ICT: Samenvatting handboek (2014)

1) Grafische techniekenboekdrukkunst: oudheid rolcilinders en kleitabletten om te drukken Chinezen 11de eeuw Nederlander Laurens Janszoon/ Vlaming Dirk Martens 1450: Johannes Gutenberg: loden letters gieten en gebruiken als puzzelstukjes om blz tekst samen te stellenDUS evolutie van handzetten mechanisch zetten rotatiepersen,.. elektronisch publicerenModerne drukkerijen: tekst en illustraties met computer; digitaal

A) ONTWERP : vormgeving/layout= architectuur van de pagina: tekst en beeld over de bladzijde verdelensamenwerking auteur/opdrachtgever & ontwerper vormgever moet intentie van de boodschap begrijpen1) ruwe schets op papier2) werk- of nettekening: met precieze bepaling waar tekst en illustraties moeten

komen3) micromontage: met definitieve tekst- & beeldmateriaal

systeemtypologie: grote lijnen van het ontwerp liggen vooraf vast

stramien: kant-en klaar ontwerp dat vormgever enkel met de variabele teksten en illustraties moet opvullen alle essentiële elementen van de layout

VORMGEVINGSASPECTEN1) Formaat: afhankelijk van economische en technische factoren (drukpers)

redactionele factoren (aard van publicatie) gebruik van de publicatie formaat van de rekken

2) Typografie: keuze van lettertype (font) afhankelijk van leesbaarheid, doel en aard boodschap- Lettertype: schreefloze, schrijfletters, pret- of fantasieletters vet, cursief, outline- Lettergrootte: digitaal tijdperk picapunten/ pica’s corps = grootte van een letter gemeten van de bovenkant van de hoogste letter tot de onderkant van de laagste letter meten van een letter = x-hoogte (hoogte vd onderkastletters zonder stok of staart bepaalt leesbaarheid van een tekst) kapitaalhoogte (hoogte vd kapitaal/hoofdletter)- Letterbreedte: breedtemaat van een letter ( verschillend per letter en lettertype)

links en rechts staat een vaste hoeveelheid wit, kan w afgespatieerd- Letterstand: helling van de letter (cursief/italic)- Lettergradatie: verschillen in lijndikte

3) Regel-, letter- en woordafstand: regelafstand/interlinie ruimte tss de corpsen van de opeenvolgende regels

4) regelval: kolommen tekst kunnen op verschillende manieren worden gezet op een blz. geblokte regelval: regels tekst vooraan en achteraan vormen 1 lijn vrije regelval: regels tekst vormen ofwel vooraan ofwel achteraan 1 lijn

5) niveaus van tekst: teksten w ingedeeld in verschillende niveaus om leesbaarheid te bevorderen kop, subkop, inleiding, broodtekst, voetnoten

6) illustraties: voor getekende illustraties opdracht geven aan illustrator technische eigenschappen

7) keuze papier: grootte en aard van papier meestal A-formaat pergamijn, krantenpapier, kromekote

B) DRUKVOORBEREIDING 1) Zetten: rangschikken van alfanumerieke tekens tot regels en regels tot

kolommen tekst (teksten worden drukklaar gemaakt)van manueel mechanisch elektronischelektronisch m.b.v. fotozetmachine (teksten en beelden samenbrengen en op een fotografische drager afdrukken met een belichter) OFFSETDRUK: drukvormvervaardiging obv film eerst loden drukvorm vervaardigen om daar film v te maken ELEKTRONISCHE ZETSYSTEMEN: via pc ingebrachte teksten rechtstreeks op film of fotografisch papier overbrengen( = teksten drukklaar maken)

Fotozetmachine: - raster image processor (vertaalt digitale gegevens uit zetpc) - beeldrecorder (belicht bitmapbeeld op film/fotogr papier) - ontwikkelmachine: ontwikkelt film/fotografisch papier) zetsnelheid is hoger en brengt correcties aan, maar is nu vervangen door de COMPUTER-TO-PLATE

2) Reprografie : illustraties drukklaar maken door de reprograafverschillende illustraties: lijnoriginelen, halftoonoriginelen, digitale originelen, kleurenoriginelen,… klassieke fotografie: sinds 1826 (Daguerre, Talbot en Eastman) licht w via een diafragma en lens op een licht- gevoelige materie geprojecteerd. Door chemische reactie blijft beeld op materie gefixeerd. digitale fotografie: digitaal beeld meteen beschikbaar op pc: beeldbewerkingen kunnen op digitale media worden opgeslagen en via netwerken verstuurd & ontvangen w.Scanning: omdat nog steeds klassieke illustraties verwerkt moeten w omzetten v analoge naar elektronische bestanden

in drukkerijen meestal trommelscanners (kleurscheiding & oprastering van halftoonbeelden gebruiker moet illusie krijgen v kleurschakeringen omdat kleurpers maar in 1 kleur kan afdrukken)

3) Micromontage : alle onderdelen van een bladzijde worden samengevoegd door de micromonteur foto’s worden op juiste plaats gezet, kaderlijnen aanbrengen, teksten in juiste positie,… zetspiegel en bladspiegel van elke pagina worden bepaald

4) Macromontage : door de monteerder, wanneer hij over alle materiaal beschikt; rekening houden met vouwwijze, bindwijze, mogelijkheden drukpers indelingsvel maken waarop alle blz op juiste plaats op een montagefolie worden ondergebracht inslagschema bepalen door dummy (manier van ordenen vd bladzijden)

5) elektronische opmaak (= desktop publishing)met montagesoftware en grote computerschermen het opgemaakte beeld wordt daarna met een laserbelichter op film of fotografisch papier gezet

6) proeven uitvoeren van kwaliteitscontroles van het drukwerk- strokenproeven: opgemaakte zetsel controleren- kleurenproeven: goede weergave van illustraties controleren-opmaak- en vormproeven: goede plaatsing van alle tekst en illustraties controleren-contractproef: proef op ware grootte die de kleuren, tekst en beelden van het uiteindelijke drukwerk zo exact mogelijk weergeeftDrukproeven (contractproeven):- soft proofs: beeld op de computer- off-press proofs: drukproeven die fotochemisch worden gemaakt zoals laminaatproeven, overlay proofs en blueline proofs- digital colour proofs: sinds de opkomst van de volledige digitale opmaak soort digitale proefsystemen gebruikt- press proofs: drukproeven die met speciale proefpersen of direct-to-plate worden gedrukt

7) drukvormvervaardiging na de macromontage kan de drukvorm worden vervaardigd. basis = een van lichtgevoelige laag voorziene aluminium plaatDeze wordt belicht doorheen de film uit de macromontage. De belichte delen worden zachter en kunnen daarna worden weggespoeld, de niet-belichte delen blijven achter op de drukplaat.-voor zwart/wit: 1 drukvorm nodig-voor vierkleurendruk: 4 verschillende drukvormen nodig, 1 voor elke kleur

C) DRUKKEN- drukvorm: een drager waarop het te drukken beeld wordt aangebracht- drukvlak: materiaal dat bedrukt moet worden- drukinkt: kleurstof die ervoor zorgt dat het beeld op het drukvlak wordt weergegeven- drukpers: machine die drukvorm en drukvlak met elkaar in contact brengt zodat het beeld kan worden overgedragen 3 delen: inleg (papier wordt in de drukpers gevoerd) drukgedeelte (bestaat uit druktorens, 1 per kleur) uitleg (na het drukken, poeder wordt tussen vellen gespoten)

Vellenpersen: papier gaat vel per vel door de pers rotatiepersen: er wordt gebruik gemaakt van een papierrol (massadrukwerk)

1) Klassieke druktechnieken- hoogdruk: het te drukken beeld ligt hoog en wordt ingeïnkt; de niet-drukkende delen liggen lager en ontvangen geen inkt. Een afdruk vindt plaats wanneer het papier tegen de ingeïnkte delen wordt aangedrukt. 1 van de bekendste drukkers: Christoffel Plantin (met handpersen) nu soms nog gebruikt voor kleine oplagen 2 varianten op klassieke hoogdruk: - Flexografie: maakt gebruik van flexibele rubber styps en sneldrogende vloeibare inkt (voor bedrukken van plastic zakken en goedkoop eenvoudig drukwerk) - Foliedruk: gebruikt in de farmaceutische en voedingsindustrie metaalfolie wordt gelamineerd op het drukwerk- diepdruk: het te drukken beeld wordt verdiept in de drukvorm aangebracht De dieper liggende delen bevatten de drukinkt en vorm van het beeld dat moet worden afgedrukt. Beeld bestaat uit putjes/graveringen met een verschillend reliëf, die worden opgevuld met inkt. Daarna wordt het papier tegen de drukvorm geperst en wordt de inkt door het papier opgezogen. afgeleide vorm is tampondruk: zachte rubberen tampon wordt over een voorwerp gerold- vlakdruk: een drukvorm met een vlak drukbeeld wordt gebruikt. De techniek berust op principe dat vet niet met water kan worden vermengd. Drukvorm is behandeld met een vettige substantie, zodat de niet-drukkende delen vocht vasthouden en de drukkende delenwaterafstotend zijn en inkt opnemen. (drukkende partijen stoten water af en nemen inkt op!) 2 types: - directe steendruk: voor ambachtelijke toepassingen - offset: voor massadrukwerk dankzij gunstige prijzen, namelijk voor kranten en weekbladen (verschil ligt in overdracht van inkt. Bij steendruk wordt er direct van de drukvorm op het papier gedrukt, bij offset wordt de inkt van de drukvorm eerst op een rubberdoek overgezet) vellenoffset: papier in vellen van juiste formaat gesneden, die stuk voor stuk op de pers bedrukt worden rotatieoffset: papier wordt vanaf een grote rol door de

persen geleid. Is deze vorm dat bij massadruk- werk gebruikt wordt- zeefdruk: gebruikt als drukvorm een sjabloon dat op een zeer fijn geweven zeef wordt aangebracht. De zeef wordt bedekt met een fotogevoelige laag. Het sjabloon dekt bepaalde delen van de zeef af en laat andere delen open De open delen zijn de te drukken delen. voor drukwerk met groot formaat en in kleine oplagen, zoals reclame- borden. Men kan heel veel materiaal bezeefdrukken.

2) Digitaal drukken maken de fase van drukvormvoorbereiding en –vervaardiging overbodig- Printing on demand- variabele data printing- distribute and print Voordelen: - tijd en kosten voor het maken van de drukvorm vallen weg - Elk te bedrukken vel kan je mogelijk een andere inhoud gevenWordt vaak gebruikt in marketingcommunicatie, vanwege de personaliserings- mogelijkheden. 2 digitale druktechnieken: - Direct-to-plate: rechtstreeks belichten van de drukplaat Het digitaal opgemaakte bestand wordt eerst naar de RIP van de plaatbelichter gestuurd, die het bestand leest en omzet in een ‘geript’ bestand. Daarmee wordt een kleurproef gemaakt. Daarna wordt het bestand door de plaatbelichter direct op de drukvorm belicht. Er wordt meestal gewerkt met offsetplaten. Ook andere technieken zoals het automatisch met lasers graveren.- Plateless printing: Er wordt niet meer gedrukt met een drukvorm, geen drukpers meer. 3 methoden - xerografisch: volgens fotokopieermachine beeld wordt geprojecteerd op een foto-elektro- statische trommel - laserdruk: volgens laserprinters en is te vgl met offsetprocedé Toner wordt aangebracht op rubberdoek en met een tegendrukrol op het papier overgebracht. - professionele inkjetprinters: kleine inktdruppels worden computergestuurd op de drager gespoten.Wanneer digitaal drukken? electronic proofing: wordt gebruikt bij proefdrukken door lage prijs just-in-time drukken: deel van de drukvoorbereiding valt weg, dus drukken kan snel gebeuren en herwerkte uitgaven zijn makkelijker uit te geven. personalisering van drukwerk: omdat geen drukplaten worden gebruikt kan elke druk anders zijn. printing on demand: je kunt enkel de inhoud laten drukken die door de gebruiker wordt gevraagd.

3) Druktechnieken en toepassingen - Boekdruk: visitekaartjes, enveloppen, uitnodigingen- Klein offset: eenvoudig drukwerk op briefpapierformaat (brieven)- vellenoffset: meest gebruikte vorm van drukken (folders, brochures, boeken)- rotatieoffset: voor periodieken zoals kranten en tijdschriften- dieptedruk: zeer grote oplagen, met behoorlijke omvang en in full colour- zeefdruk: kleine oplagen op bijzondere formaten of met veel kleuren

4) Drukken in kleur meerdere drukplaten nodig Kleur = eigenschap van licht die wordt bepaald door de samenstelling van de verschillende golflengtes waaruit dat licht bestaat. Samenstelling van alle golflengtes, is het spectrum Kan ook in intensiteit verschillen (lichtsterkte) kleur wordt dus bepaald door de samenstelling van golflengtes die door een oppervlak worden weerkaatst & de intensiteit van de versch golflengtes. - alle golflengten volledig absorberen = zwart - alle golflengtes volledig weerkaatsen = wit Verschil tussen drukkleuren en beeldschermkleuren - drukkleuren: gebaseerd op de reflectie van kleur op een voorwerp 3 subtractieve kleuren (cyaan, magenta en geel) alle 3 100% combineren = zwart, allen afwezig = wit om zwart te vormen wordt een supplementaire kleur toegevoegd, zwart ( = de key colour) 4 kleuren van subtractieve kleurmenging CMYK - beeldschermkleuren: additieve kleuren rood, groen en blauw alle 3 100% combineren = wit, allen afwezig = zwart Drukkleur wordt ook bepaald door 3 andere eigenschappen - Tint: onderscheidt de ene kleur van de andere - helderheid: geeft aan hoe licht of donker een kleur is - verzadiging: verwijst naar de zuiverheid van een kleur Vierkleurendruk: meest gebruikte druktechniek voor professioneel drukwerk CYMK Vijf- of meerkleurendruk: quadridruk gecombineerd met PMS of druk met allemaal PMS-kleuren voor verpakkingen Driekleurendruk: 3 steunkleuren, combinatie van C, M en Y Tweekleurendruk: meestal zwart gecombineerd met een steunkleur of PMS-kleur Eenkleurendruk: met alleen zwarte inkt of alleen een steunkleur/PMS-kleur Kleurmanagement: probleem kleuren kunnen er op het computerscherm helemaal anders uitzien dan de uiteindelijke kleur vh drukwerk Daarom zorgen dat de kleur op verschillende toestellen op elkaar wordt afgestemd, kan met behulp van kleurmanagementsoftware

4) AFWERKING= alle handelingen na het drukken van tekst en illustraties sommige van deze handelingen door drukker, andere door binderijenA) Soorten: - stansen: dmv messen worden figuren uit karton, papier of kunststof gesneden - pregen: dmv een harde hoogdrukvorm en een tegenvorm wordt een reliëf geperst in papier of karton- rillen: dmv een soort mes wordt een rechte lijn in het papier geperst zodat men op

die plek makkelijker kan vouwen- perforeren: dmv een soort kartelmes worden rijen zeer kleine gaatjes in het papier aangebracht- boren: zodat het bedrukte materiaal gemakkelijk in een ringmap kan w opgeborgen- rondhoeken: dmv ronde messen worden de hoeken van papier of karton afgerond om de vorm mooier of praktischer te maken.- holnieten: aanbrengen van een metalen buisje om vellen papier of karton bijeen te houden (bv kleurenwaaier in de verfindustrie)- nummeren: dmv kleine drukvormen met automatisch verspringende cijferwerken worden individuele nummers op het drukwerk aangebracht- gommeren: op het drukwerk worden kleine gedeelten voorzien van gom of lijm- soorten (bv zegels, enveloppen)- lakken: een blanke lak of vernis wordt op delen vh drukwerk aangebracht, om te beschermen tegen vette vingers, of door hoogglans een afbeelding beter tot zijn recht laten komen- lamineren: drukwerk wordt aan 1 of beide zijden voorzien van een transparante kunststofolie om ervoor te zorgen dat het niet beschadigd wordt door vocht, vet en vuilB) Bindmethoden: (inbinden van publicaties)- Geniet gebrocheerd: de katernen worden bijeengehouden door rugnietjes- Garenloos gebrocheerd: de katernen worden eerst gefreesd en vervolgens gelijmd, waarna een slappe omslag om het geheel plakt- Genaaid gebrocheerd: de katernen worden individueel genaaid, vervolgens vergaard en op de rug gelijmd & afgewerkt met slappe kaft- Garenloos gebonden: binnenwerk is gelijmd maar er zit een harde kaft rond- Genaaid gebonden: katernen worden door de rug met garen aan elkaar gebonden Er wordt een gaasband tegen de rug gekleefd en een stevig omslagkarton tegen gekleefdC) Inline finishing: verschillende machines worden aan elkaar gekoppeld zodat ze 1 machine vormen waarin verschillende stappen worden uitgevoerd. alles gebeurt in 1 productielijnVB: bookfactory: 2 uitgangen, waarbij 1 wordt geniet en 1 voor gelijmde producten

5) BESTANDFORMATENprobleem van uitwisselbaarheid van digitale documenten verschillende digitale bestandsformaten die niet compatibel zijn2 bestandsfamilies voor beelden, nl bitmapbeelden en vectorbeelden

A) Bitmapbeelden samengesteld uit een grote hoeveelheid beeldpunten (pixels). Hoe kleiner de pixels, des te kwalitatiever het beeld (resolutie is dan hoger). Maar hoe hoger de resolutie, hoe groter de digitale omvang van het bestand.Kunnen niet worden geschaald: wanneer je de afbeelding kleiner maakt, worden er pixels verwijderd en verlies je details.

B) Vectorbeelden worden weergegeven via mathematische beschrijvingen. Elke figuur wordt gedefinieerd door een formule die de richting, de vorm en de lengte van de lijnen en beeldvlakken omschrijft.

Paginabeschrijvingstaal nodig om de objecten zichtbaar te maken op een beeldscherm of om ze af te drukken. (omzetten in bitmapbeeld door RIP)Komt goed van pas bij logo’s, huisstijlen of illustraties.

C) bestanden aanleveren zelf aangemaakte beelden/documenten in het juiste formaat kunnen aanleveren aan de drukker. EPS- en vectorbestanden bijna altijd probleemloos.Bitmapmateriaal: resolutie en formaat is van belang (hoe hoger, hoe beter kwaliteit)

6) AUTEURSRECHT BESCHERMENKan worden opgespoord wanneer er met documenten of illustraties geknoeid isBij elektronische documenten: kopie meestal niet van origineel te onderscheiden, wat weg

vrijmaakt voor piraterij en onrechtmatig gebruik van publicaties.Documenten kunnen op versleutelde wijze elektronisch worden opgeslagen (cryptografie)steganografie: Op een document, illustratie of geluidsfragment wordt een digitaal watermerk aangebracht waardoor de auteur zijn unieke stempel druk op een afbeelding

7) EVOLUTIES BINNEN DE GRAFISCHE SECTORdoor technologische en maatschappelijke evoluties door opkomst en concurrentie van nieuwe elektronische informatiedragers= nieuwe trends

A) Drempelverlaging en nieuwe toepassingen door goedkoper wordende apparatuur en steeds gebruiksvriendelijkere softwareaantal activiteiten verschuiven naar communicatie- en reclamebureaus, vormgevers

B) Ecologisch drukken procesoptimalisatie, minder gebruik van chemicaliën

C) Crossmediaal publiceren data wordt niet meer op film bewaard, maar digitaal op serversinformatie kan dus nog na het drukken worden gebruikt voor andere printtoepassingen

D) web-to-print/ distribute-and-print vooral voor klein drukwerk. totale opmaakproces verloopt online via een centraal online opmaaksysteem. Resultaat kan dan lokaal worden afgeprint via digital printing

E) 3D-printing kan objecten driedimensionaal afdrukken, door laag na laag een 3D-model op te bouwen dat met een CAD-computer is uitgetekendOntwikkeld door het MIT (Massa-chusetts institute of Technology)Er wordt gebruik gemaakt van een fijn poeder, telkens worden lagen van dit poeder met elkaar verbonden zodat ze een vaste vorm aannemen.Gebruikt in de medische sector, in architectuur, in game & filmindustrie

2) Audio

1) WAT IS GELUID?Geluiden zijn afkomstig van bewegende of trillende voorwerpen die drukverschillen in de atmosfeer veroorzaken. Dit luchtdrukverschil wordt als een golf in de ruimte verdergezet. Geluid verplaatst zich met een snelheid van 330 meter/seconde. Geluidsgolven van elkaar onderscheiden door:- Frequentie = aantal trillingen / seconde bepaalt de toonhoogte tussen 20 en 20000 Hertz- Amplitude = uitwijking van het signaal bepaalt de toonsterkte of – intensiteit (hangt af van de kracht) boven 120 dB overschrijden we de pijngrens wordt schadelijk

2) GELUID OPNEMENdmv een microfoon. Deze zet geluidstrillingen om in elektrische spanningen. Geluidstrillingen worden door een membraan opgevangen, die verbonden is met een beweegbare spoel in een magneetveld. De spoel zet de trillingen om in een elektrisch signaal. Deze signalen kunnen via een versterker naar een luidspreker of radiozender worden gestuurd. gerichte microfoon: gevoelig voor geluiden uit 1 bepaalde richting

omnidirectionele microfoon: geschikt voor opvangen van geluiden uit verschillende richtingen

3) GELUID WEERGEVENGeluidsgolven verzwakken in functie van de te overbruggen afstand. In grote ruimten moet daarom zeker een microfoon en eventueel versterker en luidspreker gebruikt worden!

zelfde als microfoon maar in omgekeerde richting: vanuit een versterker wordt aan de spoel stroom toegeleverd die een magnetisch veld creëert in de permanente magneet. De magneet zal op en neer bewegen en de conus zal trillen, waardoor geluidsgolven worden geproduceerd. Vermogen uitgedrukt in WattSoorten luidsprekers:- Grote conus = lage tonen- middentonen- Kleine conus = hoge tonen Klassieke (analoge) luidsprekers: elektroakoestische storingen Digitale luidsprekers: storingen worden digitaal gecorrigeerdA) Surround Sound

= meerkanaalsstereo: geluid wordt via verschillende kanalen en luidsprekers weergegeven

B) Geluid verzenden en ontvangen Geluidstrillingen planten zich met snelheid van 330 meter/seconde voortGeluid willen verzenden over grote afstanden, dan moeten de geluidsgolven eerst omgezet worden in een elektrisch signaal! LF-signaal

LF-signaal is te zwak om over grote afstanden te verzenden. Daarom moet het gemoduleerd worden op een draaggolf. Via: amplitudemodulatie: hoogfrequente draaggolf krijgt de amplitude opgedrongen van het modulatiesignaal. (=AM-signaal) frequentiemodulatie: hoogfrequente draaggolf krijgt de frequentievariatie opgedrongen van het modulatiesignaal. (= FM-signaal)

A) Radiotoestel :Het gemoduleerde signaal wordt via straal- of satellietzenders en/of via de coaxkabel verspreid en opgevangen via de antenne of de kabelaansluiting. Via de tuner in het radiotoestel kan de gebruiker 1 bepaalde frequentie selecteren. Bij ontvangst wordt signaal weer ontdaan van de draaggolfVORMEN VAN DIGITALE RADIO1) Digitale radio via de ether

DAB (Digital Audio Broadcasting) is een Europese standaard voor digitale radiotransmissie. Ontwikkeld omdat bestaande FM-systeem steeds minder voldoet aan de eisen van de gebruiker: frequentieband raakt overbezet, niet geschikt voor mobiel gebruik. T-DAB C-DAB S-DAB DAB is een standaard gebaseerd op de multiplextechniek OFDM. Voordeel hiervan is mogelijkheid om met Single Frequency Networks (SFN) te werken. Dat zijn netwerken waarbij meerdere zenders op dezelfde frequentie kunnen worden uitgezonden! = minder frequentieruimte nodig om hetzelfde aantal radiozenders te kunnen uitzenden. Ook door signaal te encoderen betaalradio en Radio On Demand mogelijk Ook kunnen tekstgegevens worden verzonden Gebruikte bitsnelheid is 128 Kbps 2 frequentiebanden voor DAB-uitzendingen (TV-band ||| en L-band) Ontvangst DAB-signalen door radiotoestel, en antenne nodigOok opgewaardeerde versie van DAB, nl DAB+ verbeterde audiocompressie en bijkomende foutverbeteringPulsecodemodulatie: bij omzetten van analoogdigitaal signaal, wordt eerst van het analoog signaal op regelmatige tijdstippen een staal genomen. - sample rate: aantal samples per seconde - sample size: aan elke sample wordt een digitale waarde toegekend. Hoe groter, hoe beter de kwaliteit vh digitaal signaal

2) Digitale radio via satellietSignalen worden verdeeld via een schotelantenne of onrechtstreeks via de kabeldistributie.DSR: Digital Satellite Radio -> gebruik van primitieve compressieADR: Astra Digital Radio -> betere compressie Nadeel is hier ivm DAB dat onvangst via een mobiel draagbaar toestel onmogelijk is!

3) InternetradioSinds begin van ’90 is verzenden van audio via computernetwerken mogelijk. 2 manieren: - uitgestelde verzending: audiobestanden worden via een server geïmporteerd naar de pc van de gebruiker. Daarna kan de audio vanaf de harde schijf worden beluisterd - directe (realtime) verzending: audio kan reeds worden afgespeeld op het moment van de verzending = streaming audio (kan enkel worden beluisterd met internetverbinding)Uit integratie van internetradio en muziekdiensten zijn nieuwe toepassingen ontstaan: radio op verzoek en speciale streamingdiensten zoals Last.fm, Spotify.Voor zowel uitgestelde als directe verzending heeft de gebruiker software nodig! (player)

4) (Visual radio: streaming audio wordt gecombineerd met beelden)4) GELUID OPSLAAN: waar geluid vastleggen A) Mechanische dragers: grammofoonplaat het geluid wordt in 1 lange spiraalvormige groef opgeslagen Bij het afspelen van deze groef door een naald worden de trillingen van de naald door een speciale afleescel omgezet in een elektrisch signaal. Dat signaal gaat naar versterker B) Magnetische dragers: geluidsgolven kunnen worden omgezet in elektrische pulsen, elektrische pulsen kunnen omgezet worden in een magnetische waarde en opgeslagen worden op een magneetband of –plaat. Oudste = magneetband (audiocassette, verdwenen) Ook harde schijven (oa. MP3-spelers) C) Optische dragers: Compact disc, door Philips en Sony in 1982 op de markt gebracht. Betere geluidskwaliteit, grotere opslagcapaciteit en duurzaamheid informatie wordt digitaal opgeslagen en optisch afgelezen pulsecodemodulatie: binaire code w fysiek op de plaat opgeslagen in de vorm van een spiraalvormig spoor van microscopisch kleine kuiltjes Dit spoor w door een laserstraal van binnen naar buiten afgetast. Waar een kuiltje voorkomt, w de straal niet weerkaatst, waar geen kuiltje voorkomt, wordt de laserstraal wel weerkaatst. Digitaal signaal wordt door fotodiode omgezet in een elektrisch signaal, dat via een versterker en luidspreker in hoorbare geluids- golven wordt weergegeven. (cd-rw: binair patroon niet met laser ingebrand, maar in die laag bevindt zich een chemische stof die anders reageert op verhitting.) D) Geheugenkaarten: meest recente audiodragers, louter elektronisch geheugen soort chip, opgebouwd uit microscopisch kleine transistors (= elektronische schakelaar) Flash -> geheugen in 1x wissen en iets anders opschrijven Geschikt voor kleine, mobiele toestellen (gsm’s en digitale camera’s)

5) GELUID VERWERKENKlassieke geluidsapparatuur en een aantal speciale apparaten.- equalizer: kan 1 of meerdere frequentiegebieden van het signaal versterken, verzwakken of wegfilteren. - mengpaneel/mixer: geluidssignalen van verschillende bronnen kunnen met elkaar worden gemixt.

3) Video & Televisie1) Wat is een videobeeld? Een beeld bestaat uit lichtreflecties, het is een optisch verschijnsel. We kunnen voorwerpen visueel waarnemen omdat het door deze voorwerpen weerkaatste licht door ons oog wordt opgevangen. alle licht weerkaatsen = wit vrijwel geen licht weerkaatsen = zwart

A) Reproductie van een beeld: principe van de camera obscuraCamera obscura: wanneer lichtstralen via een kleine opening van een donkere ruimte worden gebundeld, wordt het beeld omgekeerd op een wand van deze ruimte geprojecteerd.

B) Fotografische reproductieFototoestel is gebaseerd op het principe vd camera obscura, hier ook weerkaatsing of uitstraling van licht door voorwerpen -> licht wordt door de lens van de camera opgevangen en gebundeld en vervolgens achteraan id camera gereproduceerd.

C) Elektronische reproductieopgevangen lichtreflecties worden in de camera omgezet in elektrische signalendus omzetting van beeld -> elektrisch signaal: kan daarna via een kanaal over grote afstanden worden vervoerd. (bv televisie) + kunnen worden geregistreerd op magnetische, optische en elektronische dragers2) Videobeelden opnemen beeld opnemen met een camera. Deze zet de lichtreflecties van het op te nemen object om in elektrische signalenA) werking van een analoge videocamera

zwart/witbeelden, enkel luminantie-informatie2 basiscomponenten: - objectief: bestaat uit de lens (zorgt voor bundeling van lichtstralen) en het diafragma (bepaalt de hoeveelheid licht die via de lens de camera binnenkomt.- opnamebuis: het optisch beeld van het op te nemen voorwerp wordt via het objectief geprojecteerd op de opnamebuis. Op de voorzijde hiervan is er een trefplaat (lichtgevoelige laag). Deze bevat kleine elektronische elementen die het licht omzetten in een elektrisch signaal van een bepaalde intensiteit. Aan de achterzijde bevindt zich een elektronenkanon: produceert elektronenstraal waarmee de trefplaat wordt afgetast van linksboven naar rechtsonder.

B) Werking van een analoge kleurencamera2 componenten: luminantie (helderheid) en chrominantie (kleur)Principe = splitsing van het licht, uitgestraald of teruggekaatst door het opgenomen voorwerp, in de 3 basiskleuren (rood, groen, blauw). Kleursplitsing

wordt in de camera uitgevoerd dmv 3 prisma’s of speciale spiegels, die slechts 1 van de basiskleuren doorlaten. De 3 lichtstralen worden daarna geprojecteerd op 1 van de 3 aparte opnamebuizen. Vervolgens wordt elke opnamebuis afgetast met een elektronenkanon (zoals bij zwart-witte camera). De kleurinformatie van elke opnamebuis wordt ten slotte samengevoegd tot 1 kleursignaal dat op een afzonderlijke draaggolf naar een tv-toestel, recorder of zender w gestuurd.

C) Werking van een digitale videocameraDe opnamebuis is hier vervangen door een sensor!Lenzenstelsel projecteert het beeld op de beeldsensor. Het beeld wordt gevormd uit licht, en licht bestaat uit fotonen. In de beeldsensor genereren de fotonen van het opgevangen licht elektrische signalen die vervolgens gedigitaliseerd worden2 soorten beeldsensoren: - CCD: Beeldsensor zit bij een digitale camera op een chip, de CCD Deze chip is opgebouwd uit een grote hoeveelheid lichtgevoelige fotodioden die het binnenvallende licht omzetten in een elektrisch signaal. Dit elektrisch signaal wordt in een ADC (analoog/digitaal convertor) omgezet in een digitaal signaal. Beter in resolutie dan CMOS- CMOS: chip met zeer laag stroomverbruik, goedkoper in productieKleurenbeeld door RGB-filters die alleen rood, groen of blauw licht doorlaten

3) Videobeelden weergeven: Weergavetoestel = monitor of televisietoestelA) het einde van de CRT = eerste elektronische tv-toestellen

Werken obv een beeldbuis of CRT, die langs de binnenzijde bekleed is met een fosforescerende laag

-> elektronenkanon vuurt elekronen af op de fosforescerende laag. Wanneer een punt van de fosforescerende laag wordt geraakt door een elektron, licht het op.Eind ’60: CRT-kleurentelevisie op de markt, die met 3 elektronenkanonnen werken, 1 voor elke basiskleur. Elk kanon stuurt 1 kleur aan, om rode, groene of blauwe puntjes te doen oplichten op het scherm.B) Nieuwe TV-schermen

ieder beeldscherm kent aantal horizontaal lopende beeldlijnen. Op elke beeldlijn bevindt zich een groot aantal beeldpunten (pixels). - verticale resolutie: aantal onder elkaar aangebrachte beeldlijnen- horizontale resolutie: aantal beeldlijnen op de lijn verantwoordelijk voor hoeveelheid detail in de videobeelden- LCD-TECHNOLOGIE: vloeibare kristaloplossing wordt vastgehouden tussen 2 transparante lagen die samen het scherm vormen. Elke beeldpixel = vloeibaar kristal. Aan de achterkant van het scherm verzorgt een fluorescerende lichtbron de lichttoevoer. Een elektrische stroom wordt door de kristallen geleid, filteren het licht & vormen beeld op scherm. Kleur? ontstaat doordat alles verdeeld is in micro- scopische segmenten die per kleur geblokkeerd of doorgelaten worden. Verschillende kleuren door de elektrische spanning te variëren

Leds worden gebruikt voor de achtergrondverlichting van het lcd-scherm pf CCFL’s (soort tl-buizen)- PLASMATECHNOLOGIE: Achtergrondverlichting overbodig omdat de pixels zelf kleine, met edelgas gevulde tl-buisjes zijn. Ze lichten op wanneer er een elektronische spanning op wordt aangesloten Voordeel: enorm contrast weergeven beter snel bewegende beelden weergeven- OLED-TECHNOLOGIE: bestaat uit organische polymeren die stroom kunnen geleiden en licht kunnen uitzenden. Oled is zelf een lichtgevend oppervlak, zo dun als een stukje folie. Hierdoor is geen achtergrondverlichting nodig! -> minder energieverbruik + contrast en kleurwaarde beter

C) Verschillende televiesiestandaarden - PAL/SECAM/NTSC: (= SDTV: Standard Definition Television) Eerste standaarden in ’50: PAL/SECAM voor Europa, NTSC voor Amerika PAL-signaal bevat 625 lijnen per beeld, maar voor echte beeldinhoud blijven er slechts 575 over. Deze 3 standaarden zijn niet compatibel met elkaar, dus Amerikaanse programma’s moeten omgezet worden om hier te bekijken-PALPLUS: nieuwe versie van PAL-standaard met iets verbeterde beelkwaliteit-> deze 2 waren voor analoge televisie- HDTV: High-definition television, met kwaliteit die de analoge systemen overtreft. Aantal beeldpunten ligt veel hoger dan bij SDTV. In 16:9 beeldformaat. verschillende subformaten: HD Ready: beeldresolutie minimaal 1280x720 pixels Kan HD-signalen van 720-1080i verwerken TV kan minimaal 720 lijnen weergeven Full HD: heeft nog hogere beeldresolutie, 1920x1080 pixels Beiden beschikken over digitale aansluitingen (HDMI-/DVI-aansluitingen) verschil tussen 1080p: hoogst mogelijke beeldresolutie die op dit moment mogelijk is progressive scan -> volledige beeldtechniek, de verticale lijnen worden volledig benut bij de beeldwissel = true high definition 1080i: interlaced -> halve beeldtechniek: bij een beeldwissel wordt de helft van de pixels gebruikt en bij volgende beeldwissel de andere helftHDTV-programma’s: gevolgen voor de beeldindustrie en de consument opname- en montage-apparatuur verouderd, aangepast tv-toestel vereist voor ontvangst HDTV HD-recorder om te registreren HD-abonnementen door Belgische kabelaanbiedersHDTV is niet hetzelfde als digitale televisie!Digitale tv = digitale verzending van de beelden; beeld niet beter dan analoogHDTV = ook het beeld zelf is digitaal

- UHDTV: opvolger van HDTV, gebruikt in Japan (ultra high definition television) resolutie van 32 miljoen pixels

4) 3D-televisie vroeger: stereoscoop (Charles Wheaterstone), fototoestel waarmee 3D-beelden konden worden gemaakt, rond 1840 Kinematoscoop: stereo animatiefilmcamera voor 3D-films rond 1855Wereld in 3 dimensies zien dankzij stereoscopie: de platte beelden die we met beide ogen waarnemen combineren we tot 1 driedimensionaal beeld. Deze combinatie van 2 beelden tot 1 3D-beeld gebeurt in onze hersenen.Foto = geen diepte, maar methoden zoals anaglyph (beeld dat gevormd wordt door 2 lagen die iets van elkaar verschillen, met elk een ander kleur -> blauw/rood)- 3D-bioscoopfilms: digitale projector die 2 beelden apart en om de beurt projecteert, met snelheid die 3x hoger is dan bij 2D-films 3D ready: het tv-toestel is voorbereid om externe 3D-apparatuur op aan te sluiten (met 3D-bril en 3D-transmitter) Full HD 3D: 3D-transmitter is reeds in het tv-toestel ingebouwd- nieuwe technologieën voor 3D-televisie: -> autostereoscopische schermen: 2 beelden worden tegelijk op het scherm getoond, maar mbv een filter komen de pixels vh ene beeld alleen in het rechteroog en pixels vh andere beeld alleen in het linker- oog terecht (recht voor scherm blijven zitten)-> Multi-view scherm: genereert niet 2, maar hele reeks verschillende beelden, zodat de kijker in een bepaalde zone vrij kan bewegen en toch 3D kan zien. Daarvoor gebruikt men een lenticular, laag van lenzen die op de pixels geplaatst wordt-> stereo-HD-camera’s: in staat om ‘ouderwetse’ beelden voor 3D-films te schieten en maakt het 3D-brilletje overbodig

5) Videobeelden verzenden & ontvangen Beelden & geluiden: worden getransporteerd van de ene plaats naar de andere worden omgezet in een elektrisch signaal korte afstanden = via de kabel (beeld en geluid elk apart) grote afstanden = beeld- en geluid worden samen vervoerd, via de ether en/of via kabeldistributieA) mechanische televisie

1833: Paul Nipkow: Nipkowschijf = eerste methode om bewegende beelden te reproduceren -> beelden opnemen en elders weergeven1928: eerste operationeel tv-toestel gebaseerd op de Nipkowschrijf Later werden het aantal gaatjes en toerental vd schijven verhoogd (= meer lijnen per beeld)1897: Braun: kathodestraalbuis -> stap van mechanische naar elektronische beeldreproductie waardoor transmissie van beelden via golven over grote afstanden mogelijk werd

B) verzenden van het videosignaal via ether/kabeltransport over grote afstanden mogelijk maken = draaggolf gebruiken(hoogfrequent signaal, dat eigenschap heeft zich vanaf de zendantenne als elektromagnetische golven voort te planten doorheen de lucht) transport via de ether: Straalzenders of satelliet -> STRAALVERBINDING: aardse communicatieverbinding die radiogolven gebruikt. Maximale afstand tussen zender en ontvanger 45km. Voor kleine afstanden dus (lokale of nationale zenders). Deze straalzenders kunnen tegelijk zenden en ontvangen, maar niet op zelfde frequentie. -> SATELLIETVERBINDING: een zender A, opgesteld op een bepaalde plaats op aarde, straalt een elektromagnetisch signaal naar een zender/ontvanger in de ruimte, die het signaal na ontvangst terugstuurt naar de aarde, waar het door een ontvanger B w opgevangen. GEO: geostationaire satelliet, beschrijft een geostationaire baan rond de aarde. Geostationair = stilstaan t.o.v. de aarde op ca. 36000km hoogte draait een kunstmaan in ong 24uur rond de aarde. De snelheid die een satelliet nodig heeft om aan de zwaartekracht van de aarde te ontsnappen is net gelijk aan de omwentelingssnelheid van de aarde. Daarom lijkt het alsof de satelliet stilstaat tov een bepaald punt op aarde. Voordeel: slechts 3 GEO’s voor hele aardoppervlak Nadeel: GEO moet enorme weg afleggen dus er verloopt een bepaalde tijd tussen de verzending & ontvangst. (= propagatietijd) krachtige antennes nodig door grote hoogte Gebruik: militaire operaties, weersvoorspellingen,communic. Voor communicatiedoeleinden: -> telecommunicatiesatellieten: bedoeld voor internationale telefonie en datacommunicatie + transmissie van televisiesignalen over grote afstanden -> DBS-satellieten: gericht op DTH-verbindingen (direct-to- home), waarbij signaal rechtstreeks vanaf de satelliet in de huiskamer van de consument kan ontvangen worden zonder tussenkomst van een kabelmaatschappij MEO&LEO: satellieten die zich in een veel lagere baan om de aarde bevinden. MEO’s = 10000 tot 20000km LEO’s = 1000km hoogte nadeel: -moeten zeer snel rond aarde vliegen, waardoor contact met bepaald punt op aarde snel verloren gaat - bestralingsgebied van slechts enkele 1000den kilometers doormeter (3% vh aardopp.)

transport via de kabel: Kabelmaatsch ontvangen tv-programma’s van diverse nationale & internationale omroepen. Aanvoer van deze signalen tot aan het kopstation van het kabelnet: rechtstreeks capteren van satellieten of aanvoeren via straalzenders. Meeste kabeloperatoren: interactieve diensten, transmissie v kopstation naar gebruiker en

C) ontvangst van het signaal via tv-toestel: ingebouwde tuner: er kan op precies 1 kanaal worden afgestemdjuiste kanaal kiezen, signaal wordt opgesplitst en gedemoduleerd naar het originele video- en audiosignaal (= ontdoen van de draaggolf)Via elektronische schakelingen worden deze signalen omgezet en versterkt naar geluidstrillingen (via luidspreker hoorbaar) en lichtimpulsen (via beeldbuis zichtbaar)

D) Digitale televisie(transmissie) DVB = Digital Video Broadcasting Transport van de informatie: transport stream of program stream vergelijken met een ‘loopband’ van bits die verstuurd wordt van de zender naar de ontvanger. Elke program stream is onderverdeeld in substreams (bevat 1 stroom van specifieke info van 1 bepaald type). Meest voorkomende combinatie van substreams van een program stream is 1 videosignaal en 1 audiosignaalCompressie om bandbreedte te besparen in het frequentiespectrum.Digitaal signaal is veel kleiner in omvang dan analoog signaal -> door compressie van signaal-> door frequenties van versch zenders die niet ver uit elkaar liggenDus veel minder bandbreedte nodig dan bij analoog signaalDVB-varianten : DVB-T : via de ether (goedkoper dan kabelaansluiting, maar weinig kanalen)DVB-C : duurste, kabelabonnement, meeste kanalen, interactieve tvDVB-S : via de satellietDVB-H : via mobiele toestellenSignalen worden ontvangen met een settopbox/digibox, die op tv-toestel is aangesloten.DVB-H en DMB voor mobiele toestellen: mobiele digitale televisie, op smartphone of tablet. DVB-H (DVB-Handhelds): onderdeel van DVB-standaard Geen constante datatransmissie, maar data bursts (max 2 megabits gegevens) time slicing: tot 90% vd batterij besparen omdat aan/uit-tijden vd ontvanger beperkt w Kan samenwerken met internetverbinding, waardoor gebruiker in 2 richtingen kan communiceren DMB (digital multimedia broadcasting): aanvulling op DAB-standaar. mogelijk om video, muziek & tekst uit te zenden via DAB. Systeem werkt via satelliet of ether.

Noord-Amerika & Zuid-Korea: uitzendingen via ATSC-systeem (Advanced Television Systems Committee) lijkt op Europese DVB-standaard ook MPEG-2 voor beeldcoderingJapan: ISDB-systeemVOORDELEN DVB: - storingsvrij beeld en goede geluidskwaliteit - meerdere radio-&tv-programma’s via 1 kanaal verzenden - extra informatie kunnen toevoegen aan het tv-signaalNADELEN DVB: - bij storingen is er geen ontvangst - voor elke afzonderlijke tv een aparte ontvanger nodig en extra antenne/kabelDigitale tv vs internet broadcasting:-> Digitale televisie: gebruik van klassieke kanalen zoals de ether, satelliet, en kabeldistributie-> Internettelevisie: gebruikt de internetinfrastructuur en het internetprotocol Kwaliteit van de transmissie en ontvangst is afhankelijk van de hoeveelheid trafiek op moment van gebruik.

E) Videobeelden opslaan Met magnetische of optische drager1) Analoge magnetische videorecorders: videosignaal wordt geregistreerd op

magneetband. Elektrische signalen worden omgezet in elektromagnetische velden, die op de magneetband overeenkomstige elektromagnetische gebiedjes achter- laten. Bij weergave van de videosignalen induceren deze gebiedjes een wisselend magnetisch veld in de weergave- kop. Deze magnetische waarden worden omgezet in de elektrische signalen die nodig zijn voor de weergave van het beeld op een ontvangsttoestel

2) Digitale magnetische band- en disk-based videorecordersnadelen: snelle slijtage, gebruiker kan niet direct naar een specifiek fragment op de band springenDeze zullen plaats moeten ruimen voor digitale videorecorders met magnetische dragers zoals harde schijven of geheugenkaarten of met optische geheugens.2 verschillende manieren om op te nemen: standard definition & high def.

3) Digitale optische opslagmedia- Begin ’80: videodisc; optische plaat, even groot als grammofoonplaat- lineaire beeldplaat als drager van speelfilms- interactieve beeldplaat (voor bv educatieve programma’s)- laserdisc: grondslag voor ontwikkeling cd & dvd CD (multimedia) informatie kan in verschillende presentatievormen voorkomen (tekst, beeld, audio) interactie mogelijk tussen de gebruiker en de toepassing - dc-da: audio-cd; ‘80 - cd-rom: grote opslagcapaciteit

beschrijfbare en herbeschrijfbare versies van cd-rom: -cd-r: cd die eenmalig kan worden beschreven mbv een cd-recorder - cd-rw: cd die kan worden beschreven, gewist en herbeschreven heeft dus dezelfde functionaliteit als een magneetschijf audio opnemen en digitale foto’s opslaan DVDOmdat op een cd slechts enkele minuten digitale video kunnen -> nieuwe high-density cd-standaard: dvd, digital versatile disc-> opslagcapaciteit 7x groter dan cd: voor het beschrijven/lezen van de dvd worden lasers gebruikt met een veel kortere golflengte, waardoor ze veel kleinere en korter naast elkaar liggende pits kunnen beschrijven/lezen. Kunnen ook 2 informatielagen boven elkaar bevatten. Data kunnen ook langs 2 zijden vd plaat w aangebracht-> kleinste is dvd-1, grootste dvd-18, maar meest gebruikte is de dvd-5 met capaciteit van 4,7GBSoorten:- Dvd-video: kan tot 133 minuten bewegend beeld bevatten 8 audiokanalen en 32 datakanalen vr ondertiteling mogelijk keuzemenu mogelijk (versch programma’s op zelfde plaat) dvd-spelers & dvd’s voor 1 bepaalde regio gemaakt: eis van

de filmindustrie: piraterij en illegale import indijken - Dvd-rom: opvolger van de cd-rom wordt steeds meer in de pc geïntegreerd multimediamogelijkheden spectaculair verbeterd (hogere capaciteit, superieure audio, hogere data-snelheden) - Dvd-r: kan eenmalig worden beschreven - Dvd-rw, dvd+rw, dvd-ram: herbeschrijfbare versies van de dvd opslagcapaciteit 4,7GB - Blu-ray: digitaal opslagmedium voor speelfilms in HDTV uitlezing gebeurt mbv een blauwe laser, golflengte 405nm hogere infomatiedichtheid door geringere golflengte laser mogelijk om meer dan 150GB op 1 schijf te zetten DVD is interessant vanwege hoge opslagcapaciteit + hoge kwaliteit

F) Televisie lezen: teletekst = medium waarbij gegevens in gedigitaliseerde vorm en geënt op een video-signaal via de ether cyclisch en constant worden uitgezonden teletekst wordt als digitaal signaal samen met gewone tv-signaal verzonden, dus via enkele van de niet-gebruikte, vrije lijnen van het tv-beeldKan enkel ontvangen worden als de zender daadwerkelijk in de ether isHiervoor teletekstdecoder in elk tv-toestel Totale teletekstbestand wordt permanent en cyclisch gedistribueerd, is niet interactief want gebruiker staat niet rechtstreeks in verbinding met teletekstcomputer.Capaciteit van totale teletekstpakket is beperkt tot enkele 100den bladzijdenStandaard door BBC ontwikkeld: Ceefax: 6 kleuren, rudimentaire opbouw van de grafische voorstellingen, beperkte karaktersetWaarom? om zeer actuele informatie te verspreiden & ondertiteling voorzien

G) iDTV: interactieve digitale televisie-> interactie mogelijk tussen de kijkers en de operator van de iDTV-service BV opvragen van bepaalde film-> interactie tussen kijkers en de zender van een bepaald programma BV deelnemen aan een televisiequizApparatuur: decoder (settopbox) en bijbehorende afstandsbediening nodig Besturingssysteem settopbox: software MPH retourkanaal: voor interactie tss gebruiker en iDTV-serviceKan ontvangen worden via de teledistributiekabel (zoals bij Telenet) of de telefoonkabel (zoals ADSL)TOEPASSINGEN:- deelnemen aan programma’s- films en programma’s op aanvraag- informatie: weer- en verkeersinfo, Gouden Gids, vacatures, tv-gids,…- communicatie: e-mailen, sms’en, chatten- telegames, telebankieren, teleshoppingH) Streaming mediavideo streaming: om video rechtstreeks via het internet te distribueren, net zoals audio streamingmedia streaming: beide toepassingen (audio & video) -> bv live radio & video VOD (video on demand), webcams, videoconferencing4 basiscomponenten van mediastreaming: streaming server, codec, bestandsformaat en client Streaming server: Versturen van beeld & geluid via het Internet neemt veel bandbreedte in beslag. Livestream bekijken heeft dus veel bandbreedte nodig. Daarom streaming server nodig, die de video- en geluidsopname binnenkrijgen en deze vervolgens doorsturen naar iedereen die de livestream wil volgen. de codec: soort vertaler van video- en audiobestanden. Dit zijn soft- of hardware die audio- en videobestanden kunnen encoderen en decoderen en ook comprimeren & decomprimeren. -> BV DivX, XviD, MPEG en WMV (videocodecs) MP3, WMA, AAV (audiocodecs) Bestandsformaat: verschillende streaming-bestandsfomaten, beschrijven hoe bestanden moeten worden opgebouwd - MPEG-1: voor VHS-kwaliteit video op cd-rom, wordt bijna niet gebruikt - MPEG-2: voor digitale tv-uitzendingen en dvd-films niet veel gebruikt voor video streaming eisen aan verbinding te hoog, beperkte players & servers - MPEG-4: zeer goede compressie waardoor bestanden kleiner zijn dan bij MPEG-1 en MPEG-2. Gebruikt bij lage bandbreedte - RealVideo: voor videostreaming op het internet. Beeldkwaliteit laag - Windows Media: oplossing voor lage bandbreedte - QuickTime: door Apple ontworpen videoformaat - Flash: animaties, korte filmpjes en webapplicaties kunnen worden hiermee worden gemaakt

De client: Om audio- en videostreams te kunnen afspelen na ontvangst, is stukje software nodig (dit is de client, de player) Windows Media Player of Quicktime zijn goede voorbeeldenP2P streaming: computernetwerk dat geen vaste werkstations en servers heeft, maar aantal gelijkwaardige aansluitingen die tegelijk kunnen functioneren als server en werkstation voor de andere aansluitingen in het netwerk. VB van peer-to-peer netwerk: muziekdatabases waarbij de gebruikers op hun eigen pc bestanden ter beschikking stellen van andere gebruikers, en tegelijk zelf bestanden van andere gebruikers kunnen downloaden -> Live audio- en video-uitzendingen op deze manier heel efficiënt te distribueren Probleem: geen garantie tot verzenden met voldoende snelheid + geen kwaliteitsgarantie

4) DATACOMMUNICATIE & NETWERKENA) Wat betekent datacommunicatie?

Wordt verward met telecommunicatie: ruimer begrip dat datacomm. en heeft betreft het overbrengen van gegevens over een afstand. (BV telefonie, televisie, radio,..) Datacommunicatie = deeldomein telecommunicatie dataprocessing + telecommunicatie -> Dus de overdracht van digitale gegevens over een afstand 2 basiselementen:- Eindapparatuur: staat in voor dataprocessing apparaten die in een datacommunicatieproces met elkaar verbonden worden via een kanaal DUS hard- en software die gebruiker in staat stelt om gegevens te coderen zodat ze geschikt zijn om via het kanaal te worden verzonden/ontvangen -> DTE: data terminal equipment apparatuur die op een kanaal wordt aangesloten en waarmee gegevens kunnen worden ingevoerd, weergegeven, verwerkt en worden opgeslagen = een werkstation of server -> DCE: data communication equipment apparatuur die de toegang vormt tot het kanaal Dus verbindingsfunctie tussen DTE en het kanaal ontvangen/versturen van gegevens, controle van de ontvangen bits, bijhouden van communicatie- status =modem, settopbox of teletekstdecoder- Kanaal: fysieke verbinding tussen de verzendende en ontvangende eindapparatuur. = totale infrastructuur die ervoor zorgt dat gegevens kunnen worden getransporteerd van de ene plaats naar de andere. (Enkelvoudige of meervoudige verbinding) hub of router kunnen geïntegreerd zijn

EIGENSCHAPPEN VAN KANALEN Met een werkstation via een kanaal gegevens uitwisselen, kan op 3 manieren:

1) simplex: informatiestroom verloopt slechts in 1 richting, geen feedback mogelijk -> BV teletekst

2) half-duplex: informatiestroom in 2 richtingen, maar niet tegelijkertijd. -> BV telefax 3) full-duplex: Er kan tegelijkertijd in 2 richtingen worden gecommuniceerd Meeste datacommunicatieprocessen -> BV internet en mobilofonieTransmissie- en transportsnelheid:Snelheid waarmee data over een kanaal worden getransporteerd is belangrijk-> signaleringssnelheid = transmissiesnelheid snelheid waarmee bits aan een apparaat worden aangeboden-> transportsnelheid = snelheid van de effectieve dataoverdracht bij datacommunicatie hoeveelheid karakters die per seconde kunnen worden verzonden/ontvangen Kan worden afgeleid van de signaleringssnelheid Afhankelijk van synchrone of asynchrone transmissie Asynchrone transmissie: transportsnelheid (1 karakter = 10 bits) per seconde dus 1200/10: 120 karakters verzonden Synchrone transmissie: stel per blok 260 karakters (260 x 8 bits ps) dus 2080 bits per blok, 150 karakters per seconde verzondenBandbreedte:-> bandbreedte van het signaal: verschil tussen de hoogste en laagste frequentie. Bandbreedte uitgedrukt in Hertz-> bandbreedte van het kanaal: maximale hoeveelheid data die per tijdseenheid kan worden verstuurd = bits per seconde (bps)B) Toepassingsvormen van datacommunicatieOnderscheiden van verschillende vormen datacomm, in functie van de manier waarop datacomm in een organisatie kan worden toegepast -> functioneel onderscheid1) Datadistributie: vanuit een centraal computersysteem worden gegevens verstuurd naar op dat systeem aangesloten werkstations -> datatransport enkel mogelijk in de richting van de werkstations BV verspreiding van in een server opgeslagen gegevens over magazijnvoorraden naar verschillende regionale verkoopkantoren2) datacollectie: omgekeerde van datadistributie gegevens worden door een server verzameld & verwerkt. Enkel datatransport mogelijk in de richting van de server BV boekingen van verschillende reisbureaus aan de centrale computer van de touroperator doorgeven -> veel gegevens vanuit de periferie kunnen snel beschikbaar worden gesteld3) interactie tussen server & werkstation Verwerkingsproces wordt geleid door het samenspel tussen de gebruiker (werkstation) en de gegevensverwerkende machine (server) -> opvragen van gegevens door gebruiker en terugzenden v resultaat door server

inquiry/response-systemen: de gebruiker stelt de computer vragen (inquiry), de computer verwerkt de gegevens en geeft de resultaten van de verwerking (response)storage and retrievalsysteem: Ook bij consulteren van online databestanden. Dus niet het laten verwerken van gegevens, maar het opvragen van gegevens uit een server (BV raadplegen website)4) interactie tussen werkstations Gebruikers staan via hun werkstation rechtstreeks in verbinding met elkaar BV telefax5) Interactie tussen servers Gegevenstransport rechtstreeks tussen de servers onderling BV in grote organisaties met verscheidene computersystemen deze computers met elkaar koppelen, zodat ze elkaar kunnen aanvullen met geheugen- en verwerkings- capaciteit automatische back-upsC) FUNDAMENTEN VAN DATACOMMUNICATIE (functies)1) informatieoverdracht & signalensignaal = fysisch verschijnsel dat informatie met zich meedraagtfysisch verschijnsel: elektrische stromen & elektromagnetische velden informatie overbrengen door deze fysische verschijnselen in de tijd te laten veranderenfysisch verschijnsel heeft in geval van elektrische stromen een medium nodig dat zorgt voor transport. Voorbeelden van transportmedia die de eigenschappen van de communicatie bepalen: koperkabels, coaxkabels, glasvezels en de ether (atmosfeer)Via het kanaal worden de signalen getransporteerd, tijdens het transport is soms een omvorming van het signaal van het ene naar andere medium nodig. (OMVORMEN = functie van kanaal)-> analoog signaal: signaal is continu in tijd en bereik, dus kan alle mogelijke waarden aannemen in een bepaald bereik Digitaal maken = in tijd en bereik discreteren; om de zoveel tijd een sample nemen dat opgeslagen w als digitaal getal-> discreet signaal: signaal dat alleen bepaalde waarden kan aannemen-> digitaal signaal: wanneer het signaal getallen representeert (0 en 1)2) Modulatie= het omzetten van een laagfrequent (gelijkspanning) signaal uit de computer naar een hoogfrequent (wisselstroom) signaal voor transport via het communicatiekanaalIn de modem wordt het signaal met digitale info omgezet naar een gemoduleerd, van een draaggolf voorzien, signaal met dezelfde betekenis. Het gemoduleerde signaal wordt daarna via een kanaal verzonden.Demodulatie: wanneer een datasignaal via een kanaal in een computer binnenkomt en ontdaan wordt van de draaggolf zodat enkel een gelijkstroomsignaal overblijftVerschillende vormen van modulatie: binair signaal, amplitudemodulatie, frequentiemodulatie, fasemodulatie3) MultiplexenEen communicatiekanaal wordt meestal door meerdere bronnen en bestemmingen gedeeld. Via:

Frequency division multiplexing (FDM) Beschikbare bandbreedte wordt verdeeld over meerdere kanalen Principe= opdelen van de volledige bandbreedte van de verbinding in verschillende afzonderlijke frequentiegebieden BV bij verzenden van tv- en radiosignalen over de kabel Orthogonal frequencey division multiplexing (OFDM) = uitbreiding FDM: subkanalen liggen veel dichter tegen elkaar aan Signalen staan orthogonaal (loodrecht) tov elkaar, dus subkanalen kunnen heel dicht tegen elkaar geplaatst worden -> hoeveelheid data die op 1 kanaal verstuurd kan worden is veel groter! BV voor mobilofonie Time division multiplexing (TDM) verschillende werkstations kunnen beurtelings gegevens verzenden Elk werkstation krijgt hiervoor een tijdsinterval beschikbaar Statistical Time division multiplexing (STDM) Er wordt alleen capaciteit toebedeeld aan workstations die daadwerkelijk gegevens te verzenden hebben -> multiplexer moet voldoende opslagruimte en intelligentie bezitten om de actieve stations te selecteren Space Division multiplexing (SDM) Meerdere fysieke kabels worden samengevoegd tot 1 dikke kabel. Elke kabel heeft een eigen signaal en is dus volledig gescheiden van de andere signalen. Kan ook worden toegepast op etherverbindingen 4) Conversie van parallel- naar serietransmissieInterne datatransport in een pc verloopt parallel (alle bits van een karakter worden tegelijk verzonden). Datacommunicatie verloopt serieel (alle bits worden na elkaar verzonden)DAAROM conversie van paralleltransmissie -> serietransmissie nodig wanneer gegevens uit een computer via een kanaal moeten worden verzonden5) Synchronisatie van zender & ontvangerBitsynchronisatie en karaktersynchronisatie: gelijkloop in tijd verzekeren van zendende en ontvangende eindapparatuur -> ontvangende werkstation wordt in staat gesteld uit de ontvangen signalen bits te reconstrueren en daaruit karakters op te bouwen-> asynchrone datatransmissie: transport van de gegevens gebeurt teken voor teken zowel bit-als karaktersynchronisatie wordt voor elk karakter afzonderlijk geregeld. Elk karakter is voorzien van 2 controle- bits (start- en stopbit) Verzendend en ontvangend werkstation moet niet exact op elkaar afgestemd worden, timing door elk karakter zelf. Goed voor manuele invoer vanaf een toetsenbord-> synchrone datatransmissie: transport van de gegevens wordt in blokken uitgevoerd Karakters worden niet meer afzonderlijk verzonden, maar samengevoegd tot een blok. Volledige blok wordt continu verzonden/ontvangen op het ritme van de impulsen die door de klokgenerators van de verzendende en ontvangende werkstations uitgezonden worden.6) FoutbeheersingVermijden van fouten die zich voordoen door storingen op het kanaal (bv op telefoonlijn)Voorkomen dat boodschap onleesbaar wordt, foutendetectie- en herstelmechanisme

Foutdetectie: door redundante info (dus extra bits) aan de informatiebits toe te voegen (=controlebits) Hertransmissie van karakters of karakterblokken om fouten te corrigeren3 methoden voor foutbeheersing: (pariteitscontrole of cyclische redundantiecontrole)- VRC: verticale pariteitscontrole -> wordt gebruikt bij asynchrone transmissie Ieder teken moet voorzien worden van een controle omdat elk karakter afzonderlijk verzonden wordt. Aan ieder teken dus een speciale controlebit (pariteitsbit)- LRC: horizontale pariteitscontrole -> Test de rijen van een datablok. Toepasbaar op synchrone datacommunicatie. Aan het einde van elk datablok wordt een controlebit meegezonden. Minder controlebytes nodig! - VRC/LRC: Dubbele, dus betere controle Zowel de verticale als horizontale informatiestroom worden gecontroleerd- CRC: meest betrouwbare methode! cyclische redundantiecontrole -> bericht wordt beschouwd als stroom van bits die 1 na 1 aan het werkstation worden aangeboden en in een CRC-generator worden geschoven. Hier ontstaat een controlegetal, dat daarna meegezonden wordt naar het ontvangende werkstation. Voordeel: niet aan elk karakter aparte pariteitsbit, dus enkel bij synchrone transmissie mogelijkD) STANDAARDISATIE VAN DATACOMMUNICATIE: het OSI-MODELHeel wat componenten moeten bij datacommunicatie samenwerken met elkaar. Van elk component zijn er vele types die al dan niet compatibel zijn. ISO ontwikkelde in ’70 hetOSI-model (Open System Interconnection Reference Model) Verschillende hiërarchische lagen moeten onderscheiden worden bij het ontwerpen van communicatiesystemen. Een component moet compatibel zijn met zijn onder- of bovenliggende laag. Tussen elke laag bestaat er dus een gestandaardiseerde interactie.7 lagen! 1) Fysieke laag: onderste laag. Mechanische, optische en elektrische eigenschappen van de verbinding. Zorgt dus enkel dat bits over een bepaalde verbinding worden verzonden.2) Datalinklaag: zorgt ervoor dat de verbinding over de fysieke laag foutloos verloopt. BV procedures voor foutencontrole zoals CRC3) Netwerklaag: zorgt ervoor dat de gegevens via de meest geschikte route tot bij de eindgebruiker geraken. -> info adresseren en routeren4) Transportlaag: Netwerklaag kan ook geen garantie bieden op het al dan niet afleveren van het pakketje informatie -> zorgt voor optimale verzending van de data van verzender naar ontvanger5) Sessielaag: opzetten van de sessie tussen 2 computers, op een ordelijke manier openen, controleren en afsluiten van het berichtenverkeer6) Presentatielaag: zorgt ervoor dat de gegevens zo aan de ontvangende kant gepresenteerd worden zodat ze leesbaar zijn7) Applicatielaag: zorgt voor aantal protocollen waarmee diensten kunnen worden gebruikt die via een netwerk worden aangeboden. = interface tussen netwerk en bepaalde toepassing van de gebruiker (BV http)

E) FUNDAMENTEN VAN NETWERKTECHNOLOGIENetwerk? geheel van computers, randapparatuur en bekabeling met als functie het beschikbaar maken van data en apparatuur aan verschillende gebruikers servergestuurde netwerken: Communicatie verloopt vooral tussen werkstation en server -> server = software of hardware die netwerkdiensten verleent aan de werkstations -> dedicated servers = computers die zich bezighouden met verschaffen v netwerkdienstenTaken van een server: (servergestuurde netwerken)- fileserver: netwerkgebruikers krijgen toegang tot gemeenschappelijke harde schijven of andere opslagmedia- printserver: gebruikers kunnen printers delen- mail server: stuurt en ontvangt elektronische berichten. Plaatst de verzonden/ontvangen berichten op zijn harde schijf in de postbus van de ontvanger groupware server: kan ook worden gebruikt voor beheer van agenda’s, plannen taken, sturen van nota’s en berichten- proxyserver: verschillende pc’s kunnen via 1 internetverbinding toegang hebben tot het Internet, versch gebruikers kunnen surfen tegelijk- terminal server: verwerkt de programma’s ipv het werkstationOok peer-to-peernetwerken: elke pc kan communiceren met eender welke andere pc zonder dat er een server aan te pas komtA) Netwerkapparatuur: (kunnen deel uitmaken van een netwerk)- Netwerkkaart: Werkstations kunnen enkel met netwerk worden verbonden door een netwerkkaart. Hierdoor kan het werkstation communiceren via het netwerk. Meest gebruikte is van het ethernettype- Hub: maakt deel uit van de infrastructuur van een netwerk, legt verbinding met alle op het netwerk aangesloten DTE’s. Is eerder een ‘dom’ apparaat: stuurt een binnengekomen pakketje simpelweg door naar alle poorten op het netwerk. - Switch: zelfde functie als hub maar is een ‘slim’ apparaat. Deze stuurt een datapakket enkel naar de specifieke poort waarvoor de data bedoeld zijn -> totale verkeer op het netwerk vermindert- Router: verbindt twee of meer verschillende netwerken met elkaar BV Internet en een bedrijfsnetwerk juist uitgaande poort kiezen = bestemmingsadres van het te routeren pakket opzoeken in de routeringstabel. Heeft ingebouwde firewall, die ongewenste indringers tegenhoudt NAT (network address translation): computers beschermen tegen inbraak Heeft encryptie: softwarepakket om data die over het netwerk verstuurd worden, te versleutelen- Repeater: versterkt een ontvangen signaal en stuurt dit signaal door naar een ander netwerksegment- Bridge: netwerktoestel dat verschillende netwerksegmenten met elkaar kan verbinden Kan gegevenspakketten filteren (itt repeater)

Netwerksoftware: - netwerkbesturingsstysteem: zorgt voor beheer van de bestanden, de controle van gebruikersrechten en het delen van de beschikbare printers. -> beheer netwerk- toepassingsprogramma’s: kunnen op server worden geïnstalleerd, zodat ze voor alle gebruikers toegankelijk zijnSchakelmethoden:Wanneer er verschillende routes van verzender naar ontvanger leiden. lijnschakelen: een vaste verbinding wordt opgezet tussen verzender en geadresseerde Blijft gedurende verloop van de communicatie gereserveerd en komt pas vrij wanneer de communicatie tussen beide werkstations is afgelopen -> bandbreedte wordt voorbehouden, maar blijft bezet BV telefonie store- and forwardtechnieken: bericht wordt van het ene schakelpunt naar het volgende verstuurd, maar zo dat het bericht volledig verwerkt moet zijn voordat het doorgestuurd kan worden naar het volgende schakelpunt. Daarom moet het bericht tijdelijk opgeslagen kunnen worden 2 vormen: - berichtschakelen: te verzenden bericht wordt eerst opgeslagen in het eerste netwerkknooppunt. Bericht wordt daarna doorgezonden naar een volgende node, of indien de laatste node in de keten, naar de bestemming. -> fysieke verbinding (berichten in hun geheel door netwerk gerouteerd) - pakketschakelen: berichten worden voor de verzending opgesplitst in blokken van een beperkte lengte (pakketten) Pakketten w als zelfstandige eenheden via het netwerk verzonden en opgeslagen in de buffer van de nodes, geanalyseerd en naar een volgende node of ontvangende eindapparatuur gestuurd. moderne: fast packet switching-netwerken (veel grotere snelheden) - ATM: ipv variable datapakketten worden datapakketten met vaste lengte gebruikt, zogenaamde cellen enorme bandbreedte en multifunctionaliteit routering wordt slechts eenmaal berekend en opgeslagen wanneer zeer grote datadebieten nodig zijn - frame relay: gebruikt datapakketten van variabele lengte neemt zeer weinig bandbreedte in beschikbare bandbreedte w verdeeld over de gebruikers naargelang de nodige bandbreedte (dus niet meer mogelijk alle bandbreedte op te slorpen)F) SOORTEN FYSIEKE VERBINDINGEN = materie waarlangs de data zich voortbewegen (bv kanaal of radiogolf) Groot aantal werkstations moeten communiceren met elkaar, dan worden fysieke verbindingen aan elkaar geschakeld tot netwerken (dmv schakelcentrales, nodes) DUS netwerken = 1 of meerdere soorten fysieke verbindingen- criterium: bandbreedte Fysieke verbinding w opgesplitst in kanalen opdat ze kan gebruikt w door versch gebruikers-> dmv multiplexmethode

Netwerken kunnen opgebouwd zijn uit:- koperkabel- coaxnetwerken- glasvezelnetwerken- netwerken bestaande uit radioverbindingen kunnen verschillende soorten fysieke verbindingen bevatten (grote netwerken)1) Twisted Pair: koperkabel (2 rond elkaar gedraaide draden) bandbreedte hangt af van de dikte en lengte van de kabels -> STP-kabel: bevat aantal kabelbundels met isolerend materiaal kan over grote afstanden w gebruikt en biedt grote bescherming tegen storingen en ruis -> UTP-kabel: meest gebruikt, niet afgeschermd. Voor afsluiten telefoontoestellen eenvoudiger te verwerken2) Coax: geleider van een coaxkabel is ingekapseld in een isolatielaag er kunnen verschillende geleiders in een coaxkabel zitten voor allerlei netwerken, zoals kabeldistributienetten -> basisbandcommunicatie: signaal wordt rechtstreeks via de verbinding verzonden volledige verbinding wordt door het signaal ingenomen, er kan slechts 1 signaal tegelijkertijd verzonden worden. Zeer hoge datatransmissiesnelheden Nadeel: enkel voor overbruggen van korte afstanden -> breedbandtransmissie: kan verschillende signalen tegelijk over 1 verbinding verzenden door elk signaal te moduleren op een andere frequentie gebruikt voor tv-distributie, lage snelheid3) Glasvezel: biedt nog grotere bandbreedtes aan dan coaxkabel transmissie van data dmv lichtpulsen: elektrische pulsen worden door een laserstraal omgezet in lichtpulsen. Deze worden na de ontvangst weer omgezet in elektrische spanningen door een diode. Glasvezel = glazen kern met daarrond een mantel van glas, omgeven door een kunststof beschermlaag voordeel: enorme bandbreedte (tot 2GHz), geschikt voor transport van digitale audiovisuele informatie nadeel: hoge kostprijs en glasvezel moeilijk te lassen4) radioverbindingen: radiogolven -> elektromagnetische trillingen met een zeer hoge frequentie. Deze kunnen via de ether heel grote afstanden afleggen BV transmissie van radio- en televisie-uitzendingenG) NETWERKTOPOLOGIEËNtopologie = verbindingspatroon tussen de knooppunten in een netwerkvoor- en nadelen op vlak van:- betrouwbaarheid van het netwerk- omvang van het netwerk- afstanden die via het netwerk kunnen worden overbrugdSoorten:1) Sternetwerken: alle gebruikers staan in verbinding met hetzelfde centrale knooppunt centrale node BV server waarop aantal pc’s zijn aangesloten Ieder werkstation maakt gebruik vd programma’s en data die op de server zijn opgeslagen; Eenvoudige structuur Nadeel: als centraal knooppunt uitvalt, netwerk onbruikbaar

2) Boomnetwerken: netwerk met een hiërarchische structuur toegepast bij procesbesturing: kleinere computers geven gegevens door aan een computer op een hoger liggend niveau3) Busnetwerken: alle werkstations zijn op een centrale verbinding aangesloten (de bus) bus heeft een begin- en eindpunt en is bidirectioneel Elk bericht dat op bus w gezet, gaat beide richtingen op tot het einde van de bus en kan door alle werkstations w ontvangen4) Maasnetwerken: bestaat uit een willekeurig aantal verbindingen tussen de werkstations geen duidelijke structuur voordeel: bij uitvallen van een knooppunt, alternatieve route5) Ringnetwerken: lusvormige structuur ->Data die tussen 2 werkstations worden verzonden passeren langs alle tussenliggende werkstations. Bij elk werkstation w het ontvangen signaal weer op de verbinding gezet, tenzij het pakket voor dit werkstation is bestemd6) Hybride netwerken: basistopologieën die in combinatie voorkomenH) SOORTEN NETWERKEN OBV HET VERSPREIDINGSGEBIED-> outplantnetwerken: gebied dat groter is dan een gebouw -> MAN: (metropolitan area network) vrij beperkt gebied van enkele tientallen vierkante km, BV campusnetwerken -> WAN: (wide area network) beslaat een groot gebied BV diverse LAN’s van verschillende filialen ve bedrijf 3 voorbeelden: - telefoonnetwerk: 1ste telefooncentrale in 1878 (Bell) onderlinge verbindingen v telefooncentrales bestaan uit koperkabel, glasvezelkabel, straal-& satellietverbindingen tegenwoordig telecommunicatienetwerk (groot!) telefoonnet = telefooncentrales, telefoontoestellen, telefoonnetwerk hybride netwerk: combinatie van versch netwerktopologieën combinatie van analoge en digitale signaalverwerking Door twisted pair BV datacommunicatie via telefoonnet ADSL: adhv frequentie- modulatie wordt de bandbreedte van klassieke telefoon- verbindingen vergroot. - VPN: virtual private network -> privaat netwerk dat gebruikmaakt van de infrastructuur van een publiek netwerk. Netwerk is afgesloten en identiteit van de leden is bekend. Op elke locatie met internettoegang kan je inloggen op het VPN. tunneling-protocol: punt-tot-puntverbinding tss gebruiker & bedrijfs-LAN - Kabeldistributienetwerk: uit coaxkabel, voor distributie van radio en televisieprogr. meer en meer voor andere vormen van datacommunicatie bandbreedte w dmv FDM in kanalen opgedeeld,per kanaal 1 radio- of tv-zender Klassieke: boomstructuur -> signalen vanuit kopstation via hoofd- en zijtakken van het net tot bij aansluiting van de gebruiker brengen Interactiviteit mogelijk maken door schakelelementen en versterkers te plaatsen-> inplantnetwerken: 1 gebouw of gebouwencomplex, op korte afstand - LAN: homogeen netwerk dat gebruikt wordt voor datacommunicatie binnen hetzelfde gebouw. Kan via een speciale netwerkkaart worden aangesloten op het netwerk

4 functies van LAN:- Information sharing: met elk aangesloten werkstation toegang tot gemeenschappelijke of eigen gegevens die opgeslagen z op een centrale computer (fileserver)- interne communicatie: versturen van interne elektronische post van en naar de netwerk- gebruikers. 1 vd computers fungeert als mailserver voor de andere- device sharing: dure randapparaten kan men door verschillende werkstations laten gebruiken. Werkstation waarop randapparaat is aangesloten = server- gateway: toegangspoort tot andere lokale netwerkenToegangsbeveiliging: tegen onrechtmatig gebruik beveiligen enkel de gebruikers die toegang hebben tot het LAN hebben toegang tot specifieke, voor de groep betreffende toep, gegevens en functies Meeste beveiliging met firewall: toegang tot delen van het interne netwerk worden voor buitenstaanders afgegrendeld OF intern 2 netwerken opzetten: er kan dan geen verbinding van buitenaf gemaakt worden met systemen in het veilige netwerk Naast veilig netwerk, netwerk waarmee diensten aan de buitenwereld kunnen aangeboden worden (demilitarized zone) = neutrale zone tss gewone netwerk en publiek netwerkLAN-topologieën: nemen vorm in van ring, ster of bus bepaalt op welke manier gegevens in het netwerk uitgewisseld wordenNetwerkapparatuur: netwerkkaarten, hubs, routers en switches informatiepakketten ih netwerk worden zo efficiënt mogelijk beschik- baar gesteld aan de werkstations ih netwerk waarvoor ze bedoeld zijn Netwerkkaart nodig voor koppeling werkstation en LAN Koppeling met buitenwereld via modem, verbonden met kabelaan- sluiting of telefoonaansluitingNetwerkprogramma’s: beschikbare diensten op een eenvoudige manier toegankelijkNetwerkprotocollen: gegevens correct via het LAN verstuurd en door juiste werkstation worden geïnterpreteerd en verwerkt -> CSMA/CD: wanneer een botsing gedetecteerd wordt, zal het station dat het laatst een frame op het netwerk geplaatst heeft dit frame na een bepaalde tijd opnieuw op het netwerk versturen capaciteit van netwerk kan flink achteruitgaan door veel botsingen -> token passing: op ring- en busnetwerken een token (elektronische enveloppe) circuleert permanent over het netwerk. Een werkstation dat frames wil versturen stopt de data in de token. Klaar met verzenden,token opnieuw op netwerkDraadloze LAN’s: ipv kabels worden radiogolven of infraroodstralen gebruikt (wireless LAN’s) toegang tot draadloze netwerken via WAP, in verbinding met router voordeel van mobiliteit voor gebruikers en lage installatiekosten-> toepassingen: - toegang tot verschillende patiëntendatabases door ziekenhuispersoneel - opnemen en rechtstreeks aan de server doorgeven van bestellingen in restaurants - bedrijven: eenvoudige installatie en grotere mobiliteitMaar: kwetsbaar! er kan makkelijk worden ingebroken beveiliging door WEP-encryptie of WPA-encryptie

5) INTERNET

A) Van ARPA -> Internetoorsprong in ’50: in de VS namen grote onderzoeksinstituten en de militaire overheid de eerste grote computers in gebuik (= periode Koude Oorlog tussen VS en Rusland)In kader van de Koude Oorlog + technologische achterstand: in 1958 oprichting ARPA (Advanced Research Projects Agency): onderzoeksinstituut voor de ontwikkeling van een ruimtevaartprogramma en andere high-tech militaire onderzoeksprojecten -> 1 vd ARPA-projecten betrekking tot opkomend gebruik van computers Uit beveiliging verliep communicatie niet meer over vaste verbindingen maar over virtuele verbindingen (packet switching-netwerk)in 1969: 1ste pakketnetwerk -> ARPANET: computers met wetenschappelijke informatie vanop elke locatie kunnen gebruiken Universiteiten deden aan distributed computingbegin ’70: explosieve groei ARPANET, vooral door succes e-mail1974: TCP/IP-protocol, voor elk computersysteem transparant communicatieprotocol’70 en ’80: militaire missie ARPANET verdween naar achtergrond, werd ingepalmd door universitaire wereld om onderzoekers met elkaar te verbinden -> werd uitgebouwd tot NSFNET, voor wetensch instellingen en laboratoria bestaat uit glasvezel en satellietverbindingen met enorme bandbreedte MILNET opgericht voor louter militaire functies opdoeking ARPANET in 1989 1991: Commerciële vraag was groot, dus ontstaan van Commercial Internet Exchange omdat op het ander netwerk geen commerciële informatie geduld werd -> explosieve groei door bedrijfswereld en toenemend privégebruik1997: Internet2 door steeds meer bandbreedte opeisende toepassingen en toenemend aantal aansluitingen (ontwikkeld door 100tal Amerikaanse universiteiten) ATM-schakelingen en geavanceerde glasvezeltechnologie = toenemende snelheidB) STRUCTUUR & WERKING INTERNET Structuur: Particulieren, organisaties en bedrijven: aangesloten op internet via ISP (internet service provider). Internet = verzameling van tienduizenden netwerken van ISP’s zoals Telenet en Belgacom. ISP’s: lokaal met elkaar verbonden via knooppunten (NAP’s) Internetabonnee is met ISP verbonden via aansluitnetwerk (BV LAN, lokale netwerk) Grote afstanden: netwerken van ISP’s verbonden via backbonenetwerk (= deel vh internet weer veel transmissielijnen bij elkaar komen) bestaan uit glasvezel- of satellietverbindingen Werking: = identificatie van alle op het internet aangesloten apparaten transmissie van gegevens van ene apparaat naar het andere -> IP-adressysteem: elk netwerk en computer heeft eigen specifiek nummer (Internet protocol-adres, IP). Dit maakt mogelijk dat computers elkaar kunnen vinden en identificeren IP-adres = 32 bits, links gedeelte identificeert netwerk en rechts gedeelte de aangesloten hosts (computers) Kan splitsen: na 1ste, 2de of 3de byte -> 3 netwerkklassen A,B,C

- Klasse A-netwerk: voor uitzonderlijk grote netwerken met meer dan 16 miljoen computer- adressen. 1ste getal verwijst naar netwerkadressen, volgende 3 naar computeradressen. Enkel 1ste getal netwerk = beperkt aantal netwerken- Klasse B-netwerk: middelgrote netwerken met meer dan 65000 computers eerste 2 bytes naar netwerkadressen, laatste 2 naar computeradressen- Klasse C-netwerk: Voor kleine netwerken zoals LAN’s met max. 254 aangesloten computers eerste 3 getallen naar netwerkadres, laatste getal computeradres-> Dynamische IP-adressen: wordt tijdens de verbinding toegekend uit een pool van op dat moment vrije adressen-> Uitgifte IP-adressen: gecoördineerd door ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers) Uitgeven van IP-adressen en domeinnamen In Europa door RIPE NCC-netwerk -> toegang krijgen tot internet = aanmelden bij ISP = ISP meldt zich aan bij RIPE NCCIP-adres is lengte van 32bits, door groei zou tekort aan IP-adressen ontstaan, waardoor IANA besliste het huidige IPv4 uit te breiden tot IPv6 met 128 bits. Omdat mensen niet goed met cijfers kunnen werken, ontwikkelde men domeinnamen.Hiermee informatie over soort computer waarmee de gebruiker is verbonden-> rechtse gedeelte: top level domain name (TLD), meestal aanduiding van land (.be) generic top level domain name system: organisatie die de server exploiteert (bv educatieve instellingen, overheidsorganisaties)-> linker gedeelte: naam toegevoegd, gescheiden door een punt = second level domain (SLD) = hoofddomeinsubdomein: voor organiseren van informatie binnen een website (bv toledo.kuleuven.be) of verwijzen naar individuele computers die elk eigen IP-adres hebben (machinenaam)of meerdere subdomeinen hebben die verwijzen naar versch computers met dezelfde infoTCP/IP= IP (internetprotocol) + TCP (transmission control protocol) protocol om computers in het internet met elkaar te laten communiceren IP-> volgens packet switching: gebruiker steeds toegang tot netwerk maar moet bandbreedte delen met andere gebruikers. Routers zorgen dat pakketjes op juiste bestemming komen, deze staan op elk knooppunt in het netwerk. TCP: omdat gebruiker anders geen garantie heeft dat pakket zijn bestemming bereikt. Dit controleert of pakket aangekomen is bij juiste bestemming Ook UDP kan gebruikt worden, sneller maar minder betrouwbaarC) BEHEER VAN INTERNET Niemand echt eigenaar, Internet van iedereen, maar wel aantal overkoepelende organisaties-> ISOC: probeert wereldwijd de ontwikkeling, beschikbaarheid en gebruik van internet te harmoniseren en stimuleren (= Internet Society)-> IETF: houdt zich bezig met ontwikkeling van technische standaarden en beheersaspecten (= Internet Engineering Task Force), standaarden worden vastgelegd in RFC’s-> CERT’s: samenwerkingsverband binnen internet (Internet Computer Emergency Response Teams): stemt maatregelen af op gebied van beveiliging van het internet Hierdoor worden problemen met beveiliging wereldwijd snel bekend en kunnen preventieve of correctieve maatregelen worden genomen

D) AANSLUITEN OP INTERNET: MOGELIJKHEDEN-> met pc, modem of communicatiesoftware toegang zelf via internetprovider die een aansluiting (IP-adres) bezorgt Gebruiker via een POP (point of presence) verbonden met provider vaste maandelijkse abonnementsprijs1) Telefoon -> via de dial-in/up-toegang: oudste soort internetverbinding met modem ingebeld op de POP en er wordt afgerekend op aantal minuten dat er online verbinding is -> via DSL-aansluiting: digital subscriber line relatief hoge datasnelheid mogelijk over twisted-pair verbinding Opgesplitst in analoog deel voor telefonie en digitaal deel voor datacommunicatie, wat voor 1 abonnee gereserveerd is Tegelijk kunnen telefoneren en internet gebruiken - Asynchroon: ADSL -> verzendsnelheid is niet gelijk aan ontvangstsnelheid - Synchroon: SDSL -> verzend- en ontvangstsnelheid gelijk voor breedbandinternet en bedrijfsnetwerken - Asynchroon/Synchroon: VDSL -> Very high bitrate digital subscriber line nog hogere download- en uploadsnelheid mogelijk2) Kabel Naast telefoonmaatschappijen ook kabeldistributiemaatschappijen die internetaccounts aanbieden-> gebruiken coaxkabel en heeft veel grotere bandbreedte dus hogere snelheden mogelijk - neerwaartse snelheid (server->gebruiker) is veel hoger dan opwaartse snelheid - snellere verbinding geldt tussen internetprovider en gebruiker3) Huurlijnen= permanente IP-verbindingen: punt-tot-puntverbindingen tussen 2 verschillende plaatsen Kunnen bij telecomoperator worden gehuurd, zijn permanent beschikbaar en bruikbaar voor zowel datatransmissie als gesproken communicatie -> maandelijks abonnement -> digitale huurlijnen: gegarandeerde bandbreedte -> analoge huurlijnen: geen gegarandeerde bandbreedte toepassingen: koppelen van LAN’s, hosten van website4) Mobiele internetaansluitingen Mobiel internet via een laptop, notebook, tablet, smartphone, via: - Lange-afstandsverbindingen: voor nationaal & internationaal gebruik van mobiel internet BV Edge, 3G, 4G- Korte/Middellange-afstandsverbindingen: Draadloos internet thuis Gebruiker moet hele huis niet meer bekabelen, elke plek kan internet ontvangen -> Wifi: verzameling van standaarden voor draadloze netwerken populairste technieken: a, b, en g- uitbreidingen op de originele standaard Mogelijk om draadloos te internetten via wifi met laptop, tablet of smartphone Mobiele hotspots: Xyfi werkt als gewone USB-modem -> Infrarood: apparaten kunnen met elkaar communiceren via infrarode lichtpulsen BV communicatie tussen afstandsbediening en TV-toestel De 2 apparaten moeten elkaar kunnen zien = IrDa

-> Bluetooth: opvolger van infrarood voor communicatie tussen computers en mobiele telefoons zender en ontvanger hoeven niet meer in elkaars gezichtsveld te staan verbinding werkt dmv radiogolven via 1 enkele bron meerdere ontvangers bedienen grotere afstanden overbruggen dan IrDa nieuwe versie Bluetooth 2.0: hogere bandbreedte, lager energieverbruik -> UWB: ultra-wide band grote hoeveelheid info verzenden over afstand van 10m met snelheid tot 1 Gbps minder last van obstakels en lager energieverbruik toepassingen: home entertainmentsystemen&afstandsmetingen (detectie wagen) -> Wireless USB: USB = standaard voor aansluiting van randapparatuur voor computers snelheid van gegevensoverdracht heel groot Wireless USB is aanvulling van USB 2.0 en volledig draadloos -> WiMAX: nieuwe standaard voor breedbandige draadloze netwerken met middelgroot bereik. Bereik van 50km en datasnelheid van 70 Mbps toepassing: in dunbevolkte regio’sE) STANDAARD INTERNETTOEPASSINGEN1) World Wide Web (www) Voor internet, Gopher: 1991, systeem van hiërarchisch gestructureerde menu’s met mappen waarin documenten worden opgeborgen. Mappen zijn verspreid over diverse Gopherservers -> thematisch documenten opzoeken Ook via trefwoorden documenten opzoeken, adhv zoekdienst Veronica WWW: 1989, aanzet was Berners die aan het CERN-instituut een systeem ontwikkelde dat natuurkundigen van over de hele wereld in staat stelde om gemakkelijk elektronische documenten op te stellen en uit te wisselen - gestandaardiseerde toepassing: alle info wordt vervaardigd met dezelfde taal (HTML) HTML-code wordt als leesbare tekst op scherm van gebruiker geplaatst Voor communicatie tss servers en computers: http-protocol - navigatie: hyperlinks kunnen in de HTML opgemaakte pagina’s worden geïntegreerd door hierop te klikken kan je van het ene onderwerp naar het andere surfen Elke webpagina uniek adres: URL -> aanduiding van de computer en mappen waarin gezochte info zich bevindt. (server, hoofddomein, http-protocol) - HTML: opmaaktaal voor documenten op het web bevat codes die de browser vertellen hoe de tekst en beelden op de web- pagina van de gebruiker moeten worden getoond beschrijft de inhoud van een webpagina enkel in termen van opmaak - XML: Om documenten te kunnen verwerken moeten ze verstaanbaar gemaakt w Taal die zowel door mens als computer begrepen kan worden omdat ze de inhoud van een document beschrijft in termen van structuur (layout) Elk stukje informatie krijgt tags mee, over type van stukje info Opmaak wordt bepaald door style sheets: presentatie van de tekst w vastgelegd - Browser: 1992 – Mosaïc, eerste bladerprogramma waarmee www-pagina’s konden worden bekeken = zet HTML- of HML- code om in tekst en beelden op het scherm

1996: Microsoft Explorer en Netscape Navigator Tegenwoordig: Google Chrome, Safari, Firefox, Opera Functies: - met bookmarks URL’s opslaan om ze later snel op te roepen - clients voor e-mail, nieuwsgroepen, RSS e.d. - pagina’s die al eens zijn bekeken worden in geheugen gestopt - CGI- scripts: gebruiker kan zelf info aan webpagina toevoegen - authoring tools: laten toe op eenvoudige manier zelf webpagina’s te maken 2) E-Mail Uitwisseling van elektronische boodschappen met andere gebruikers Nodig: toegang tot internet, e-mailclient om boodschappen te versturen/ontvangen en e-mailadres - onderdelen e-mailadres: store-and-retrieve principe -> gebruiker beschikt over eigen elektronisch postbusadres op een mailserver waar andere gebruikers berichten kunnen deponeren. Niet ingelogd, dan bewaart server deze berichten - naam van eigenaar postbus, naam host, domeinnaam gescheiden door @ - Mailprotocollen: mailservers werken met 2 basisprotocollen - SMTP: zorgt voor verzenden van berichten Mailserver van de verzender zal mailserver van ontvanger proberen te bereiken - POP/IMAP: staan in voor ophalen van post door ontvanger via zijn pc Alle mail wordt opgeslagen in de mailserver, enkel op pc waarvan mail werd verstuurd (POP) Alle mail kan in de mailserver worden bewaard, op verschillende pc’s Eerst overzicht, dan beslissen welke downloaden (IMAP) Voordelen POP3: - eenmaal binnenhaald kan mail ook offline gelezen worden - binnengehaalde mail neemt geen ruimte in op server Nadelen POP3: - mail enkele opgeslagen op pc waarmee mail werd opgehaald - mail kan maar op 1 pc worden binnengehaald Voordelen IMAP: - door ISP automatisch geback-upt - mail kan vanaf verschillende werkplekken tegelijk worden gelezen - nieuwe pc in gebruik, mails niet eerst exporteren Nadelen IMAP: - mailbox kan erg groot worden in omvang - continu verbinding nodig om mail te kunnen lezen- Toegang tot e-maildienst: e-mailadres via bedrijf of gratis e-mailadres -> raadplegen op elke computer met internettoegang- beveiliging e-mail: encryptiesystemen -> privacy enhanced mail (PEM) pretty good privacy (PGP) Deze versleutelen een bericht dat het onveranderd en ongeopend de geadresseerde bereikt- binaire bestanden versturen: buiten tekst ook nog illustraties of documenten (bijlagen) conversie-algoritmen ontwikkeld om binaire bestanden tijdelijk om te zetten naar ASCII-bestanden en omgekeerd (BV BinHex)

- Direct maillijsten: vgl met nieuwslijsten (daar kiezen gebruikers zelf om in lijst te worden opgenomen) mailing lists worden samengesteld door: - address listbrokers om mailing list op te stellen - marketingtoepassingen: autoresponders waar klanten automatisch een antwoord krijgen op vragen mail merge programma’s: gepersonaliseerde mails sturen -> directmailactie3) FTP = file transfer protocol, om files van de ene naar de andere computer te versturen softwarepakket van het internet downloaden, is FTP-client gebruiken die in de browser is geïntegreerd. Om zelf bestanden te uploaden best specifieke FTP-client gebruiken -> bv met virusscanner (= download managers)4) Discussiegroepen internetgebruikers kunnen hiermee informatie en ideeën uitwisselen 1979: Usenet – online bulletin board waarmee gebruikers over allerlei thema’s van gedachten kunnen wisselen 2001: Google groups: systeem van nieuwgoepberichten aan toegevoegd 1000den nieuwsgroepen zijn thematisch ingedeeld de meeste zijn unmoderated, iedereen kan berichten versturen moderated: bericht wordt eerst naar moderator gestuurd, daarna in nieuwsgroep -> interessant als discussieplatform maar ook om praktische informatie op te zoeken, info dat van peers komt5) Chat= babbelen via het internet, vorm van realtime communicatie tss meerdere gebruikersSoorten chatdiensten:- IRC: internet relay chat -> oudste toepassing: groepsgewijze communicatie eerst succes bij Unix-gebruikers, daarna bij alle internetgebruikers populair tijdens Golfoorlog in 1991, informatie uitwisselen over oorlog IRC-netwerken zoals QuakeNet, IRCnet, Undernet en DALnet (nu verdwenen)- Webchat: babbelbox via www, die op server is opgenomen (= webpagina) verschil met IRC: voor IRC specifieke cliëntsoftware nodig en IRC kan geen grafische info bevatten BV: op sociale netwerksites of datingsites- Instant messaging: ook online toepassing gebruikt cliëntsoftware die mogelijk maakt te praten met ‘buddy’s’ extra gebruik mogelijk van smileys, webcam, microfoon BV: skype6) Andere toepassingen - VoIP (Voice over Internet protocol)= via internet spraakinformatie in digitale vorm versturen, vooral voor bedrijven handig Digitale telefonie: VoIP via de eigen internetprovider vs. Internettelefonie: telefonie via het openbare internet, geen kwaliteitsgarantie (Bv Skype) Voordeel: mobiliteit van werknemers, minder bekabeling nodig

- Webaudio- en video vragen heel veel informatietransport, dus veel bandbreedte vereist toch mogelijk door compressietechnologieën -> downloaden: door webserver worden opgeslagen en door de gebruiker naar harde schijf van de pc gedownload BV voor audio MP3 -> realtime (streaming): data worden reeds afgespeeld terwijl ze nog verzonden worden waardoor de wachttijd verkort. De gegevens worden niet op de computer opgeslagen. Nadeel is wisselende kwaliteit BV radio- en televisie-uitzendingen in realtime via internet verzenden (= webcasting)F) INTRANET EN EXTRANET-Intranet: een interne internettoepassing binnen een bepaald bedrijf -> een LAN waarop verschillende internetprotocollen (http,HTML) zijn geënt Toepassingen: communicatie, informatieontsluiting, videoconferencing 1 of meerdere websites worden opgezet met info voor het personeel kan uitgebouwd worden tot heus documentmanagementsysteem Interne netwerk w afgeschermd van het internet door een firewall- Extranet: -> WAN dat functioneert obv de internettechnologie biedt diensten aan filialen, distributeurs, transportbedrijven of verkooppunten van de organisatie & maakt gebruik van het openbare internet Alleen toegankelijk voor een specifieke gebruikersgroep (gebruikersnaam+wacht- woord)G) ELEKTRONISCHE HANDEL- e-commerce: elektronische transactie van informatie met het doel de verhandeling van goederen en diensten te verbeteren/uit te voeren. bv elektronisch winkelen via shoppingmalls 3 toepassingsdomeinen: - business-to-business: voorraadbeheer, facturatie, klantenservice - business-to-administration: douane, sociaal secretariaat, aangifte belasting - business-to-consumer: teleshopping verkopen van goederen en diensten aan de eindconsument- online betalingssystemen: naast betaling bij leveren en betaling via overschrijving -> Creditkaart: oudste online betalingssysteem Door overdracht van creditcardgegvens (nr en vervaldatum) aan verkoper kan deze geld van de creditcardmaatschappij opeisen Geen handtekening noodzakelijk -> Prepaid-systemen: BV PayPal: eenmalig een account aanmaken met naam, adres en gegevens van de betaalbron (bankrekening of creditcard) Provider kan een bedrag afschrijven van de financieringsbron van de gebruiker wanneer deze verzoekt om een bedrag over te maken -> Online banktransactiesystemen: bij online aankoop wordt direct een koppeling gemaakt met de eigen bank. Gebruiker hoeft zich niet te registreren, geen bestanden te downloaden of account aan te maken. -> Micropayments: transacties van zeer kleine bedragen, ook via sms mogelijk

- Beveiligingssystemen: standaardprotocollen zijn allemaal open protocollen, zodat ze makkelijk door iedereen te lezen zijn. Daarom veiligheid van elektronische geldtransactie garanderen. Veilig= -> communicerende partijen kunnen identificeren -> verifiëren dat boodschap verzonden werd door auteur -> zorgen dat berichten tijdens transmissie niet gewijzigd kunnen w 3 basistechnieken ter beveiliging: - Encryptie: encoderen van de informatie door ze met een bepaald algoritme te bewerken, zodat de gegevens enkel met een digitale sleutel kunnen worden ontcijferd. 2 manieren - symmetrische versleuteling: bericht wordt geëncodeerd en gedecodeerd door dezelfde sleutel - asymmetrische versleuteling: iedere gebruiker heeft 2 sleutels een privésleutel en publieke sleutel. Deze zijn wiskundig complementair -> boodschap die werd geëncodeerd door de ene sleutel kan enkel ontcijferd w met de andere sleutel - Authenticatie: digitaal certificaat Mogelijkheid om de koper en verkoper te identificeren met een elektronische identiteitskaart (eID) Kaartlezer + chip op de credit- of identiteitskaart persoonlijk profiel kan opgeslagen worden eens de gebruiker correct geïdentificeerd is (provisioning) beveiliging + juridisch afdwingbaar - Digitale handtekening: soort elektronische vingerafdruk van de verzender Gebruiker moet versleutelde handtekening op eigen pc bewaren H) CLOUD COMPUTING sinds 2009: systeem waarbij gebruiker op afstand gebruik maakt van programma’s die ergens op een server van een bedrijf of organisatie staan Voordelen: - applicaties overal en altijd toegankelijk via internet met pc, tablet,… - applicaties worden automatisch geüpdatet vanuit de cloud - gebruiker bespaart heel wat aanschaf- en onderhoudskosten - providers van cloud computingsystemen zijn veel beter beveiligd tegen hackers en voorbereid tegen eventuele technische storingen VB: Dropbox: info ergens op internet droppen en delen met anderen

6) Mobiele Communicatietot begin ’80: uitsluitend voor professionele doelgroepen, intussen uitgegroeid tot standaard communicatiemiddelen voor dagelijks gebruik.= verzamelterm voor verschillende vormen van telecommunicatie die 2 gemeenschappelijke kenmerken hebben (communicatie via radiogolven + communicatie van punt tot punt) Ethertransmissie heeft als gevolg dat gebruiker niet gebonden is aan een fysiek kanaal (kabel) met bijbehorende aansluiting. Vanaf elke willekeurige plaats info ontvangen/ verspreiden

1) Mobilofoon Draagbaar telefoontoestel waarmee audio en data vanaf een willekeurige en constant wijzigende plaats kunnen worden verzonden/ontvangen. - Eerste model in 1946 met radiobuizen - tussen 1950 en 1980: beperkte markt voor mobiele telefonie, maar echte doorbraak in ’90 met introductie van cellulaire technologieA) Eerste analoge mobilofonienetten in 1979 in VS volgens AMPS-standaar in 1981 in Europa (Scandinavië) - Engeland TACS, Frankrijk Radiocom2000, Duitsland C-450, Italië RTMS nadelen: -> nog niet mogelijk om internationaal te bellen omdat deze verschillende mobilofonienetten niet compatibel waren -> geen centraal besturingssysteem dat de mobilofoongebruiker kon opsporen -> onderbreking van het gesprek bij binnenrijden nieuwe zone -> eerste netten beperkte capaciteit en snel verzadigd in 1992: eerste gsm-netten officieelB) GSM-netwerk: 2de generatie mobilofonie gsm = global system for mobile communication Sinds introductie gsm kent mobilofoniemarkt echte doorbraak: internationale norm, daling van kosten voor apparatuur en gebruik, verbetering kwaliteit en uitbreiding mogelijkheden (dankzij digitalisering van het signaal) - Cellulair digitaal netwerk: gsm-netwerk heeft honingraat- of celstructuur -> netwerk van kleine op elkaar aansluitende radiozones met eigen zender/ontvanger voordelen: - oplossing voor de beperking die bestaat bij communicatie via ether Door ether op te delen in cellen kan dezelfde frequentie in verschillende cellen herbruikt worden - kleine zones dus signaal verzwakt nauwelijks - uitbreiding van capaciteit is eenvoudig door bestaande cellen op te splitsen in kleinere cellen met eigen basisstation nadeel: - grote investeringen gsm-netwerk is digitaal netwerk gebaseerd op TDMA: kwaliteit beter dan bij analoge transmissie + hoge snelheden + betere beveiliging en privacy - Hand-over en roaming: signaal verzwakt wanneer gebruiker in periferie van een cel terechtkomt. Hand-over wanneer er op een moment naar een andere cel overgeschakeld moet worden, dat geregeld wordt door basisstations: controlesysteem van basisstation beslist wanneer en naar welk ander basisstation de verbinding wordt overgedragen roaming: omdat meeste cellulaire systemen nationaal beperkt zijn, roaming-overeenkomsten tussen verschillende landen die gsm ondersteunen. Dit dmv bezoekersregister: gegevens worden gegeven aan het land waar de mobilofoon is ingeschreven en door deze operator gefactureerd

- Infrastructuur: -> basisstation: centrale communicatiepost van 1 of meerdere cellen bevat transmissieapparatuur: zender, ontvanger en antennemast cluster van die basisstations is verbonden met een basisstationcontroller zorgt voor de controle van de kwaliteit van elke verbindingssessie en hand-over -> mobiele centrale: interconnectie tussen mobiele gebruikers onderling en tussen mobiele abonnees en vaste netwerken (=MSC) Bevat verschillende databases: - HLR: home location register -> informatie over de eigen abonnees - VLR: visitor location register -> er worden tijdelijk gegevens bij- gehouden van alle mobiele stations die zich op dat moment in het betreffende MSC-gebied bevinden (eigen abonnees+gasten) - AUC: authentication center -> database met beveiligingsalgoritmen en geheime codes van de eigen abonnees - EIR: equipment identity register -> bevat lijsten van de serienummers van gsm-toestellen die al dan niet zijn toegelaten op het netwerk SMS: via de BST naar de BSC naar de MSC naar de SMSc (smscentrale) SMSc slaat het bericht op in een buffer en tracht de locatie van de ontvanger te bepalen. SMSc zal de sms afleveren aan die MSC die op z’n beurt het smsje aflevert aan het toestel vd ontvanger -> mobiele stations (mobilofoon)- Het toestel: 3 modules: -> verzender/ontvanger: voor signalering van een oproep en voor transmissie & ontvangst van de mobilofoonsignalen -> operationele module: alle elementen die nodig zijn om de mobilofoon te bedienen, zoals de hoorn, geheugen, display, belsignaal enz -> besturingsmodule: zorgt voor goede afhandeling van de transmissie via het mobilofoon- netwerk-Beveiliging: Goed beveiligd tegen onrechtmatig gebruik, pas bruikbaar in combinatie met een gepersonaliseerde simkaart (chip erop bevat gegevens over eigenaar) + geheime pincodeC) Digitale mobilofoonsystemen- GSM en GSM-varianten (DCS1800/PCS1900) klassieke gsm-standaard opereert in de 900Mhz frequentieband capaciteitsproblemen door dichtbevolkte regio’s, ook 1800 – en 1900 Mhz-band gebruiken -> werken volledig volgens protocollen van de GSM900-standaard, maar in een ander, hoger frequentiegebied: deze kunnen dus veel meer gebruikers bedienen (grotere capaciteit) door kleinere cellen is er een betere signaalkwaliteit- D-AMPS: digitale upgrade van het Amerikaans analoge mobilifoniesysteem AMPS en gebruikt TDMA als datacommunicatietechniek (versch gebruikers kunnen dezelfde frequentie gebruiken omdat ze verschillende tijdslots krijgen toegewezen.)-CDMA: codemultiplexing -> unieke codes worden aan de abonnees toegewezen gesprekken per kanaal worden niet uiteen gehouden door een tijdslot, maar door een specifieke code

-PDC: mobilofoniestandaar van Japan; volgens het TDMA-principeD) Functionaliteit van de mobilofoon Draagbare telefoon met extra functies - SMS: short message service via een gsm korte berichten verzenden en ontvangen gebruikt signaleringskanaal waarmee het toestel voortdurend in contact staat met het netwerk - Voicemail: soort antwoordapparaat voor gsm-gebruiker Gebruiker kan eigen bericht inspreken en alle binnengekomen berichten op gelijk welk ogenblik beluisteren gebruiker wordt met tekstbericht op de hoogte gebracht bij nieuwe voice- mail wanneer gebruiker niet bereikbaar is, doorschakeling naar voicemail - Datacommunicatie: -> via HSCSD: high speed circuit switched data methode van circuitschakelen waarbij verschillende spraakkanalen tegelijk worden gebruikt voor dezelfde dataverbinding bandbreedte wordt dus vergroot -> GPRS: general packet radio service methode van packet switching via gsm mogelijk om tegelijk data en spraak te gebruiken, zodat mobilo- foon vrij blijft voor oproepen op moment dat gebruiker online is Uiteindelijk pas 3de generatie mobilofonie voldoende bandbreedte (3G)E) Van gsm tot smartphone Sinds 2009: mobilofoontoestellen met veel meer toepassingen, smartphones mobiele computer met groot aantal extra faciliteiten Geen standaard voor smartphones, want verschillende besturingssystemen zoals iOS, Android, Blackberry OS Functies: - met een computer synchroniseerbare agenda, browser om websites te raadplegen, e-mails binnenhalen, sociale media, apps,… 1) 3G derde generatie systemen voor digitale mobiele communicatie Europese naam voor 3G-systeem: UMTS (Universal mobile telecomm system) Drijfveer vh ontwikkelen: toevoegen van datacommunicatiefaciliteiten, waardoor snelle mobiele datacommunicatie mogelijk moest mee worden Ook is de gebruiker op elk communicatienetwerk bereikbaar met 1 telefoonnr Bedoeling dit te integreren in satellietsystemen voor mobiele communicatie, waardoor echte wereldwijde mobilofonie mogelijk wordt snelheid 2Mbps2) 4G LTE-technologie (long term evolution technology) omdat mogelijkheden v 3G te beperkt worden door steeds performantere toepassingen -> veilige IP-gebaseerde oplossing voor nieuwe telecommunicatiediensten downloadsnelheden tot 1Gbps (makkelijk in gebruik in wagen/trein) downwards compatible met 2G en 3G-technologieën: oudere toepassingen werken ook op 4G-toestellen

F) SatellietnetwerkenCellulaire netwerken: economisch niet rendabel in dunbevolkte gebiedenSoms gebieden waar onmogelijk is om basisstations te installeren (bergen, wouden) satellietnetwerken handig alternatief: voor mobiele communicatie speciale satelliet- netwerken uitgebouwd (LMSS: land mobile satellite systems) Deze cirkelen op lagere hoogte rond de aarde en staan met elkaar in verbinding. Minder krachtige antennes nodig door lagere baan. Verschillende LMSS-systemen: - LEO-satellieten: op 1000tal km hoogte - MEO-satellieten: op 10000tal km hoogte LMSS: buiten mobilofonie ook voor navigatie en positionering (gps)2) DRAAGBARE TELEFOONgeeft de gebruiker de mobiliteit om op een bepaalde afstand van de telefoonaansluiting te bellen of gebeld te worden-> Principe: bestaat uit basiseenheid en mobiel element basiseenheid wordt aangesloten op openbaar telefoonnet via klassieke telefoonaansluiting of via een lokale telefooncentrale mobiel element: bevat een telefoonhoorn met ontvangertje en batterij -> opladen door het mobiele element in de basiseenheid te plaatsenA) Eerste generatie draagbare telefoons: - CT1: 1ste Europese standaard voor draadloze telefonie, in 1982 vastgelegd door de CEPT - CT2: in 1985, gebaseerd op digitale transmissie; kan niet enkel thuis maar ook buitenshuis gebruikt wordenB) Digitale draagbare telefoon (2de generatie) In 1992 nieuwe standaard voor Europese digitale draadloze telefoon (DECT) Maakt gebruik van een cellulair netwerk met zeer kleine cellen en opererend in frequentie tussen 1880-1900 Mhz Gebruikt TDMA voor verdelen van beschikbare bandbreedte over de gebruikers, -> hogere capaciteit Ook hand-over en roaming mogelijk door cellulaire netwerken DECT-signalen kunnen worden geëncrypteerd 3 modules in DECT-systeem: - radioswitch: soort centrale die zorgt voor communicatie tss basisstations en PABX - basisstations: verzenders/ontvangers die over bedrijfslokalen verspreid zijn Per basisstation kunnen verschillende toestellen worden gebruikt - toestellen zelf GSM groot bereik, DECT klein bereik en beperkte mobiliteit! 2 andere standaarden buiten Europa, nl PHS en PACS-systeemC) Semafoon = ontvanger in zakformaat waarmee radiosignalen kunnen worden opgevangen Deze signalen worden via het telefoonnet en een speciaal opgericht zenderpark getransporteerd- Kan met een klassiek telefoontoestel worden opgeroepen. Na vormen van speciaal semafoonnummer kan verzender via toetsen van de telefoon een code ingeven. Afhankelijk van soort semafoontoestel: toonsignaal, numerieke of alfanumerieke code Ontvanger wordt met bieptoon verwittigd dat er een boodschap toegekomen is -> enkel eenrichtingsverkeer: zelf geen berichten verzenden

- Semafoontoestellen: -> toonontvanger: kleinste toestel. 4 verschillende toonsignalen kunnen ontvangen worden dus 4 op voorhand afgesproken boodschappen kunnen onmiddellijk of uitgesteld worden ontvangen -> numerieke ontvanger: heeft klein lcd-schermpje waarop per oproep max 14 cijfers kunnen worden weergegeven, zoals bijvoorbeeld het telefoonnr van de oproeper. Bevat geheugen zodat oproepen kunnen worden bewaard -> alfanumerieke ontvanger: geheugen voor opslag van teksten. Boodschap kan worden doorgegeven via het datacommunicatienetwerk. Verzender heeft pc met modem nodig, speciaal semafoonprogramma moet geïnstalleerd w -> CPP’s (speciaal soort): calling party pays worden enkel aangekocht, geen abonnement en verzender van bericht betaalt volledige kosten- Semafoonnet: Verzender roept via telefoon semafoon op -> verbinding wordt gemaakt tussen lokale centrale & semafooncomputer -> geeft nr door aan de verspreid opgestelde zenders -> zenders zenden nr uit met specifieke frequentie -> boodschap uitgezonden met zelfde frequentie als nr van de semafoon (elk nr 1 semafoon)- Evolutie meeste paging-netwerken waren gebaseerd op eind ’80 geïntroduceerde POGSAG-standaard (Qua capaciteit limiet bereikt) -> ERMES nieuwe standaard met grotere capaciteit (= digitale standaard die overal in Europa op 169 Mhz-frequentie is vastgelegd). Sindsdien kan men de pager in andere Europese landen gebruiken, en langere alfanumerieke boodschappen verzenden Bij ontwikkelen nieuwe standaarden ook mogelijkheid van bidirectioneel te pagen (dus berichten kunnen beantwoorden)4) De (on site) pager= kleine ontvanger waarmee boodschappen kunnen worden ontvangen binnen een straal van maximaal enkele km. Berichten worden verstuurd via een pager-operatormodule, een pc met pagerprogramma of een lokale telefooncentrale Onderscheid met semafoon: -> on site pager: de te overbruggen afstand tss verzender en ontvanger beperkt tot enkele km boodschap via zendertje door radiogolf ontvanger opgeroepen via bieptoon -> Semafoon: Afstanden bij een semafoon onbeperkt transmissie via telefoonnet dat in verbinding staat met semafoonzendersToepassingen on site pager: - interne communicatie in grote organisaties en bedrijven -> vooral ziekenhuizen5) Radiocommunicatiesystemen (= PMR, private mobile radio) = half-duplex communicatiesysteem voor spraakcommunicatie in besloten gebruikers- groepen (bv politie, taxibedrijven, hulpdiensten) -> soort walkie-talkie met extra functies zoals group call & broadcast - gebruiker is niet afhankelijk van een openbare zenderinfrastructuur, maar gebruikt men een eigen centrale zenderinstallatie - interessant bij nood van permanent verbaal contact tussen gebruikers - meest toegepaste standaard MPT-1327-systeem, Europese standaard DSRR

A) PAMR = variant van PMR (public acces mobile radio) -> gebruiker kan zich aansluiten op een openbare dienst voor radiocommunicatie, zodat hij niet over eigen zenderinfrastructuur moet beschikken Europese digitale standaard: TETRA (Trans-European Trunked Radio) Voordelen: - digitale spraak- en datacommunicatie op 1 internationaal netwerk - datacommunicatie met hogere snelheden dan via gsm - full-duplex communicatie - efficiënter gebruik van de ether - betere gesprekskwaliteitB) Datacommunicatie via radioverbindingen Zelfde technieken zoals datacommunicatienetwerken zoals pakketschakelen Niet hoeven betalen per tijdseenheid maar per verzonden datapakket, zodat lijn permanent open kan blijven Belangrijkste klanten: gebruikers die permanent/ zeer frequent in contact treden met een centrale dienst Standaard: Mobitex-standaard Op datacommunicatienetwerk aansluiten via een gehuurde lijn of openbaar netwerk Enkel bescheiden hoeveelheid data uitwisselenC) Radiocommunicatie vs. mobilofonie Radiocommunicatienetwerken: - meestal besloten (bestemd voor welbepaalde doelgroep) - snelle call-setup en point-to-multipointverbindingen -> 1 verzender kan simultaan versch ontvangers bereiken - reikwijdte veel beperkter dan bij mobilofonie - verschil in kosten: aankoop zenders/ontvangers, basisstation met antennemast en bijdrage voor de huur van de frequentie waarop uitgezonden wordt Telecommunicatie zelf volledig gratis! ( I.t.t. mobilofonie: toestel, abonnement en telecommuni- catiekosten)6) Mobiele plaatsbepaling: gps Vanaf 16de eeuw: primitieve navigatie-instrumenten (zeekaart, kompas, chronometer) Vanaf jaren 1940: gebruiken van elektronische apparatuur, obv radiogolven -> systemen met zenderketens, beperkt bereik op rest van zeeA) Geschiedenis GPS-systeem Ontworpen door Amerikaans Ministerie van Defensie, als ondersteuning voor Amerikaanse legereenheden bij bepalen van hun positie. Eerste satellieten gelanceerd in 1978, in 1994 volledig aantal van 24 satellieten vanaf ’80 ook beschikbaar voor particulier en zakelijk gebruik (term van Amerikaans leger voor gps: NAVSTAR) Intussen eigen gps-systeem EU: GalileoB) Onderdelen van gps-systeem 3 onderdelen: -> Ruimtesegment: minimaal 24 satellieten die radiosignalen uitzenden Deze signalen kunnen met gps-ontvanger op grond w ontvangen satellieten in circulaire baan op 20000km hoogte, in 12u rond aarde

-> Controlesegment: aantal controlestations op aarde die allerlei parameters van de satellietbaan berekenen. Deze metingen worden gebruikt om gedrag van elke satellietbaan en klokinstelling te berekenen Indien nodig krijgt satelliet baancorrectieopdrachten vanuit station -> gebruikerssegment: Het gps-toestel op aarde. Dit bestaat uit een ontvanger met antenne, een controlescherm en dataverwerkingssoftware. Dit laatste is opgeslagen in het geheugen van gps-ontvanger en zorgt voor de nodige berekeningen obv informatie die satellieten doorsturenC) Plaatsbepaling (geografische positie) 2 soorten gegevens nodig: afstand tot 3 (liefst 4) satellieten en de positie van die satellieten. -> GPS werkt volgens afstand kennen tot de satelliet en weten waar de satelliet precies staat POSITIEBEPALING: Stap 1 -> gps kent afstand tot een satelliet (20000km) gps kan door deze kennis mogelijke plekken waar jij je bevindt meteen reduceren Stap 2 -> gps stelt vast dat je je op 24000 km van een andere satelliet bevindt. Je bent dus ergens op de snijlijn van deze 2 bollen. Snijlijn van 2 boloppervlakken is een ring Stap 3 -> gps stelt een je afstand tot een andere satelliet vast op 21000km, dan zijn er nog maar 2 plaatsen waar je kan zijn (de 2 plaatsen waar de ring snijdt met 3de bol) Daarna kijken naar zeeniveau en gps heeft je gevonden 4 satellieten: ook berekenen van zeeniveau AFSTAND: Hoe afstand meten van ding dat zich ergens in de ruimte bevindt? Afstand = snelheid x (reis)tijd Bij gps radiosignalen met snelheid van 300 000 km/seconde -> weten hoe lang ze erover gedaan hebben om bij gps te komen, dan weten we ook welke afstand ze afgelegd hebben reistijd = verschil tussen tijdstip 1 (op welk tijdstip radiosignaal door satelliet is uitgezonden) & tijdstip 2 (hoe laat ontvangen door gps)D) 1ste Europese gps-systeem: Galileo Voorlopig internationaal 3 gps-systemen - Amerika: NAVSTAR-GPS - Rusland: GLONASS - Europa: Galileo -> op 26 mei 2013 toestemming voor start Galileo (< wiskundige Galileo Galilei) eerste testsatelliet met succes op 28 december 2005 gelanceerd op 21 oktober 2011 eerste 2 satellieten gelanceerd tegen 2O19 volledig operationeel 3 toepassingsgebieden Galileo: - algemene positiebepaling voor particulieren (rijden, varen, wandelen) - positiebepaling voor treinen & vliegtuigen - beveiligde positiebepaling voor militairen & overheden

Redenen onafhankelijkheid van Amerikaans systeem nauwkeurigere positiebepaling