troublespots in focus”.Honorarium: driehonderd dollar. Nog altijd te weinig, preciesals bij W. Colston Leigh. Honderden dames waren gekomenom hun woensdagochtend te vullen. Ik was geïrriteerd en devoordracht kwam niet echt van de grond. Tijdens de lunchwerd me gevraagd: „Is Sukarno nog altijd zo’n immoreleman?” Men vertelde dat hij er – volgens de kranten – bij eenbezoek aan Detroit van uit was gegaan dat de gemeentelijkepolitie hem van enkele aantrekkelijke dames zou voorzien.„The lack of finesse is what people shocked most”, verteldeFrank Harris, een lokale radioberoemdheid.

6 januari 1965Jan Cremer telefoneerde om te zeggen dat fotograaf John deRooy300 drie weken bij hem logeerde. Ondanks de impopulari-

300 John de Rooy was de fotograaf die maandenlang in de bosjes rond kasteel Draken-steyn op de loer lag, tot hij de beruchte foto van Beatrix en Claus kon maken.

248

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 248

teit van De Rooy bij het Oranjehuis hadden prinses Irene enprins Carlos Hugo hem en journalist Jan van Beek in tweemaanden tijd zesmaal ontvangen om een uitvoerig vraagge-sprek te laten schrijven en illustreren. De Rooy vond het ty-pisch voor de bekrompen Nederlandse mentaliteit dat de Ver-eniging van Fotojournalisten hem voor de Drakensteyn-fotoniet de Zilveren Camera had toegekend. Deze wordt namelijkdoor prins Bernhard uitgereikt, en men had Z.K.H. de blama-ge willen besparen de prijs te moeten overhandigen aan de mandie de kroonprinses had beloerd. Het was natuurlijk inderdaadde belangrijkste foto van 1965. John de Rooy had zijn walgingover deze gang van zaken over een hele pagina in De Telegraaf

mogen spuien.301

7 januari 1966President Lyndon Johnson heeft bekendgemaakt dat hij 477.000adhesiebetuigingen heeft ontvangen van collega’s en van stu-denten afkomstig van 322 universiteiten. Zij vinden allemaaldat zijn beleid in Vietnam het juiste is.Jonathan Raymond telefoneerde vanuit Colorado in verbandmet mijn komst. Ik hou van zijn stem. Alles aan die jongenvind ik passen. Ik vroeg hem een motel te reserveren. Dat wasschijnheilig, want ik zou natuurlijk het liefste in zijn armenwillen slapen.Schreef mijn ouders.

8 januari 1966Mijn vader zond een artikel uit Elsevier, geschreven door de fa-meuze Martin Duyzings. Er stond in dat Bungkarno volgensspecialisten in Peking nog hoogstens één jaar zou leven.302 Hetzou mijn liefste wens zijn de president nog eenmaal te kunnenontmoeten.303

15.20 uur. We vliegen boven de besneeuwde Rocky Moun-tains.Om 18.00 uur nam ik een kamer in het Clift Hotel in SanFrancisco. De man die meeging naar mijn kamer stak vijf lam-pen aan en was verbaasd geen fooi te krijgen. Ik had niets klei-ner dan een biljet van vijf dollar.

301 De Telegraaf, 2 december 1965.302 President Sukarno zou pas in 1970 overlijden.303 Deze wens zou in oktober 1966 in vervulling gaan met een reis als chef d’equipe van

een NTS-televisieteam naar Jakarta.

249

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 249

Zag een oorlogsfilm met Steve McQueen op Market Street.De pornowinkels hier zijn niet te geloven. Kocht een boekjeover gay life op Fire Island, The Gay Rebels. Op 132 Turk Streetvond ik een Turks bad. Vergeleken bij de Everards in Manhat-tan was dit een Hilton. Luxueus, brandschoon, dikke tapijten,betegelde douches en honderden cabines om je in terug tetrekken. Op alle deuren staat de instructie dat ze gesloten moe-ten worden, maar iedereen laat ze openstaan, zodat er op degangen een ongekende tippelpartij plaatsheeft. Er zijn leeska-mers met gemakkelijke stoelen en er kan televisie worden geke-ken. Er is een snackbar. Op de bovenste verdieping is een soortronde torenkamer met een gigantisch waterbed. Erboven hangteen schemerachtige Arabisch lamp, die het geheel een kashba-sfeer geeft. Letterlijk tientallen jongens liggen daar - piemel-naakt natuurlijk - met elkaar te spelen. Soms wordt een knaapdoor drie anderen bewerkt. Het lijkt op een slangenkuil metglanzende, transpirerende lichamen, die elkaar belikken, neu-ken, zuigen en omstrengelen, om zich totaal uit te leven. Za-terdagavond was in de roos, want het was hartstikke vol. Namiddernacht draaide de tent op volle toeren. Overal gebeurdeiets. Aanvankelijk liep ik rond als een vreemde eend in de bijt,maar ik moet zeggen, ik voelde me er sneller thuis dan ik hadverwacht.

10 januari 1966Lunch en lezing voor de Woman’s Club in Carmel, een soortWassenaar aan de zee, net buiten San Francisco. Mrs. Rhea Di-veley nam me na afloop mee voor een rit die ze de „17 milesdrive” noemde. We stopten in de miljonairsclub DelmonteLodge. Er ligt een golfbaan bij met achttien holes. Bij de rotsenlagen zeehonden en zeeleeuwen. Later liet ze me CanneryRow zien, waar de sardientjes aan land worden gebracht. Dezestreek inspireerde John Steinbeck om te schrijven.’s Avonds ging ik voor de derde maal naar Turk Street. Na eenlang stoombad ging ik op het bed in mijn cabine liggen. Eenvoor een kwamen jongens binnen. Ze bleven wat praten, be-gonnen soms te flikflooien, en probeerden erachter te komenof ik seks met ze wilde hebben. Soms raakte ik in gesprek. Erbleken veel militairen bij te zijn, ook negers, die op het puntstonden om naar Vietnam verscheept te worden en in SanFrancisco nog eens de bloemetjes buiten gingen zetten. Pas la-ter, in de televisiekamer (waar trouwens na middernacht meest-al groepsseks aan de gang is terwijl men tegelijkertijd ook nognaar het tv-beeld kijkt), zag ik de jongen die me aantrok. Ken,

250

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 250

26 jaar, blond, hagelwitte tanden, slank lijf met een fraai ont-wikkelde torso, zachte uitstraling. Hij kwam achter me aan, naenig ogenwerk. We sloten de deur. We hebben zeker twee uurde liefde bedreven. Het was heerlijk om naast hem te liggen. Jeontdekt een ander lichaam, een ander mens. Je betast elkaar. Ikdrukte hem tegen me aan. Hij was kennelijk in need of affection,net als ik. Door de intensiteit waarmee we ons op elkaar uit-leefden spraken we niet veel. Hij had een Air Force-tatoeageop zijn arm. Hij woonde en werkte in Oakland en kwam af entoe naar Turk Street om te rotzooien. Hij zoende, zoende enzoende, en er scheen geen eind aan te komen. Er gaat dan zoveel tegelijk in je om dat zelfs duizend woorden onvoldoendezijn om zo’n frontale seksbotsing te beschrijven.Later realiseerde ik me dat ik sinds de ontmoeting met Frits vanEeden geleidelijk aan heb ontdekt hoe gevarieerd en intenslove-making kan zijn. Hier ben ik, veertig jaar oud, en lig opmijn rug in een Turks bad in San Francisco. Na elkaar komende jongens in de schemer van mijn cabine binnen, betastenmijn lichaam en ontdekken the merchandise. Een meerderheidvan hen is cock-orientated. Dat staat voor mij vast. Ze kunnen erwat van in dit land. Vreemd eigenlijk dat ik deze mogelijkhe-den niet eerder ontdekte, bijvoorbeeld op mijn vijfentwintig-ste.Dineerde in de Red Room met gebakken lever. De ober steldezich aan en sprak voortdurend Frans. Wilde ik azijn op de spi-nazie? Geërgerd zei ik: „Look man, millions of people don’t eatat all today. Give it to me any way it comes.”

11 januari 1966Premier Lal Bahadur Shastri van India is in Tashkent aan eenhartaanval overleden. Hij was 61. Enkele uren tevoren had hijmet president Mohammed Ayub Khan van Pakistan een pactgetekend waarin beide landen beloofden om hun troepen uitomstreden gebieden terug te trekken. India heeft het moeilijk,met zo snel na de dood van Nehru een nieuw sterfgeval. Staats-lieden van formaat liggen niet voor het oprapen.Ratna Sari Dewi (25) arriveerde in Tokio om een overeen-komst te tekenen waarmee Japan 3,7 miljoen dollar schenktvoor de bouw van een ziekenhuis in Jakarta. Journalisten vroe-gen waarom Bungkarno niet was meegekomen. „President Su-karno is in fine health, but he is so busy that he will not be ableto leave the country for some time.” Later bracht Dewi pre-mier Sato een brief van president Sukarno.

251

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 251

Om 11.00 uur sprak ik voor de Woman’s City Club van SanFrancisco, gevolgd door een lunch. Ik had J.A. van Houten, deconsul-generaal, drie maanden van tevoren keurig uitgeno-digd. Hij liet weten door een vergadering verhinderd te zijn.Zond een kaart aan Henk Hofland.In het vliegtuig naar Denver, Colorado zat ik naast een para-chutist. Hij was kennelijk heelhuids uit Vietnam teruggeko-men. Hij had rijen lintjes op zijn uniform. We raakten in ge-sprek. „I am too nervous to think of work when I get home. Itis one thing to hear and read about war. It is another to seesome of your buddies killed. I am getting out. I was sevenmonths in Nam. They wanted me to extend my service.”„Heb je familie?” vroeg ik.„I have my mother, and brothers and sisters. I want to surpriseher. She doesn’t know I am coming home.” Hij was de oudstezoon. Hij was nerveus. Zijn stem was gedempt. Ik keek hemop het vliegveld van Denver na en dacht: may God bless you,

kid. Ik probeerde me zijn moeder voor te stellen wanneer hijhet huis zou binnenwandelen.

12 januari 1966Bereikte in de avond het „kelderappartement” van JonathanRaymond aan 1140 10th street in Boulder, Colorado. Er zatmet een mes een briefje op de deur geprikt: „I will be back nolater than 11 p.m. Come in and make yourself at home. Jonat-han.” De troep binnen was compleet. Ik ging wandelen en liepprompt tegen hem aan. Hij kwam aanrijden op een zware mo-torfiets met een blonde griet achterop. Opnieuw herinnerdehij me helemaal aan Frits. Blote voeten in loafers, grijze cordu-roy Levi’s, en een shirt over een sweatshirt, met scheuren erin.Zijn handen zijn kolenschoppen, vol met schrammen en helen-de wonden. Zijn lichaam is in excellent shape, zijn haar – ik denkvandaag niet gewassen – is lang tot in zijn nek, en zijn groen-achtige ogen spreken me erg aan.We aten wat in de Hubble en gingen daarna naar de BuffRoom, waar Beatle-muziek werd gebracht door muzikantenmet zeer lange haren. We bleven tot halftwee praten. Daarnabracht hij me naar de Travel Lodge, waar ik sliep. Zijn oudersbetalen zijn collegegeld, maar hij werkt als schoonmaker voor1 dollar 75 per uur, precies zoals ik in 1948-1949 op Yaleschoonmaker was voor 1 dollar per uur. Hij benadrukte dat hetblonde meisje een kennis was, niet zijn vriendin. „I fuck anywoman for money. I am a born gigolo”, zei hij gekscherend.Zijn opvattingen zouden de laatste tijd behoorlijk zijn veran-

252

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 252

derd. Het leek me een opmerking die voortkwam uit onzeker-heid.Hij droeg een olijfkleurig militair jack, wat ik ook altijd hebwillen aanschaffen. Ik vroeg of hij wel eens laarzen droeg.„No, never. They are heavy and make my brains sink into myfeet. I often wear the desert boots you gave me. They have ho-les in them now, but for sentimental reasons…”Hij beschreef hoe eenzaam hij zich in Mexico had gevoeld,ook omdat hij geen Spaans sprak. „I became quite neurotic. Istarted to talk to myself. I wanted anybody to speak to me. Iwould at times cry myself to sleep. Coming from a protectiveenvironment in Connecticut, I never knew one could be as lo-nely as I was the first month in Mexico.” Hij noemde tweegoede filosofiedocenten. Ik vroeg of hij ook buiten de collegescontact had met hen. Hij antwoordde dat er 20.000 studentenin Boulder waren en „it would be considered too presumptiouson my part to do such a thing”. Ik dacht: als deze twee docen-ten werkelijk bijzonder zijn, dan zouden ze uit zichzelf contactzoeken met bepaalde studenten. Wanneer ik Jonathan Ray-mond uit een Greyhound-bus kan vissen, waarom zouden filo-sofiedocenten hem dan niet kunnen ontdekken in een college-zaal? Zijn leraren wel begaan met hun leerlingen? Misschien al-leen de homoseksuele docenten.I love Jonathan. Ik omarmde hem en voelde zijn rug. Hij wasniet kietelig. Ik had best verder willen gaan, hem bijvoorbeeldeen zoen willen geven, en dat zei ik ook. Toch komt seks in ditstadium op de tweede plaats. De fysieke aantrekking is er, maarvoor een authentiek liefdesgevoel is seks niet bepalend.Vanmorgen wekte Jonathan me om 07.50 uur. We ontbeten inde Hubble. Hij droeg geen jack, wat waanzin was, want hetwas behoorlijk koud. Er zat olie op zijn broek. Hij zag er slor-dig uit, maar leuk. „Thanks Willem, for being here”, zei hij opdie speciale Jonathan-manier. Het afscheid was nogal abrupt.Dat zijn momenten, hoe vreemd het ook mag klinken, dat ikeen kaars zou willen aansteken.Loet Kilian haalde me van het vliegveld af. Ik luister naar deState of the Union van L.B.J, maar Jonathans stem klinkt nogin mijn hoofd. President Johnson probeert zijn publiek ervante overtuigen dat de VS in Azië is om het gebied tegen commu-nistische agressie te verdedigen. „We will stay until aggressionis stopped.” Amerika is in de ogen van de president „a just na-tion” die het volk van Vietnam niet in de steek kan laten, zekerniet nu Vietnam „the cruelty” van Hanoi moet ondergaan.Meneer Johnson zou in Boulder filosofie moeten studeren,

253

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 253

misschien dat hij dan op zijn oude dag leert om zijn denkeneen beetje te ordenen en de onzin in zijn redevoeringen te on-derkennen. Noch L.B.J., noch de groep om hem heen, is instaat zich zelfs maar één ogenblik in de positie van Hanoi teverplaatsen. Noord-Vietnam is „an unjust nation”, dus wij,Amerikanen, beschermheren van „just nations”, hebben hetrecht om met 300 vliegtuigen per dag 1000 ton bommen enraketten op het noorden te laten vallen. De president vermijdtzogenaamd om de Vietcong een ultimatum te stellen, maar inzijn rede zegt hij dat ze de keuze hebben tussen vrede of inpuin gebombardeerd te worden.304 Dat is het „denkwerk” vanhet Witte Huis anno 1966.

13 januari 1966Anthony Lewis waarschuwt dat doodseskaders van het Indone-sische leger – hij laat gemakshalve weg dat deze mannen opere-ren in opdracht van generaal Suharto – sedert 1 oktober 1965100.000 en misschien zelfs 150.000 „communists and theirsympathizers” hebben vermoord. Lewis zegt dat dit bloedbad,dat buiten Indonesië nauwelijks opgemerkt of besprokenschijnt te zijn, meer slachtoffers heeft geëist dan de oorlog inVietnam de afgelopen vijf jaar. In de dorpen op Java hebbencomité’s van rechtse gelovige islamieten bepaald wie er com-munist of communistisch gezind was. De jacht op deze mensenis door Suharto vrijgegeven.305

De zwarte afgevaardigde Julian Bond (25) is uit het parlementvan Georgia weggestemd omdat hij zich heeft uitgesproken te-gen de oorlog in Vietnam. In Washington zijn 23 Congresle-den in het geweer gekomen om deze absurde, ondemocrati-sche maatregel ongedaan gemaakt te krijgen.Er wachtte me een brief van vier kantjes van mejuffrouw G.Büringh Boekhoudt. Zij antwoordde op een brief van mij „dieuitgroeide tot een essay over Vietnam”.„Denk nu alsjeblieft niet”, schreef ze, „dat ik een oorlog toe-juich. Allerminst. Ik vind het altijd weer weerzinwekkend enonbegrijpelijk hoeveel tijd en geld gespendeerd wordt aan op-leidingen waarbij men moet leren medemensen te doden. Ditzal pas eindigen wanneer er massaal dienst geweigerd wordt.Tot nu toe is hier nog nooit sprake van geweest, omdat daarmeer heldenmoed voor nodig is dan op het slagveld te sneuve-len. Waarschijnlijk was het van Amerika verstandiger geweest

304 The New York Times, 8 januari 1966.305 Anthony Lewis in The New York Times, 13 janauri 1966.

254

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 254

zich niet met de Vietnamezen te bemoeien en ze rustig elkaarte laten vermoorden. (Zoiets als op Java, dacht ik.) Dit heeftEngeland in voormalig Brits-India gedaan, waar de onafhanke-lijkheid ook is ingezet met een enorm bloedbad dat hindoes enmoslims onder elkaar aanrichtten, en dat nu voortgezet lijkt teworden door India en Pakistan. In Indonesië schijnen ook nade laatste opstanden enorme slachtingen onder de communis-ten plaats te vinden.” Vervolgens releveerde zij het aanvanke-lijk niet optreden van het Westen tegen de agressie van AdolfHitler. Het bleef dus moeilijk voor het Westen om te besluitenwat er in dergelijke gevallen dient te worden gedaan. „Daarbijheb ik een vaag gevoel dat Amerika niet uitsluitend uit eigen-belang optreedt – al speelt dat natuurlijk ook wel ergens mee –maar ook handelt uit een soort – misschien wel verkeerd –idealisme. En dat vind ik min of meer tragisch.”Ook schreef ze: „En nu nog iets over de kroonprinses. Ik be-grijp in jouw brief niet dat je daar plotseling ook een paar fellewoorden over schrijft, terwijl je na de ontmoeting en interviewop Soestdijk nogal enthousiast was. Er zijn twee bevolkings-groepen waarvan ik volkomen begrijp dat ze bezwaren heb-ben: de joden en de mensen die hun leven waagden in het ver-zet. Maar er schreeuwen een heleboel mensen moord en branddie in de oorlog rustig de jodenverklaring hebben getekend omhun baantje en hun girorekening te redden (waarbij ook on-dergetekende) en dan heb je ook mee schuld. Dan mag je heteen jongen van 18 jaar als Claus niet kwalijk nemen dat hij on-der dienst ging in het leger van zijn eigen land. Nu, ik zal maarblij zijn als het huwelijk achter de rug is zonder incidenten. Ikneem het de regering een beetje kwalijk dat ze blijft staan opde voltrekking in Amsterdam. Ik heb erg te doen met dezejonge mensen, voor wie al deze oppositie groot leed betekent.”Mejuffrouw Boekhoudt vervolgde: „Maar nu genoeg over al-gemene dingen. Wat me in je brief het meest verontrustte wasde grote bitterheid die eruit sprak, en je zeer negatieve instel-ling tegenover je persoonlijk leven. Dit vind ik veel belangrij-ker dan je visie op de wereldpolitiek. De mens als persoon gaatvoor mij ver boven de collectiviteit. Over de wereldgebeurte-nissen ben ik zeker even somber als jij. Maar ik vind telkenstroost en hoop in de mens als persoon. Altijd weer ontroert enverheugt het me, wanneer je ziet hoeveel zelfverloochening,idealisme, hulpvaardigheid de enkeling op de meest onver-wachte momenten opbrengt. Maar je moet dit ook willen zien.En dit zul je in New York evengoed vinden als in Baarn, alleenkomen deze gevallen niet in de courant. Je hebt het moeilijk,

255

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 255

omdat je in de grond een zeer eenzaam mens bent. Ik kan jedaar niet overheen helpen. Niemand kan dat. Dit te overwin-nen, moet op één of andere manier uit jezelf voortkomen.Soms komt het pas op latere leeftijd. Goethe schreef: „Wasman sich in der Jugend gewunscht hat, hat man im Alter dieFulle.” De waarheid hiervan ben ik bezig zelf soms te ervaren.Intussen helpt het misschien nog een heel klein beetje dat er opSteynlaan nummer 12 in Baarn een oudje zit dat vaak met be-zorgdheid en genegenheid aan je denkt.”306

Jan Cremer belde: „Ik had naar je moeten luisteren. Friso Endtheeft me verneukt. Ik ben zaterdagavond maar twaalf minutenop de VARA-televisie bij Mies Bouwman geweest. Endt heeftgezegd dat ik me in moeilijkheden bevond en mijn boek alleenmaar in pornografische boekwinkeltjes lag.” Jan schijnt intus-sen in zee te zijn gegaan met advocaat Aaron Frosch, en hijheeft hem gevraagd om zijn geldzaken te behartigen. Hij heefteen plan om een dag op stap te gaan met Jane Mansfield. Johnde Rooy zal foto’s maken. Hij kletste maar door en ik kan nietanders dan met hem ingenomen zijn.

14 januari 1966Penny Hedinah schrijft altijd weer even lief en trouw uit Jakar-ta. Maar ze vermijdt iedere referentie aan politiek. Ik had haarverzocht uit te zoeken waar kolonel Sugandhi uithing, de in-dertijd trouwe adjudant van Bungkarno. Hij is nu brigadier-generaal. Hij was nog steeds via het paleis te bereiken.307

Vice-president Hubert Humphrey heeft in New Delhi ge-sproken met Aleksei Kosygin, de sovietpremier. Minister vanBuitenlandse Zaken Dean Rusk en Chester Bowles maaktendeel uit van de Amerikaanse delegatie. Het onderwerp: Viet-nam.Santo vindt New York „not a healthy place”. Hij wil zijn stu-die architectuur in Europa afmaken, om daarna naar Indonesiëterug te keren. Ik legde hem uit dat de huidige problemen inJakarta niet een kwestie van twee of drie jaren waren maar vandecennia, en dat hij beter weer naar de VS zou kunnen terugke-ren.308 Ik at bij hem, altijd plezierig.

306 Brief van 9 januari 1966. Doorgaans citeer ik slechts korte passages uit haar brieven,maar voor deze, waar ze echt voor is gaan zitten, wilde ik een uitzondering maken.Een kopie ervan zond ik in 1989 aan koning Beatrix, met een begeleidende brief diein het betreffende deel zal worden gepubliceerd.

307 Generaal Sugandhi was naar het Suharto-kamp overgelopen.308 In 1988 behoort Santo tot de succesvolste architecten in Indonesië, en hij werkt

nauw samen met de regering-Suharto en de militairen.

256

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 256

Werkte aan mijn manuscript. De Casadesussen spelen Mozartvoor drie piano’s.

15 januari 1966De Times meldt dat president Sukarno tijdens een kabinetsver-gadering in Bogor – „his voice was barely a whisper” – heeftbekendgemaakt dat tot dusverre 87.000 mensen door het legerwerden afgeslacht. „Should the death of the six generals be re-paid at this price?” vroeg het staatshoofd. Hij waarschuwde dathij de machtsstrijd niet zou kunnen winnen wanneer zijn poli-tieke medestanders zich niet zouden aaneensluiten. „I do notwant to be toppled through illegal pamphlets and posters.Now, those who like me and support me stand behind me.Form your strength and wait for my order.” De presidentscheen te reageren op de eerste ernstige demonstraties van stu-denten, vooral in Bandung. Het leger schijnt de jongeren tewillen gebruiken om tegen Bungkarno in verzet te komen.Zelfs tijdens de kabinetsvergadering moesten soldaten van hetTjakrabirawa-regiment waarschuwingsschoten lossen, omdatenkele honderden studenten dreigden door de hekken te bre-ken en de kabinetsvergadering te verstoren. Ze waren in eenkonvooi van zeventig vrachtwagens naar paleis Bogor geko-men. Generaal Suharto kwam naar buiten en wist hen te kal-meren. Het leger voert een openlijke heilige oorlog tegen alleswat links en communistisch is, maar dat zijn dikwijls ook juistde aanhangers van president Sukarno.Volgens een artikel in De Telegraaf zou generaal Nasution nureeds de feitelijke heerser in Indonesië zijn, zoals het oorspron-kelijke plan in coupkringen van het leger steeds is geweest.309

Maar het blad meldt ook dat Bungkarno – met diens naastebondgenoten dr. Subandrio, Johannes Leimena en Chaerul Sa-leh – enkele belangrijke maatregelen nam om zijn positie teversterken. Hij legde de macht over de Centrale Inlichtingen-dienst in handen van Subandrio. Hij verbond vertrouwde man-nen aan het opperbevel dat zich bezighoudt met de binnenlandseveiligheid. Hij gaf zijn kabinet, bestaande uit honderd leden, op-dracht om economische en andere maatregelen te nemen zon-der goedkeuring van het leger. En hij benoemde op invloedrijkeposten enkele personen die niet uitgesproken anti-PKI waren.310

16 januari 1966Het ziet er naar uit dat Indira Gandhi na de onverwachte dood

309 Zie ook Memoires 1961 en volgende delen.310 De Telegraaf, 14 januari 1966.

257

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 257

van premier Shastri de leiding van India op zich gaat nemen.Dat is een bijzondere ontwikkeling. In Nigeria heeft een coupplaatsgehad. Abubakar Tafawa Balewa is door het leger afgezet.De Times komt op de voorpagina met niet minder dan vijf foto’sen de kop „Military Spending Benefits Wide Area of US Indus-try”. Het blad benadrukte hier een dikwijls over het hoofd ge-zien aspect van de Vietnamoorlog. L.B.J. kondigde in zijn Sta-te of the Union immers aan dat vanwege die oorlog 58,3 mil-jard dollar voor Defensie diende te worden uitgetrokken. Ze-ker honderd industrieën draaien op oorlogssterkte, met deLockheed Aircraft Corporation voorop, gevolgd door GeneralDynamics, McDonnell Aircraft Corporation, General Electric,North American Aviation, American Telephone and Tele-graph, Boeing Company, Martin Marietta Corporation, SperryRand Corporation en vele anderen. De frische fröhliche Krieg

dreigt de VS in één gigantische Krupp-fabriek te veranderen.

17 januari 1966Op 15 juni 1965 had ik minister Luns om een onderhoud ge-vraagd. Particulier secretaris S.J.J. van Voorst tot Voorst ant-woordde op 23 juni 1965 dat een ontmoeting „wegens eendrukbezette agenda” niet mogelijk was. Op 19 november 1965had ik een nieuw verzoek tot een gesprek ingediend. Op 24november 1965 antwoordde Van Voorst dat hij mijn verzoekna terugkomst van de minister uit Parijs en Brussel aan hemzou voorleggen. Ditmaal had ik namelijk het opzeggen vanmijn correspondentschap door Het Binnenhof in Den Haag tersprake gebracht, en geïnformeerd of Buitenlandse Zaken zichwellicht opnieuw met mijn optreden als journalist in het bui-tenland had bemoeid.Nu ontvang ik een brief van C.W. van Boetzelaer, chef der di-rectie Voorlichting Buitenland. Hij schrijft dat Luns kennisnamvan mijn brief van 19 november, en dat over mijn medewer-king aan Het Binnenhof en het verlies van het correspondent-schap niets bekend is bij Buitenlandse Zaken. Van Boetzelaer:„U zult met mij eens zijn dat van ambtelijke instanties niet ver-wacht mag worden dat zij invloed uitoefenen bij redacties ophet nemen van een beslissing inzake het aanstellen van een cor-respondent, en zeker niet ongevraagd.”311 Ik neem maar aan datdeze Van Boetzelaer niet beter wist. Wie eerdere van deze her-inneringen heeft gelezen, weet – om één voorbeeld te noemen– van de herhaalde pogingen van Buitenlandse Zaken om

311 Brief d.d. 13 januari 1966, DVB-7947.

258

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 258

hoofdredacteur P.M. Smedts van Vrij Nederland over te halenom mij als correspondent in New York te ontslaan, onder an-dere door hem voor lunches uit te nodigen.Generaal Johnson Aguiyi-Ironsi, commandant van het leger,heeft de macht in Nigeria overgenomen.Loet Kilian had me geadviseerd kranten op Curaçao aan teschrijven. Warempel, de Amigoe di Curaçao is geïnteresseerd.Begin meteen artikelen in te zenden.

18 januari 1966Godfried Bomans is een „vriend” sedert ik in de oorlog Erik of

het klein insektenboek las. Met daarin als spreuk vooraf: „Wij zijnallen ballingen, levend binnen de lijsten van een vreemd schil-derij. Wie dit weet, leeft groot. De overigen zijn insekten.”(Leonardo da Vinci.) Nu wijdt Bomans in de Volkskrant eenstukje aan het koningschap. Hij acht het koningshuis niet dis-cutabel: „Men aanvaardt het en draagt het een zeker respect enzelfs genegenheid toe. Dat is de ene houding. Dit standpunt istoevallig het mijne. Men kan ook de Bastille bestormen en opde puinhopen de vlag van de republiek hijsen. Dat is de anderezienswijze.” Ik vind dat een bespottelijk geformuleerd alterna-tief. Hij vervolgt: „Men kan niet, zo meen ik, de monarchie alsinstelling tot voorwerp van ingezonden stukken maken, omdathet hier een mythe betreft. Men gelooft er in of men verwerpthet. Discutabel, in de zin zoals er over het nut van een presi-dent-commissaris kan worden gesproken, is de instelling niet.”Volgens Bomans is het koningschap een symbool, en onttrekthet zich als zodanig aan de maatstaf van aanwijsbaar nut. „Hetlouter aanleggen van die maat wordt door een koningsgezindereeds als een ontmythologisering gevoeld en dat is het ook.”312

Bomans valt me tegen. Hij denkt niet door, of niet verder danzijn neus lang is. Hij schijnt automatisch de mythe te willen ac-cepteren dat een monarchie het eeuwige leven zou zijn be-schoren. Ik geloof er niets van. De wereld, het leven, de men-sen, alles verandert. Er vindt juist constant demythologiseringplaats. Waarom juist niet inzake het koningschap?Droomde uitvoerig van Frits van Eeden. Hij was koel. We atensamen. Zijn zus Inez was er ook. Later kwam er een aantrekke-lijke jongen, die me achterna kwam en op wie ik uiteraard re-ageerde. Hij stak me met een injectienaald. Ik schrok wakkeromdat ik dacht dat hij me wilde vermoorden.Minister Robert McNamara gaat 113.000 nieuwe soldaten

312 De Volkskrant, 15 januari 1966.

259

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 259

voor Vietnam vragen. Schandelijk. Moskou zegt Hanoi intus-sen meer steun toe. Minister Dean Rusk en ambassadeur W.Averell Harriman zijn in Saigon om de zogenaamde regeringin Saigon ertoe te bewegen eveneens meer kanonnenvlees inde strijd te werpen. En de foto’s in de media worden steedsmaar schokkender en wreder.Na al het gedonder neemt de inflatie in Indonesië toe. Er ver-schijnen nu in Jakarta slogans als „Hang the ministers” op mu-ren en gebouwen. Bedoeld worden de ministers van presidentSukarno. Intussen bestaat er veel kritiek over de obelisk, ver-vaardigd met een laag van goud, die in het centrum van Jakartain aanbouw is en die een symbolische vlam in de top zal heb-ben.Den Haag heeft honderd studiebeurzen voor Indonesische stu-denten beschikbaar gesteld. Beter 25 jaar te laat dan nooit.

19 januari 1966Time bericht dat president Sukarno zich tijdens de installatie-plechtigheid van de nieuwe Indonesische ambassadeur in Syriëonverwachts tot de aanwezige buitenlandse journalisten keer-de. „I told you before”, zei hij, „that I would kick all foreigncorrespondents out who report lies. To hell with your lies! Allcorrespondents out!” Onmiddellijk werden enkele Amerikaan-se journalisten uitgewezen, waaronder Antoine Yared van deAssociated Press, Raymond Stannard van UPI en een stringer,Donald Kirk, van The New York Times. Via generaal SuhardjoHardjowardojo schreef ik opnieuw een brief aan president Su-karno. Ik stuurde kopieën naar Ruslan Abdulgani en generaalSugandhi, nu werkzaam bij de Daily Mail, het legerblad. Ikvroeg onder meer of ik nu eindelijk naar Jakarta kon komen.In een essay van twee pagina’s, The Homosexual in America,wordt aandacht besteed aan de wijdere acceptatie van „andersgericht zijn”. Naast de bekende opvattingen over geneesbaar-heid en de vraag of homoseksualiteit een afwijking is of niet,komen twee van mijn speciale „vrienden” ter sprake: SomersetMaugham en André Gide. Maugham wordt als volgt geciteerd:„The homosexual, however subtly he sees life, cannot see itwhole, and lacks the deep seriousness over certain things thatnormal men take seriously. (…) The homosexual has small po-wer of invention, but a wonderful gift for delightful embroide-ry. He has vitality, brilliance, but seldom strength.” Wie kan the

whole of life zien? Somerset Maugham? Hetero’s? Wat is zijnconcept voor „normal men”? Het spijt me voor Maugham,maar hij kletste in de ruimte.

260

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 260

André Gide wordt zinvoller aangehaald: „Gide pointed outlong ago from personal experience, there are several varieties ofhomosexuals that the heterosexual world lumps together butthat feel an irrepressible loathing for one another.” Deze uit-spraak is herkenbaar. Time noemt enige varianten op. „Todayin the US there are „mixed” bars where all homosexuals, maleand female, are persona grata. Then there are „cuff-linky” barsthat cater to college students and junior-executive types. Thereare „swish” bars for the effeminates and „hair fairies” with theircareful coiffures. There are „TV” bars, which cater not to tele-vision fans but to transvestites. There are „leather” bars for thetough-guy types with their fondness of chains and belts. In SanFrancisco are new „Topless Boys” discotheques, featuring bare-chested entertainers.” Volgens Time is „San Francisco the US

capital of the gay world.”313 Ik kan er nu enigszins over mee-spreken, vooral na mijn laatste bezoek.Bezocht Jan Cremer en John de Rooy. Enige tijd nadat hij defoto van Beatrix en Claus had gepubliceerd, werd hij opgebelddoor een kolonel De Vries uit Heemstede. Dat moet dezelfdefiguur van de inlichtingendienst zijn over wie Pierre Claessensheeft gesproken. De Vries vertelde de fotograaf dat Beatrix on-langs op Sint-Maarten een affaire met een man had gehad. DeRooij zou die zaak moeten gaan onderzoeken. De oude trucvan slimjakken van de BVD, die overigens Verrips ook met mijwilde uithalen betreffende Joseph Luns. Wanneer John eendergelijk verhaal zou publiceren zou hij permanent gediscredi-teerd zijn, omdat het natuurlijk onwaar was. Dit soort praktij-ken worden volkomen ongecontroleerd en ongestraft in naamvan het koninkrijk bedreven.John de Rooy is nu van zijn vrouw gescheiden. Hij zou zichhet liefst in New York vestigen. Jan en John lieten me een in-terview van Bibeb met de moeder van Jan Cremer lezen. Uit-stekend. De moeder las, net als ik, zijn boeken niet.Jan toonde mij de correspondentie met advocaat Aaron Frosch,evenals brieven van Frosch aan De Bezige Bij. We werkten sa-men aan een brief gericht aan Frosch, alsmede aan een briefjevoor Jane Mansfield. Jan schijnt in Holland 40.000 gulden roodte staan. Hij heeft een schuld van 2.000 dollar aan het ChelseaHotel. Ik zou niet graag in zijn schoenen staan. Er is ook ge-klier met zijn uitgever Shorecrest, over de uitgave van een vol-gend boek. We gingen om 22.30 uur dineren in El Quijote,maar daarna wilde ik naar huis.

313 Time, 21 januari 1966.

261

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 261

20 januari 1966Anne Barrett, redactrice van Houghton Mifflin Company inBoston, schrijft dat zij en collega Wylie mijn nieuwe outline vanhet Sukarno-boek „provocative and interesting” vonden, „butwe wonder whether it will be your story or Sukarno’s. Wewould rather have your views, since Sukarno’s autobiographyis already on the market.” Ze vraagt me vijftig of zestig pagi-na’s toe te zenden.Indira Gandhi is premier van India geworden.Premier Nguyen Cao Ky heeft in Saigon laten doorschemerendat er pogingen werden ondernomen de regering omver te wer-pen. Het is met dit bewind te lang „normaal” gegaan. De Times

bericht dat een aantal jonge officieren werd gearresteerd. Dekrant spreekt van tien tot vijftig arrestaties, waaronder een ge-neraal.John de Rooy vertelde dat hij gedurende de maanden dat hijde kroonprinses volgde, dermate geobsedeerd raakte door haardat hij zelfs droomde dat hij haar neukte. Nadat hij de ge-wraakte foto had genomen wist hij absoluut niet wie er aan dearm van Beatrix liep. Hij was onmiddellijk naar Duitsland ge-gaan en had aan iedereen om opheldering gevraagd, tot einde-lijk de Fürstin von Wied hem vertelde dat het Claus von Ams-berg was. De dame had gezegd hem slechts bij naam te kennen,„want hij werd nooit aan mij voorgesteld”. Ze scheen hem alsniet-adellijke man ook niet te willen kennen.De Rooy had een vriendin op bezoek. Ik vroeg haar: „Denkje wel eens aan baby’s?”„Oh, yes,” antwoordde ze, „I would like to have some as longas they are weaker. I then would like to tie them up and beatthem.” Ik dacht dat ik het in Keulen hoorde donderen. Jan zeitegen John: „Why don’t you beat her up sometimes?”Jan liet me een afrekening van Shorecrest zien. Er waren voor27.500 dollar boeken verkocht en zijn honorarium was slechts3.000 dollar. Dat is inderdaad erg weinig.Om 23.45 uur belde hij in alle staten op. Er was een schandaal-stuk in De Telegraaf verschenen. Na het interview met Bibeb inVrij Nederland waren zijn twee zonen door zijn ex-vrouw Hes-ter bij zijn moeder weggehaald, wat haar zeer zou hebben aan-gegrepen. Jan is zeer op zijn moeder gesteld en wil een advo-caat nemen in Amsterdam. Ik dacht aan mr. J.C.S. Warendorf.

21 januari 1966President Johnson heeft in een rede gezegd nog steeds overVietnam te willen onderhandelen, maar terzelfdertijd was hij

262

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 262

vastbesloten om communistische agressie te blokkeren. Secre-taris-generaal U Thant van de UNO stelde voor dat de Vietcongzou deelnemen aan een nieuw te vormen regering in Saigon.Intussen pleitte minister McNamara bij het Congres ook voorhet vergroten van de Amerikaanse vuurkracht in Vietnam.314

President Sukarno hield een rede op de trappen van zijn paleis.Hij verklaarde in het bezit te zijn van bewijzen dat „men”complotteerde om hem af te zetten. Hij noemde de samen-zweerders „werktuigen van het neokolonialisme en imperialis-me”. Intussen zijn ook pro-Sukarno-studenten in het geweergekomen en hebben Partindo-studenten plakkaten op auto’saangebracht met „Hidup Sukarno” („lang leve Sukarno”).Om 13.00 uur zou ik Jan Cremer, John de Rooy, en JaneMansfield ontmoeten bij de ingang van de UNO. Toen ze er om13.15 uur nog niet waren, ben ik met Santo gaan lunchen.Santo was lief. I love him. Hij bracht een collega mee, Dick. Dejournalist Jacov Baal-Shevuba voegde zich bij ons.Ambassadeur Achkar Marof van Guinea vertelde dat de ambas-sadeurs van vijftien Afrikaanse landen de zwarte Julian Bond,uit Georgia, hadden uitgenodigd voor een lunch in de UNO.Martin Luther King, Harry Belafonte en Lena Horne warenook aanwezig. De Amerikanen staan in hun hemd met de ras-senvraagstukken.Op dit moment zijn er 190.000 militairen in Vietnam. Hetland wordt psychologisch voorbereid op veel grotere aantallen.Senator Richard Russell van Georgia voorspelt dat er een halfmiljoen soldaten naar Zuidoost-Azië gezonden zullen moetenworden.315

Jan Cremer telefoneerde en zei dat het plan met Jane Mansfieldniet was doorgegaan. Ondertussen wandelde mijn vriend Reidmijn flat binnen, vrijwel rechtstreeks na aankomst uit PuertoRico en de Maagdeneilanden. Hij zag er absoluut uit om op teeten, bruingebrand. Later, toen we in elkaars armen lagen,vroeg ik hem naar zijn geboortedatum. Hij is nota bene jarigop dezelfde dag als ik, 10 juni. Hij vertelde dat, toen hij meteen eenmotorig vliegtuigje vanuit Miami naar het eiland vloogwaar zijn grootouders wonen, de piloot van het toestel hemhad proberen te versieren. Ik hoop dat hij morgen weer komt.

22 januari 1966Reid belde dat hij het weekeinde naar zijn ouders in Westches-ter gaat. Hij komt de 24ste. Maar dan ben ik weg. Het kleine

314 Jack Raymond in The New York Times, 20 januari 1966.315 Jack Raymond in The New York Times, 21 januari 1966.

263

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 263

verwende sadistje houdt ervan nee te zeggen. Maar laat ik op-passen voor een André Gide-reactie. Laat ik maar aannemendat hij bang is om in een nieuwe affaire verwikkeld te raken.Wat kost meer moeite, to be fair or to be truly honest? Ik denk heteerste, althans voor mij. Misschien is Reid jong en verwendomdat hij mooi is en ook aardig, welopgevoed en bien placé watmilieu betreft. Waarom dus mijn agressiviteit? Omdat ik teleur-gesteld was? Het is op zulke momenten zaak om kalm te blij-ven en objectiviteit te betrachten.

23 januari 1966De oorlog in Vietnam is back to normal. De kerst- en nieuw-jaarsgevechtspauze is voorbij. Kill, kill, kill is opnieuw het mot-to. Crazy. Peking zendt nu MIG-21’s naar Hanoi. MinisterDean Rusk heeft meegedeeld dat hij het zou verwelkomen in-dien West-Europese landen troepen naar het Vietnamese moe-ras zouden sturen.316

24 januari 1966Werk aan mijn zestig pagina’s voor Houghton Mifflin. Ik luis-ter naar een pianotrio van Ravel, nooit eerder gehoord, en naarSjostakovitsj’ pianoconcert no 1.Na een dag van gedane arbeid een wandeling in Forrest Hillsgemaakt. Heerlijk is dat, met dit crisp, cold weather. Ik liep tedenken of ik ooit werkelijk een boek zou schrijven en uitge-ven. Zou twee denkbeeldige boekjes willen maken: „Brievenvan een vader aan diens zoon, deel 1”, brieven alsof de zoonwerkelijk bestaat. En dan in deel 2 de biecht van de vader, diezichzelf nooit leerde kennen, die zich afvraagt of hij een vader,een echtgenoot of een homo is, of had moeten zijn. Vraag me afof dit moeilijk is.

25 januari 1966Jan Cremer wil 25.000 gulden van De Bezige Bij hebben, dieze blijkbaar weigeren te sturen.Werkte vandaag aan mijn boek, tot om 20.00 uur onverwachtReid voor mijn deur stond. Heerlijke verrassing. Hij leek ont-spannen, ging zitten en begon te praten. Hij was gaan werkenals kapper, voor tweehonderd dollar per week. Hij ging om23.00 uur naar huis. Ik begin het coup de foudre-aspect van deontmoeting met Reid te verliezen en gewoon op hem gesteldte raken.

316 Benjamin Welles in The New York Times, 23 januari 1966.

264

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 264

J. William Fulbright is een senator die me interesseert. Ik vroegal enige tijd geleden een rendez-vous met hem aan. In 1959werd hij voorzitter van de Foreign Relations Committee. Hijinformeerde Dean Rusk dat zijn comité beslist van tevoren wil-de weten wanneer de regering de bombardementen op Noord-Vietnam zou hervatten. Hij is duidelijk voorstander van eenverlengde gevechtspauze en wil ook dat de Vietcong bij eenoplossing zal worden betrokken. Intussen is de oorlog op degrond in Vietnam weer in alle hevigheid opgelaaid. Het regentdoden aan alle kanten. Een C-123-toestel voor troepentrans-port stortte neer met 46 man aan boord.

26 januari 1966Interviewde de Belgische ambassadeur bij de UNO, ConstantSchuurmans, voor de Gazet van Antwerpen.317

Gisteravond, nadat Reid was vertrokken, bedacht ik me hoegevaarlijk L.B.J. eigenlijk is, zowel voor hemzelf als voor de VS.President Lyndon Johnson heeft natuurlijk ook nooit geleerdzijn hoofd te gebruiken. Denken, behoorlijk nadenken is nietzijn sterkste kant. Er wordt nu in Washington met een stalengezicht verklaard dat Hanoi de pauze in de gevechten gebruik-te om de Vietcong in het zuiden verder te versterken. Wat de-den de damn Yankees zelf? Volgens hun eigen persberichten zet-ten ze vorige week nog 7000 nieuwe soldaten op het strandvan Vietnam af.James Reston komt vanmorgen tot soortgelijke conclusies inhet artikel „Washington: Johnson and Fulbright”. L.B.J. en zijnvrouw Ladybird zijn persoonlijke vrienden van de Fulbrights. Depresident kan en wil niet begrijpen dat Fulbright, als voorzittervan de Senaatscommissie, de regering scherp bekritiseert, watoverigens vorig jaar is begonnen met het zenden van mariniersnaar de Dominicaanse Republiek. Sedert dat moment bestaatde vete tussen beide heren. Reston: „What the president hasdone is to transfer to the White House the personal attitudesand political techniques he used as majority leader in the Sen-ate cloakroom. He operated on Capitol Hill through a systemof punishments and rewards and highly personal arrangements,and his system worked.” Reston onderstreept dat het buiten-landse beleid zich niet leent voor „personal manipulation”.318

Ik denk dat het rampzalige beleid van Lyndon Johnson op deeerste plaats voortkomt uit het vaststaande feit dat zijn breinwerd gevormd door de partijpolitiek van Texas en daarbij is

317 Gepubliceerd op 2 februari 1966.318 James Reston in The New York Times, 26 januari 1966.

265

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 265

blijven stilstaan. L.B.J. is een provinciaaltje dat namens hetmachtigste land ter wereld de internationale politiek probeertte runnen. Dat gaat dus duidelijk niet.Robert McNamara, dikwijls voorgesteld als „the bright man-ager”, maakt de ene krankzinnige opmerking na de andere. Nuheeft hij gezegd dat de rakettenvloot die het Pentagon aanlegt„meer dan voldoende is om tegelijkertijd een voor zowel deUSSR als China onaanvaardbare graad van vernieling in beidesuperstaten aan te brengen”. Wanneer je op de kaart kijkt zie jedat dit wel een flinke lap van de aarde bestrijkt. Wat denkt Mc-Namara? Dat de Sovjets en Chinezen stilzitten en niets kunnenterugdoen?Laat op de avond belde John de Rooy weer. Hij heeft geencent meer op zak en smeekte me min of meer hem te helpen.Ik kon niet anders dan hem adviseren naar het consulaat-gene-raal te gaan. Hoe heeft hij het zover kunnen laten komen?Trouwens, Jan Cremer heeft eveneens duidelijk geldproble-men.

27 januari 1966Cindy Adams is door Bob Keedick gecontracteerd om lezin-gen te geven. Interessant.Ambassadeur Schuurmans haalde veel uit ons interview weg.Bijvoorbeeld dat hij geen belangstelling had voor de post vansecretaris-generaal van Buitenlandse Zaken in Brussel. Waaromzeggen zulke mensen dat dan eerst tijdens een interview?Met G.H. ter Stege van de Emmer Courant heb ik vier brievenuitgewisseld over de vraag of mijn achterstallige honorariumnou 660 of 440 gulden is. Ik word van zulke hoofdredacteur-kruideniers echt niet goed.L.B.J. is met de noorderzon vertrokken omdat, zo schrijft deTimes, hij een „excruciating decision” moet nemen: wel ofgeen hervatting van bombardementen boven Noord-Vietnam.Het ministerie van Justitie en de procureur-generaal NicholasKatzenbach hebben besloten om Robert Thompson, een ge-decoreerde veteraan uit de oorlog, niet bij te zetten op begraaf-plaats Arlington omdat hij later werd veroordeeld wegens „eencommunistische samenzwering”. Bij de moord op J.F.K. wasLee Harvey Oswald zogenaamd ook een communist. Dus watbetekent een dergelijke bewering in dit land?

28 januari 1966De hele dag aan mijn boek gewerkt. De tekst moet nu in hetEngels worden geschreven.

266

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 266

Nu zeurt zelfs persattaché Sjef van den Bogaert om een giftvoor een huwelijksgeschenk aan Beatrix en Claus. Nooit. Dievertoning is een farce. Het is nationale fopperij. De kudde trapter nog steeds in.

29 januari 1966Bezocht samen met Jan Cremer de advocaat Aaron Frosch. Deheer Levi, een assistent, woonde het gesprek bij. Jans zakenbe-langen werden in detail besproken. Er zullen zeker geen vi-sumproblemen zijn nu Frosch zich ermee bemoeit. We warenhet erover eens dat Geert Lubberhuizen van De Bezige Bij eenamateuristische zak was die Jans financiële belangen gewoonslecht heeft geregeld. Frosch dicteerde ter plekke een absoluutperfecte brief aan Lubberhuizen. Hij vond dat De Bezige Bijbest een deel van de fondsen die Jan tegoed had kon „ontdooi-en”. Ik vond Jan zelf wonderlijk beheersd en aangepast aan hetgezelschap.Later dineerde ik met Bill Bast en andere vrienden. Bill is vanmening dat het succes Jan boven het hoofd is gegroeid. „Hijstelt zich buitengewoon flink en macho op, maar inwendig ishij een radeloos en angstig dier.” Hij denkt ook dat Jan nooittot een tweede uitgave in de VS zal komen.Mijn vader schreef dat grootmoeder Poslavsky een rustige ne-gentigste verjaardag vierde. Ze werd bij het opstaan gelukge-wenst door de dame van de huishouding, mevrouw Narda,evenals door de dienstbode, mevrouw Pauw. Grootmama wil-de niet geloven dat ze negentig was en antwoordde: „Welnee,ik ben maar hooguit tachtig, kijk de kronieken maar na.”Mevrouw Narda zei toen: „U maakte altijd het grapje datKonrad Adenauer uw tweelingbroertje was. Vanmorgen staatin de krant dat hij negentig jaar is geworden.”Grootmama antwoordde: „Hij misschien wel, maar ik niet.”Mijn vader schreef dat alle gasten werden ingelicht en niemandhet getal negentig noemde.Jonathan Raymond liet weten zijn laatste examens met succeste hebben afgelegd. „I feel quite relieved. As a matter of fact, Ifeel as though I had just finished taking a laxative after beingconstipated for three years…”Dr. Subandrio heeft in een toespraak tot de ambtenaren vanhet Kementrian Luar Negeri (ministerie van Buitenlandse Za-ken) een opmerking gemaakt die hout snijdt: „A leader must bethe reflection of the people as constituted in the individual are-as of a nation.” Hij zei ook dat Bungkarno er als „nation-buil-der” in was geslaagd om de eenheid van Indonesië te bestendi-

267

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 267

gen, van Sabang tot Merauke. Nu de president op 15 januari1966 in een toespraak tot het voltallige Dwikora-kabinet op hendie hem steunden een beroep had gedaan om zich te verenigen,was de minister verheugd dat thans het „Sukarno Front” werdgevormd om aan de wens van de president tegemoet te komen.Je kunt Bungkarno, de belichaming van het Indonesische volk,met geen mogelijkheid vergelijken met Nasution of Suharto.De oude mij bekende senator Wayne Morse wil dat de senaatzijn stem uitbrengt over de macht en de „war-powers” vanpresident Lyndon Johnson, „to do whatever he likes in Viet-nam without consultation of the Congres”.319

Van een compagnie van 160 man luchtmobiele brigade zijnnog slechts acht soldaten in leven, aldus de Times. Intussen laatde regering uitlekken dat de oorlog in Vietnam nog wel eenszes of zeven jaar langer kan duren, en dat het zeer goed moge-lijk is dat nog een half miljoen soldaten naar het front zullenmoeten worden gezonden.320

Paus Paulus VI heeft voorgesteld dat de UNO gaat bemiddelenin het conflict met Hanoi, Moskou en Peking.

30 januari 1966In Ik Jan Cremer staat op pagina 101: „Hij schreeuwde van pijntoen het venijnige staal zijn arm raakte en greep met de anderin het vlees. Ik wrong hem met z’n rug naar me toe. Hield hemweer in een wurggreep en stompte met mijn knie in zijn rug-holte. De scherpe punt van de kris stootte in zijn strottehoofd.Bloed spoot op mijn hand. Hij rochelde. Ik stak door, tot hetlijf slap werd en ik het voorover liet vallen…” Het waren ditsoort passages die Johan Duchateau (21) en Johan van ’t Hoff(18) ertoe brachten hun landgenoot Henk Drost (28) op beest-achtige wijze in Stockholm te vermoordden. Op 4 december1965 werd in de bouwval van de Vattugatan het lijk gevondenvan de blonde Henk Drost, vastgebonden aan een pilaar. Desectie duidde op wrede martelingen aan hand, borst en gezicht,en de rug was verminkt met minstens twintig messteken, waar-van enkele dwars door het lichaam heen waren gegaan. De bei-de moordenaars hadden na het lezen van de bestseller van Cre-mer een slachtoffer gezocht. De Haagse Post schreef dat de jon-gens dit tegenover de Zweedse politie verklaarden. Op bladzij-de 291 wordt een homoseksueel overhoopgestoken: „Toen hetmes, koud geworden, opeens in het vel bleef steken en ik hetmet een ruk dwars door het vlees trok, gaf Henri een harde

319 E.W. Kenworthy in The New York Times, 29 januari 1966.320 Max Frankel in The New York Times, 29 janauri 1966.

268

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 268

krijs.” De Haagse Post zette Henk Drost levensgroot op de om-slag. Jans spontane reactie was: „Fantastische publiciteit, jon-gen” (zie 17 december 1965). Jan voelt zich niet voor het ge-drag van die twee moordenaars verantwoordelijk. Nadat Goe-the Die Leiden des jungen Werthers publiceerde ging er onder jon-geren een golf van zelfmoorden door Duitsland. Was Goethedaar verantwoordelijk voor? Maar misschien heeft Goethe nietprimair aan verkoopcijfers gedacht.Hein ten Harmsen van der Beek is getrouwd en geeft als adresHenk Hoflands huis op.

31 januari 1966President Sukarno heeft een afvaardiging van de KAMI (Studen-ten Actiefront), die door het leger op alle mogelijke manierenwordt opgezweept om te demonstreren, op het Merdeka-pa-leis ontvangen. Minister Ruslan Abdulgani was bij het gesprekaanwezig. De president begreep de gevoelens die bij de studen-ten leefden, maar keurde hun methoden af. Op 18 januarimaakte het presidium van de KAMI vooralsnog bekend dat deprotesterende studenten nog altijd president Sukarno als leidervan de revolutie erkenden. Dezelfde dag pleitte ook generaalSuharto ervoor om de leiding van het land in Sukarno’s handente laten en hem te volgen tot de revolutie voltooid zou zijn. In-tussen bevorderde Bungkarno legercommandant Suharto vangeneraal-majoor tot luitenant-generaal.Mr. J.A. Jonkman heeft de leiding genomen van de inzamelingvoor een huwelijkscadeau voor Beatrix en Claus. Beatrix vraagtserviesgoed, tafelzilver en glaswerk, liefst van Nederlandse ma-kelij. „Deze huishoudelijke artikelen, die wij hard nodig heb-ben, zullen ons dagelijks herinneren aan de band die tussen eengroot deel van het volk en ons bestaat”, aldus de prinses.

1 februari 1966Gisteravond ontmoette ik in de Empire-bioscoop de PeruviaanCarlos (21), donkere ogen, donker haar, ringbaardje, nogalwild. Hij zat naast me en kneep een kwartier lang in mijn been.Hij ging mee naar Kew Gardens. Ik beleefde de wildste nachtooit. Hij beet me overal, vooral in mijn billen. Met de vlakkehand sloeg hij erop. Daarop haalde hij een brede riem uit zijncorduroy broek en begon zachtjes te slaan. Niet omdat ik megemaltraiteerd voelde, maar voornamelijk vanwege mogelijkburengerucht vroeg ik hem ermee op te houden. Anderzijdswas hij intens affectionate. Ik wandelde ’s nachts met hem dooreen sneeuwstorm naar Long Island Bridge.

269

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 269

L.B.J.’s kogel is door de kerk. Hij heeft de hervatting van debombardementen op Noord-Vietnam bekendgemaakt. Zeven-endertig dagen heeft de luchtoorlog stilgestaan. Het is afschu-welijk weer en de eskaders kunnen niet meteen al opstijgen.Tegelijkertijd lijkt het Witte Huis het advies van het Vaticaante hebben opgevolgd: Washington roept de Veiligheidsraad bij-een en vraagt bemiddeling in de oorlog op basis van de Ge-neefse akkoorden van 1954.321 Hanoi zegt dat het hervatten vande strijd de hypocrisie van de Amerikanen illustreert.322

UNO, 11.10 uur

De Japanse ambassadeur Akira Matsui opent in vloeiend Franshet debat. Leopold Quarles bezet de Nederlandse bank. Niko-lai Fedorenko, de permanent vertegenwoordiger van de USSR,vindt dat Washington de Veiligheidsraad met een nieuwe farceopzadelt. Ambassadeur Apollo Kironde van Oeganda steekteen indrukwekkende speech af. Hij maakt kristalhelder duide-lijk dat elke bemiddeling waar Peking en Hanoi niet aan deel-nemen, zinloos is.Ambassadeur J.G. de Beus is minder gemakkelijk te volgen. Hijprobeert de raad uit te leggen waarom Nederland zich onthieldvan stemming over het toekennen van de zetel van China aanPeking, terwijl Den Haag thans een debat over Vietnam steunten van mening is dat Peking daarbij dient te worden uitgeno-digd. De Beus verklaart klip en klaar dat „we will have no ob-jection” dat Peking gaat meedoen. Die uitspraak klinkt eigen-lijk belachelijk, komend van Hare Majesteits vertegenwoordi-ger, ook al mogen in een kletscollege als dit de lilliputters mee-spreken.Ik ben weggegaan, want het gezwam was niet te harden. Ik be-grijp dat L.B.J. zich in alle mogelijke bochten wringt om eenexcuus voor een nederlaag in Vietnam te vinden en nu zijnprobleem op de Veiligheidsraad probeert af te wentelen, maarhet blijft uitstel van executie. Intussen komen duizenden ennog eens duizenden mensen in Azië om, verliezen armen enbenen of zijn voor hun verdere leven verminkt of psychischvernield. Hij is met een in hoge mate misdadig karwei bezig,daarin nog altijd gesteund door een belangrijk deel van deAmerikaanse politiek en het publiek.Intussen zegt Washington zich toenemende zorgen te makenover de H-bom die een Amerikaans oorlogsvliegtuig in debuurt van Spanje – of misschien wel op Spanje – zomaar heeft

321 Drew Middleton in The New York Times, 31 januari 1966.322 Seymour Toppingin The New York Times, 31 januari 1966.

270

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 270

verloren.323 Het blijven infantiele cowboys, met levensgevaar-lijk „speelgoed”.

2 februari 1966Het Vaticaan en Paus Paulus VI zijn geïrriteerd door de hervat-ting van de bombardementen. Generaal Dwight Eisenhowerverklaarde vanuit zijn winterverblijf in Desert City, Californiëdat L.B.J. „ontegenzeggelijk gelijk had om de oorlog voort tezetten”. Dat was de president die indertijd van de dakenschreeuwde dat de VS nooit ofte nimmer één soldaat in de jung-les van Azië moest plaatsen. Hij herhaalde: „We are in SouthVietnam at the invitation of the government.”324 Welke rege-ring? Wat voor regering? Een regering van door Washingtongefinancierde, constant onder elkaar kibbelende generaals.Moeten Amerikaanse jongens voor die ongedisciplineerde, uit-zichtloze bende sneuvelen?Ellen Thomassen vond mijn reportage over W. Verrips in De

Wereldkroniek „een snertverhaal”. Je kunt zien dat ze de dochtervan een politicus (de rode burgemeester van Rotterdam) is,want ze vermaande: „Bepaalde zaken moeten nu eenmaal subrosa blijven.” Ze vergat blijkbaar dat ik journalist ben.Bij het huwelijk van prinses Juliana knoopten de vrouwen vanRotterdam een kleed. Ellens moeder is nu erevoorzitster vanhet comité om iets voor Beatrix te doen, „Maar de Rotterdam-se wijven verdommen het om te komen knopen”, zei Ellen.Reid kwam vanavond langs. Hij verbrak zijn relatie met demeneer van MGM in Hollywood. Hij lijkt er plezier in te schep-pen „nee” tegen de man te zeggen wanneer hij met Reid naarbed wil. Eine alte Geschichte aber immer wieder neu. Hij denkt ero-ver in de zomer naar Europa te komen. Zijn haar is bezig don-ker te worden. Ik heb niet in de gaten gehad dat hij geblon-deerd was.Laat nog belde Jan Cremer. Hij vroeg voor het eerst of hij geldkon lenen. Op het moment komt het me niet uit, misschien la-ter. Hij was opnieuw bij Aaron Frosch geweest om documen-ten te tekenen. Hij zei niet welke of wat.De H-bom is langs de kust van Spanje gevonden.In Vietnam is het aantal doden en gewonden sterk opgelopen.Er zijn in één maand tijd 176 soldaten gesneuveld, 1.049 ge-wond geraakt en 17 vermist, een recordaantal. Ik zond L.B.J.op het Witte Huis het volgende telegram via Western Union:

323 John Finney in The New York Times, 31 januari 1966.324 Felix Belair in The New York Times, 31 januari 1966.

271

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 271

Sir, permit me to respectfully suggest as an observerof the political scene in Asia for many years and aworking journalist from that area that the moment hascome for you to publicly declare your willingness tomeet with chairman Mao Tse-tung and president Ho Chi-minh if it were to further the cause of peace – – stop– – in view of possible demarches by the Vatican andsince the pope has already publicly stated if it wereto serve the cause of peace he would go to Peking. Irespectfully submit to you, sir, that no time shouldbe lost in announcing your willingness to meet at thesummit with all leaders of Asia, including Mao and Ho,while mentioning them specifically by name – – stop –– Willem Oltmans, Dutch journalist, Kew Gardens, NewYork.

Voor de tweede maal schrijft senator Robert F. Kennedy medat hij geen tijd kan vrijmaken voor een interview. H.J. van derJagt zegt dat hij door de KLM wordt teruggeroepen van zijn postin New York. „Ik zal je nog wel eens vertellen waarom, nietals persman maar als vriend. Het is een heel vies verhaaltje.” Ikontmoette hem later. Zijn manager had in een brief geschrevendat hij niet voldeed aan de vereisten van een afdelingschef – na-dat hij twaalf jaar prima had gefunctioneerd. Hij krijgt driemaanden salaris uitbetaald en is blijkbaar niet pensioengerech-tigd. Hij wist zelfs niet hoe hij nu de benodigde 2500 dollarvoor het laatste jaar van zijn studerende zoon bij elkaar moestschrapen. Zo zijn KLM-manieren in werkelijkheid.In de Veiligheidsraad behaalde Washington een technische over-winning, want met negen tegen twee en met vier onthoudin-gen werd besloten om de oorlog in Vietnam op de agenda teplaatsen. Nederland stemde natuurlijk met de VS mee. De USSR

en Bulgarije waren tegen; Frankrijk, Mali, Oeganda en Nigeriaonthielden zich van stemming. Ik woonde het gesprek bij vanambassadeur Arthur Goldberg met de pers, waarin Goldbergnatuurlijk over „een overwinning” sprak. Hij stond in voort-durend telefonisch contact met L.B.J. Hij wist zeker dat deVeiligheidsraad een positieve rol zou gaan spelen.Op de Holland Club vertelde John de Rooy dat hij nog maardrie dollar op zak had. Hoe krijgt hij het voor elkaar? TegenMax Tak zei ik: „U hebt me, alhoewel ik voor mijn lidmaat-schap betaalde, gedurende 1965 geen enkele communicatievan de Dutch Correspondent’s Circle gezonden. U kunt door-gaan mij voor een ‘sucker’ te verslijten…”

272

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 272

„Mijnheer Oltmans,” antwoordde Tak, „ik neem uw klacht inhoge mate ernstig op. Ik zal u uw geld restitueren.”Ik antwoordde: „Zelfs dat zal u niet doen, want u hebt geengreintje fatsoen in uw bast.”Met stemverheffing zei hij: „Dat is een belediging!”„Nee, meneer Tak, het is een constatering van een naakt feit.”Ook Sjef van den Bogaert was in de UNO aanwezig. „Wat isNederland weer braaf pro-Amerika geweest”, zei ik.„Het is mijn persoonlijke mening,” aldus Van den Bogaert,„dat de zaak van Vietnam in de Veiligheidsraad als een nacht-kaars uit zal gaan, vooral ook door druk van de niet-gebondenlanden en Afrika.”

3 februari 1966Lezing voor vijfhonderd studenten in het State College inMansfield, Pennsylvania.Johan Fabricius schrijft over De Eeuw van de Puber?: „Wij levenin een tijd dat er met de taboes in onze samenleving grondigwordt afgerekend. Geen weldenkend mens kan daar bezwaartegen hebben zolang het om het opruimen van huichelarij enkinderachtige preutsheid gaat, om het licht en lucht brengen ineen door stilstand bedompt geworden atmosfeer. Helaas lijkthet er veel op dat met al dit opruimingswerk de atmosfeer erbeslist niet frisser op wordt. Bezorgde lieden vragen zich af ofer bij dit geestdriftig schrobben en boenen misschien ook ietswaardevols weggespoeld wordt.” Fabricius noemt de JannenCremers en Wolkers als „de voormannen” van de eeuw van depuber: „Jonge schrijvers, waarbij er velen zijn die ondanks hunmannelijke baarden en hun volwassenheid in jaren nog een on-verwerkt stuk puberteit met zich meedragen en desnoods heili-ge huisjes zouden scheppen alleen ter wille van het plezier erte-gen aan te kunnen schoppen.”Jan Cremer telefoneerde na middernacht en zei dat hij ander-half uur op de radio zou zijn. I couldn’t care less. Ik hoop dat hijer boeken door verkoopt.

5 februari 1966Minister Robert McNamara wil alleen achter gesloten deurenvoor de Senaatscommissie voor Buitenlandse Zaken verschij-nen, zoals senator J. William Fulbright heeft geëist. Als enige issenator Wayne Morse fel uitgevaren tegen de verlakkerij vanhet Amerikaanse volk, dat de soldaten zal moeten leveren omde waanzin van de regeerders uit te voeren.Wat me ook woedend maakt is dat de regering in Washington

273

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 273

miljoenen dollars leent aan de regering van Zuid-Korea, opdatSeoul een tweede divisie kanonnenvlees naar Vietnam kan stu-ren. Hoe durven ze zulke dingen te doen?

6 februari 1966Het begint duidelijk te worden hoe Bungkarno de coup van1965 interpreteert. Op 20 januari 1966 hebben 92 leden van hetDwikora-kabinet verklaard dat de pantjasila (de vijf grondbe-ginselen van de staat, door Bungkarno ontworpen) als staatsfi-losofie gehandhaafd wordt. De zitting vond plaats onder voor-zitterschap van de president, waarbij de namen van de aanwezi-gen – waaronder Nasution en Suharto – een voor een werdenafgeroepen. Ook betuigde iedereen zijn trouw en onderwor-penheid aan de president en opperste bevelhebber van de strijd-krachten. De 30 september-beweging van vorig jaar wordt „Ge-stok” genoemd, terwijl de Suharto-tegencoup wordt omschre-ven met „Gestapu”. De 92 aanwezigen spraken zich uit voorBarisan Sukarno (het Sukarno Front) en zegden bereid te zijnom de revolutie en Bungkarno te verdedigen. Ze zeiden be-reid te zijn de politieke tegenstanders van Bungkarno te helpenverpletteren, zowel in het buitenland als in Indonesië zelf, zo-wel publiekelijk als zich verschuilend achter valse trouw. Menzou deze idealen in loyaliteit nastreven, ongeacht eigenbelangenof belangen van bepaalde groepen. Deze verklaring zond de In-donesische ambassade in Washington me toe. Bungkarno lijktthans weer stevig in het zadel te zitten. Is dit werkelijk zo of zit-ten er nog bataljons judassen in Jakarta, die aap wat heb je mooiejongen zitten te spelen en intussen de kat in het donker knijpen?Vooral generaal Suharto geeft voortdurend verklaringen uit diegericht zijn op het berechten van „de schuldigen” van de G-30-S-affaire. Officieel schaart de meute zich echter vooralsnogachter de president. Ik wil ernaartoe.Het Indonesische leger blijft de G-30-S-affaire in de schoenenvan de PKI schuiven. Men baseert de beschuldiging op getuigen-verklaringen van PKI’ers. Maar net als met Oswald na de moordop J.F.K., is de hele PKI-top geëxecuteerd - op Njoto na, dienog in een militaire gevangenis zit - dus wie is er over om tevertellen wat op 30 september gebeurde? Generaal A.J. Mokog-inta stelde een onderzoek in op Sumatra. Op dat eiland werden1 generaal, 14 hoge officieren, 14 lagere officieren, 64 officie-ren buiten dienst en 27 ambtenaren gearresteerd op beschuldi-ging van betrokkenheid bij de omwenteling van 30 september,welke op 1 oktober 1965 door generaal Suharto met een te-gencoup ongedaan werd gemaakt.

274

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 274

Minister van Defensie generaal Nasution heeft in een verkla-ring, mede ondertekend door de commandanten van de viertakken der gewapende strijdkrachten, op 16 januari 1966 devoortdurende trouw aan president Sukarno bekrachtigd. Op23 januari heeft de president gesproken op een massabijeen-komst in een stadion in Jakarta, ter gelegenheid van de veertig-ste verjaardag van de Nahdlatul Ulama partij. Naar schatting150.000 mensen waren samengestroomd. „De buitenlandsepers”, aldus de president, „voorspelde al dat ik in 1965 zousterven. Maar hier ben ik, gezond en recht van lijf en leden.”Hij beschimpte de stroom van geruchten dat hij van plan was ommet Dewi naar Japan te vluchten, waar ze reeds een huis zou-den hebben gekocht, of dat hij deze dag niet in het stadion zouzijn. Twee dagen later, op 18 januari, bracht generaal Nasutionde stroom van wilde geruchten ter sprake tijdens het wekelijksberaad van het opperbevel van de strijdkrachten. Tien dagenlater, op 28 januari, riep ook generaal Suharto op tot waak-zaamheid jegens onrust veroorzakende geruchten. Hij noem-de als voorbeeld dat die dagen het praatje circuleerde dat desoldaten van het presidentiële Tjakrabirawa-regiment ministerNasution zouden hebben vermoord. Het lijkt of het leger, in-begrepen Nasution en Suharto, nog steeds één lijn trekken metpresident Sukarno, maar is dat een feit?John de Rooy belde opnieuw om een lening te krijgen. Hij lan-ceerde ook een paar grappen over zijn vriend Cremer: „Het iseen schat van een jongen, maar het enige wat hij kan is wijvenneuken...” Hij zegt Jan geld te hebben geleend, maar omge-keerd rept Jan nooit met een woord over John de Rooij. Ikbelde Cremer, die vertelde gisteren veel tijd met Bob Dylan tehebben doorgebracht. Hij noemde ook andere beroemdhedendie hij had ontmoet. Ik weet niet of ik alles moet geloven.Toch heb ik, in tegenstelling tot John de Rooij, een zwak voorCremer, voor zijn gedachten, zijn stem, zijn beschaving. Janwil ik niet loslaten. Ik zal hem binnen mijn mogelijkheden hel-pen. Jan loopt rond met de gedachte een boek te schrijven overde VS, Made in the USA. Prima idee. Dat brengt bovendien fond-sen.

7 februari 1966Lezing voor het Technical Institute in Erie, Pennsylvania, ineen sporthal met slechts honderd studenten. De voordracht wasdus een ramp.President Lyndon Johnson is met zijn naaste medewerkers naarHonolulu gevlogen om te overleggen met de Saigon-mario-

275

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 275

netten, generaal Nguyen Van Thieu en staatshoofd en lucht-maarschalk Nguyen Cao Ky. Men tracht met het reizende cir-cus van L.B.J. het enthousiasme en geloof in de oorlog op tepeppen. Je zult zien dat de Amerikaanse kudde erin trapt. Waarhet werkelijk op neerkomt is dat Washington wil proberen deZuid-Vietnamese „leiders” aan te sporen de guerrillaoorlog teintensiveren. „We are on the winning track in Vietnam”, con-stateert commentator Roscoe Drummond in de Herald Tribune.J.C. Maas van de Amigoe di Curaçao vraagt om me reportages tezenden die de VS, Curaçao, de Antillen en het Caribisch gebiedbetreffen en geen artikelen meer van algemene strekking. Intus-sen blijkt uit de knipsels dat ze alles hebben geplaatst.Milovan Djilas (54) begint aan zijn negende jaar gevangenisstrafvan een veroordeling tot dertien jaar voor onder andere hetschrijven van het boek Conversations with Stalin.

8 februari 1966Het consulaat-generaal heeft John de Rooy financieel niet wil-len bijspringen. Jan Cremer gaf hem opnieuw honderd dollar.Jan is aan een filmscript bezig.Loet Kilian belde van J.F.K. Airport. Ben hem onmiddellijk inzijn eigen auto gaan halen. Tieneke en de baby zijn nog in Hol-land. Hij zag eruit om te zoenen. Een vliegersjack met bont-kraag, Ray-Ban, super. Hij had met mijn vader gesproken, dieerop had aangedrongen dat ik zou doorwerken aan mijn boek.Loets eerste vraag was dan ook hoe het daarmee stond. Mrs.Anne Barrett van Houghton Mifflin had geschreven: „I haveread the chapters you sent with great interest. You are modestabout the quality of your writing but to me it has clarity andfreshness, and the occasional mistake in syntax would be easyenough to fix.” Ze zei dat ook andere redacteuren het voorlo-pige manuscript moesten lezen en dat zij de beslissing over pu-blicatie niet alleen nam. Het klonk bemoedigend.Loet bleef de hele avond kletsen. Ik prepareerde zuurkool metworst. Voor het eerst sinds een jaar was hij weer zoals ik hemaltijd heb gekend. Tieneke is er niet en we zijn meteen close again.

9 februari 1966L.B.J. is terug uit Honolulu en probeert de goegemeente wijste maken dat zijn gesprek met de Vietnamese warlords de VS ende wereld een stap dichter bij de vrede heeft gebracht. Hij zouop Hawai bovendien hebben ontdekt dat generaal WilliamWestmoreland „een staatsman van formaat” is. Het oordeel vanmeneer Johnson is natuurlijk waardeloos.

276

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 276

Een woordvoerder van het Amerikaanse leger deelde in Saigonmee dat de Vietcong en Noord-Vietnam vijf keer zoveel dodenhadden te incasseren dan Zuid-Vietnam en de Amerikanen. Deafgelopen week waren 1.541 Vietcong-soldaten gesneuveld,tegen 294 geallieerden. De luchtaanvallen worden opgevoerd.Vandaag vlogen 437 Amerikaanse toestellen naar Hanoi.Voor het eerst verschijnen in de media verontrustende cijfersover het bloedbad dat het Indonesische leger – onder verant-woordelijkheid van Nasution en Suharto – heeft aangerichtonder de plattelandsbevolking op Java onder het mom van „com-munistenjacht”. De Associated Press zegt dat het slachtofferaan-tal de 200.000 benadert. Maar zoveel linkse doden in Indonesiëbrengt in Nederland niemand op de been. Als de PKI in Jakartaaan de macht was gekomen, zou de Westerse wereld te kleinzijn geweest. Nu gebeuren deze moorden vrijwel geruisloos.Loretta Reidy van R. Keedick Lecture Bureau schrijft dat zedoor de voorzitster van de Woman’s Club in New Rochellewerd opgebeld met de mededeling: „Willem Oltmans was ab-solutely fantastic, the ladies are still talking about him. He wasvery different from most speakers, who are afraid to expressthemselves for one reason or another. He has different viewsfrom most people, he really discussed the fear of the worldwhich most are afraid to talk about. He is a very gifted man.”

10 februari 1966De protesten tegen het geklets van L.B.J. nemen na Honolulutoe. Senator J. William Fulbright noemde de conferentie op Ha-waï „een nieuw obstakel voor de vrede”. Zowel ambassadeurGeorge Kennan als generaal James Gavin heeft in de Senaats-commissie voor Buitenlandse Zaken krachtig gewaarschuwdvoor een verdere escalatie van de oorlog. Hanoi heeft de Ho-nolulu-bijeenkomst afgedaan als een „eentonige farce” die dui-delijk heeft bewezen dat de VS absoluut geen vrede nastreeft inZuidoost-Azië.

12 februari 1966The New York Times heeft midden op de voorpagina een fotovan 15 bij 17,5 centimeter geplaatst van drie gehelmde zwaar-bewapende yanks in een Vietnamese oerwoud. Twee voorop,in looppas en met automatische wapens in de aanslag; de ach-terste militair, die een zware metalen box met munitie zeulde,wordt geraakt en zakt in elkaar. Ik kreeg rillingen. De kudde iszodanig geconditioneerd door in Hollywood vervaardigdeoorlogsfilms dat je moet betwijfelen of men zich realiseert dat

277

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 277

hier een zoon, broer of minnaar van iemand wordt neerge-maaid. Stel je voor dat de jongen op de foto wordt herkend.Verschrikkelijk.Ik heb een tweede krant gekocht en de plaat naar mejuffrouwBüringh Boekhoudt gezonden, uit pure verontwaardiging. Sta-tion WQXR speelt Liebestraum van Liszt. My God, we live in a

madhouse.

Senator Abraham Ribicoff van Connecticut heeft voorgestelddat L.B.J. 10.000 militairen uit Vietnam terugtrekt en de be-trokken wereldleiders naar Genève uitnodigt om vrede in Viet-nam te bereiken. De man heeft natuurlijk gelijk, maar met dehuidige regering valt niets te beginnen.Harisanto heeft eindelijk, in een brief van vier pagina’s, aan zijnvader geschreven dat hij met Marguerita is getrouwd. Ik vraagme af hoe ik dat bericht zou ontvangen wanneer ik de vaderzou zijn, vooral wanneer me altijd een Indonesische vrouwvoor Santo voor ogen zou hebben gestaan.

13 februari 1966Loet at hier. Vis. We praatten uren samen. Hij zat vol met demeest openhartige uitspraken. Hij zei: „Ik wist dat ik twee kan-ten op kon gaan. Ik heb er bepaald geen spijt van.” Het is dui-delijk dat hij de voor hem enige juiste kant koos. Hij was eenkinderbedje aan het schilderen. Hij houdt het voor mogelijkdat Tieneke opnieuw in verwachting is.Dr. Subandrio heeft de Indonesische ambassadeur in Peking,Djawoto, teruggeroepen om geïnformeerd te worden over deonvriendelijke houding van China jegens Indonesië, volgendop de G-30-S-affaire. De idioten in Washington denken dat ditde eerste stap is op weg naar een breuk in diplomatieke betrek-kingen. Hoe had men dan gedacht dat Peking zou reageren opde moord op enkele honderdduizenden communisten en pro-Sukarnisten? Op Njoto na moordde het leger de hele PKI-toprücksichtslos uit. Wat kan Djawoto zeggen?Het kantoor van Weissberger & Frosch zendt me een kopie vanhet door hen opgestelde contract voor Jan Cremer met De Be-zige Bij, en vraagt me dit voor hen in het Nederlands te verta-len. Vijf pagina’s in achttien paragrafen.

15 februari 1966Houghton Mifflin in Boston heeft besloten om mijn boek overIndonesië en Sukarno toch niet uit te geven.Mijn vader schrijft dat hij bereid is om in Delft na te gaan ofSanto zijn architectuurstudie daar kan afronden. Hij schreef:

278

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 278

„Ik werd in 1914 als student ingeschreven toen ik kersvers uitSemarang kwam. De kerels die mij moesten ontgroenen dach-ten dat ik het nooit zou halen omdat wij ‘onder de klapperbo-men’ wel niet veel zouden hebben geleerd. Ik heb er enkelentegen de grond geslagen en toen kregen ze voldoende respecten mocht ik in Laga gaan roeien. Daarom dwaal ik nog weleens graag door Delft om oude herinneringen op te halen.”Ook een lieve kaart van mijn moeder om te bedanken dat ikhad opgebeld.

279

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 279

Ik had mijn ouders opgebeld over Santo’s studeerprobleem.Mijn moeder schreef: „Lieve Wimmes, In gedachten zie ik jesoms nog in dit stadium aan de lijn…” Ik was weliswaar veertigjaar, maar door deze kaart geroerd.In de middag wilde ik naar de stoombaden aan de 28th Streetgaan. Ik kwam uit de metro bij 34th Street en liep in Newsweek

te bladeren toen ik een jongen zag in een grijze broek, donker-rode coltrui en marinejekker met epauletten. Hij had mooidonker haar, een mieters smoel en donkere bruine ogen. Hijheette Richard Thieuliette (21) was zojuist voor het eerst inNew York aangekomen na zijn militaire dienst op Nieuw-Ca-ledonië te hebben volbracht. Zijn vader sneuvelde in Vietnamtoen hij een jaar oud was. Hij was in het leger de fotograaf vaneen generaal geweest, en had een luitenant als vriendje. Hij hadeen kamer genomen in de YMCA. We haalden zijn spullen op.Hij is bij me in Kew Gardens komen wonen. Ik stelde hem aanLoet voor, maar die reageerde vreemd. Reid kwam langs. Ter-wijl ik met hem in de keuken zat te praten ging Richard naarbed. Later kroop ik bij hem. Ik kan me niet herinneren eerderdermate harmonieus seks te hebben gehad. In de vroege och-tend liet ik hem tegen al mijn principes in penetreren, maar hetdeed toch te veel pijn. Ik moest het afbreken.

16 februari 1966Nam Richard mee naar de UNO. We lunchten met Mora Hens-kens. We wandelden in Manhattan en bij de Librairie Françaisekocht hij Un Amour de Swann van Proust. Hij wilde dat ik La

Chute van Camus las. Uit een boek van Jacques Prévert sloeghij pagina 163 op en begon het gedicht „Les enfants qui s’ai-ment” te lezen. Zijn Franse uitspraak was subliem.Loet gedroeg zich opnieuw vreemd vanavond. Hij wilde nietkomen eten. Hij kwam geen koffie halen. Toen ik vroeg waar-om, zei hij: „Is er een reden voor nodig?” Hij had nog dingente doen. Wat dan? Ja, eigenlijk niets. Het ergerde me. Hij leekjaloers op Richard. Over mijn Franse vriend schrijven kan iknog niet. Hij gaf me een zakdoek met „Pour les gémeaux”erop gedrukt. Hij had ontdekt dat we beiden Tweelingen zijn.Radio Jakarta maakte bekend dat de communist Njoto tijdensverhoren door militairen zou hebben bekend dat de PKI op 30september 1965 een staatsgreep pleegde „teneinde een groepvan generaals te dwarsbomen, omdat zij Sukarno wilden afzet-ten”. Het klinkt plausibel, maar moet dit nu het „bewijs” zijnvoor wat er werkelijk gebeurde?

280

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 280

17 februari 1966Sprak met Bob Keedick over het feit dat ik nog altijd niet ge-noeg lezingen heb. Uit Bridgewater was een nare brief gekomenwaarin stond dat ik ergens op ordinaire wijze L.B.J. en Wilhel-mina had bekritiseerd. De brief was ondertekend door de mandie zijn verontschuldigingen had gemaakt niet bij de lezingaanwezig te kunnen zijn.Richard en ik beleefden opnieuw een heerlijke dag. Toch voelik problemen naderen. I am in love with the guy. De afgelopennacht omhelsde hij me hartstochtelijk, maar daar bleef het bij.Richard is een prijspaard, maar misschien te hoog gegrepen? Ikwil niet opnieuw gekwetst worden. Ik moet een methode ziente vinden er een eind aan te maken. Reid kwam naar de flat.Hij wil naar Parijs. Iets ging verkeerd, want Richard werd ergstil.

18 februari 1966Toen we gisteren in bed lagen vertelde Richard dat hij ver-moedde een druiper te hebben. Hij had seks gehad met eenvriendje vlak voor hij uit Parijs vertrok. Vandaar zijn terughou-dendheid vandaag. Ik heb dokter Frederick Stern gebeld.Ik fluisterde in bed: „You are my dream.”„Je ne veux pas être ton rêve”, antwoordde hij.Maar het is voor mij een soort droom hem hier te hebben. Loetkwam langs. Alles is oké. Hij maakt zijn flat gereed voor de te-rugkeer van vrouw en kind.Life publiceert weer eens twaalf fotopagina’s over de oorlog.Verschrikkelijk. Nog meer afschuwelijkheid in een reportagevan de Times.Vanavond zijn we naar Jan Cremer gegaan. Hij gaf een film-script mee om te lezen. Daarna zagen we de film Zorba the

Greek.

19 februari 1966Ik heb de grens van mijn geduld bereikt. Waarom zou ik meblijven uitsloven voor iemand die absoluut niet meer reageert?Om de hele nacht weggeduwd te worden voelt als zwemmenop het droge. Waarom zou ik wakker liggen van de gedachtedat hij alleen in Manhattan zou zwerven, zonder geld en zon-der dak boven zijn hoofd? Ik zal Richard los moeten laten.Minister Dean Rusk van Buitenlandse Zaken heeft tijdens eenhoorzitting van de Senaatscommissie van Buitenlandse Zakenhet beleid van de regering verdedigd. Senator J. William Ful-bright stelde scherpe vragen. De media staan er bol van. Intus-

281

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 281

sen gaan de onzinnige gevechten in Vietnam natuurlijk onge-stoord verder.Het Japanse blad Asahi Shimbun is in het bezit gekomen van de„biecht” die D.N. Aidit voor zijn executie tegenover een teamvan het Indonesische leger zou hebben afgelegd. Volgens hetblad zou Aidit hebben gezegd dat hij en de PKI verantwoorde-lijk zijn voor de G-30-S-affaire. Men was van plan geweest decoup in 1970 uit te voeren, maar als gevolg van lekken naar hetleger werd het plan vervroegd. In juni 1965 vonden reeds voor-bereidende gesprekken plaats met Kolonel Untung en anderen.Omdat informatie was verkregen dat het leger plannen had omde PKI aan banden te leggen, werd op 25 augustus besloten omop 30 september een staatsgreep uit te voeren. „We hebbendruk op president Sukarno uitgeoefend om een wet te onder-tekenen waarbij onze Revolutionaire Raad bekrachtigd zouworden”, zou Aidit hebben gezegd. „Sukarno weigerde dit.”Was de PKI-coup geslaagd, dan zou president Sukarno zijn ge-handhaafd. Slechts geleidelijk aan zouden via kritiek op zijnbeleid verbeteringen zijn doorgevoerd. De publicatie is een in-terpretatie die het leger prima past, omdat de Indonesische ge-neraals zich daarmee kunnen vrijpleiten van het bloedbad en dehonderdduizenden doden onder het volk.Senator Robert Kennedy heeft een verklaring uitgegeven datde Vietcong een rol zal moeten spelen bij het zoeken naar eenuitweg voor de oorlog en ook deel zou moeten nemen aan eentoekomstig bewind in Saigon. President Sukarno heeft tijdenseen massabijeenkomst in Jakarta gezegd dat de Amerikanen inZuidoost-Azië moeten opdonderen en het vinden van een op-lossing voor de problemen van Vietnam aan de Vietnamezenmoeten overlaten. Hij heeft gewoon gelijk.

20 februari 1966National Airlines, J.F.K.-Boston

Liefde heeft het effect van een emotionele door elkaar ramme-larij. Liefde beangstigt me. Waarom weet ik eigenlijk niet. Ri-chard is een fantastische jongen van wie ik zou kunnen hou-den. Maar hoe lang zou het duren? Ik denk dat wanneer ik eenlover zou hebben, ik niet zou willen dat hij liefde – zelfs geenkus – zou delen met een ander. Gisteravond gingen we we sa-men naar Bhaskar en zijn vriend Mark de la Roche, een blondeonderwijzer met blauwe ogen, uit Wisconsin. Mark meendedat wanneer twee jongens van elkaar hielden, echt hielden,seks met derden een te verwaarlozen activiteit was. Bhaskar zei:„Wat heeft het te betekenen wanneer je voor één keer met een

282

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 282

andere jongen rommelt, buiten je relatie met je lover?” Mis-schien is dat wel zo. Vanmiddag liepen Richard en ik tegenSjoerd Rodermond van De Telegraaf aan. Een tijdje terug heeftRichard een affaire van een paar maanden met hem gehad.Rodermond, ongeschoren, was samen met een jonge journalistvan de Village Voice. Ik was jaloers, ik weet het. Later zei Ri-chard dat hij toen pas zeventien jaar was en Rodermond zowelgelukkig als ongelukkig had gemaakt.Dit waren vier emotionele dagen. Wat zou ik op momenten alsdeze moeten beginnen zonder dagboek?Richard vertelde dat hij op Nieuw-Caledonië een halfjaar eenliefdesrelatie had gehad met een luitenant van 27. Hun liefdewas compleet. Ze lunchten iedere dag samen op het strand. Zeleefden in een paradijs. De luitenant werd gedemobiliseerd.Richard bleef alleen achter en leefde toe naar de dag dat hijnaar zijn vriend in Parijs zou terugkeren. Hij hield zich vast aandat vooruitzicht. Toen hij ten slotte in Frankrijk terugkeerdeen zijn vriend weer ontmoette, bleek de romance voorbij tezijn. Vandaar dat hij besloot een vliegtuig naar New York tenemen. Nu zit hij bij mij en heeft natuurlijk geen zin om me-teen in een nieuwe affaire terecht te komen.We waren gisteren samen bij dr. Frederick Stern, want we had-den uiteraard allebei een druiper.Gaf om 19.00 uur een lezing in The House in the Pines Schoolin Norton, Massachusetts. Zat aan het diner naast de rectrice,Miss Elisabeth JohnDroe. Er waren enkele uitzonderlijk aan-trekkelijke meisjes in het gehoor. Ik werd door Frederick enWies Wallace325 afgehaald. We vertrokken meteen naar Otis AirForce Base. De kinderen maakten het uitstekend. Fred is numajoor bij de luchtmacht, maar hij wil over vijf jaar uit dienstgaan. Dan heeft hij er twintig jaar op zitten. Ze brengen memorgen naar Hyannis Airport.

21 februari 1966Robert Kennedy wordt door voormalige naaste medewerkersvan J.F.K. scherp bekritiseerd vanwege zijn voorstel om hetVietnamese National Liberation Front een plaats aan de onder-handelingstafel te geven. McGeorge Bundy en George Ballhebben hun verbazing en afkeuring uitgesproken. Senator J.William Fulbright steunt juist de suggestie van R.F.K.Kwam vandaag tegen het middaguur thuis. Richard sliep alseen blok. Hij wilde me geen zoen geven en zei naar een zeke-

325 Ik leerde Fred Wallace kennen in 1955, toen hij op Soesterberg diende. Zie Memoi-res 1953-1957.

283

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 283

re Pat Kelly te moeten telefoneren. Het doet me allemaal den-ken aan de schermutselingen met Bertie Hilverdink in de jarenvijftig. Dit moet stoppen, maar hoe? Toen hij later uit de dou-che kwam liep hij naar mijn schrijftafel en omhelsde me.Bungkarno heeft generaal A.H. Nasution (47) afgezet als mi-nister van Defensie en vervangen door generaal Sarhini, die ikme uitstekend herinner. Ook vice-admiraal Martadinata is ver-vangen, door admiraal Muljani. Suharto is blijven zitten. Bete-kent dit dat hij achter Bungkarno blijft staan? De presidentheeft gezegd: „Contrarevolutionaire krachten zowel binnen alsbuiten ons land zijn bezig met pogingen ons naar rechts te druk-ken. Deze krachten verspreiden de meest kwaadaardige ge-ruchten en zijn bezig met een campagne van psychologischeoorlogvoering tegen Indonesië en het Indonesische volk.” Pre-sident Sukarno benoemde tegelijkertijd Omar Dhani, de voor-malige commandant van de luchtmacht, tot minister voor deLuchtvaartopleiding. Tom Lambert van de Tribune meldt uitWashington dat de regering aldaar „voor een raadsel staat” watbetreft deze benoemingen en de handelwijze van Sukarno.326

De CIA en de Washington-maffia hadden hier niet meer op ge-rekend.

22 februari 1966Richard vertrok gisteren naar Pat Kelly, die hij had ontmoettoen ik in Massachusetts was. „We made love in front of thefire place in his beautiful apartment.” Waarschijnlijk heeft hijdan Kelly ook aan een druiper geholpen, want hij zit zelf nogmidden in zijn antibioticakuur. Ik heb hem nu dan ook gezegddat hij moet vertrekken. Ik ben lang genoeg alleen geweest omnog even zo door te gaan. Bovendien kan ik dan meer tot rustkomen en werken. Ik moet deze knoop doorhakken, want hoelanger ik ermee wacht, hoe hopelozer de situatie zal worden.Bracht hem naar de metro.Ging naar bed met concert no. 1 van Brahms, gespeeld doorJulius Katchen met Pierre Monteux. Ik werd er dermate emo-tioneel van dat ik in de war raakte. Deed geen oog dicht, ookomdat ik op Richard lag te wachten. Er lag een soort notitie-boekje in zijn la. Er zat een foto in van hem als kind. Die wildeik nog eens bekijken. Ik vond aantekeningen als „Arnould for-ever”. Arnould was de luitenant van 27. Wat had ik moetendoen toen ik hem ontmoette? Had ik moeten vragen of hij inde markt was voor een love affair en anders moeten doorlopen?

326 Voorpagina New York Herald Tribune, 22 februari 1966. Op 21 februari hoorde ik ditbericht via de radio.

284

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 284

Je weet niet van tevoren dat je verliefd wordt. Wist je dat, danzou je je kaarten heel wat voorzichtiger spelen. Welke moet devolgende move zijn? Ik ben als gevolg van deze bevlieging ge-desorganiseerd. Gebeuren deze dingen omdat je er rijp voorbent? Ik begin met het slot op de voordeur te veranderen. Ikmoet naar Maine voor een lezing, dan komt hij maar voor eendichte deur.

Boston – Portland, Maine

Brandde een kaars in de kapel van het vliegveld.Richard: je t’aime.Lezing voor het Westbrook Junior College, weer een meisjes-school. Ze hielpen me eigenlijk de dag door te komen, want ikvoelde me triest. De rector, Edward Blewett, haalde me vanhet vliegveld. We zaten in zijn villa te praten, maar mijn ge-dachten waren elders. De lezing verliep normaal. Achteraf veelvragen.Tegen middernacht was ik in Kew Gardens terug. Het briefjeop de deur was weg. Opnieuw lag ik onrustig te wachten ofRichard misschien alsnog thuis zou komen.

23 februari 1966De Rotary Club uit Toledo schreef Robert Keedick dat mijnlezing buitengewoon controversial was geweest en dat ze mevoorlopig zeker niet zouden terugvragen. De voorzitster vande Detroit Town Hall schrijft dat mijn voordracht inspirerenden informatief was, juist vanwege „the honest appraisal”. You

can’t please them all.Probeerde – close to tears – te werken. Ik hoorde absoluut nietsvan Richard. De hoofdredacteur van Life, Hedley Donovan,weidt in een hoofdartikel van vijf pagina’s uit over het onder-werp Vietnam: „The War is worth winning. We are not ‘bog-ged down’ in Asia. We are deeply, inescapably involved withAsia and have been for decades. The involvement has its perils:it also holds high promise. The war in Vietnam is not primarilya war about Vietnam, nor even entirely a war about China. It isa war about the future of Asia”, en meer van dergelijke on-zin.327 Amerikanen zijn in oorlog met de nonsens in hun eigenhoofd, en daardoor onstaat moord en doodslag in Zuidoost-Azië.Telefoneerde mevrouw Marguerite Oswald in Fort Worth,Texas. Informeerde Sjef van den Bogaert dat Westbrook Junior

327 Hedley Donovan in Life, 25 februari 1966.

285

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 285

College in Portland, Maine, een studiebeurs beschikbaar wildestellen voor een Hollands meisje. Arnold Vas Dias (75) is inFlorida overleden.Mijn vriend Jonathan Raymond schreef vanuit Boulder: „Every-thing goes well for me, with the small exception that I someti-mes find myself on the path to insanity. Reason, that muchneglected god, who is hidden in an obscure corpse, forsakes mealso. Don’t worry, I am alright, but I am generally depressed atnot being able to travel abroad this summer. My studies do en-gross me, but nevertheless it is quite a disappointment. Some-how, Willem, nothing changes – either my expectations aretoo high, a function, doubtless of that illustrious hope, or not-hing does change. In either case, I am a missile that didn’t hitthe moon. That is an unfortunate metaphore, but I’ll let it standfor lack of something better. Sometimes I think the answer tostagnation is very simple insofar one must merely rouse oneselffrom the torpor and do something that is, to turn outward in-stead of inward. There is something terribly arrogant in com-plete self-absorbtion: moreover it is foolish. I guess I come tothese realizations later than I should.” Ik antwoordde hem me-teen. I love that guy.

De Telegraaf berichtte dat Ik Jan Cremer in de VS „een flop” wasgeworden en er slechts 20.000 exemplaren waren verkocht. Bijzijn eigen uitgever, Shorecrest, had men gezegd dat Jan „didn’tmeasure up to his book”. Men was teleurgesteld dat er geen filmvan werd gemaakt. „Amerika ziet Jan maar liever gaan”, aldusde notoire sensatiekrant.328 Rot voor hem. Shorecrest denkt erblijkbaar niet over een tweede boek van hem uit te geven.Tussen L.B.J. en Robert Kennedy schijnt een modus vivendite zijn gevonden. Beiden zijn nu van mening dat de Vietcongaan een vredesconferentie zou moeten deelnemen.329

Precies als Bungkarno zegt nu ook Abdel Gamal Nasser dat deVS en Engeland zijn rechtse vijanden in het nabije Oosten metman en macht steunen. Nasser bekritiseerde Iran en Tunesië,maar hij bewaarde zijn scherpste kritiek voor koning Faisal vanSaoedi-Arabië.330 De hele groep van niet-gebonden leiders –Sukarno, Nasser, Tito, Nkrumah, Gandhi en vanzelfsprekendCastro – ligt permanent onder vuur en heeft te lijden van on-dermijnende activiteiten van de neo-imperialisten. Duidelijk.

328 De Telegraaf, 19 januari 1966.329 E.W. Kernworthy in The New York Times, 22 februari 1966.330 Hedrick Smith in The New York Times, 22 februari 1966.

286

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 286

24 februari 1966Tijdens een diner in het Waldorf-Astoria Hotel heeft presidentJohnson met klem ontkend dat hij gevangenzat in een „blindescalation of force” in Vietnam of dat er een nog grotere oor-log te verwachten was, misschien zelfs met China.331 Tegelij-kertijd diende minister Robert McNamara bij het Congres eenrapport in van 220 pagina’s, waarin hij het oproepen van reser-visten voor de oorlog in Vietnam in het vooruitzicht stelt.In Accra, Ghana heeft een militaire junta van zeven man ondervoorzitterschap van generaal J.A. Ankrah de macht overgeno-men. President Kwame Nkrumah bevond zich onderweg van-uit Rangoon naar Peking en Hanoi, waar hij een vredesmissiewilde ondernemen. Een paar dagen geleden greep MiltonObote naar de macht in Oeganda. Stabiliteit in Afrika zal nogwel lang op zich laten wachten.In Jakarta is verwarring ontstaan over president Sukarno’s wij-zigingen in het Dwikora-kabinet. Bungkarno heeft als per-soonlijke adviseurs benoemd: de generaals Sumar, SukarnoDjojonegoro, luitenant-kolonel Sjafei, en de heren Notohami-prodjo, Munadjad en Adam Malik. Subandrio, Leimena, Salehen Chalid blijven vice-premier. Generaal Nasution is verdwe-nen en is opgevolgd door generaal Sarbini, met als tweede mangeneraal Mursid. Suharto blijft legercommandant. Uit protesttegen het afzetten van Nasution hebben studenten met auto’sde wegen geblokkeerd. De nieuwe ministers moesten met he-likopters naar het paleis worden gebracht voor de installatie-plechtigheid. Militairen schoten in de lucht.Sukarno: „I warn you it is wrong to think that I can be pres-sured.” Hij noemde de KAMI-studentenprotesten waanzin, ietswaar hij gelijk in had. De studenten werden voor het karretjevan ongehoorzame generaals gespannen. „I know my job,” al-dus de president, „I know what to do. Don’t think that I willfall to any pressure from whatever group. I am Sukarno, presi-dent and great leader of the revolution. I will not retreat onestep or even one millimeter.” De president vroeg iedere minis-ter te antwoorden op de vraag of hij communist was. Allenantwoordden: „Nee.”Richard kwam thuis. Hij was drie dagen bij Pat Kelly geble-ven. Hij stond bij mijn bureaustoel, nam mijn hoofd in zijnhanden en zei: „Ne dit rien: je t’aime beaucoup.” We lagen la-ter in bed heel lang te praten. Hij zegt het niet te kunnen hel-pen wanneer jongens verliefd op hem worden. „Ik heb eigen-

331 John Pomfret in The New York Times, 24 februari 1966.

287

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 287

lijk nog nooit echt van iemand gehouden. Op een dag trouwik, want tenslotte is het uiteindelijke doel van het huwelijk omeen kind te krijgen.” Er kwamen een paar telefoongesprekkenbinnen, wat me het gevoel gaf steeds meer buiten zijn NewYorkse leventje te staan. In de avond ging hij uit en bleef op-nieuw weg. Deed geen oog dicht, want ik bleef hopen dat hijthuis zou komen.

26 februari 1966Generaal William Westmoreland heeft in Saigon plannen op-gesteld waarbij hij ervan uitgaat dat de oorlog tussen de drie enzeven jaar gaat duren. Amerikaanse troepen zullen – althans, zobesloot men in Washington – vrijelijk de grenzen van Laos enCambodja kunnen overschrijden wanneer dat voor de oorlog-voering noodzakelijk wordt geacht. Om de Ho Chi Minh-route af te snijden kunnen zelfs permanent Amerikaanse solda-ten in Laos worden gestationeerd.In Jakarta heeft president Sukarno opdracht gegeven om deKAMI-studentenorganisatie te ontbinden. Er is een avondklokingesteld. Niet meer dan vijf studenten mogen zich tegelijk inhet openbaar vertonen. Gisteren werden drie studenten tijdensongeregeldheden bij het Merdeka-paleis gedood. De begrafe-nis bracht 10.000 jongeren op de been. Zij noemden het nieu-we Dwikora-kabinet „communistisch” en schreeuwden datgeneraal Nasution niet had mogen worden afgezet.Alex Quaison-Sackey, de Ghanese minister van BuitenlandseZaken, heeft in Peking namens president Kwame Nkrumahverklaard dat hij de grondwettelijke president was. Als opper-bevelhebber gaf hij de militairen de opdracht in de kazernes te-rug te keren. Hij zou zo snel mogelijk naar West-Afrika terug-keren.Richard kwam vanmiddag een paar uur naar huis, was vol ver-halen over wat hij had gedaan en wie hij had ontmoet, ver-kleedde zich en vertrok weer. Hij zei dat hij thuis zou komenmaar bleef weg. Deed geen oog dicht omdat ik telkens wakkerschrok, denkende dat hij er was. Midden in de nacht heb ikzijn rommeltje ingepakt. Hij kan, wanneer hij weer komt, me-teen vertrekken.

27 februari 1966Heb de spullen van Richard weer terug in de kast gehangen.Ben uitgeput. De hemel mag weten in wiens armen hij heeftgeslapen. Het is al te eenvoudig hem uit de deur te zetten. I amin love. Very much so. Now, it remains a matter of mind and mind-

288

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 288

control to master the situation. How to become indifferent about Ri-

chard, in mind, in reality, in behaviour? I have got to succeed in playing

games.

Mijn goede vriend Alex Quaison-Sackey is op weg naar AddisAbeba. Hij is veilig, maar lijkt nu in hetzelfde schuitje terecht-gekomen als mijn andere vriend, ambassadeur Thomas Kanza.De Christian Science Monitor is van mening dat de PKI een come-back maakt, dankzij president Sukarno. Het blad spreekt vanBungkarno’s „audacity and ingenuity”, die zijn „dictatuur” al-tijd hebben gekenmerkt. Hij wordt afgeschilderd als het breinachter de coup van 1965. De Monitor citeert Bungkarno als ge-zegd hebbende dat het leger 87.000 communisten had ver-moord, en voegt eraan toe dat welingelichte kringen in Was-hington dit cijfer als „buitenissig” beschouwen.332 Wat de Moni-

tor president Sukarno het meest kwalijk schijnt te nemen is dathij nog altijd weigert de PKI te veroordelen.333 Hem kennende kunje er zeker van zijn dat hij daar gegronde redenen voor heeft.Richards verdwijntruc houdt me zeer bezig. Toch was ik van-daag in staat om achttien pagina’s te schrijven. Hij laat helemaalniets van zich horen. Ik begrijp eigenlijk niet hoe hij me nogonder ogen durft te komen.„Plustôt se taire que se plaindre”, zegt Gide.

28 februari 1966Vannacht had ik een nachtmerrie. Sukarno voorspelde me datik aan syfilis zou sterven. Krankzinnig.Om 03.45 uur hoorde ik de sleutel in het slot. Richard. Hijging eerst naar de koelkast, at kaas, en kwam toen gekleed opbed naast me liggen. „I was raped”, zei hij. Een kennis had hemmeegenomen naar een villa ergens aan het strand, waar welhonderd kerels met elkaar aan het vozen waren. Hij werd doortwee jongens gegrepen, maar hij wist zich los te maken en slootzichzelf in een kamer op. Hij heeft natuurlijk wilde seks gehad.Toen hij mij zijn avontuur vertelde, kromp ik ineen van jaloe-zie, woede en frustratie. Hij zei dat wanneer hij eerder op departy zou zijn gekomen, hij ook zat geweest zou zijn, en danhad hij waarschijnlijk meegedaan. Ik wilde met hem praten,maar was te upset. „Pourquoi tu reviens ici, Richard?” vroeg ik.Ik kreeg geen antwoord meer. Hij was in slaap gevallen enknarste met zijn tanden, zoals ik van hem gewend was. Ik deedgeen oog meer dicht.

332 Veel later zou bekend worden dat het leger 500.000 tot een miljoen mensen hadvermoord.

333 Arnold Beichman in de Christian Science Monitor, 27 februari 1966.

289

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 289

Vice-president Hubert Humphrey en senator Robert Kennedyzijn publiekelijk gebotst over de vraag of de Vietcong wel ofniet het recht heeft om aan vredesgesprekken deel te nemen.334

R.F.K. heeft natuurlijk gelijk.

13.50 uur. Richard slaapt nog steeds. Wanneer ik naar hem kijkbetrap ik me op zorg en affectie voor hem. Ik ben dankbaar dathij me over zijn ervaringen vertelde, hoe pijnlijk ik het verhaalook vond.

1 maart 1966We zagen een film en dineerden in Joey’s. Bij de executie vaneen deserteur – in de film – liepen tranen over zijn gezicht.Onder het eten kwam de stemming van de eerste dagen terug.Hij begon te praten. Opvallend was zijn diepe affectie voor zijnmoeder. Hij vertelde haar en zijn stiefvader dat hij gay was,want hij haatte het om er kiekeboe over te spelen. Zijn ouderswonen in Saint Dizier, bij Nancy. Hij begon met een chemie-studie, maar nam deel aan een concours voor film operators,haalde de eerste prijs en vertrok voor een opleiding naar Parijs.Daar had hij veel vriendjes, „soms tien tegelijk, en degeen diein de ochtend het eerst opbelde, had me”. Vervolgens werd hijopgeroepen voor militaire dienst en vertrok naar Verdun. Hijbewoog hemel en aarde om naar Nieuw-Caledonië te wordenuitgezonden, waar hij Arnould ontmoette, de luitenant metwie hij een romantisch affaire beleefde.Na koffie en ijs in de 3rd El gingen we terug naar Kew Gar-dens. Hij had me over zijn avonturen in Manhattan verteldomdat hij niet wilde dat ik verliefd op hem zou worden en eenliefdesrelatie nastreefde. We zouden vrienden zijn.335

Hij wilde nu dus ook alleen slapen, in het andere bed, net alsLoet Kilian vroeger. Om 03.30 uur hoorde ik hem opstaan. Hijschreef brieven aan zijn moeder en Arnould. Een vriendinkwam hem halen. Ik blijf nerveus als hij weg is.Generaal Lewis Walt van de US Marine Corps heeft in Was-hington verklaard dat hij L.B.J. zal vragen om meer troepenvoor de strijd in Vietnam. Ik begrijp niet waar ze de moed van-daan halen. Het is volkomen gewetenloos.De Ohio Rotarians hadden dan wel aan R. Keedick geschre-ven dat ik „too controversial” was geweest, maar nu ontvangik een brief van R. Franklin, directeur van de Toledo Public

334 Hedrick Smith in The New York Times, 28 februari 1966.335 Dat zijn we, in 1990, nog steeds. Richard studeerde Hindi aan de Sorbonne en woont

met een vriend in Parijs.

290

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 290

Library: „Your talk was one of the best I have ever heard ineightteen years of Rotary. You had an enormous impact onnormally cynical Rotarians. Many had come prepared todoze!” Zijn zoon studeerde aan Columbia University. Hijvroeg me contact met hem op te nemen.Sjoerd Rodermond en Jacob Cohen kwamen eten. Alex vanMaarseveen maakte een rijsttafel. Richard kwam eveneens thuis.We waren de avond samen. Ik probeerde te voorkomen datRodermond hem mee terug naar de stad lokte. Al ging Ri-chard later een wandeling maken, hij kwam terug.

2 maart 1966President Sukarno heeft in een speech voor studenten en mid-delbare scholieren onderstreept dat niemand hoeft te proberende linkse koers van Indonesië naar rechts te buigen, want daardoet hij niet aan mee. Generaal Nasution heeft via de radio op-nieuw gepleit voor eenheid in het leger, en gezegd dat de ge-wapende macht achter de president behoorde te staan. Welwaarschuwde Nasution dat bepaalde groepen een politiekeguerrilla voerden om de daden van de PKI te rechtvaardigen enom te voorkomen dat het leger de communisten zou uitscha-kelen. Uitmoorden, zal hij bedoeld hebben!De Times voegt aan het bericht toe dat president Sukarno, „al-thans voorlopig”, de touwtjes weer behoorlijk in handenschijnt te hebben.Vanavond aten we hier samen met Loet en Tieneke Kilian,Chris Mena, Reid, Vadim Dubovnik, Mora Henskens, en laterkwam ook Jan Cremer nog. Jan vertrekt naar Hollywood ineen poging zijn boek verfilmd te krijgen.

3 maart 1966Minister Robert McNamara vraagt weer eens 30.000 soldatenmeer voor Vietnam. Dan zouden er 235.000 militairen inZuidoost-Azië zitten, de 50.000 man op de Zevende Vlootvoor de kust niet meegerekend. De verlieslijsten groeien. Vori-ge week werden 109 Amerikaanse soldaten gedood en 747 ge-wond.336 In het Congres stemden 93 tegen 2 senatoren voor hetvoorstel om de oorlogsuitgaven met 4,8 miljard te verhogen.Het Huis van Afgevaardigden stemde ook voor, met 392 tegen4. Ze lijken collectief gek geworden.In Ghana worden Russische en Chinese „adviseurs” uit het landgezet. Washington stelt de val van Kwame Nkrumah voor als

336 Charles Mohr in The New York Times, 2 maart 1966.

291

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 291

„een overwinning van de antirode krachten in Ghana”.337 Was-hington zoekt overal in progressieve derdewereldlanden mili-tairen die bereid zijn het met de Amerikanen op een akkoord-je te gooien. Nkrumah is nu in Guinea. President SekouéTouré blijft Nkrumah als staatshoofd van Ghana erkennen. Hijstelt alles in het werk om bij andere Afrikaanse landen steunvoor zijn positie te krijgen.President Sukarno heeft het Kogam (Komando Ganjang Ma-laysia) geïnstalleerd, waarvan hij zelf de opperbevelhebber is.Generaal Suharto werd benoemd als chef-staf, met als tweedeman naast zich vice-luchtmaarschalk Sri Muljono Herlambang.Intussen is kolonel Untung voorgeleid. Het militaire tribunaalstaat onder leiding van luitenant-kolonel Sudjono. De militaireaanklager is luitenant-kolonel Iskandar. Untung wordt bijge-staan door de advocaat Gumulja Wreksoatmodjo.

4 maart 1966De Amerikaanse marine en luchtmacht hebben felle aanvallenuitgevoerd op de spoorverbindingen tussen Hanoi en Peking.Er is dicht bij de grens met China gebombardeerd.338 L.B.J.heeft bij de vijfde verjaardag van het door J.F.K. opgerichtePeace Corps gezegd dat Hanoi moet onderhandelen, dan zoude VS een gigantisch wederopbouwprogramma voor zowelNoord- als Zuid-Vietnam opzetten. Lyndon Johnson en zijntrawanten begrijpen gewoon niet waarom het gaat in Vietnam.Net zomin als ze het nationalisme van Sukarno, Nasser ofNkrumah begrijpen. Daarentegen heeft senator Fulbright op 1maart in de Senaat een rede gehouden die het neutraliseren vanZuidoost-Azië bepleitte, te organiseren in samenspraak metPeking. Die man is een ziener, maar er is er in Washingtonmaar één van.Sjef van den Bogaert heeft Westbrook Junior College geschre-ven dat hij van mij had gehoord dat er een studiebeurs beschik-baar was. Ze happen altijd wanneer er wat te halen valt. Danmag blijkbaar voor één keer mijn naam worden genoemd.339

Gisteravond wist ik Richard over te halen mee te gaan dinerenbij Lilly Marescot. We brachten Tania Shahin van Elisabeth Ar-den later naar huis. De in Rusland geboren modelleninkoop-ster zei: „Mes enfants, you come in for a drink.” Richarddronk te veel scotch. We lagen pas om 07.00 in ons bed inKew Gardens. Richard zei: „Embrasse moi.” Het duurde uren

337 Lloyd Garrison in The New York Times, 1 maart 1966.338 The Journal American, 4 maart 1966.339 Brief d.d. 1 maart 1966, no. 391 SdV/HvO.

292

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 292

voor we, uitgeput, in slaap vielen. Ik kan niet tegen een derge-lijk regime.

5 maart 1966Santo’s vrouw vertelde me laatst een curieus verhaal. In de tijddat ik bevriend was met Santo en zij van mening was dat ikkrachtige invloed op hem uitoefende om niet met haar te trou-wen, was zij in haar wanhoop naar mijn voormalige Indonesi-sche vriendin Emily Machbul gegaan. Samen hadden de damesop wraak gezonnen. Besloten werd dat Emily haar toenmaligevriend dr. Subandrio – tevens hoofd van de Indonesische in-lichtingendienst – zou vragen om het onmogelijk te maken datik ooit nog Indonesië binnenkwam. Zou dat de reden zijn vanmijn moeilijkheden om naar Jakarta terug te keren? It’s comple-

tely crazy.

Is mijn dagboek een voldoende reflectie van mijn diepste ge-dachten? Liefde brengt je in vervoering, waardoor je tot „he-melse” gedachten in staat bent. Wat Richard betreft ben ik erabsoluut zeker van dat het nooit verkeerd is datgene te doenwat je voelt en op natuurlijke wijze in je opkomt. Wanneer ikzo sterk voel dat ik van een jongen moet houden, dan hou ikvan hem. Vrienden, in die zin, zijn die mensen die je in staatstellen om volledig eerlijk te zijn, ook tegenover jezelf, en ombegrepen te worden en to be loved in return. Die situatie is zeld-zaam, maar ze bestaat.Mijn vader is naar Delft gegaan om uit te zoeken of Santo al-daar kan afstuderen.340

Senator Abraham Ribicoff bedankt voor mijn brief inzakeVietnam.De Times meldt dat het bloedbad in Indonesië, ondanks dat ge-neraal Nasution van het toneel is verdwenen, onverminderddoorgaat, dit dus volledig tegen de instructies van Bungkarnoin. Het leger gaat zijn eigen gang. Het is dus niet Nasutionmaar Suharto die moordt. Dagelijks vinden vooral ’s nachts exe-cuties plaats van mensen die worden verdacht van sympathieënmet de PKI. De Times zegt dat de moorden zich voornamelijkop, Java, Bali en Lombok afspelen. Reizigers hebben doorge-geven dat in de dorpen op vele plaatsen afgehakte hoofden opstokken tentoon zijn gesteld.

6 maart 1966Mejuffrouw Büringh Boekhoudt, bij wie ik in twee lange brie-

340 Mijn vader had ir. G.A. Giltay Veth bezocht, decaan bouwkunde, en hij voegde eenontwerp bij van wat Santo de universiteit diende te schrijven.

293

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 293

ven mijn hart had uitgestort, antwoordde vrijwel meteen. „Inje eerste brief sprak je voornamelijk over de ontreddering vande wereld, met name de oorlog in Vietnam. Natuurlijk, het isallemaal vreselijk wat daar gebeurt, maar is het ook niet eenhoopgevend teken dat de wereld, en zelfs een gedeelte derAmerikanen daarover diep verontrust is? Vergelijk dat nu eensmet honderd jaar geleden? Toen werd het doodgewoon ge-vonden dat de Engelsen een bloedbad aanrichtten in India, deGrieken in Turkije elkaar uitmoordden en wijzelf een opstandin Atjeh in bloed smoorden. De hedendaagse middelen die inde strijd worden geworpen zijn stellig veel erger, maar het we-reldgeweten is beslist heel wat actiever dan in vroeger tijden,en dat is voor mijn gevoel hoopvol.” Ze vervolgde: „Wat moetik nu zeggen over je tweede brief, waar weer het grote gevoelvan eenzaamheid en het hunkeren naar liefde en wederliefdezo sterk uit sprak. Je stelt de vraag of het leven wel de moeitewaard is om geleefd te worden, een vraag die ontelbare velenzich stellen.” Mejuffrouw Boekhoudt had zich die vraag tussenhaar 25ste en 35ste jaar ook wel eens gesteld, maar een psycho-loge die ze toen toevallig ontmoette, had gezegd dat ze nooithelemaal ongelukkig zou worden, omdat er altijd wel iets zouzijn waar ze vreugde aan zou beleven, „al is het maar eenbloem in het veld of een vogel op het dak”. Ze wist niet of eendergelijke benadering aangeboren was of kon worden geculti-veerd, „maar ik zou zo zielsgraag zien dat jij ook wat oog kreegvoor wat goed en verheffend is in het leven. Misschien is hetgrote geheim toch wel dat je wat meer moet openstaan voorden ander, meer moet luisteren dan zelf praten.”Na voorbeelden te hebben gegeven van hoe kleine gebeurte-nissen soms haar dagen de moeite waard maken, schreef ze:„Of er komt een brief van een eenzaam jongetje uit Amerika,die aan mij denkt, en dat ontroert me, al kan ik hem niet echtuit de put helpen.” Aan het einde van de brief vertelde ze inantwoord op mijn vraag, dat ze was uitgenodigd voor het hu-welijk van prinses Beatrix. Ze had een plaats in de Westerkerkvoor de huwelijksinzegening. „Ik hoop zo dat die dag goedverloopt, zonder incidenten.”Met Richard – hij vertelde dat zijn moeder hem Riri noemde– heb ik een afschuwelijke botsing gehad. Ik had hem niet langgenoeg laten slapen. Hij weigerde te praten. Ik werd razend enverzocht hem zijn rommeltje op te pakken en weg te gaan. Despanning liep dermate hoog op dat hij probeerde via het keu-kenraam uit de flat te springen, wat ik verhinderde. We vlogenelkaar aan in de smalle gang bij de badkamer. Ik timmerde hem

294

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 294

in elkaar en hij krabde mijn keel open. Ik was buiten mezelf endreigde de politie te bellen. Heel gemeen vroeg ik het geld te-rug dat ik hem geleend had. Hij had niets en begon in te pak-ken. „Mijn zenuwen zitten in mijn vingertoppen”, zei hij.Toen vroeg hij: „Why do you think I am here? You think thatI don’t love you?” Ik smolt eigenlijk weer en vroeg hem te blij-ven. Hij nam een sleutel en vertrok.Senator J. William Fulbright antwoordde dat hij alles in hetwerk zal blijven stellen om te voorkomen dat de oorlog inVietnam zich verder uitbreidt. Hij maakte intussen bekend despecialisten professor A. Doak Barnett en professor John Fair-bank te zullen horen voor de Senaatcommissie van Buitenland-se Zaken, om hun te vragen of de oorlog in Vietnam zich totChina zou kunnen uitbreiden, „ook al wil niemand dat”.

7 maart 1966Richard kwam om 05.00 uur thuis. Hij was lief. Hij vond datik een masochist was. Loet Kilian zei later: „Dan is hij een sa-dist.” Hij werd pas om 16.30 uur wakker. Ging naast hem lig-gen. Hij deed aanhankelijk terug. We zoenden voor het eerst inveertien dagen. We bakten lever en hadden, tot ik naar J.F.K.Airport vertrok, een perfecte avond.Schreef een brief van twaalf kantjes aan Miss B.B. Jammer datik er geen doorslag van maakte. Loet las mijn brief en vond het„een verdediging”.

8 maart 1966Lezing voor de Junior League van Flint, Michigan.Weggemoffeld op pagina 12 van de Times vond ik vanmorgeneen bericht dat er de afgelopen week 156 Amerikanen in Viet-nam zijn gesneuveld. Er waren 454 gewonden gevallen.Tot mijn ontsteltenis zie ik dat Alex Quaison-Sackey (41), mi-nister van Buitenlandse Zaken van Ghana en vorig jaar voorzit-ter van de Algemene Vergadering van de UNO, is gearresteerden opgesloten in de afschuwelijke Ussher Fort-gevangenis, metuitzicht op de haven van Accra. Er zijn 1.100 politieke gevan-genen in Ghana, waaronder 300 naaste medewerkers vanNkrumah.341 Senator Everett Dirksen, Republikein uit Illinois,verlangt van L.B.J. dat de VS Noord-Vietnam zal wurgen doorhet land volledig te blokkeren. Generaal Maxwell Taylor heeftreeds voorgesteld om de havens van Noord-Vietnam met mij-nen onbruikbaar te maken.342 Het State Department heeft als

341 Lloydd Garrison in The New York Times, 8 maart 1966.342 Charles Nicodemus in Chicago Daily News, 9 maart 1966.

295

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 295

trots wapenfeit bekendgemaakt dat minstens 8.000 hectarelandbouwgrond in Zuid-Vietnam vanuit de lucht werd besmetmet herbiciden om ervoor te zorgen dat de Vietcong niet aanvoedsel kan komen. Hierbij is niet meegerekend de oerwou-den en bossen die werden bestookt met chemische ontblade-ringsmiddelen, opdat de Vietcong zich niet kan schuilhouden.Wie stopt die misdadige activiteiten?

9 maart 1966Vloog terug om bij Richard te kunnen zijn, maar hij was nietthuis. Vlieg dus opnieuw naar Chicago en Kansas City om tij-dens het diner van de Fork and Knife Club in IndependenceMissouri te spreken. Probeerde te lezen. Bij Gide, mijn vriendin nood, vond ik: „La confiance est une belle chose, surtoutquand elle est bien motivée.” Las ook in A Mother in History

door Jean Stafford, de memoires van Mrs. Marguerite Oswald.De meeste van haar standpunten ken ik. Het is alsof ik haarhoor praten.Arriveerde voor de lezing in een staat van wanhoop over Ri-chard. Ik werd afgehaald. Men toonde me het huis waar deTrumans woonden aan Delaware Street, een typisch Ameri-kaans huis met een ijzeren hek eromheen. Er brandde licht inhet souterrain. Ik vond het maar een triest eindpunt voor eenoud-president. Ook de Truman Library, die op een heuvel ligt,werd getoond.Ik vroeg aan mijn toehoorders wat men als de zorgelijkste plekter wereld beschouwde. Ik bedoelde natuurlijk de waanzinver-oorzakers in Washington. Een dame antwoordde: „Indonesië.”Ik vroeg haar waarom. „Omdat mijn zoon in dat land werkt alsmissionaris.”Nog laat vloog ik terug naar New York. Toen ik om 03.15 uurop de hoek van 83rd Avenue uit een taxi stapte, zag ik in de flatlicht branden. Ik stormde naar binnen. Richard zat aan mijnschrijftafel brieven te schrijven. Ik wilde mijn schoenen uit-trekken, maar hij zei: „Wat doe je? Eerst je schoenen?” Ik liepdus naar hem toe en we omhelsden elkaar. Later, nadat hij aan-vankelijk in zijn eigen bed had gelegen, kwam hij toch in hetgrote bed bij mij. Uiteindelijk vreeën we weer, all the way. Hetwas volmaakt, met passie van beide kanten. We lagen te praten.Hij vertelde dat op zijn veertiende een van zijn teelballen wasverwijderd. De operatie had tot gevolg gehad dat hij eigenlijkbijna nooit van seks kon genieten. Zelden of nooit bereikte hijzelf een orgasme meer. „Wanneer ik nu in seks toestem, doe ikhet hoofdzakelijk om avances te beantwoorden, om een vriend

296

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 296

een plezier te doen. Maar zelf voel ik eigenlijk niets.” Ik wasontsteld. Pas om 06.15 uur vielen we in slaap.

10 maart 1966Het huwelijk van Beatrix en Claus vindt vandaag plaats. DeWest-Duitse Der Spiegel schijnt een haat-liefdeverhouding tehebben met het Oranjehuis. De Greet Hofmans-affaire in 1956was de haatkant. Nu komen ze met een omslagverhaal getiteld„Holland und die Deutschen”. Beatrix – met een eigenaardigwit bontvel om – en Claus op de omslag.343 Er wordt een ver-gelijking getrokken tussen de geïmporteerde prins Hendrik enprins Bernhard. Het is alles bij elkaar een onaangenaam verhaal.De reportage weet te melden dat prinses Wilhelmina in 1962op haar doodsbed nog aan „Trix” zou hebben gevraagd te be-loven om nooit met een Duitser te trouwen, zoals haar moederen zijzelf hadden gedaan. Mejuffrouw Boekhoudt wist trou-wens dat Beatrix sinds haar jeugd uitgesproken anti-Duits is ge-weest. Daar zal Claus dan waarschijnlijk verandering in gaanbrengen.

Northwest Airlines, vlucht 17, New York-Chicago

20.00 uur

Hoog, hoog in de lucht. Wie ooit deze regels uit mijn dagboektegenkomt, vindt regels die ertoe zouden kunnen bijdragenmeer te begrijpen van de mind en het mysterie mens. Ik ben na-genoeg in tranen. Ik leef deze dagen tussen twee uitersten:complete gevoelens van geluk en oneindig verdriet. Zelden hebik een zo miserabele dag gehad als gisteren. De afgelopen nachten onze gesprekken, tot 06.15 uur, zijn niet te reconstrueren.Ik was er ook te moe voor en ben het nog. Ik begrijp dus datRichard geen voldoening ondervindt van seks. Ik vroeg hemof hij onvruchtbaar was. Nee, dat niet. Hij toonde me het litte-ken, dat van zijn buik naar zijn penis liep. Al spoedig nadat wewaren ingedut, stond hij toch weer op en trok de jaloezieënopen. Het zonlicht viel naar binnen. Hij ging eieren met spekmaken. Om 08.00 uur ging hij de straat op om ijs te halen. Om08.45 uur waren we nota bene al op weg naar de Everades-sauna aan 28th Street. We namen kamers 115 en 117. Bijnameteen zat er een kerel achter ons aan in het stoombad. Latervertelde hij dat dezelfde jongen hem een blow job wilde geven.We zwommen, sliepen, zwommen, en om 13.00 uur zoudenwe naar de film The Chase met Marlon Brando gaan. Ik kleed-

343 Der Spiegel, 7 maart 1966.

297

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 297

de me aan en wachtte beneden. Richard kwam even zeggendat hij in tien minuten mee zou gaan. Ik wachtte een uur, gingnaar boven. Zijn kamer was leeg. Ik wachtte op de gang. Zageen donkere kerel uit diens deur kijken. Ik wist dat Richard bijhem moest zijn. Wachtte weer beneden. Spoedig daarna ver-scheen hij, maar hij ontweek mijn blik. Hij had inderdaad eennummer met die man gemaakt, een nachtclubeigenaar, TomDowling. Ik was onbeschrijflijk boos en jaloers, maar ik slaagdeerin om er een grap over te maken en de zaak te negeren. Iknoem het playing God. Het was aangenaam warm weer. Wehadden een prettige dag. Ik beschouw mezelf als een miracle

worker, want het is de eerste keer dat ik me terwille van de„vrede” aanpaste bij een situatie die ik au fond absoluut niet ac-cepteer.Wat ik trouwens nog verzuimde te vermelden was dat Richardom ongeveer 05.00 uur vanmorgen plotseling zei: „Wacht,ikga je vastbinden.” Hij nam het zware touw waarmee ik eenbed van Santo naar Loet had getransporteerd en bond mijn ar-men en benen aan de vier hoeken van het grote bed. Hij trokbehoorlijk strak aan. Uit de badkamer haalde hij een zacht le-ren riem uit mijn jeans. Hij begon me te slaan. Hij schoof mijnT-shirt naar boven en ik kon geleidelijk aan de striemen opmijn rug voelen. Hij sloeg steeds harder, ook op mijn benen.Zijn ogen waren gespannen en wild. Ik begreep dat het hemintens bevredigde. Intussen streelde hij zachtjes over mijn„gorgeous ass”. Daarna gaf hij me een zalige massage. Hij deeddat op een vreemde manier, like twisting my skin. De hele affaireduurde meer dan een uur. Ik onderging het eigenlijk met eenzekere voldoening. Heel vreemd. Daarna maakte hij de koor-den los.’s Avonds woonde ik met Mora Henskens in het AmericanaHotel een receptie bij ter ere van het huwelijk van Beatrix enClaus.

11 maart 1966Lunch en lezing voor de Woman’s Auxiliary to the MedicalSociety van Milwaukee, Wisconsin. Ik beleefde de voordrachtals een kwelling, vooral door de situatie met Richard. Een me-vrouw genaamd Marie Oksza Czechowski – ze volgde hetBaarns Lyceum en studeerde in Leiden voordat ze een Poolsetankcommandant huwde – kwam naar me toe en zei: „Ikspreek mijn bewondering uit voor de moed die u hebt betoondom te spreken zoals u deed.”Ik haastte me terug naar New York.

298

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 298

In geest ben ik misschien homoseksueel, ja, maar ik pas abso-luut niet in het beeld van een huis-, tuinen keukenhomo, datis zeker.

12 maart 1966De krantenkoppen zijn, althans voor mij, zeer schokkend.Mijn vriend Bungkarno heeft gegokt en lijkt verloren te heb-ben. De Daily News meldt: „ANTI-COMMIES DUMP SUKARNO”.En de New York Herald Tribune, over de hele voorpagina: „SU-KARNO TOPPLED, ANTI-RED GENERAL BOSS”. President Sukar-no zou, nadat hij geweigerd had om in te gaan op een ultima-tum van het leger om de PKI te veroordelen en dr. Subandriode laan uit te sturen, zijn politieke bevoegdheden inderdaadaan generaal Suharto en de zijnen hebben overgedragen. Hijblijft staatshoofd, maar dus meer in naam dan in werkelijkheid.De Times zette op de voorpagina in vette letters: „NEW ANTI-RED DRIVE SEEN”. De media refereren aan mededelingen ge-daan door de Amerikaanse ambassadeur in Jakarta, MarshallGreen, die heeft gezegd te verwachten dat Suharto nog krach-tiger tegen de PKI en linkse krachten zou gaan optreden. Nugaat het leger de PKI buiten de wet stellen, een maatregel dieBungkarno steeds heeft geweigerd te nemen. Niemand weetwat er met dr. Subandrio is gebeurd, maar ik vrees dat hem hetlot van Thomas Kanza en Alex Quaison-Sackey wacht. Sukar-no heeft het verdomd om toe te geven aan de exorbitante eisenvan rechtse, door de CIA aangestuurde generaals. Hun zwart-witbenadering en apolitieke inzichten, zowel wat binnenlandsals buitenlands beleid betreft, waren voor de inlichtingendien-sten gemakkelijk te bespelen.Suharto schijnt trouwens een politieke analfabeet zijn. En alshet waar is wat de kranten schrijven, heeft juist deze man demacht gekregen. Had Sukarno niet beter water in de wijn kun-nen doen? Maar dat is in flagrante strijd met zijn karakter enpersoonlijkheid. Ik kan me Indonesië zonder de centrale figuurvan Bungkarno niet voorstellen. Ik ben trouwens bang datlinks zich zal organiseren en dat de polarisatie alleen maar ster-ker zal worden.344

Was bij Santo. We bespraken de trieste berichten uit Indonesië.Tot mijn ergernis had hij mijn vader nog niet geantwoord.Lag lang wakker, wachtend op Richard. Meneertje kwam pasom 06.00 uur ’s ochtends thuis.

344 Deze verwachting zou niet uitkomen omdat Suharto niet 87.000 mensen uitmoord-de, zoals Bungkarno veronderstelde, maar vele honderdduizenden - en daarmee ie-dere mogelijkheid van een effectieve linkse oppositie voorlopig wegvaagde.

299

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 299

Bill Bast schreef uit Hollywood dat Jan Cremer was gearri-veerd. „Hij veronderstelde met Christian Marquand te werkenaan een script voor een nieuwe film, maar hij arriveerde midden ineen echtscheidingsaffaire van Marquand en diens vrouw. Jan zitin de klem, want hij is hun gast in hun beach-house in Malibu. Zelaten hem veel alleen, wanneer ze in hun respectievelijke auto’swegrijden om hun herries en driftbuien uit te leven. Jan zit daardan zonder vervoer geïsoleerd. Ik begrijp dat Jan zich ellendigvoelt, want hij wil werken en Marquand schijnt niet in een stateof mind te zijn om ook maar één letter op papier te krijgen.”Mijn vriend schreef dat Jan de sfeer in Hollywood „morose andsick” vond en dat de mensen dag en nacht „pot and LSD” gebruik-ten, zaken waar hij zich jaren geleden wel eens mee had bezigge-houden, maar hij wilde aan het werk en was „depressed” omdathem dat onder deze omstandigheden niet lukte. Bill werktezelf aan een script, The Debutante, voor Sam Goldwyn jr. Ookvroeg hij naar Richard, over wie Jan Cremer hem had verteld.

13 maart 1966De Indonesische ambassade in Washington zendt het laatstebulletin, waaruit blijkt dat generaal Suharto een serie decretenuitvaardigde in naam van president Sukarno, door hemzelf – inplaats van door het staatshoofd – ondertekend. De PKI en allemet haar verbonden organisaties werden op 12 maart 1966 doorSuharto onwettig verklaard, want Bungkarno zou onder zo’ndoor Washington geïnspireerd decreet nooit zijn handtekeninghebben gezet. Het is een belachelijke situatie. Want terzelfder-tijd riep president Sukarno zijn kabinet bijeen, waarbij zoweldr. Subandrio als generaal Suharto aanwezig waren. Intussenhaalde Suharto legereenheden uit verschillende delen van hetland naar Jakarta, dit om duidelijk te maken dat de communis-tenjacht zou doorgaan, met of zonder Bungkarno.

Het staat als een paal boven water dat generaal Suharto een typi-sche coupgeneraal is, niet in de traditionele zin van van de ene opde andere dag naar de macht grijpen, maar op karakteristiek Indo-nesische wijze: over een periode van achttien maanden, stap voorstap. Uit The Smiling General, de biografie die de generaal later metde West-Duitser O.G. Roeder schreef, bleek overduidelijk datSuharto het al lange tijd niet eens was geweest met de leider van deIndonesische revolutie en diens kabinet. Aanvankelijk nam hij, nade moord op de generaals bij de G-30-S-affaire, tijdelijk de leidingvan het leger op zich, en dat kondigde hij op eigen houtje aan op 1oktober 1965, met decreet 002/PENG/PUS/1965. Kort daarop be-

300

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 300

noemde president Sukarno een nieuwe legercommandant, gene-raal Pranoto Reksosamudro. Suharto verzette zich met kracht te-gen deze benoeming. Bungkarno ging helaas door de knieën, enmaakte via de radio bekend dat hij Suharto als nieuwe legercom-mandant opdracht had gegeven orde en rust te herstellen. Ik hoor-de dit op 14 oktober 1965 in New York en begreep dat die be-noeming door de president een eerste onherroepelijke aanduidingwas dat Suharto een beslissende machtsfactor in het land was ge-worden. Ik ging er hierbij nonchalant van uit dat Suharto een re-geringsgetrouwe generaal was en dacht niet aan een coupmanoeu-vre, zelfs niet toen ik in oktober 1966 generaal Suharto ontmoetteen voor de NTS filmde in zijn huis. Ik heb mezelf die naïviteit ei-genlijk nooit vergeven.Tegen O.G. Roeder zei Suharto dat hij de 64-jarige president„gouden bruggen” had geboden om zich op eervolle wijze terugte trekken als staatshoofd en leider van de revolutie. Roeder stelthet voor alsof Suharto „een gentleman-officer” was die rekeningwilde houden met de gevoelens van de „Bapak” der natie. In wer-kelijkheid kon Suharto niet anders dan geniepig en via een zo ge-ruisloos mogelijke coup te werk gaan, omdat hij wist hoe krachtigde steun voor Bungkarno nog steeds was, tot in zijn eigen onmid-dellijke omgeving van hoge officieren. In het 280 pagina’s tellendeverhaal van van O.G. Roeder doet Suharto de hele cruciale perio-de van 30 september 1965 tot 1 maart 1966 in één pagina af. Datalleen al sprak boekdelen over zijn noodzaak om achterbaksheid teverdoezelen.

14 maart 1966De Times meldt dat Suharto – samen met generaal Nasution345

– president Sukarno ervan zou hebben overtuigd het leger devrije hand te geven om de onrust, veroorzaakt door de commu-nisten, „te regelen”. Bungkarno had geen keus, want het paleiswas omringd met troepen onder commando van generaal Su-harto. Volgens de Times betekende dit dat Sukarno’s Dwikora-kabinet ten val was gebracht. De vice-premiers dr. Subandrioen Chaerul Saleh zouden de bescherming van de president ge-nieten op het Merdeka-paleis. Een aantal politici en ministerswas door het leger opgepakt, waaronder dr. Ali Sastroamidjojoen generaal Achmadi. In een hoofdartikel schrijft de Times datBungkarno’s pogingen om het anti-PKI- en anti-Peking-tij tekeren, hebben gefaald. Het blad spreekt – als gezaghebbendste

345 Ik betwijfel of Nasution zich op het beslissende moment inderdaad vereenzelvigdemet de insubordinatie van Suharto jegens de hoogste militaire instantie, Sukarno.Nasution was een te integer officier om met Suharto mee te conspireren.

301

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 301

krant van de VS – over „een bloedbad van 100.000 doden”.346

In een afzonderlijke reportage meldt de Times dat de regeringvan Lyndon Johnson moeite heeft om haar genoegen over wat„de val van Sukarno” wordt genoemd, te onderdrukken. Ditresultaat werd door Washington verlangd, en er werd sterk opgehoopt, aldus de diplomatieke correspondent Max Frankel,en deze wensen zijn in vervulling gegaan. Op een andere pagi-na van dezelfde editie noemt Frankel het aantal slachtoffers vanhet fameuze Nasution-Suharto-bloedbad 200.000. Hoeveeldoden zouden er zijn gevallen indien Sukarno in een eerderstadium het uitmoorden zou hebben gesanctioneerd van bur-gers die door buren en buitenlui als „links” werden aangewe-zen? Mijn hart krimpt ineen wanneer ik probeer me in te den-ken wat er op dit historische moment in Indonesië gebeurt.Richard en ik hadden een fijne dag. We aten ’s avonds met El-len Thomassen. Ze vond hem „een schatje”, maar veel te jong„en niet van jouw level”. Ze vergeet dat kleintjes groot wor-den. Eigenlijk heb ik een prima verhouding met Ellen. Ze be-grijpt de relatie met mijn vrienden Loet en Richard precies,ook de enorme verschillen, en dat op zichzelf is een wonder.Maar ze windt me helaas niet op. Wat doet dat er eigenlijk toe?Ontmoette de hoofdredacteur van de Amigoe di Curaçao, J.C.Maas, een voormalig redacteur van het Algemeen Dagblad. Ikwas niet onder de indruk. Later wilde hij „vieze plaatjes” gaankijken in een sekswinkel. „Daar ben ik gek op”, zei hij. Zozoekt iedereen een eigen oplossing voor hetzelfde probleem.

15 maart 1966Richard kwam om 03.00 uur naar huis. We konden niet slapenen kropen ten slotte bij elkaar. We waren enkele uren met el-kaar bezig. We deden vrijwel alles met elkaar en vielen in elkaarsarmen in slaap.Indonesië blijft in het nieuws. Direct nadat president Sukarnoaan generaal Suharto de macht verleende om alle nodige maat-regelen te nemen die de veiligheid van de staat moeten garande-ren, is de nieuwe machthebber begonnen met wat hijzelf noem-de „het uitwissen van alle sporen van het communisme in hetland”. Wie dus dacht dat aan het bloedbad een einde was geko-men komt van een koude kermis thuis. Suharto gaat nog eensvan voren af aan beginnen. Geen wonder dat onder deze wal-gelijke decreten de handtekening van Suharto staat. Maar zeworden intussen wel namens Bungkarno openbaar gemaakt.

346 Seth King in The New York Times, 13 maart 1966.

302

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 302

„We are the people”, heeft Suharto van Sukarno geleerd om tezeggen. En: „We must do this for the people”, (de PKI uitroei-en), maar dat heeft de generaal niet van Bungkarno geleerd.347

Daarentegen blijft Suharto verkondigen dat de confrontatie-politiek met Maleisië wordt voortgezet.President Sukarno is op het zomerpaleis in Bogor. Volgens deTimes heeft hij dr. Subandrio en Chaerul Saleh meegenomenom hem persoonlijke bescherming te bieden. De presidentiëleTjakrabirawa-lijfgarde is teruggetrokken. De president en zijnpaleizen worden thans door militairen van legereenheden be-waakt. Het staat vast dat Sukarno’s Dwikora-kabinet wordt op-gedoekt en dat minstens veertig voormalige ministers en Su-karno-getrouwen van het toneel zullen verdwijnen. Alle mili-tairen in het kabinet hebben reeds ontslag genomen, ongetwij-feld in opdracht van Suharto. Bungkarno is kennelijk alleennog in naam staatshoofd en opperbevelhebber. Hoe zal dit inde praktijk uitwerken?

16 maart 1966Na een pijnlijke scène met Richard heb ik opnieuw op hetpunt gestaan hem eruit te gooien. Ik vroeg Loet in een briefjeof hij me voor hij ging slapen wilde bellen. Vanmorgen zei hijlaconiek dat hij bij thuiskomst begreep dat mijn boodschap metRichard had te maken, en hij calculeerde in dat ik meestal laatin de avond bereid ben een rigoureus besluit te nemen en erdan na een nachtje slapen weer anders over dacht, dus vandaardat hij vanmorgen de stand kwam opnemen. Inderdaad zei ikbij het ontbijt tegen Loet dat ik het niet kon opbrengen mijnFranse vriend met een schop onder zijn derrière te laten ver-trekken. „Waarom kan je dat niet?” vroeg Loet. „Waaromword je geen kleuterleider?” Ik heb uit binnenkomende tele-foongesprekken kunnen opmaken dat Richard tegen anderejongens heeft gezegd dat ik – 41 jaar oud – een gepensioneerdelegerkolonel was, bevriend met zijn ouders. Loet veronderstel-de dat een dergelijke kronkel op Richards prille jeugd moestzijn terug te voeren. Misschien verzon hij dit verhaal omdatzijn vader in Indo-China sneuvelde. „Herinner je je dat julliehier laatst bij de deur stonden?” vroeg Loet. „Richard troktoen een gezicht van ‘ik ben onschuldig’. Ik heb toen bij me-zelf gezegd: you are lying, man, because I know Wim.” Tie-neke vulde later aan: „Je staat toch ver boven die jongen?”„Ja,” zei ik, „in zekere zin, but I also love him. Daarom laat ik


303

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 303

veel gebeuren, tot het werkelijk te ver gaat, en dan zet ik mepas schrap.” Ik vertrok naar Detroit, Michigan, maar was be-zorgd wat er zich in mijn flat zou afspelen.Er is een relletje ontstaan rond Beatrix en Claus. Ze zijn vanuitFrankfurt met een omgebouwde KC-135-vliegtuigtanker vande Amerikaanse luchtmacht naar Andrews Air Base gevlogenom vervolgens, op weg naar een huwelijksreisoord in Mexico,met een executive jet van de Amerikaanse luchtmacht door tevliegen naar Laredo, Texas. De Amerikanen hadden voor devlucht, die op verzoek van prins Bernhard tot stand was geko-men, twee eersteklastickets van 558,79 dollar gerekend, pluséén dollar voor de luchtmachtservice. In Washington warenvragen over deze reis gerezen, zowel bij Defensie als bij Bui-tenlandse Zaken.348 In ieder geval hadden ze met deze aflei-dingsmanoeuvre de pers ontlopen.In Jakarta zijn enkele honderdduizenden mensen op het Ban-tengplein samengestroomd om hun aanhankelijkheid met ge-neraal Suharto te betuigen, althans, dat meldt de Times.349 Hoekan het ook anders? De generaal werd door Bungkarno be-noemd en belast met het beschermen van de veiligheid van destaat. Alles wat hij doet gebeurt in naam van de man die Indo-nesiërs werkelijk vertrouwen, Sukarno.

De verlakkerij in Indonesië had die dagen gigantische vormenaangenomen. Suharto bleef het leger en opgezweepte middelbarescholieren of studenten voor zijn „geruisloze putsch” gebruiken.Dr. Subandrio, om vele redenen geen bevriende relatie van me,werd afgeschilderd als staatsvijand nummer één vanwege zijn nau-we betrekkingen met Peking. Hij was allerminst wat Suharto onswilde doen geloven. Het leger had de kantoren van Subandrioreeds leeggehaald en alle aanwezige documenten verwijderd.De tweede kwaaie pier zou Chaerul Saleh zijn, een man die ik be-trekkelijk goed kende en van wie „links verraad” jegens Indonesiëallerminst vaststond. Naar mijn mening was dat zelfs regelrechteonzin. Het was feitelijk meer dan schandalig wat er gebeurde. Degeruchtenmachine van Suharto verspreidde allerlei verhalen. ToenSukarno, Subandrio en Saleh naar Bogor vlogen, werd bijvoor-beeld gezegd dat ze dermate bang voor de soldaten van Suhartowaren geweest dat ze over elkaar heen waren gevallen om als eer-ste in de helikopter te komen. Ondanks het theater dat Suhartoopvoerde waren hij en zijn medestanders niet anders dan een stel

348 Benjamin Welles in The New York Times, 15 maart 1966.349 Seth King in The New York Times, 16 maart 1966.

304

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 304

machtsbeluste nozemgeneraals, en in mijn ogen waren zij de wer-kelijke vijanden van Indonesië. Niemand zag dat duidelijk in dietumultueuze dagen van 1966, behalve generaal Nasution, die zichvan de methodes van Suharto scheen te distantiëren. De anderegeneraals en hoge officieren die het spel van Suharto doorhadden,hebben sowieso nooit aan Suharto’s kant gestaan. De Suharto-groep bestond uit regelrechte verraders en opportunisten, of zehadden geen intelligentie en begrepen absoluut niets van binnen-of buitenlandse politiek.

De avond van 16 maart 1966 gaf ik een lezing voor de TownHall van Monroe, Michigan, gesponsord door de Alumnae As-sociation of Saint Mary Academy. Nam om 23.00 uur nog eenUnited Airlines-vlucht terug naar New York.Er lagen weer veel brieven te wachten. Erik van der Leedenwas niet door een tentamen gekomen en wilde een tijdje meteen kennis in de autobusiness gaan om poen te verdienen. Be-grijp dit wel, want hij is getrouwd en zijn vrouw heeft een vas-te baan.Anne Barrett van Houghton & Mifflin Co. is zo vriendelijk meopnieuw over mijn Sukarno-boek te schrijven. Deze ervarenzestigjarige redactrice zegt dat ze bang is dat wanneer ik meteen ghostwriter ga werken, de stijl „flat and cliché-ridden” zoukunnen worden. „As your manuscript is now, it has a freshnessand spontanity it would be too bad to lose.” De redacteurenwaren verdeeld. „Some of us wanted your book to be a per-sonal account of what seemed to us a rather extraordinary andglamorous career – in other words your book. Some felt itshould concentrate on Indonesia – in other words Sukarno’sbook”.De secretaresse van oud-president Harry Truman, Rose Con-way, liet weten dat de oude baas geen privé-interviews meergeeft, „behalve in enkele uitzonderlijke gevallen”. Daar val ikuiteraard niet onder.

17 maart 1966Het is prachtig weer. Ben vroeg naar Manhattan gegaan enbrandde een kaars in St. Patricks.Er schijnt een levensgroot misverstand te zijn ontstaan overBungkarno’s oorspronkelijke opdracht aan Suharto en de wijzewaarop deze de presidentiële instructie interpreteert. Kennelijkstaat het hoogste gezag van Sukarno zelf op het spel. De Times

meldt dat Chaerul Saleh een boodschap van Bungkarno per ra-dio heeft voorgelezen, waarin wordt verduidelijkt dat de presi-

305

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 305

dent in zijn instructie aan Suharto absoluut geen afstand deedvan zijn prerogatieven als staatshoofd en opperbevelhebber.Dat was slechts Suharto’s opzettelijk vervalste interpretatie,maar deze was dus onjuist. Generaal Suharto sprak vrijwel met-een met verslaggevers en bevestigde dat Sukarno staatshoofd enopperbevelhebber van de strijdkrachten was, en dat de maatre-gelen die hij had genomen in overeenstemming waren met deinstructies van Sukarno. Dat laatste was een leugen, want hetbuiten de wet stellen van de PKI en het heropenen van de jachtop linkse of progressieve burgers is de hobby van generaal Su-harto zelf en had in de verste verten niets te maken met een in-structie van president Sukarno. Door deze nieuwste ontwikke-ling is de algemene verwarring in Jakarta opnieuw toegeno-men.Bij thuiskomst lag er eindelijk een brief van mijn beeldhouwer-vriend Frits van Eeden. Dat hij lang niet geschreven had bete-kende niet „dat ik niet erg veel aan je moet denken”. Hij geeftnu ook les op een school in Delft. Hij woont nog steeds bij de-zelfde mysterieuze vriend. Toch zou hij in september naar mijtoe willen komen in Kew Gardens.Bill Bast meldt uit Hollywood dat Jan Cremer in paniek beldena te zijn gebeten door de hond van zijn gastheer ChristianMarquand. Bill had zich uitgesloofd om te zorgen dat Jan ineen kliniek werd behandeld. Vooral omdat Jan hem vertelde tehebben gezien dat de hond op het strand op een dode vogelhad gekauwd. Jan was in allerijl naar New York teruggekeerden Bill had niets meer van hem gehoord, waardoor hij onge-rust was of Jan wel een behandeling had gehad. Overigens wasde hond in kwestie, sinds hij Jan had gebeten, spoorloos.Richard kwam om 15.30 uur thuis. We zaten tot 20.00 uur tepraten. „Je ne peux pas recevoir ton amour. Tu m’embrassepour un demi heure. Tu m’étouffes! Je l’ai toujours dit, non. Af-fection, oui, mais pas l’amour.” Daarna zat hij een paar uur tevertellen over zijn jeugd en de militaire dienst, en vertelde hij de-tails van zijn romance met Arnould op Nouméa, over de bij-zondere relatie met zijn moeder, en hoe gesteld hij was op zijnjongste pleegzusje. Later gingen we naar een film. Plezierig dag.

19 maart 1966Het eerste wat ik op de voorpagina van The New York Times zagwas dat per decreet nummer 5 – uitgevaardigd namens de pre-sident van de Republiek, Sukarno, maar door generaal Suhartoondertekend – een veertiental personen was gearresteerd, waar-onder de beide vice-premiers, Subandrio en Chaerul Saleh.

306

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 306

Hoe kan dit nu? Hoe kan Bungkarno akkoord zijn gegaan methet oppakken van zijn twee naaste medewerkers? Het is een gi-gantische nepzaak waar Suharto, die het leger achter zich heeft,ongestoord mee doorgaat. Bungkarno lijkt machteloos. Even-eens werden gearresteerd: ir. Setiadi Reksoprodjo, Sumardjo,Ouy Tjoe Tat, ir. Surachman, Jusuf Muda Dalam, Armunanto,Sutomo Martopradoto, Astrawinata, drs. Achadi, luitenant-ko-lonel Iman Sjafil, J. Tumakaka en generaal-majoor dr. Sumar-no. Suharto had hen in bescherming genomen, aldus Radio Ja-karta, „tegen de razernij van het volk, dat hen anders om zeepzou hebben gebracht”. Dr. Subandrio werd gearresteerd om-dat Bungkarno generaal Suharto had gevraagd „peace and sta-bility in the country” te garanderen.350

20 maart 1966Er is in Indonesië een nieuw kabinet totstandgekomen. Eerstevice-premier is nu Sultan Hamengku Buwono IX, tweede vice-premier is Adam Malik, die tevens Subandrio opvolgt op Bui-tenlandse Zaken, en derde vice-premier is dr. Ruslan Abdul-gani, mijn oude vriend en voormalige minister van Buiten-landse Zaken. Malik, de streber, heeft altijd op het leger gemikten nu zijn beloning gekregen. Werner Verrips was een amicevan hem. Hij onderhield nauwe betrekkingen met de anti-Su-karno-gezinde coupofficieren, zoals in vorige delen memoiresuiteengezet. Pak Ruslan is in de grond van de zaak een ver-trouweling van Bungkarno. Maar om onbegrijpelijke redenenzag Subandrio al die jaren – sedert hij minister werd in 1957 –kans om een wit voetje bij president Sukarno te halen, eigenlijksteeds ten koste van de vertrouwelijke relaties die Bungkarno se-dert jaren met andere medewerkers had onderhouden, waar-onder Pak Ruslan. Maar nu was ook Abdulgani toch terug opeen uitermate belangrijke post, en dat betekent een extra on-dersteuning voor de wettige president van de Republiek in hetnieuwe gevormde driemanschap. De sultan is een betrekkelijkneutrale figuur die zeker niet als anti-Sukarno gebrandmerktmoet worden. Malik, dat is de onbetrouwbare kwade pier indeze combinatie. Dat staat voor mij vast.Ik concentreer me op ontwikkelingen in Jakarta, maar natuur-lijk hou ik Vietnam in de gaten. Vanmorgen meldt de Times dateen compagnie Amerikaanse mariniers bij Danang door de Viet-cong onder vuur is genomen met 60- en 80-millimetermortie-ren. De verliezen zouden licht zijn geweest. Ik help het ze ge-


307

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 307

loven. Ik lees een onthutsende reportage van professor HenryGraf, die de afgelopen weken in Washington gesprekken voerdemet de Amerikaanse top, van L.B.J. naar beneden.351 De enor-miteiten die worden gedebiteerd door de heren die de dienstuitmaken in Washington, zijn nauwelijks te geloven. Ik neemer een paar van. L.B.J. ontving professor Graf op het WitteHuis en begon vrijwel meteen te onderstrepen dat hij er trotsop was 150.000 en 200.000 militairen naar Vietnam te hebbengezonden. Hij noemde het leger aldaar „the most mobile underany flag, the best equipped and one with the most firepowerper man”. Nooit eerder had het Amerikaanse leger zulke lageverliescijfers gehad. Maar de Vietcong telde reeds 30.000 do-den, gewonden en vermisten, aldus L.B.J. Hij had het Viet-namprobleem van vorige regeringen in de schoot geworpengekregen. Het was nodig dat de communisten eindelijk zou-den begrijpen hoe Washington tegenover het communismestond. Professor Graf vroeg de president wat er zou gebeurenwanneer Peking zich ermee ging bemoeien. „I don’t thinkanybody knows”, antwoordde L.B.J. „I am no expert. Ofcourse, when we spit in China’s face, that’s one thing. But ifwe don’t, most experts believe China is not wanting to get in-volved. In the meantime, though, what are we supposed to do– lie paralyzed in fear? That is what the communists would likeus to do.” Zo werkt dus de geest van de man die honderddui-zenden soldaten in Azië in het veld brengt. Een ramp!Graf sprak ook met McNamara, die een lijstje in zijn zak hadwaar de exacte cijfers op stonden over aantallen bommen, gra-naten, raketten, munitie, mortierkogels en artillerieprojectie-len. Hij las ze allemaal voor en schepte op dat generaal WilliamWestmoreland de beschikking had over tweeëneen half maalzoveel tonnage explosieven per maand dan beschikbaar was tij-dens de oorlog in Korea. McNamara: „I can’t imagine West-moreland is going to find targets to fire all this stuff at.” De mi-nister van Defensie had tot dusverre steeds volgehouden dat ergeen „land war in Asia” aan de gang was. Professor Graf vroeghem of hij dit standpunt nog steeds huldigde. „Yes,” aldus Mc-Namara, „there is no land war in process.” Een volledige land-oorlog zou pas ontstaan wanneer China en Noord-Vietnamhun militaire strijdkrachten zouden inzetten, „and were to en-ter the fighting under their own flags”. Ik moet het geklets vandie heren bewaren.352

351 The New York Times, 20 maart 1966.352 Mijn dagboeken zitten boordevol met dergelijk materiaal, maar tot mijn diepe spijt

ontbreekt het me in mijn memoires aan plaats om er melding van te maken.

308

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 308

21 maart 1966Het is prachtig weer. Het liefst zou ik naar Holland afreizen omvoor een tijdje te ontsnappen aan deze warm-koudsituatie metRichard. Ben er uitgeput van. Misschien kan ik 5 april naarHuis ter Heide vertrekken.De Times meldt op de voorpagina dat de landoorlog in Vietnamin hevigheid toeneemt. De Amerikanen verloren vijf vliegtui-gen op één dag.353

Jono Raymond schrijft. Hij vraagt om hem meer te vertellenover wat me zo plotseling beroert: „I know you cannot beginto describe in any detail what is happening, but give me someidea – personal or impersonal or both, temporary or permanentor don’t you know? I wish you would say more.” Hij verteldezijn „silly motorcycle” te hebben verkocht en van het geld eencello te hebben aangeschaft, „a far more pleasurable, enduringand worthwhile thing – no?” Ik begon hem te antwoorden,maar het lukte niet. Ben te geëmotioneerd om mijn gedachtenover Richard te formuleren. Loet, die eerder mijn brief vantwaalf kantjes aan Mejuffrouw Boekhoudt las en zijn commen-taar to the point en lucide op papier zette, brengt de affaire metRichard terug tot essentials: „Richard is not yours, he will nev-er be yours, so why worry about it? Bovendien is hij je vriend-schap niet waard, dus zet de jongen uit je hoofd. Wanneer jeweet dat iemand niet teruggeeft, of terug kan geven, wil geven,wat je hem geeft, is de situatie het niet waard om over de kopte gaan.” Loet vraagt: „Wanneer je dit allemaal weet, is het danwerkelijk zo moeilijk om de zaak stop te zetten?” Richard zitonder mijn huid. Zo’n gevoel is niet met een druk op de knopstop te zetten. Was het maar zo eenvoudig.Er waren brieven van Arnould en Guilbert voor Richard ge-komen. Hij kwam naast me liggen op bed en las ze voor. BeideFranse jongens schreven met zoveel woorden dat zij op hemwachtten. Richard houdt van niemand. Hij speelt met ieder-een.

22 maart 1966De Senaat is met 87 tegen 2 stemmen – die van de senatorenWayne Morse (Oregon) en Ernest Gruening (Alaska) – ak-koord gegaan met een nieuw budget van 13,1 miljard dollarvoor de oorlog in Vietnam. Het laatste getal dat ik me herin-nerde was 4 miljard.

353 The New York Times, 21 maart 1966. De Times spreekt over een ‘ground war’. Vol-komen terecht. Minister Robert McNamara kletst uit zijn nek dat er geen ‘land war’in Vietnam aan de gang zou zijn.

309

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 309

Besloot te gaan eten bij mijn vriend Bhaskar, de danser, en mevan Richard niets aan te trekken. Het voelde als een soort be-vrijding. In de metro zat ik tegenover een non. Onze ogenkruisten elkaar. Het gebeurde een tweede keer en ik produ-ceerde een glimlach. Ze sloot meteen haar ogen en was in gebedverzonken.

23 maart 1966Richard werd om 06.00 uur per auto voor onze flat afgezet. Ikhad slecht geslapen, want ik wachtte toch weer op hem. Hijvroeg of ik een fijne avond met Bhaskar had gehad. Ik ant-woordde niet. Hij was aangeschoten. Ik hoorde hem zeggen:„J’ai peur de mourir”, wat voldoende was om me weer te doensmelten. Ik vroeg hem dus om bij me te komen liggen, maarhij was al in zijn eigen bed buiten westen geraakt.Het is kennelijk het seizoen voor militaire coups. President Jo-seph Mobutu heeft in Leopoldville het parlement naar huis ge-zonden en wetgevende bevoegdheden in eigen hand geno-men.

24 maart 1966Richard kwam om 04.25 uur thuis. Ik vroeg hem hoe laat hijwilde opstaan. „Om 11.00 uur”, zei hij.„Dat is te laat,” antwoordde ik, „want al mijn dagen raken inde war door jouw regime.” Hij stond op, kleedde zich aan enzei dat hij een plek ging zoeken waar hij tot 11.00 uur kon sla-pen. Ik zei: „Prima. Geef mij de sleutel maar. Je kunt morgenje gepakte spullen bij Loet Kilian ophalen.” Hij vertrok. Naeen kwartier werd er aangebeld. Hij was terug, want het regen-de. Ik vloog hem om de hals. Hij begon te vertellen wat hij al-lemaal had gedaan.Sjef van den Bogaert meldde dat het College in Portland, Mai-ne inderdaad (zoals ik had doorgegeven) een studiebeurs vooreen meisje uit Holland beschikbaar had gesteld.De New York World Telegram zet in vette letters op de voorpagi-na: „501 VIETCONG SLAIN IN 24-HOUR ASSAULT!” En ministerMcNamara, die momenteel op skivakantie is in Zermatt,Zwitserland, beweert glashard dat er in Zuidoost-Azië geenlandoorlog aan de gang is. De minister vertelde Time: „No-oneis bothering me here with cables and phone calls.”354 Hij washelemaal incommunicado.De Times meldt dat president Sukarno in een paleis zit zonder

354 Time, 25 maart 1966.

310

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 310

telefoonverbindingen. Dat is wat de coupmilitairen altijd heb-ben gezegd te willen bewerkstelligen, maar ik betwijfel zeer ofhet werkelijk al zover is.

25 maart 1966Tieneke Kilian gaf me een slaappil, die overigens niet heeft ge-holpen. Richard bleef weg.De Times publiceert een foto van Bungkarno, op de receptie(van 23 maart) van de ambassade van Pakistan in Jakarta.Indro Noto Suroto schrijft dat hij ervan heeft genoten dat dr.Subandrio en Chaerul Saleh werden opgepakt. „Alleen, er zit-ten nog te veel figuren die maar lekkertjes hebben meegedaantoen de Bung nog in het zadel zat. Het meest erger ik me als ikme herinner hoe praktisch IEDEREEN daar meeschreeuwde enjuichte als die rotzak zat te zwetsen. Nu draaien ze gauw om.Het merendeel waren karakterloze en principeloze lafbekken.Er was slechts een enkele die nog voor zijn mening durfde uitte komen. Zijn uitgesproken vijanden had hij al laten opsluitenin de gevangenis.” Ik vrees dat Indro met „die rotzak” presi-dent Sukarno bedoelde. Ik vond het heel droevig om dit te le-zen. Bungkarno heeft allerminst een foutloos parcours afge-legd, maar een dergelijke omschrijving mist iedere grond.Noto Suroto eindigt met te zeggen dat hij pas weer vertrou-wen in Indonesië kan hebben wanneer Mohammed Rum,Simbolon, Sumitro en Sjahrir in ere zijn hersteld. Indro is nooiteen uitblinker geweest. Hij leeft nog in „tempo doeloe”.

26 maart 1966Richard kwam om 04.30 uur thuis en maakte me wakker. Hijhad een besluit genomen. „Je ne veux pas que tu souffres enco-re. I had hoped to stay here until I go on my trip, but I mustnow hasten my departure.”Ik antwoordde: „Daar komt niets van in. We zitten samen indit schuitje en we lossen de impasse samen op.” Hij benadruk-te andermaal, en maakte een tekening op papier, dat hij me aar-dig vond, zeer aardig zelfs, maar dat hij niet van me kon hou-den als een lover. Wanneer hij onaardig was deed hij dat alleenom me te ontmoedigen verliefd op hem te blijven. „Mentaalklikt het helemaal tussen ons. Maar fysiek is het eenrichtings-verkeer, van jou naar mij. Je huid staat me tegen. Ik krijg ge-woon kippenvel van je. Je kunt andere kennissen van me vra-gen of ik in staat ben liefde te bedrijven, en prima ook.” Hijstak de ene sigaret na de andere op: zijn befaamde Gaulloises.„Wanneer ik je één uur geef, wil je er twee hebben. Wanneer

311

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 311

ik zes uur met je samen ben, wil je er twaalf. Je bent wat mijbetreft onverzadigbaar, terwijl ik er juist naar verlang tijd voormezelf te hebben. Jij verstikt mijn affectie voor je.”Ik behoef niemand te vragen of hij in staat is de liefde te bedrij-ven. Ik weet het zelf maar al te goed. We gingen pas om 07.30uur slapen.

27 maart 1966Richard belde vannacht om 02.00 uur. Hij verveelde zich, hadgenoeg van iedereen en kwam naar huis. Hij arriveerde om06.00 uur en gaf me drie krokussen, die hij ergens in een tuinhad geplukt. Hij kroop bij me in bed, lag een tijdje boven opme, toen naast me, klemde zich aan me vast en zoende me. La-ter ging hij eieren bakken en een fiks ontbijt maken. Ik was temoe om aan eten te denken. Hij at als een varken en gaf toe datin het leger te hebben geleerd. We keerden terug in bed.„Tu peux m’encore supporter?” vroeg hij.„Zeker, want ik hou erg veel van je. Als je maar niet denkt datwe nu toch weer samen zijn omdat ik een masochist zou zijn.”Maar hij was al in slaap gevallen.Bernard Person is hoofdredacteur Maas van de Amigoe di Cu-

raçao op een receptie tegengekomen, en alhoewel Person wistdat ik artikelen voor de heer Maas schreef, heeft hij langs zijnneus weg gevraagd: „Hebben jullie iemand in Amerika?”„Ja, Oltmans”, antwoordde Maas. De volgende dag liet Personcollega Maas de UNO zien, en tijdens dat uitstapje heeft hijPerson uitgenodigd eveneens artikelen uit New York te zen-den. Person heb ik altijd als een uitzondering gezien, maar zezijn allemaal gelijk.„SUKARNO REALLY IS OUT” aldus een kop in The New York Ti-

mes vanmorgen. Verslaggever Seth King, die enige maandenvanuit Singapore en Kuala Lumpur over Indonesië had bericht,is terug in Jakarta. „Power passed to the armed forces and asmall group of veteran politicians brought back into prominen-ce by army leaders to help rebuild Indonesia’s creaking gover-nment machinery”, aldus King.355 Zou het waar zijn?Nieuwe scènes met Richard, waarbij we geen van beiden ons-zelf meer zijn. Hij zegt een „crise de nerfs” te hebben. Ik hebin zijn rommel gesnuffeld, heb zelfs de tien dollar uit zijn spul-len genomen die hij me schuldig was voor de prik bij dr. Fre-derick Stern. Dit is een onacceptabele zenuwentoestand, dieniet veel langer moet duren. Bij Loet zou iets dergelijks on-denkbaar zijn.

355 Seth King in The Ne York Times, 27 maart 1966.

312

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 312

28 maart 1966Richard gaf me zijn paspoort om te gaan zien of er een briefvan zijn moeder was. Hij had het juist aangevoeld. Hij las eruitvoor. Ze maakte zich erge zorgen om hem: „Si tu as froid, si tuas faim, si tu t’ennuis.” Hij vertelde dat de familie vijf jaar gele-den een ongeluk had gehad. Ze reden in een Peugeot 304,waarvan de deur naar voren openging. De wagen had al flinkesnelheid toen zijn moeder zag dat haar jurk tussen de deur zat.Ze wilde de deur iets openmaken, maar werd samen met eenhalfzusje uit de auto geslingerd. Hij zag zijn moeder langs deweg rollen, een beeld dat hij nooit meer kon vergeten.

29 maart 1966Gisteravond liep ik bij Hella Pick binnen. Ze was in India ge-weest en optimistisch gestemd over de toekomst van dit land.Ze had een huwelijksplechtigheid bijgewoond als gast van defamilie van onze gezamenlijke diplomatenvriend NarendraSingh. Ook prins Aschwin en zijn vrouw waren erbij aanweziggeweest. Aschwin reisde in India duidelijk als de broer vanprins Bernhard, aldus Hella.President Sukarno heeft zelf de samenstelling van het nieuwekabinet bekendgemaakt. Er zijn nu zes vice-premiers uit de busgekomen. Naast Bungkarno zal dit presidium op aanwijzingenvan de president de dienst uitmaken. Hij blijft president, op-perbevelhebber, leider van de revolutie en premier. Eerste vice-premier is dr. Johannes Leimena, tweede vice-premier IdhamChalid, derde vice-premier dr. Ruslan Abdulgani, vierde vice-premier sultan Hamengku Buwono IX, vijfde vice-premier ge-neraal Suharto en zesde vice-premier Adam Malik, die tevensBuitenlandse Zaken beheert. De Times schreef dat Bungkarno„some points” had gewonnen, maar daar klopt niets van. Jekunt rustig stellen dat Leimena, Chalid, Abdulgani en de sultanhet voor Sukarno zullen blijven opnemen als puntje bij paaltjekomt. Ik vind het een positieve samenstelling en zeker geenoverwinning voor het leger, zoals de Times het voorstelt.356

Richard heeft nu ook Garrett Thompson ontmoet, die de laat-ste dagen al herhaaldelijk opbelde. Pas later realiseerde ik medat hij dezelfde Garrett was die ik enige tijd geleden tegenkwamen met wie ik mee naar huis zou gaan. Maar voor er iets gebeur-de kwam een andere jongen op bezoek, die uiteindelijk metmij mee naar Kew Gardens is gegaan. Richard kwam om 02.45uur thuis, kwam in bed, zoende me heel lief en zei ten slotte:„sweet dreams”.


313

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 313

30 maart 1966Santo zendt me een kopie van de uitvoerige brief die hij op ad-vies van mijn vader aan de faculteit bouwkunde in Delft heeftgezonden om na te gaan of hij zijn studie aldaar kan afmaken.Premier Indira Gandhi heeft in Washington twee dagen metL.B.J. geconfereerd. Ze heeft gezegd onder de indruk te zijnvan de oprechtheid waarmee de president een einde aan deoorlog wil maken. In een toespraak voor de National PressClub zei ze te sympathiseren met de Amerikaanse positie inVietnam. Ze wilde vooral geen oplossing die Peking voordelenzou verschaffen om de Chinese invloed in Zuidoost-Azië tevergroten. Ik begrijp die redenering wel, zeker wanneer je dedringende belangen van India incalculeert. Maar ergens is hetabnormaal dat New Delhi door omstandigheden in de regio inyankee-armen wordt gedreven. L.B.J. had ook een cadeautjevoor Indira. Hij maakte bekend dat de VS een stichting zal op-richten met een kapitaal van 300 miljoen dollar, teneinde „inall fields of learning” vooruitgang te boeken in India. Zo werktdat in de hogere politiek, tit for tat.Robert Kennedy zendt me zijn jongste verklaring in de Senaatover Vietnam.Vanmiddag gingen we naar Greenwich Village, waar Richardme in een platenwinkel liet luisteren naar het liedje „Ne mequitte pas”, eerst gezongen door Jacques Brel en daarna doorNina Simone. lk kreeg tranen in mijn ogen.Later gingen we naar de film Jeux Interdits. Het verbaasde medat de film ook hem tot tranen toe roerde. Later zijn we metSanto en Marguerita naar een liveshow van Nina Simone ge-gaan. Richard zei dat haar sexy bewegingen hem opwonden.Ik was zelf ook enthousiast. Het was een van de opwindendstezangeressen die ik ooit had gehoord.

31 maart 1966Richard kwam om 05.00 uur thuis. Hij had Garrett de filmJeux Interdits laten zien. Hij heeft koorts. Ik zette kamilletheevoor hem. Hij heeft behoorlijk getranspireerd. In de middagmaakte ik kreeftensoep.Generaal Suharto heeft in Jakarta aangekondigd dat de vijftienprominenten die in verzekerde bewaring werden gesteld „omhun veiligheid te waarborgen”, waaronder Subandrio en Saleh,terecht zullen staan vanwege medeplichtigheid aan de PKI-coup,die vanuit Peking zou zijn gedirigeerd. Mijn vriend Djawoto,ambassadeur van Indonesië in Peking, weigert onder deze om-standigheden naar Jakarta terug te keren, zoals hem door het le-

314

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 314

ger en nu door Adam Malik werd bevolen. Hij heeft gelijk. Hetheeft geen zin met open ogen in het hol van de leeuw te stappen.Bungkarno kan blijkbaar niets doen om zijn politieke vriendente redden. Op de foto van hem vandaag in de Times lijkt hij meweer zichzelf. Hij zal nu zeker de situatie onder controle hebben.

Wat me bij het teruglezen en redigeren van mijn dagboek uit diedagen – nu 25 jaar later – perplex doet staan is dat ook ik er vanuitNew York absoluut niet aan wilde dat Bungkarno tegen een over-macht van het leger het politieke loodje had gelegd. Sedert 1961had ikzelf signalen ontvangen dat officieren rond generaal Nasu-tion conspireerden om president Sukarno te wippen. Ik schreeferover in mijn dagboek en deed er ook ruimschoots verslag van indeze bewerking. In 1956 ontmoette ik de president voor het eerstin Rome. Nog hetzelfde jaar reisde ik naar Jakarta, waar ik tot sep-tember 1957 bleef. Voor mij was Sukarno na die ervaringen (inMemoires 1953-1957 uitvoerig beschreven) blijkbaar dermate ver-weven geraakt met het land dat een scheiding der wegen tussen„Bapak” en het Indonesische volk voor mij ondenkbaar was, ge-woon niet tot de mogelijkheden behoorde. Generaal Suharto zouin zijn gesprekken met de West-Duitser O.G. Roeder (in 1969gepubliceerd) over Bungkarno spreken als „an angry old man” enals een man die zich in 1967 gedroeg als „stubborn and refractoryas a child”. Dat tekende de respectloosheid en de nauwelijks geca-moufleerde minachting voor de feitelijke grondlegger van de Re-publiek, waarmee Suharto en degenen die het spel met hem mee-speelden in die dagen waren bezield. Ik kon me deze beledigendeuitlatingen jegens Sukarno niet voorstellen en hield dus onvol-doende rekening met deze veranderingen. Voor mij kon generaalSuharto, in een kriek stadium door Sukarno benoemd, niet anderszijn dan een Sukarno-getrouwe officier, zoals ik er zovele kende inJakarta. Zoals ik al zei zou ik zes maanden later, in oktober 1966,met generaal Suharto kennismaken op het Merdeka-paleis, en la-ter als eerste een televisiegesprek met hem opnemen, omdat presi-dent Sukarno hem vroeg dat te doen. Natuurlijk observeerde ik dehouding van Suharto tegenover de president nauwkeurig, maarSuharto speelde zijn verraderlijke spel dermate verfijnd en over-tuigend dat ik, zoals ik in het volgende deel memoires zal beschrij-ven, hem in 1966 als vriend in plaats van als een verrader tegemoettrad. Wat ik me nu afvraag is: hoe komt het dat ik in oktober 1966,als chef d’équipe met een NTS-ploeg in Jakarta, niet veel kritischernaar de relatie Sukarno-Suharto heb gekeken? Ik had in NewYork het terugdringen van Bungkarno door het leger immers opde voet gevolgd?

315

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 315

1 april 1966Een lange, lieve brief van Mejuffrouw Büringh Boekhoudt.„Stel je voor,” schreef ze, „de eerste gelukwens met mijn ver-jaardag op 24 maart was een telegram van Beatrix uit Mexi-co!”357 Miss B.B., de tweede moeder van Trix, had de kerk-dienst voor het huwelijk „zeer indrukwekkend” gevonden,maar zag ’s avonds de plechtigheid op televisie „veel beter!”.Vervolgens schreef ze dat ze enige tijd over mijn brief van twaalfkantjes had nagedacht om er rustig op te kunnen antwoorden.Ze dankte voor het in haar gestelde vertrouwen, want het uit-spreken van deze Verwirrung der Gefühle deed een mens somsgoed. „Lieve Wim, geloof niet dat ik geschrokken ben of ge-schokt door wat je schreef. Ik had al heel lang een vermoedenwaar bij jou de schoen wringt. Hoewel ik zelf volkomen an-ders van aanleg ben, kan ik toch wel een klein beetje begrijpenhoe moeilijk het moet zijn wanneer je door beide seksen wordtaangetrokken en toch een fatsoenlijk mens wilt blijven. Het feitdat je de psychische contacten en het geestelijk wederzijds be-grip als eerste en hoogste eis stelt, eert je. Dit immers is het blij-vende. Physieke attracties, hoe belangrijk ook in een huwelijk,slijten met de jaren. Maar hoe vindt nu een mens de combina-tie van beide?”

Mejuffrouw Boekhoudt was 73 jaar toen ze in een brief naar NewYork dit eeuwig terugkerende sleutelprobleem aansneed.Zij is ongetrouwd gebleven. Nu ben ik zelf 65 jaar (in 1991) en nogaltijd ken ik het antwoord niet op de vraag hoe men een op elkaarafgestemd zijn bij het beleven van het zelf en de wereld verzoentmet de onontbeerlijke drang een ander te willen omstrengelen ener seks mee te hebben. Soms lijkt het dat hoe meer men in elkaarsgevoels- en denkwereld verweven raakt, hoe minder men behoefteheeft aan sensualiteit. Een gevoel van gêne maakt zich van de rela-tie meester. Geliefden spreken dan van het overgaan van verliefd-heid (seksuele aantrekkingskracht en uitlevingsdrang) in authentie-ke vriendschap (de man die zijn vrouw zijn beste vriendin noemten omgekeerd, en in welke relatie seks feitelijk geen rol meerspeelt). Het ontwarren van deze emoties en „het zoeken naar eencombinatie van beide” lijkt een life-time job, een vraag waar wenooit een redelijk antwoord op lijken te vinden.

2 april 1966Mijn Zweedse vriend Lennart Andersson uit Solna begint zijn

357 Prinses Beatrix was in Mexico op huwelijksreis.

316

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 316

brief met: „My darling Wim” en eindigt met: „I belong toyou…” Was hij maar hier, bij me, in Kew Gardens.President Johnson heeft Walt W. Rostow benoemd tot presi-dentieel adviseur.358 De schommelingen in de carrière van Ros-tow zijn niet van de lucht.De derde voornaamste man in de junta in Saigon, generaal PhamXuan Chieu, wordt door boeddhistische studenten in Hue vast-gehouden. Het rommelt weer in het land waarvoor Amerika-nen met duizenden hun leven geven.Richard is nog steeds ziek en in bed. De dokter is geweest.

3 april 1966Mijn vader schreef me dat zijn belangstelling voor fluorescentie-fotografie dateerde uit de dagen dat we nog op De Horst woon-den in Bosch en Duin, en hij in 1944 aan de vertaling was be-gonnen van De Instituten van Gaius, de Romeinse keizer. In deliteratuur was hij het werk op dit gebied van professor dr. Gus-tav Kögel tegengekomen, waardoor hij via de fluorescentie-methode palimpsesten kon ontcijferen. In 1941 had mijn va-der, eveneens bij Uitgeverij Tjeenk Willink, De Instituten van

Justinianus uitgegeven. Ongeveer een tiende van de palimpses-ten van de oorspronkelijke Instituten van Gaius die in Verona,Italië worden bewaard, zijn onbekend gebleven.In de Oudheid smeerde men de perkamenten rollen steeds op-nieuw in om ze weer te kunnen gebruiken. Teksten verdwe-nen dan om er nieuwe teksten overheen op te tekenen. „Oudeteksten werden met galappeltinctuur bewerkt”, schreef mijnvader, hetgeen gebeurde om ze weer leesbaar te maken. „Datwerkte uitstekend en degene die de tinctuur toepaste heeft ookde onduidelijke plaatsen kunnen lezen, maar daarna werd hetperkament op den duur hoe langer hoe donkerder en konden la-tere onderzoekers niets meer daarmee aanvangen. Met de thansdoor mij ontworpen lamp is er veelal nog iets van te maken,behalve van de plaatsen die zo zwart zijn geworden als zoolleer,want die fluoresceren niet meer. Dan is er nog een technischpuntje. Mijn lamp wordt gevoed met 1.100 volt wisselstroom,en omdat de netspanning hier overal 220 volt is, heb ik altijdeen vrij zware transformator bij me.” Direct na de oorlog hadmijn vader contact opgenomen met professor Kögel in West-Duitsland. Die antwoordde dat vorige onderzoekers de pa-limpsesten van Gaius reeds dermate hadden verpest dat hij hetuit zijn hoofd moest zetten er nog iets mee te kunnen uitrich-

358 Hij was dus weer terug op het Witte Huis. Zie ook Memoires 1961.

317

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 317

ten. Kögel zei ook: „Philips-Lampen sind ganz unbrauchbar.”Mijn vader liet het er echter niet niet bij zitten. „Ik kon diezaak niet vergeten”, vervolgde hij. „De oorlog was voorbij. DeRussen kwamen niet. Jullie verdwenen (mijn twee broers naarZuid-Afrika en ik naar Amerika, WO). Daarna gingen wij zelfvan 1950-1960 naar Zuid-Afrika, dus pas in 1961 had ik weergelegenheid aan palimpsestfotografie te denken. Aan boord vande Jagersfontein zat ik al te bedenken wat ik zou kunnen on-dernemen. Ik schreef de Technische Hochschule in Karlsruheen ontdekte dat professor Kögel reeds lang was overleden. So Ihad to go it alone. Ik begon dus opnieuw de publicaties vanKögel en andere boeken over lampen en filters te bestuderenen proefapparaten te bouwen met moderne onderdelen, zoalslagedruk kwiklampen en speciale ultravioletfilters, die in de tijdvan Kögel nog niet bestonden”, schreef hij.Het eigenlijk doel van mijn vader was Verona en de palimpses-ten van Gaius met zijn lamp te gaan bestuderen, want, zoals ikin 1964 rapporteerde, mijn vaders lamp was in 1964 in Procee-

dings (de publicatie van de Koninklijke Nederlandse Academievan Wetenschappen) wereldkundig gemaakt.359 Ter voorberei-ding van een expeditie naar Verona had mijn vader op 27 janu-ari 1966 tezamen met dr. W.H. Beuken uit Helmond opnamengemaakt in Oudenaarde, België, die uitstekend waren gelukt.Mijn vader schreef dat hij een nieuwe publicatie had voorbe-reid, die in juni 1966 zou verschijnen.360

Intussen publiceerde The New York Times een lang artikel overde grondlegger van Ghana, Kwame Nkrumah. Er stond boven:„Exit Nkrumah, an old dreamer, enter Enkrah, a new realist”.De man die Ghana naar de onafhankelijkheid had geleid werdin zijn afwezigheid afgezet. Bulldozers vernielden zijn stand-beeld. In Accra waren leuzen te zien als „Nkrumah – you livedin a fool’s paradise”, „No more animal farm”, „Nkrumah, thelast stage of a communist”, en meer van dergelijke onzin.361 Deene militaire coup na de andere voltrekt zich in de voormaligekoloniale landen. De eens op handen gedragen „bevrijders”van de imperialisten worden nu op hun beurt beschimpt enverguisd. Het voorland van veel derdewereldpolitici.In Washington is bekendgemaakt dat dit jaar nog eens 170.000soldaten naar Zuidoost-Azië zullen worden gezonden. Dit ismoord. Dit zou betekenen dat het totaal aantal militairen in

359 Volume LXVII, no. 3, p. 330-338.360 Mijn vader zou op 24 april 1966, enkele weken later, plotseling aan een hartaanval

overlijden. Hij heeft Verona niet meer mogen beleven.361 Lloyd Garison in The New York Times, 3 april 1966.

318

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 318

Vietnam de 470.000 zou benaderen, wat ongeveer evenveel isals in het topjaar 1953 in Korea.

4 april 1966President Sukarno heeft zich tegen journalisten erover be-klaagd dat de pers blijft schrijven dat hij reeds zou zijn afgezeten dat zijn gezondheid deplorabel zou zijn. Hij citeerde Tago-re, die eens zei: „Why do we praise only the flowers in spring?Are the dry leaves in autumn not entitled to praise?” Intussenheeft de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken aangekon-digd dat Indonesië weer spoedig tot de UNO zou toetreden. Debetrekkingen met de VS, die behoorlijk waren geweest, zoudenworden verbeterd. Daar is Malik dus voor ingehuurd door hetleger. Bungkarno is misschien nog niet afgezet, maar aan zijnbeleid komt toch wel een einde.In Vietnam is in Hue en Danang een open muiterij uitgebro-ken. Drieduizend soldaten, aangevoerd door officieren, zijn destraat op gegaan om de omverwerping van het militaire regimein Saigon te eisen. Voor die chaotische bende moeten Ameri-kaanse soldaten hun leven wagen. Premier Nguyen Cao Kyheeft aangekondigd troepen te zullen sturen om aan de opstandeen einde te maken. Hij zal de burgemeester van Danang latendoodschieten.362 Als bijzonder heldenfeit wordt gemeld dat tweeAmerikaanse mariniers langs de rivier Vu Gia niet minder danachttien Vietcongguerrilla’s hebben neergeschoten.Richard kwam midden in de nacht thuis, zoende me en viel inslaap. Misschien wen ik er wel aan om niet meer naar seks methem te verlangen.

5 april 1966Vloog naar Boston om een lezing te geven voor de City Clubin Haverhill, Massachusetts.Richard leest Un Amour de Swann en onderstreepte: „Mais àl’âge déjà un peu désabusé dont approchait Swann et où l’onsait se contenter d’être amoureux pour le plaisir de l’être sanstrop exiger de réciprocité…”De Times zegt in een hoofdartikel: „The slow, devious, carefulprocess of checkmating president Sukarno is being skillfullymanaged by the Indonesian army leaders. Sukarno, even in de-feat, is evidently too popular to be liquidated. His role has beensuch a dominant one since the end of World War II that there isno comparable substitute. He stands alone – but he still stands.”

362 New York Herald Tribune, 4 april 1965.

319

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 319

Het blad meent te weten dat Bungkarno’s „phone calls, visitorsand physical movements all are supervised by the army”. Ikgriezel bij de gedachte dat dit waar zou zijn.Omdat Luns me blijft besodemieteren schreef ik hem vandaagonder meer: „Op 17 februari 1966 gaf u zelf een briefing aanNederlandse journalisten in New York, waar ik opnieuw vanwerd uitgesloten om mij onbekende redenen. Een uur vooruw ontmoeting met de pers sprak ik met Sjef van den Bogaert,dus ik mag aannemen dat de autoriteiten ervan op de hoogtewaren dat ik ditmaal in New York was. Ik zou het bijzonderop prijs stellen op korte termijn van u te mogen vernemenwelke de redenen zijn dat, na alles wat er is gebeurd van de zij-de van de overheid, nog altijd niet normaal wordt gedaan watbetreft de uitoefening van mijn beroep.”In Life ontdek ik twee pagina’s foto’s van Bungkarno en RatnaSari Dewi, nu 64 respectievelijk 26. Het zijn kennelijk opna-men uit een familiealbum. Waarom werden deze opnamen juistnu vrijgegeven? Ik begrijp het niet. Ik beschouw het als het op-zettelijk ondermijnen van Sukarno’s prestige.

6 april 1966Op een vraag of Indonesië zou terugkeren in de UNO heeftpresident Sukarno geantwoord: „We will only return if chan-ges have been made in the organization. If conditions remainas they are at present, then Indonesia prefers to stay outside theUnited Nations.” Bungkarno weerspreekt hiermee de pers-conferentie van minister Adam Malik van Buitenlandse Zaken.Hoe groot de verwarring in Jakarta is, blijkt uit verklaringenvan generaal Suharto. Op 4 april liet hij bekendmaken dat deIndonesische staat gegrondvest was op de grondwet van 1945,en dus op recht en niet op macht. De hoogste macht lag bij deMPR (Peoples Consultative Congress). De president van de Re-publiek voert het hoogste administratieve gezag uit. Bij het uit-voeren van besluiten en wetten dient het staatshoofd de goed-keuring van de MPR te hebben. De Times berichtte dat gene-raal Suharto over president Sukarno zou hebben gezegd: „He isnot a dictator and does not possess unlimited power.”363

Premier Nguyen Cao Ky vloog naar Danang. Hij had met fan-fare aangekondigd krachtig te zullen optreden, maar deed ditper slot van rekening toch niet, waardoor zijn geloofwaardig-heid een nieuwe deuk opliep. De Times schrijft dat „de ketel inSaigon aan het overkoken is”. In dit hoofdartikel wordt ge-

363 The New York Times, 5 april 1966. Vergeleken bij dictator Suharto was president Su-karno een democraat, die de PKI gelijke kansen bood.

320

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 320

sproken over een burgeroorlog binnen een burgeroorlog, mis-schien nog niet uitgebroken, maar Vietnam staat zonder meer opspringen.

7 april 1966Opnieuw demonstreren duizenden studenten in Jakarta vooreen terugkeer naar democratie en economische hervormingen.Ze verzamelden zich voor de woning van generaal Suharto.364

8 april 1966Richard kwam weer om 04.30 uur thuis en stond om 07.15 uurop om ontbijt te maken. Ik heb hem gevraagd om 10.00 uurzonder scènes met zijn boeltje te vertrekken. Hij is aan het in-pakken. It breaks my heart. Ik heb hem gezegd de kleren die ikhem had gegeven in mijn kast te leggen.365 Het werd een nare enhatelijke vertoning. Nu is hij weg en het huis is weer even leegals toen Santo plotseling vertrok, ook al had dat vertrek geheelandere achtergronden. Toch hou ik erg veel van Richard.Washington trekt 15.000 militairen uit Europa terug om meersoldaten naar Vietnam te kunnen zenden.

9 april 1966Er wordt herhaaldelijk voor Richard gebeld. Zijn koffer staatnog hier. Ben in een vreemde stemming. Ik zou willen dat hijterugkwam – met mijn hele hart; tegelijkertijd wil ik het niet,om niet opnieuw in shit met hem terug te vallen.De Times bericht dat generaal Suharto heeft meegedeeld dat debezwaren van Indonesië tegen de samenstelling van Maleisiëblijven bestaan en dat de regering de confrontatiepolitiek metKuala Lumpur voortzet. Hij omschreef de Indonesische tactiekals „the art of intensifying and then relaxing pressure”. Hijnoemde, evenals president Sukarno voortdurend deed, de aan-wezigheid van Britse militairen en officieren in Zuidoost-Aziëeen anachronisme.

Pasen 1966Debatteer met mezelf of het niet zinnig zou zijn Richard hele-maal uit mijn hoofd te zetten. Ik roep fijne momenten en bots-ingen in herinnering. Hij is toch ook dikwijls thuisgekomen?Maar wanneer hij dagenlang niet belde, verzon hij een smoesje.Kan ik hem loslaten? Tieneke Kilian vertelde dat Loet zich in-

364 De studenten, die te onervaren en naïef waren om te begrijpen dat het land in eenmilitaire dictatuur veranderde, werden door het leger gebruikt.

365 Ik lees dit terug vol afschuw over mijn houding in dezen.

321

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 321

tens met mijn Richard-probleem had beziggehouden en zichdikwijls woedend had gemaakt over wat hij in mijn flat zag ge-beuren.Sutan Sjahrir (56) is in een ziekenhuis in Zürich overleden. Ikontmoette de voormalige leider van de Partai Socialis Indone-sia (PSI) maar eenmaal, in 1957. Kreeg niet echt contact methem. President Sukarno stelde de PSI in 1960 buiten de wet.De Times vraagt zich af: „Whatever became of Che?’366 Eens wasChe Guevara na Fidel Castro de invloedrijkste man in de Cu-baanse revolutie. Sedert 15 maart 1965 is hij spoorloos. Castroheeft gezegd een brief van zijn strijdmakker te hebben gekre-gen waarin Che schrijft dat hij zijn taak in Cuba als beëindigdbeschouwde. Vreemde zaak. Bij communisten weet je nooitwat er werkelijk achter de schermen gebeurt.

11 april 1966De directie van De Wereldkroniek heeft hoofdredacteur Leo Uit-tenbogaard ontslagen. Reden: „te progressief”. Als voorbeeldwordt onder meer de reportage gegeven die ik schreef over JanCremer. Leo werkte 25 jaar voor het blad. Een vreemde affaire.Seth King meldt uit Jakarta dat generaal Suharto nu toch weeriets anders heeft gezegd over Maleisië: „Indonesia remainedopen to a peaceful settlement.” King citeert een hooggeplaats-te informant: „The generals have grown tired of Confrontasiand the people are indifferent to it.” Daarentegen deelde AdamMalik mee dat president Sukarno hem had verzocht de betrek-kingen met Singapore snel aan te halen, opdat de Confrontasimet Maleisië zou kunnen worden opgevoerd.367

Lilly Marescot telefoneerde en vroeg of ik haar wilde begelei-den naar een operavoorstelling, maar mijn hoofd staat er nietnaar.

12 april 1966De Herald Tribune deelt vandaag in dikke letters op de voorpa-gina mee dat voor het eerst B-52-bommenwerpers Noord-Vietnam hebben aangevallen. Intussen heeft de regering in Was-hington toegegeven dat de politieke beroering in Saigon eennadelige invloed op de strijd in het land begint uit te oefenen.Er is zelfs een tekort aan projectielen en bommen ontstaan.Ik ontdek een commentaar van C.L. Sulzberger in The New York

Times dat me zeer aangrijpt. Hij bevindt zich in Jakarta. Hijnoemt het huidige wajangspel tussen Bungkarno en het leger

366 Paul Hofmann in The New York Times, 10 april 1966.367 Seth King in The New York Times, 11 april 1966.

322

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 322

„a pompous joke”. „The real bosses – the army – use the legendof Sukarno against the reality of Sukarno.” Hij vervolgt: „Theformula of salvation is both cruel and neat. Everything the bos-ses do is done in Sukarno’s presidential name, although Sukar-no cannot possibly like most of it. This is a subtle, impeccablycourteous, patriotic doublecross, using the symbol of nationalunity, despite itself, for the sake of unity.” Ik heb moeite om tegeloven dat dit smerige spel de werkelijke situatie in Jakarta is.

13 april 1966Richard belde. Hij kwam om 17.00 uur naar mijn flat. Hij ver-telde eerst wat hij de laatste dagen had uitgespookt en vroegtoen of ik wilde helpen enkele Franse liedjes in het Engels tevertalen. We zaten dus geruime tijd samen aan mijn typema-chine, tot Garrett belde, die eveneens onderweg was naar KewGardens. Richard legde uit: „Garrett est mon amour et monamant: tu est mon amour et mon ami…” Het is natuurlijk eenfeit dat ami het vrijwel zeker wint van amant, zeker op de langeduur. Ze vertrokken later samen naar Manhattan. Richard bleefmeteen weer weg.James Reston meldt in de Times dat premier Nguyen Cao Kytegen de studentenraad in Saigon heeft gezegd dat Amerika opden duur oog in oog zal komen te staan met China en dat deAmerikanen, om een einde te maken aan de oorlog in Vietnam,Peking zouden moeten aanvallen. Reston: „The reaction ofWashington to all this is interesting. President Johnson is playingit cool. He has been sounding inordinately cheerful and stayingaway on his ranch in Texas.”368 Het hele land slikt dit soort ge-drag alsof het normaal is, met uitzondering van senator WayneMorse, Democraat uit Oregon, die L.B.J. een gevaarlijke „war-monger” noemt. Uit Washington komt verder de informatiedat B-52-bommenwerpers voortaan regelmatig boven Noord-Vietnam zullen worden ingezet.369 Dat is dus voortaan ook ge-woon.

14 april 1966Sultan Hamengku Buwono IX van Yogjakarta heeft, als vice-premier belast met de economie, bekendgemaakt dat de rege-ring de socialistische trend die de laatste jaren werd gevolgd, zalombuigen en privé-ondernemingen zal helpen bevorderen. Ditbetekent dat het beleid van Sukarno, Subandrio en Chaerul Sa-leh daadwerkelijk wordt vervangen door een nieuw naar rechts

368 James Reston in The New York Times, 13 april 1966.369 R.W. Apple in The New York Times, 13 april 1966.

323

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 323

zwenkend beleid van Sukarno, Hamengku Buwono en Malik,met generaal Suharto op de achtergrond als hoogste initiator vande nieuwe politiek. Subandrio en Saleh zijn zonder plichtplegin-gen opgesloten. Hoe zou Bungkarno het beleid dat hij voor-staat nog kunnen uitvoeren?Ramparts Magazine heeft bekendgemaakt dat Michigan StateUniversity tussen 1955 en 1959 politiemannen en andere auto-riteiten heeft opgeleid ten behoeve van het regime van NgoDinh Diem in Saigon. Eindelijk komt uit dat de CIA miljoenendollars in Michigan en op andere universiteiten en colleges heeftbesteed om geheime agenten en ander personeel op te leiden,die het corrupte regime in Zuid-Vietnam op de been moestenhelpen houden. Er wordt vandaag over deze onverkwikkelijkeaffaire geschreven op de voorpagina van The New York Times.Wat een smerige zaak. In een andere reportage meldt JohnPomfret vanuit Austin, Texas dat L.B.J. een zenuwpees begintte worden als reactie op de situatie in Vietnam, die hij steedsminder in de hand heeft. Griezelig.

15 april 1966Voor het eerst maakte een militaire woordvoerder in Saigonbekend dat de afgelopen week meer Amerikaanse dan Zuid-Vietnamese militairen zijn gesneuveld. Er waren 95 Amerikaan-se soldaten omgekomen tegen 67 Vietnamese, terwijl 504 Ame-rikanen werden gewond en 4 vermist. Zuid-Vietnamese ge-wonden of vermisten werden als gewoonlijk niet opgegeven.Minister McNamara gaf een tekort aan bommen toe, en deeldemee dat er met het oog op de oorlog in West-Duitsland bom-men bij waren gekocht. De inventaris van Amerikaanse bom-men bedroeg op dit moment 331.000 ton.370

President Abdel Gamal Nasser heeft twintig hoge officieren la-ten arresteren omdat ze coupplannen zouden hebben gehad.Nehru overleed. Nkrumah werd afgezet. Sukarno verloor eengedeelte van zijn macht. Nu Nasser? Er dreigt de klad te ko-men in de groep voornaamste leiders van niet-gebonden lan-den. Ben Bella wordt van hoogverraad verdacht. Steeds weerdraait het om militairen, met duidelijke bindingen naar wester-se inlichtingendiensten, met aan de top de CIA-maffia.

16 april 1966Tegenstanders van president Sukarno (zoals Mohammed Rum,Anak Agung Gde Agung, Mochatar Lubis, Subardio Sastrosato-

370 Benjamin Welles in The New York Times, 15 april 1966.

324

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 324

mo en anderen) zullen worden vrijgelaten. Nu zitten de vrien-den van de president achter tralies. Studenten van Chinese af-komst hebben de ambassade van Peking in Jakarta bestormd enalles kort en klein geslagen. Militairen beschermden de ambassa-destaf maar ondernamen niets om de vernielingen tegen te gaan.

17 april 1966Djawoto, de Indonesische ambassadeur in Peking, is afgetredenen heeft een functie aanvaard – eveneens in Peking – bij de AfroAsian Journalist Association.

18 april 1966Richard kwam voor een keer thuis. Hij was het weekeinde bijGarrett geweest. Hij liep naar mijn schrijftafel en gaf me eenzoen.Jan Cremer dook op. Hij ging Loesje Hamel van het vliegveldhalen. Er lag een foto van dr. Subandrio op tafel. Hij zei: „ToenSubandrio na lange tijd weer in Amsterdam kwam maakte hijde opmerking dat er niet veel in Holland was veranderd, be-halve Jan Cremer.” Hij verdomt het om met de metro te rei-zen, omdat de deuren zich hermetisch sluiten. In een taxi kanhij stop zeggen en bepalen wat er gebeurt. Hoe hij zich danvoelde in vliegtuigen? „Dat is een noodzakelijk kwaad.”De rest van de dag met Richard was plezierig. Tot Garrett bel-de. Bijna was hij weer vertrokken, maar hij besloot met mij sa-men te blijven.

19 april 1966Na dr. Subandrio zijn nu ook Ganis Harsono en de reizendeambassadrice madame Supeni afgezet. De ambassadeurs Sukris-no (in Hanoi) en Hanifah (in Colombo) hebben hun ontslagaangeboden. In totaal zullen twaalf door Bungkarno benoemdeambassadeurs worden teruggeroepen.Amerikaanse gevechtsvliegtuigen hebben op dertig kilometerafstand van Hanoi bombardementen uitgevoerd. Drie toestel-len werden neergehaald. De Amerikanen zeggen de beman-ningen te hebben gered.

21 april 1966Dr. Mohammed Hatta heeft een toespraak gehouden tijdens debegrafenis van Sutan Sjahrir. Zonder Bungkarno te noemenbekritiseerde hij diens regering als „van het juiste pad te zijn af-geweken”. Het juiste pad volgens Hatta en Sjahrir was immerseen meerpartijensystemen en een westerse democratie. Bung-

325

Ne

w Y

ork

■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 325

karno voerde het systeem van „geleide democratie” in, waarbijeen beperkt aantal partijen was toegestaan in plaats van de tien-tallen partijen en partijtjes, een erfenis van het koloniale regime– als replica van het Haagse Binnenhof. Juist omdat Sukarno eendictatuur wilde voorkomen hield hij tot het einde van zijn lei-derschap vast aan het overeind houden van de PNI, de PKI, eenislamitische groepering, en het leger als vierde zuil in het machts-bestel. Hatta was mij nooit sympathiek. Ook op dit kritiekemoment liet hij zien wie hij eigenlijk was.371

Ging met Richard naar een party voor Jan Cremer op 791Broadway, aangeboden door Frank O’Hara, curator van TheModern Museum. Ambassadeur André Forthomme had me te-gelijkertijd uitgenodigd voor een ontvangst voor prins Albertvan België. Er moest dus een keuze worden gemaakt.

(wordt vervolgd)

371 Men dacht in Indonesië dat een einde van het tijdperk- Sukarno het land terug naardemocratie zou leiden; in plaats daarvan zou Indonesië een strikt militaire dictatuurtegemoet gaan, die decennia zou aanhouden.

326

19

64

–

1

96

6■

Z440-deel1 08-08-2001 11:00 Pagina 326

BIJLAGEN

z440-bijlagen 19-07-2001 12:05 Pagina 327

328

19

64

–

1

96

6■ Bijlage 1


329

Bijla

ge

n

■Bijlage 2


330

19

64

–

1

96

6■ Bijlage 3


331

Bijla

ge

n

■Bijlage 4


332

19

64

–

1

96

6■ Bijlage 5


333

Bijla

ge

n

■Bijlage 6


334

19

64

–

1

96

6■ Bijlage 7


335

Bijla

ge

n

■Bijlage 8


336

19

64

–

1

96

6■ Bijlage 9


REGISTER

Z440register 19-07-2001 12:17 Pagina 337

Abdulgani, Ruslan 232, 260, 269, 307, 313Adams, Cindy 80, 181, 204, 207, 213, 266Aidit, D.N. 17, 37, 87, 183, 185, 190, 193,

195, 196, 201, 204, 207, 213, 214, 221,224, 282

Akker, Herman van den 173, 174Alsop, Joseph 33, 115, 203Amsberg, Claus von 103, 104, 125, 128,

130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 145,146, 154, 165, 176, 186, 197, 213, 219,226, 227, 235, 236, 238, 255, 261, 262,267, 269, 297, 298, 304

Anderson, Burnett 90Andersson, Lennart 159, 164, 316Anouilh, Jean 19, 109Applegate, Barbara 216Armgard, prinses 146Arthur, Bill 38, 74Arto, generaal Sugih 207Aschwin, prins 56, 98, 313Averell Harriman, W. 36, 141, 243, 260Ayub Khan, president Mohammed 134,

169, 251

Baal-Teshuva, Jacob 75Baird, Jim 107, 108, 111Bakhar, Gill 28, 32, 45Bakker, Marcus 140Baldwin, Hanson 139, 233, 241Baldwin, James 75, 93, 94Barrett, Anne 31, 49, 262, 276, 305Bartman, J.H. 25Bast, Bill 67, 69, 71, 72, 237, 240, 241,

243, 245, 267, 300, 306Beatrix, prinses 25, 29, 32, 37, 38, 40, 57,

63, 74, 79, 83, 84, 103, 104, 106, 125,126, 128, 129, 130, 132, 134, 135, 136,145, 146, 165, 186, 197, 198, 204, 213,226, 235, 238, 261, 262, 267, 269, 271,294, 297, 298, 304, 316

Beer, Max 98, 100, 105, 106, 113, 118,203

Ben Bella, president 83, 131, 199, 324Bennet, ambassadeur William 95Bernard, Michel 98Bernhard, prins 56, 57, 85, 116, 118, 131,

132, 141, 145, 146, 150, 151, 161, 163,194, 199, 207, 235, 239, 249, 297, 304,313

Beus, ambassadeur J.G. de 97, 101, 103,105, 113, 117, 118, 142, 206, 208, 215,224, 225, 228, 270

Bhaskar 223, 282, 310Biesheuvel, minister B.W. 129, 147Blankenstein, M. van 3Blom, N.S. 160Boekhoudt, Gertrude Büringh 5, 9, 13,

84, 126, 127, 136, 145, 146, 160, 193,218, 235, 254, 255, 278, 293, 297, 309,316

Boetzelaer, C.W. van 258Bogaert, Sjef van den 29, 97, 103, 105,

117, 118, 142, 198, 206, 210, 215, 224,225, 228, 267, 273, 285, 292, 310, 320

Bolle, Maarten 38Bomans, Godfried 259Bomboko, Justin 222Bond, Julian 254, 263Bos, Guus 151Bosch van Drakensteyn, Freddy 103Bosch, president Juan 95, 96, 98, 99, 101,

104, 106, 108, 112Bot, Theo 48, 81, 142, 198Boudewijn, koning 147Boumedienne, Houari 131Bouwman, Mies 256Brinkel, Ben 116Brouwer, Wim 113Brust, Al 79, 171Budo, Halim 38, 209Bunche, Ralph 83Bunker, ambassadeur Ellsworth 72, 81,

82Butler, George 48Buttinghausen, Joep 153, 162, 172

Cabot Lodge, Henry 46, 137Cals, premier 81, 132, 139, 204, 236Camus, Albert 10, 13, 16, 19, 26, 31, 47,

49, 55, 57, 58, 94, 280Canté, Floris 76Caradon, lord 37, 84, 113, 118Carlos 269Carmichael, Jim 35Castro, president Fidel 32, 96, 102, 115,

143, 158, 186, 197, 199, 202, 208, 286,322

Catlin, Tim 52Chalmers, Earl 101, 195Chauvel, Jean 215Che Guevara 49, 115, 186, 322Chen Yi, maarschalk 21Chiang Kai-shek 31, 158, 190, 214Chou En-lai 31, 75, 83, 86, 123, 134, 166,

183, 201Churchill, Winston 24, 199, 215CIA 44, 64, 82, 99, 111, 125, 138, 163, 169,

180, 181, 185, 188, 193, 194, 195, 205,207, 209, 218, 220, 221, 230, 234, 242,247, 284, 299, 324

Claessens, Pierre 132, 133, 147, 148, 149,168, 172, 173, 174, 176, 177, 261

Clark, Colin 127Clay, Cassius 113Cohen, Jacob 232, 291Constandse, dr. Anton L. 136, 166Constantijn, koning 163Coolen, Anton 8Cornelissen, Felix 176

338

19

64

–

1

96

6■


Cremer, Jan 7, 8, 113, 139, 184, 186, 191,192, 206, 213, 225, 228, 237, 240, 241,243, 244, 248, 256, 261, 263, 264, 266,267, 268, 271, 273, 275, 276, 278, 281,291, 300, 306, 322, 325, 326

Crisostomo, sergeant Pedro 233Croiset, Gerard 6, 44, 56, 60, 68, 77, 143,

144, 147, 148, 149, 155, 167, 169, 174,175, 176, 177, 178

Cronin, John 44Czarkowski, A. 223

Dake jr., G.L. 127De la Roche, Mark 282Depuy, generaal 27Dhani, luchtmaarschalk Omar 194, 222,

284Dijk, J. van 131Dirksen, senator Everett 295Djawoto, ambassadeur 278, 314, 325Djilas, Milovan 276Doak Barnett, professor A. 295Douwes Dekker, Rob 80Dresden, Sem 16Drost, prof. dr. Pieter 183Drummond, Roscoe 276Dubobnik 98Dubovnik, Vadim 37, 291Duyzings, Martin 87, 249Dylan, Bob 275

Eeden, Frits van 4, 5, 12, 15, 27, 41, 43,47, 49, 62, 81, 97, 110, 122, 123, 124,150, 152, 165, 166, 178, 243, 251, 252,259, 306

Eijk, René van 147, 148, 149, 168, 172,173, 174, 176

Einaar, dr. J.F.E. 213Eisenhower, Dwight D. 60, 242, 271Ellinger, Arthur 177, 184Endt, Friso 243, 256Enkelaar, Carel 177

Fabricius, Johan 273Fanfani, Amintore 242Fedorenko, Nikolai 97, 99, 100, 104, 105,

106, 112, 113, 114, 117, 209, 270Finney, John 96Fisher, Murray 83, 123, 151Frankel, Max 33, 41, 52, 190, 302Freed, Leonard 36Frenkel Frank, Georg 133Frosch, Aaron 241, 256, 261, 267, 271Fulbright, senator J. William 87, 149, 265,

273, 277, 281, 283, 292, 295

Gandhi, premier Indira 257, 262, 286,314

Gans, Jacques 32

Gaulle, president Charles de 29, 30, 31,74, 101, 103, 135, 150, 151, 163, 215,222, 223, 226, 230, 238

Gavin, James 277Gesmar, René 114Gide, André 94, 247, 260, 261, 264, 289,

296Goedhart, Frans 3Goldberg, Arthur 149, 209, 243, 272Graf, professor Henry 308Green, Marshall 148, 181, 208, 299Greene, Felix 119Greenfield, James 13, 15Grill, Joel 244Gromyko, Andrei 224Gruyters, Hans 142, 161

Haagen, Greet van 155Haagen, John van 7, 9, 74, 90, 129, 135,

137, 155, 167Hamel, Loesje 113, 139, 325Hamengku Buwono IX, sultan 232, 307,

313, 323Hampshire, Melanie 237Hanifah, ambassadeur 325Hardjowardojo, generaal Suhardjo 260Harisanto 11, 14, 23, 27, 40, 63, 87, 95,

97, 110, 193, 206, 216, 219, 225, 241,256, 263, 278, 280, 293, 298, 299, 314,321

Harsono, Ganis 17, 193, 325Harvey, Lynn 53Harvey, Paul 53, 54Hatta, dr. Mohammed 325, 326Heath, Freddy 15, 189Hedinah, Penny 73, 87, 256Heffern, Frank 96Helb, mr. H.A. 154Henskens, Mora 105, 198, 280, 291, 298Herlambang, Sri Muljono 222, 292Hersch, Edwin T. 70, 71Hersey, John 118Higgins, Marguerite 247Hilverdink, Bertie 9, 26, 33, 36, 74, 122,

126, 130, 132, 150, 162, 172, 223, 284Ho Chi Minh 69, 78, 112, 153, 244, 288Hofland, Henk 1, 2, 3, 66, 130, 136, 150,

161, 164, 166, 168, 169, 176, 177, 252,269

Hofland, Mimi 130, 161, 166Holthaus, Dick 19, 25, 162, 164Hoogenboom, Maurice 184, 186Hoover, J. Edgar 197Hope, Bob 66, 241Horowitz, Vladimir 104Houten, J.A. van 252Hoyer, Hans 26, 27, 60, 110, 127, 139, 140Hughes, John 186Hugo, prins Carlos 146, 249Humphrey, Hubert 113, 243, 256, 290

339

re

giste

r

■


Hunter, Tab 79, 80, 86

Irene, prinses 146, 249

Jagan, premier Cheddi 5Jani, Achmad 185Johnson, generaal Harold 55, 56Johnson, mevrouw Ladybird 99, 265Johnson, president Lyndon B. 27, 30, 33 -

36, 41 - 43, 46, 47, 50, 52, 55, 63, 73 -78, 82, 83, 85, 87, 89, 91, 96 - 100, 102,112, 114, 118, 132, 138, 139, 141, 149,152, 163, 178, 194, 202, 218, 219, 228,236, 238, 243, 249, 253, 258, 262, 265,266, 268, 270 - 272, 275 - 278, 281, 286,287, 290, 292, 295, 302, 308, 314, 317,323, 324

Jolles, Jolle 6, 29, 147, 166Jolles, Lot 6, 178, 243Jones, Howard 117, 138, 148, 170Jones, LeRoi 67, 68Jonkman, mr. J.A. 269Juliana, koningin 6, 63, 126, 145, 235,

238, 271

Kalb, Bernard 22Kamitatu, Cleophas 197, 222Kanza, ambassadeur Thomas 289, 299Kasavubu, president Joseph 197, 218Katzenbach, Nicholas 53, 266Kaunda, Kenneth 141Keedick, Robert 25, 45, 51, 190, 216, 266,

277, 281, 285, 290Kennan, George 46, 277Kennedy, Jaqueline 59Kennedy, president John F. 29, 59, 163,

213, 221, 242Kennedy, Robert 59, 104, 192, 218, 228,

272, 282, 283, 286, 290, 314Khrushchev, Nikita 32, 55Kiek, Robert 102Kilian, Loet 4, 5, 7, 9, 10, 13, 22, 24, 26,

28, 34, 41, 42, 47, 55, 57, 58, 62, 63, 72,74, 83, 110, 119, 121, 122, 127, 131,150, 165, 167, 204, 210, 212, 225, 229,253, 259, 276, 278, 280, 281, 290, 291,295, 298, 302, 303, 309, 310, 312, 321

Kilian, Tieneke 7, 110, 119, 167,204, 210,291, 311, 321

Kim Il Sung 82King, domine Martin Luther 28, 84, 92,

263King, Seth 183, 189, 204, 215, 217, 225,

312, 322Klemperer, Otto 93Klinkenberg, Wim 161, 166, 227, 236Koestler, Arthur 31Kondrashin, Kiril 209Konijnenburg, Emile van 2, 122, 138, 141,

150, 154, 156, 160, 168, 170, 220

Koster, pastoor H. 30Kosygin, premier Aleksei 32, 35, 38, 46,

88, 89, 141, 256Krisher, Bernard 37Kroon, minister Ciro 129Kruisinga, Joop 127Kunst, Egbert 199, 201Kupcinet, Karyn 68

Lal Bahadur Shastri 14, 87, 134, 172, 251LaPorte, Roger 210Lapp, Ralph 120Latumeten, Wim 73, 78Léautaud, Paul 25, 62Lee Kuan Yew, premier 156, 162, 170Leebaert, Onno 21, 119, 143Leeden, Erik van der 7, 9, 10, 19, 47, 49,

126, 140, 150, 151, 159, 171, 172, 211,239, 305

Lefèbre, Theo 230Leimena, Johannes 186, 190, 257, 287,

313Lewis Walt, generaal 290Lewis, Anthony 4, 254Li Kuang-tse 123Liao Ho-shu 242Lin Piao, maarschalk 164Lippmann, Walter 35, 42, 43, 78, 92, 99,

138, 170Lubberhuizen, Geert 267Luns, minister Joseph 81, 103, 118, 128,

139, 140, 142, 143, 150, 151, 160, 165,166, 172, 173, 182, 184, 189, 191, 193,201, 206, 216, 221, 224, 258, 261, 320

Lunshof, H.A. 97

Machbul, Emily 88, 157, 293Machmud, generaal Amir 222Malik, Adam 6, 22, 287, 307, 313, 315,

319, 320, 322, 324Manchester, William 59, 104Mao Tse-tung 31, 60, 199, 272Marees van Swinderen, Hetty de 124Marescot, Lilly 146, 147, 211, 223, 292,

322Marestany, professor 143Margriet, prinses 53, 84Marijnen, premier V.G.M 48Marof, Achkar 84, 263Martadinata, vice-admiraal 284Martinot, Hans 6Martojo 160Matthis, Alfonso 207Maugham, Somerset W. 68, 233, 234, 260McCloskey, Robert 28, 181McDowell, Roddy 72, 240McGeorge Bundy 27, 30, 112, 118, 228,

283McGowan, Harald 211, 220

340

19

64

–

1

96

6■


McNamara, minister Robert 33, 34, 41,46, 64, 89, 94, 141, 211, 222, 228, 234,242, 259, 263, 266, 273, 287, 291, 308,310, 324

McQueen, Steve 24, 250Meerts, Louis 151, 244Meijer, Cees 26, 125, 199, 207Meijer, oom Gerrit 128Mena, Chris 119, 120, 121, 126, 129, 131,

133, 155, 225, 291Merchant, Ismail 221Meulemeester, Pierre de 198Miller, David 194Mitterand, Francois 226, 238Mobutu, president Joseph 218, 225, 310Mook, dr. H.J. van 110, 188Moore, Robin 233Muljani, admiraal 284Mursid, generaal 287

Nasser, president Abdel Gamal 87, 134,162, 286, 292, 324

Nasution, generaal Abdul Haris 7, 37,117, 138, 158, 180, 181, 188, 190, 195,196, 200, 205, 207, 211, 217, 301, 232,238, 240, 257, 268, 274, 275, 277, 284,287, 288, 291, 293, 302, 305, 315

Nguyen Cao Ky, luchtmaarschalk 34, 50,131, 137, 163, 188, 262, 276

Nguyen Khanh, generaal 41, 42Nieuwenhuis, Willebrord 16, 17, 76, 77,

102, 108, 114, 117, 118, 142, 181, 189,192, 206, 210

Nixon, Richard 24, 79Nixon, St. John 127, 138, 177Nkrumah, Kwame 87, 286, 287, 288, 291,

292, 295, 318, 324

Oistrakh, David 209Oltmans, A.C. 1, 2, 7, 8, 9, 41, 51, 54, 58,

63, 64, 80, 81, 122, 125, 127, 128, 132,135, 139, 141, 144, 147, 149, 152, 160,167, 171, 172, 179, 193, 197, 206, 249,267, 276, 278, 293, 299, 314, 317, 318

Oltmans, Theo 63, 73, 106, 141, 211Oltmans - van der Woude, mevr. 1, 9, 10,

28, 41, 51, 54, 63, 99, 122, 124, 127,128, 129, 130, 131, 137, 141, 144, 149,152, 155, 157, 160, 167, 168, 176, 178,193, 209, 239, 279, 280

Oltmans, ir. Willem 8Onis, Juan de 115Oosthout, Nel 210, 217Osieck, Ph.W. 57Oswald, Lee Harvey 4, 58, 107, 182, 188,

266Oswald, Marguerite 58, 59, 67, 100, 104,

107, 113, 182, 188, 204, 218, 238, 285,296

Oswald, Marina 58

Otterloo, Willem van 77

Palar, ambassadeur L. 12, 21, 23, 195,197, 199

Palmer, William 125Pandjaitan, generaal 181, 185, 200, 209,

221Parman, generaal S. 2, 23, 185, 195, 205,

207, 209, 230, 231Paus Paulus VI 87, 180, 268, 271Pengel, Frits 142, 143Person, Bernard 21, 38, 97, 102, 108, 114,

118, 142, 149, 151, 177, 182, 198, 199,210, 312

Pham Van Dong, premier 86Pick, Hella 27, 28, 37, 82 - 84, 97, 98, 105,

114, 118, 153, 198, 199, 216, 220, 313PKI 5, 12, 17, 87, 111, 155, 183, 185, 186,

188, 189, 190, 193, 195, 197, 200, 201,203, 204, 205, 207, 210, 211, 213, 214,216, 217, 221, 222, 227, 229, 230, 239,240, 257, 274, 277, 278, 280, 282, 289,291, 293, 299, 300, 301, 303, 306, 314,326

Porte, Han André de la 133Portier, Martin 3, 73, 131, 139, 239Poslavsky, Alexander 126, 160, 167Poslavsky, grootmoeder 5, 8, 11, 122,

178, 191, 239, 248, 267Post, Laurens van der 9Postma, E.B.J. 7, 127, 138

Quaison-Sackey, Alex 11, 12, 23, 288,289, 295, 299

Quarles van Ufford, Pauline 124Quarles van Ufford, Toon Twiss 161Quarles, Leopold 206, 207, 270Quay, professor Jan de 147, 228

Rahman, Abdul 14, 156Ramaix-van Weede, Deliane de 124, 136Raymond, Jonathan 12, 48, 80, 89, 132,

140, 153, 181, 204, 209, 234, 252, 267,286, 309

Reedy, George 63Reid 245, 248, 263, 264, 265, 271, 280,

281, 291Reischauer, O 18Reksosamudro, generaal Pranoto 185,

192, 301Reston, James 34, 36, 265, 323Reve, Gerard van ’t 8, 191Ribicoff, senator Abraham 278, 293Rijkens, Paul 3, 90, 108, 122, 160, 161,

168, 220, 225, 234Rockwell, George 220Rodermond, Sjoerd 283, 291Rodriguez, Carlos Rafael 49Roeder, O.G. 300, 301, 315Röell, Inez 156

341

re

giste

r

■


Rooy, John de 103, 129, 248, 249, 256, 261 - 263, 266, 272, 275, 276

Rostow, Walt W. 62, 77, 317Rubenstein, Arthur 93Rusk, Dean 46, 87, 93, 139, 151, 162, 170,

195, 202, 228, 256, 260, 264, 265, 281Russell, senator Richard 149, 263

Saleh, Chaerul 12, 22, 37, 61, 93, 204,257, 301, 303, 304, 305, 306, 311, 323

Sandberg, H.W. 5, 12, 20Sanders, Sol 111Sanusi, Anwar 190Sarbini, generaal 200, 287Sartre, Jean Paul 89, 90, 91, 92, 94, 135,

137, 160, 161Sato, Eisaku 18, 74Scheyven, baron Louis 228Schiff, mr. E.L.C. 24Schlesinger, Arthur 221Schönberg, Harold 104Schuurmans, ambassadeur Constant 265,

266Sekoué Touré, president 292Selmeci, Geza 64Sevareid, Eric 42, 215Seydoux, Roger 113, 118Shaffy, Ramses 113Shannon, William 37Sharp, admiraal Grant 89Shelepin, Aleksandr 243Sihanouk, prins Norodom 87, 98, 239Silbar, Earl 82, 85, 101, 111, 202, 212Singh, Narendra 28, 88, 97, 313Sjahrir, Sutan 311, 322, 325Smedts, P.M. 135, 173, 259Smith, premier Ian 211Spaak, Henri 230Spek, C.N. van der 147, 160Spellman, kardinaal 239Spock, dr. Benjamin 220Spoor, André 21, 165, 201Sprang, Alfred van 21Stege, G.H. ter 172, 229, 266Stern, Frederick 40, 42, 119, 281, 283, 312Stevens, Jan 129, 138, 141, 142, 171Stevenson, Adlai 39, 83, 99, 105, 106,

112, 113, 114, 117, 139, 149, 215Stewart, Michael 63, 224Stoel, Max van der 142Streisand, Barbara 95Subandrio 6, 11, 17, 21, 23, 81, 113, 123,

138, 156, 186, 189, 193, 196, 201 - 204,207, 222, 232, 257, 267, 278, 287, 293,299, 300, 301, 303, 304, 306, 307, 311,314, 323, 325

Sudjarwo, Tjondronegoro 165Sugandhi, kolonel 222, 256, 260

Suharto, generaal 180, 185, 192, 194, 195,196, 200, 203, 206, 207, 208, 213, 216,218, 227, 229, 232, 238, 239, 240, 254,257, 268, 269, 274, 275, 277, 284, 287,292, 293, 299, 300, 302, 304, 306, 313,314, 315, 320, 322, 324

Sukarno, mevrouw Hartini 111Sukarno, Barisan 274Sukarno, Ratna Sari Dewi 130, 185, 205,

240, 251, 320Sukarno, president 7, 11, 12, 14 - 18, 22 -

24, 27, 31, 32, 37, 38, 44, 45, 48, 49, 54,56, 60, 61, 64, 65, 80 - 82, 86, 87, 93, 96,111, 113, 115, 117, 123, 125, 126, 130,134, 135, 138, 143, 148, 153 - 159, 162,163, 166, 170, 177, 178, 180 - 183, 185 -201, 203 - 205, 207, 208, 210, 211, 213,215 - 217, 221, 222, 226, 227, 229, 231,232, 238, 239, 240, 247 - 249, 251, 256,257, 260, 263, 267 - 269, 274, 275, 278,280, 282, 284, 286 - 289, 291 - 293, 299- 305, 307, 311, 313, 315, 319, 320, 321- 326

Sukrisno, ambassadeur 325Sullivan, William 30Sulzberger, C.L. 45, 322Supeni, ambassadrice madame 325Suroto, Indro Noto 311Sutikno, kolonel Lukitodisastra 23, 194,

195, 196, 199 - 202, 204, 214Sutojo, generaal 195Suwargana, Ujeng 7, 123, 138Swinderen, Wicher van 124

Tak, Max 20, 21, 75, 97, 101, 102, 108,109, 114, 177, 198, 210, 272, 273

Tapiheru, Bob 64, 88, 153, 156, 157, 164Taylor, generaal Maxwell 19, 27, 73, 89,

94, 137, 142, 295Telli, ambassadeur Diallo 203Tendean, Pierre 205, 217Thieuliette, Richard 280 - 285, 287 - 300,

302, 303, 306, 309 - 314, 317, 319, 321- 323, 325, 326

Thomas, Norman 219Thomassen, Ellen 28, 34, 45, 81, 96, 121,

126, 129, 136, 271, 302Thomassen, W. 125Tijdens, Tjark 135Tijn, Joop van 135Topping, Seymour 30Toxopeus, mr. E. 133Tran Van Huong, premier 22, 24Trevor-Roper, Hugh 4Tshombe, Moise 13, 14, 15, 18, 22, 158

U Thant, secretaris-generaal 11, 18, 23,36, 46, 52, 75, 76, 77, 83, 112, 166, 170,208, 263

342

19

64

–

1

96

6■


Ulsen, Henk van 166Untung, kolonel 180, 181, 183, 185, 187,

188, 189, 191, 192, 194, 196, 200, 201,205, 209, 214, 217, 230, 282, 292

Uyl, Joop den 82

Vas Dias, Nol 90, 92, 108, 109, 177, 286Vermeulen, Gerard 227Verolme, Cornelis 138, 156, 161Verrips, Anneke 1, 108, 122, 164, 168,

172, 178, 209, 211, 220, 221, 234Verrips, Werner 1, 2, 3, 4, 20, 23, 64, 90,

108, 122, 132, 133, 141, 147, 148, 149,154, 156, 159, 160, 164, 166, 167, 168,172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 181,184, 185, 193, 205, 211, 220, 225, 226,234, 261, 271, 307

Vogels, Rein 6Vollenhoven, Pieter 53Vondeling, Anne 133, 149Voorst tot Voorst, baron S.J.J. van 128,

258Vries, kolonel de 261

Warendorf, mr. J.C.S. 25, 262Warner, Dennis 113Westmoreland, generaal William 89,

276, 288, 308Wied, Fürstin von 262Wijk, W. van 217, 225Wilder, Thornton 99Wilson, premier Harold 17, 82, 84, 212,

215Wirahadikusuma, generaal Umar 197Wttewaal van Stoetwegen, jonkvrouwe

C.W.I. 37, 133

X, Malcolm 41, 66

Zain, dr. Zairin 23, 64, 88, 153, 156, 157,164

Zainoeddhin, Hashram 11, 14Zeldenrust, dr. L. 2Zwolsman, R. 1, 2, 122, 154, 156, 159,

161, 162, 166, 173, 174, 177, 178, 226,245

343

re

giste

r

■


Willem Oltmans - dbnl · in contact met autoriteiten en topfunctionarissen uit de indus-triële...

Documents

Transcript of Willem Oltmans - dbnl · in contact met autoriteiten en topfunctionarissen uit de indus-triële...