1

Nederlandse Genealogische Vereniging

Afdeling Zeeland

D'Oost-Indische werf tot Middelburgh

WIJ VAN ZEELAND

Mededelingenblad

16e jaargang, nummer 3

juli 2014

2

Wij van Zeeland 16e jaargang nummer 3

INHOUDSOPGAVE Kijk ook op de website van de afdeling: http://zeeland.ngv.nl Van de Voorzitter pag 1 Van de Redactie pag 1 Bestuursmededelingen pag 2 Nieuws uit de Afdeling Zeeland in foto’s Genealogische en Heemkundige Markt pag 2 Afscheid van ons bestuurslid Jan Oosthoek pag 3 Lezing Frank de Klerk pag 3 Nieuws uit de Regio’s van de Afdeling Zeeland van de NGV Regio Schouwen-Duiveland pag 3

Regio Noord- en Zuid-Beveland: pag 4 Uit Veerse Bronnen 3 pag 6 In het Verenigingscentrum pag 10 Uit het Zeeuws Archief Verdeeld Verleden, een nieuwe expositie in het Zeeuws Archief pag 11 PR-aktiviteiten Lezingen najaar 2014 pag 12 Afdeling Zeeland van de NGV op Facebook pag 13 Boeken, boeken, boeken….. pag 14 Oud Schrift met PaiZ pag 16 Lezers schrijven Brief van Ina de Nood pag 18 Toevalsvondsten Familie Van den Helm te Middelburg, doorr Jaap Heemskerk pag 18

Genealogie, Voorouders komen tot leven Uit het Antwerpse voorgeslacht van Susanna Ratel, door Mirjam Neuteboom pag 19 Aan boord van de d’Eenigheid (4), door Rob de Groot pag 26

Het blau Huus aen de Sandicxen steenwech II, door Jan Midavaine pag 35 Delpher: Zoeken in historische tekstcollecties pag 37 Uit het Nationaal Archief: het Geheugen-paleis pag 38 Zeeuwse aktiviteiten pag 39 Ledenmutaties pag 39 Stichting Genealogische Publicaties, advertentie pag 40 En dan nog dit .… pag 40

1

Van de Voorzitter

Zo, de zomer is weer in volle gang. Ik schrijf dit vanonder de luifel van mijn caravan en heb zeker niet te klagen. Ook de NGV mag niet klagen. We zijn in beduidend rustiger vaarwater gekomen onder leiding van onze nieuwe kapitein Toon van Gestel.

De laatste Algemene Vergadering blonk volgens onze afgevaardigde uit door een vlotte afhandeling van de agenda. Blijft nog over wat rumoer over de afdeling Heraldiek die als zelfstandige club buiten de vereniging wil verder gaan. Ook dat zal wel weer opgelost worden. Het Genealogisch Centrum is op 24 maart jl. verhuisd naar de studiezaal in het Zeeuws Archief. Gefeliciteerd daarmee! Ze zitten nu nog dichter bij de genealogen. Bij onze Zuiderburen staat dit jaar alles in het teken van WO I. De Grote Oorlog van ’14-’18 speelt daar een veel grotere rol dan in ons land maar ook hier is in die tijd een hoop gebeurd. In mijn eigen onderzoeken heb ik slechts één echte direct betrokkene; de miltair Valère Joseph Meerschaert die op 29 september 1918 bij Westrozebeke (B) om het leven kwam. Gegevens over gesneuvelde militairen achterhalen is bij genealogisch onderzoek een hoofdstuk apart. Maar ook Belgische vluchtelingen (er hebben er bijvoorbeeld honderden in een voorlopig kamp in Kloosterzande gezeten) is een lastig onderwerp waarnaar het moeilijk zoeken is. Weet U er meer van? Kom maar op dan en deel het met uw collega genealogen in de vereniging. Schrijf daar eens iets over of kom er eens iets over vertellen. Weet U niet hoe dat aan te pakken? Bel me maar en ik help U. Daarvoor zijn we tenslotte lid van de NGV. Samen sta je nu eenmaal sterker dan alleen. Of kom eens helpen bij een genealogisch spreekuur. Klamp maar een bestuurlid aan en hij legt U wel uit hoe U zich nuttig voor uw collega genealogen kunt maken. Ik wens U allen een vruchtbare zomer met veel vakantieplezier en succes met uw onderzoek. Ferrie Moubis, Voorzitter

Van de Redactie Het julinummer van Wij van Zeeland is weer gevuld met – naar het oordeel van de redactie! – lezenswaardige artikelen. De rubriek Voorouders komen

tot leven is weer goed gevuld, met artikelen over de reis van d’Eenigheid,

het voorgeslacht van Susanna Ratel en het Blau Huus, maar ook de andere vaste rubrieken komen weer aan bod. Door de lengte van de artikelen over d’Eenigheid en over het voorgeslacht van Susanna Ratel, moet helaas deze keer de rubriek Uit betrouwbare bron vervallen, maar dat wordt in het oktobernummer zeker weer goedgemaakt! Verder is er aandacht voor de nieuwe expositie Verdeeld Verleden in het Zeeuws Archief en heeft Paul Harthoorn weer een aantal Veerse bronnen geraadpleegd.

In de rubriek Oud Schrift hebben we een aanpassing doorgevoerd: op de website wordt bij het verschijnen van het nieuwe nummer van Wij van Zeeland direct de transcriptie weergegeven, zodat er direct gekeken kan worden of de zelfgemaakte transcriptie in orde is. Ook vraagt de redactie zich af of er leden/lezers zijn die suggesties voor nieuwe transcripties hebben, bijvoorbeeld uit eigen onderzoek. Die suggesties worden gaarne ingewacht!! Kortom, weer genoeg te lezen in een warme, zonnige zomerse omgeving! Veel leesplezier! Rob de Groot

2

Bestuursmededelingen

Het dagelijks bestuur van de Afdeling Zeeland van de NGV

Nieuws uit de afdeling Zeeland

Genealogische en Heemkundige Markt op 19 april 2014.

Nog een beetje stilletjes, maar dat

komt goed!

De genealogische markt werd goed

bezocht en ook de heemkunde-

kramen kregen veel belangstel-

lende bezoekers!

3

Afscheid van ons bestuurslid Jan Oosthoek

Na de lovende woorden de bos bloemen en de

enveloppe!

Lezing Frank de Klerk

Nieuws uit de Regio's van de afdeling

Zeeland van de NGV

Regio Schouwen-Duiveland

Uit Populus Scaldis juni 2014

Folder ‘800 jaar geschiedenis voor (n)u’

Mede naar aanleiding van de genealogische en heemkundige markt op 19 april 2014 in Kapelle, heeft het Gemeentearchief Schouwen-Duiveland een folder uitgebracht. Die is bedoeld om het gemeentearchief op beknopte wijze te introduceren en de belangrijkste facetten te belichten. De folder is mee te nemen uit ons folderrek en wordt bij voorkomende gelegenheden benut om het Gemeentearchief te promoten.

4

Publieksmonitor Begin 2014 werden de resultaten bekend van de kwaliteitsmonitor, een onderzoek onder de bezoekers van het Gemeentearchief. Het onderzoek, waaraan 34 archiefdiensten deelnamen, werd in het najaar van 2013 gehouden. De bezoekers zijn, in het algemeen, tevreden over de archiefdiensten en beloonden hen met een 7,7. Het Gemeentearchief Schouwen-Duiveland kreeg als cijfer: 8,3 en behoort daarmee tot de vier archiefdiensten die het hoogst scoorden. De uitkomsten worden meegenomen bij de bezinning op het beleid ten aanzien van het publiek. Aanwinstenlijsten Onlangs kwam de aanwinstenlijst over de tweede helft van 2013 gereed. Deze lijst bevat alle aanwinsten in de genoemde periode, inclusief de gereed gekomen digitale toegangen. In die periode ging het om de toegangen op de bouwvergunningen van de Gemeenten Dreischor, Noordgouwe en Zonnemaire over de periode 1903-1960. Viervijfde deel

van alle series bouwvergunningen is thans toegankelijk en te raadplegen via de website. Onder de aanwinsten zijn onder meer de archieven van drie sportverenigingen. Ook voor de handschriftenverzameling, de topografisch-historische atlas, de fotoverzameling, de verzameling beeld en geluid en de documentatie werden weer aanwinsten ontvangen, voor het overgrote deel schenkingen. De aanwinstenlijst sluit af met een selectie op de binnengekomen boeken en van publicaties waarbij gebruik is gemaakt van het Gemeentearchief. De aanwinstenlijst is te raadplegen op de website en desgewenst mee te nemen uit het folderrek in de hal van het Gemeentearchief.

Regio Noord – en Zuid-Beveland,

Uit het Gemeentearchief Goes:

Scans Goese akten burgerlijke stand (1811-1963) online De openbare akten van de burgerlijke stand van de gemeente Goes zijn vanaf aanstaande donderdag 5 juni 2014 via scans online te raadplegen. Eerder waren al online raadpleegbaar de akten van de burgerlijke stand van Schouwen-Duiveland, Hulst, Kapelle, Reimerswaal, Tholen, Middelburg, Veere en Vlissingen. De digitalisering van de openbare akten van de burgerlijke stand is een initiatief van het Zeeuws Archief in samenwerking met de genoemde gemeenten. Het gaat in totaal om 484.414 scans van

5

1.016.844 openbare akten, die nu te bekijken en te downloaden zijn via de websites www.zeeuwengezocht.nl en www.archieven.nl.

Gemeente Goes G/1913 H/1938 O/1963 totaal

Goes 22.365 6.333 25.563 54.261

‘s-Heer Arendskerke 9.019 2.492 8.077 19.588

‘s-Heer Hendrikskinderen 504 89 493 1086

Kattendijke, incl. Wilhelminadorp 3.370 973 2.635 6.978

Kloetinge 4.355 1.232 4.007 9.594

Wissekerke 16 10 28 64

Wolphaartsdijk 7.571 2.006 7.023 16.600

48.000 13.135 47.826 108.233

De openbare akten van de burgerlijke stand van Goes bevatten in totaal 108.233 akten, verdeeld over 43.381 scans. De akten van geboorte (G), huwelijk (H) en overlijden (O) zijn openbaar vanaf respectievelijk 100, 75 en 50 jaar. Scans inzien en aanschaffen De akten van de burgerlijke stand zijn de objectieve weergave van persoonlijke gebeurtenissen van lief en leed. Stamboomonderzoekers kunnen de scans van de openbare akten niet alleen inzien, maar ook gratis downloaden in lage resolutie en/of online kopen in hoge resolutie. Belang voor historisch onderzoek Het online beschikbaar komen van de burgerlijke stand is een grote aanwinst voor historisch onderzoekers. De akten van de burgerlijke stand zijn onmisbaar bij het doen van onderzoek naar personen, het samenstellen van een stamboom en het reproduceren van familiegeschiedenissen. Miljoenen wetenschappers en amateurhistorici - in Zeeland, Nederland én wereldwijd -doen

tegenwoordig eerst online onderzoek, om vervolgens te bepalen op welke locatie diepgaander vervolgonder-zoek zinvol is. De akte van de geboorte van meteoroloog Christophorus Buys Ballot op 10 oktober 1817 te Kloetinge

Voor meer informatie en/of afbeeldingen: Gemeente Goes, Afdeling Communicatie, Rutger Fokke, telefoon (0113) 249 850, e-mail r.fokke@goes.nl

6

Uit Veerse Bronnen 3 Eerst onze hartelijke dank aan Hermien Gijsbertsen, die gereageerd heeft op het stukje over Jacob Naerebout in Wij van Zeeland jaargang 16 nummer 1, pagina 15 en ook een uitvoerige genealogie gestuurd heeft van de nakomelingen van Daniel

Thysse, genoemd in Wij van Zeeland jaargang 16 nummer 2 pagina 14. Jacob Naerebout was niet, zoals ik veronderstelde, afkomstig uit Vlissingen, maar is geboren te Veere rond 1603. Hij is ondertrouwd te Veere op 21-2-1626 met Neelken Theune. Zijn vader heette Salomon Narrebout of Herbouts en was geboren in Oostende rond 1579. Met behulp van de Thysse-genealogie kon ik nu ook met zekerheid vaststellen, wie die Bastiaen Thysse was, die volgens een akte in RAZE 564, op 23-8-1670 gemachtigd werd om suiker, die leveranciers in Suriname schuldig waren aan schipper Haijman Adriaensen uit Veere, te halen. Het was Bastiaen Daniels Thysse, koopman en kapitein ter zee, gedoopt te Veere op 30-1-1622 als zoon van Daniel Daniels Thysse en Sara Lenaerts, begraven te Veere in september 1678. In RAZE 2087, fol.30v. staat dat op 9-7-1669 “schipper Thysse” naar Suriname gevaren is.” Bastiaen was getrouwd met Maria Pieters Scheurwater. Uit dit huwelijk werden tien kinderen geboren te Veere. De Veerse notaris, die de akte van 23-8-1670 opmaakte, was zijn zoon, die rond 1647 geboren was in Veere. Het intrigeert mij, dat zowel de Naerebouts, als de Thysses afkomstig waren uit Oostende. De grootvader van Bastiaen Thysse was de koopman Daniel Thysse, die voor 1555 in Oostende geboren was. Zij waren niet de enige! Een grafschrift op een tombe in de Grote Kerk van Veere, vermeldt: “Hier leggen begraven Jan Kien filius Lourys van Oostende en hier gekomen, zijn vaderland en geboorteplaats verlaten hebbende om de inlandsche beroerte en oorlog in het jaar 1582”. Zijn zoon Johan Kien, die burgemeester van Veere geweest is en bewindhebber van de VOC, trouwde met Maria Velters Cornelisdr., die op 7-4-1599 te Veere geboren was “uyt voorouders mede gekomen uyt Oostende , om de inlandsche beroerte en oorlogen 1582”. (Gedenkwaardigheden, Bloys van Treslong Prins, p.273.). Die voorouders waren Adryaen Velters

en Anna Lampsins, beide van Oostende. In de Grote Kerk van Veere bevindt zich ook het graf van Jan van Marivoorde filius Wouters, die eveneens geboren was in Oostende en op 7-8-1624 in Veere begraven is. In de Sint Jacobskerk van Vlissingen waren ook een aantal zerken van personen die uit Oostende gevlucht waren. Bijvoorbeeld Christiaen Marinusse, overleden Vlissingen 13-9-1584, de koopman Gillis Meunincx Jans, die op 17-4-1591 te Vlissingen overleed en Jacob Lampsins filius Cornelis, overleden op 6-4-1615. En dit zijn alleen nog maar de personen die ik in het

7

werk van Bloys van Treslong Prins vond. Vermoedelijk vond een ware uittocht uit Oostende plaats bij de belegering in 1601. In die tijd werden volgens de geschiedschrijvers 161.000 “kanonballen” op de stad afgeschoten, dat in een reusachtig kerkhof veranderde. Eug.de Seyn, schrijft in zijn Geschied- en Aardrijkskundig Woordenboek der Belgische Gemeenten (dl.2, pag.1016) “maar de haat dien de overblijvende inwoners den Spanjaard toedroegen, was zoo geweldig dat zij liever naar Holland uitweken dan het vreemde juk te ondergaan”. Het ligt voor de hand dat veel Zeeuwen voorouders zullen hebben, die oorspronkelijk uit Oostende afkomstig waren. Ik weet niet of iemand dit reeds onderzocht heeft, maar het zou een interessant project kunnen zijn.. We gaan nu verder met een aantal bewerkte extracten uit het Veerse notarieel archief. De schout van Veere gaat door het lint! Een schout was een machtig man. Hij moest de wet handhaven en sommigen deden dat soms met meer kracht dan nodig was. Dat ze wel eens te ver gingen blijkt uit de volgende akte, die door notaris Adriaen van Aller opgemaakt werd op 28-6-1667 (RAZE 544). Het verhaal gaat dat Herman Schout, met zijn broer Jan Schout door de Arnemuidense poort Veere in kwamen om naar huis te gaan. Herman had twee palingen in zijn hand, die hij kort tevoren met de hand gevangen had in de veste. En daardoor kreeg hij onenigheid met de schout. Het liep zo hoog op, dat hij de dag daarop Lucas van Tienhoven (32 jaar oud) en Marinus Janssen Weije (20 jaar oud) vroeg een verklaring van het gebeurde af te leggen voor de notaris. De schout, die niet met naam genoemd werd, komt in de akte over als een onvriendelijke man. Ik denk dat hij de directe voorganger was van bovengenoemde Lucas van Tienhoven, die schout in Veere geweest is. Vanwege het feit dat Lucas bereid was om deze verklaring voor de gebroeders Schout af te leggen, krijg ik de indruk dat hij het oneens was met de handelwijze van de schout. In de akte staat het verhaal als volgt: Lucas en Marinus verklaren: "Hoe dat op gisteren avont omtrent de clocke half acht uijren, voorbij de baen of peckhuijs staende over den Montfoortsen toren deser stede, sijn gepasseert de requiranten (dat waren de gebroeders Schout), komende van buijten de zingel de Arnemuijtsen poorte in, waer van den voorseide Herman in sijn hant hadde twee kleijne palinghjes, welke in het passeren en wandelen op den zingel aen den kant van de veste bij hem met sijn hant waren geschept, alwaer komende gaan is hun tegemoet gekomen den schouteth deser stede seggende: Komt, langht die palingh hier meteen jou Dieven. Gij weet wel dat het ongeoorlooft is door 't verbodt der Heeren. Waerop gemelde Herman antwoorde: Ik weet van dat verbodt niet. Nogh wete niet dat ik qualijk gedaen hebbende, en sie dat is de palingh." Maar de schout dacht dat Herman meer paling gevangen had en zei: Komt hier geevt mij der nogh gij Duijvel, gij hebter nogh meer”. Maar Herman zei: “Ik en hebber immers geen meer, de palingh is mij geen leugen waert.” De schout liet het hier niet bij zitten en begon aan de kleren van Herman te trekken en dreigde: “Ik selje int gat steken, het is een gebodt van de Heeren.” Hierop volgde een worsteling, waarop Herman tegen zijn broer zei: “Treckt ons van malkanderen, het is langh genoegh.” Jan Schout zei tegen de schout: “schouteth laet los, het is langh genoeg.” De schout heeft dit gedaan, maar het gebeurde dat hij uitgleed en op zijn elleboog terecht kwam. Dat deed de deur dicht. Herman was intussen naar huis gegaan, dat naast dat van Jan stond, maar de schout ging naar het huis van den Heeren Dienaer. waar hij een schop tegen de deur gaf en riep: “gij Duijvel komter uijt. Ik heb je nu van doen.” De dienaar kon niet anders doen dan te gehoorzamen en kwam naar buiten met een rapier in zijn hand. Samen drongen zij het huis van Herman binnen, nadat ze diens zwangere vrouw, die in de

8

deuropening stond, ruw opzij geschoven hadden. Die begon luid te gillen, waarop de schout en zijn dienaar de aftocht bliezen. Deze zaak zal wel een staartje gehad hebben, maar ik heb daar niets over gevonden. Ook weet ik niet of de schout er verder werk van gemaakt heeft, maar het lijkt niet waarschijnlijk, omdat hij zelf de zaak zo onbehouwen had aangepakt en dat om twee palinkjes! De lotgevallen van het schip Sinte Jan Baptista. Je kunt de halve wereld over varen om koopwaar te halen, maar dan heb je die nog niet veilig thuis. Er kan onderweg van alles gebeuren. Interessant is een verklaring die schipper Hans Timmerman uit Hamburg aflegde op 25-9-1667. Hans was op 3 juli als passagier op het schip Sinte Jan Baptista, waarop Pieter van Lupkens kapitein was, van Sint Martinique naar de Nederlanden gevaren1. Lupkens zal Hans goed gekend hebben, of heeft anders een betrouwbare indruk op hem gemaakt, want hij vroeg hem of hij het bewind van het schip en zijn zaken wilde overnemen. Hans accepteerde dit en heeft het schip naar de thuishaven willen varen. Maar voor ze daar aankwamen, werden ze door een Schotse kaper uit Leith aangehouden en werd het schip opgebracht naar Schotland. Maar het schijnt dat men Hans niet als vijand beschouwde, want hij mocht met zijn schip naar Veere vertrekken. Het schip was geladen met suiker, tabak, rollen linnen en ik denk lijnolie of lijnzaad in vaten. Inmiddels had Hans een brief ontvangen van de vrouw van Lupkens uit Hamburg, waarin zij Hans verzocht: "in alles haer Man (mits zijn absentie) te representeren ende met sijne goederen ten besten te handelen". Hans wilde dit wel doen, maar moest ook aan zijn eigen zaken denken. Hij machtigde daarom Jan Beer, inwoner van Veere om de lading te verkopen. Het schijnt dat Lupkens in Sint Martinique achtergebleven is. Mogelijk was hij door ziekte gedwongen om zijn zaken door iemand anders te laten behartigen, maar in de akte wordt over de reden van zijn opdracht aan Hans niet gerept.

Gevangen Schotten op Montfoort. Op 2 november 1667 is notaris van Aller, samen met met Sr.Patrick Suttij en schipper Thomas Whijtt (Sutty en White?) op verzoek van de conservator Willem Davidson, naar Montfoort getogen (RAZE 544). Daar zaten een twintigtal schotten gevangen. Die moesten voor hun eigen onderhoud betalen, zodat ze allemaal in de schuld zaten. Ze werden nu gevraagd of ze bereid waren die schuld af te lossen door dienst te nemen bij de Staten. En, geen wonder, ze deden dat allemaal. Ze verklaarden onder eed dat zij niet in staat waren om hun schuld af te lossen en beweerden "gewilligh te sijn hem te begeven in dienste van desen Staat" als zij daartoe bekwaam gevonden

werden. Het waren: Robert Donnelson, Robbert Kedij, Jan Maesterton, James Bouichwan, Joris Craford, Willem Anderson, Jhams Johneston, Willem Large, Johne Messen, Willem Mealden, Thomas Harragat, James Alexander, Jhon Chien, Jhon Robberson, Pieter Proumers Timmerman, Johane Couper, Johne Sinkler (=Sinclair?) Daniel Cammel, Willem Donnelson, Wm.Cockrom en James Keijl. Ik weet niet of zij later naar Schotland teruggekeerd zijn, maar het is heel goed mogelijk dat sommigen in de Nederlanden gebleven zijn en daar een gezin gesticht hebben.

1 Dit is Sint Maarten, waarvan het Franse deel Saint Martin wordt genoemd.Martinique is één van de Bovenwindse Eilanden, maar ik heb het nooit met het predikaat Sint gevonden. In de akte staat: Ste. Martinike.

9

In Veere was een Montfoortse toren en dit is ongetwijfeld de plek waar de Schotten gevangen gezeten hebben. Het was een stevige ronde toren, die duidelijk op Veerse plattegronden staat aangegeven (op de plattegrond van Veere heb ik er een pijltje bijgetekend). In 1809 werd de toren nog als gevangenis gebruikt. Ik vermoed dat de toren in de Franse tijd hetzelfde lot ondergaan heeft als de restanten van de kerk van Zandijk en afgebroken of misschien zelfs opgeblazen is. In RAZE 483.2, 12.2.1809, bevindt zich een verklaring van Louis Vroone, 42 jaar, kuiper, geboortig van Nieuwpoort in Vlaanderen en wonende te Veere en Bartholomeus Matthijs Wijtman, 37 jaar, geboren te ’s Gravenhage, wonende te Veere, kastelein op de “Campveerschen Thoorn”, dat Kasper Winkels “gevangen op den Gallerij voor den Montfoortschen Thoorn binnen deze stad”, de baljuw, die bezig was twee matrozen te arresteren, voor “sodemieter” uitgescholden had. Dat de bovenstaande akte in Veere is opgemaakt valt niet alleen te verklaren uit het feit dat er tussen Veere en Schotland altijd een nauwe band bestaan heeft, maar ook omdat William Davidson (c.1615-1682), een lakenhandelaar uit Dundee en First Baronet van Curriehill, hoofd was van alle Schotten in de Nederlanden en conservator van de stapel in Veere. Die belangrijke functies waren hem niet zo maar in de schoot geworpen. Het was een beloning voor alles wat William als aanhanger van Charles II, tijdens diens ballingschap, gedaan had. In de Scottish National Portrait Gallery te Edinburgh bevindt zich een fraai portret van William, in 1664, geschilderd door Abraham Lambertsz van den Tempel (zie afbeelding). Na zijn dood heeft men zijn zoon Charles in de rechteronderhoek bijgeschilderd. Over Sr.Patrick Suttij heb ik geen persoonlijke gegevens gevonden. In de steek gelaten! Stel dat je als schipper van een fluitschip na een lange reis van Sint Maarten in de Antillen eindelijk Zeeland bereikt hebt en je het Veerse Gat in gevaren bent tot aan de Roompot en dat dan je schip vastloopt op een zandbank omdat “geen waters genoeg was”. Wat doe je dan? Hulp zoeken door te roepen en een signaal te hijsen? Dit gebeurde op 6 december 1667 (RAZE 544) met het schip De Lindeboom, waarop Jan Jacobse stuurman was. Op zijn hulpgeroep kwamen twee visserschepen uit Zierikzee langs, om door het Veerse Gat naar buiten te varen. Mogelijk hadden die niet de faciliteiten om een veel groter schip los te trekken. Het kan ook zijn dat zij wisten dat bij hoog tij het schip vanzelf wel los zou komen. In het voorbijgaan riepen ze daarom alleen: “Schipper, Gij zult er wel afstooten”. Jan Jacobse was daar niet zo zeker van en riep terug: “Laet een van je volk overkomen!” Dat gebeurde en een van de vissers kwam aan boord om als loods te dienen. Hij verzekerde het schip op een goede reede te zullen brengen: “Hout Noort oost aen” zei hij en de schipper hierop vertrouwende was in staat een kwartier verder te zeilen en liep toen weer vast. Om een aantal waardevolle zaken te redden hebben zij een boot uitgezet, waarmee ze naar een van de vissersschuiten gevaren zijn, waar ze overgeladen hebben “de kisten van de deponenten, mede een Nieuwe fok, een Nieu groot brandt, twee bram zeijls, een boven blinde, bootzeijl en fok, besaans brandt, een rolle grou Doek”. Zij spraken verder af dat de loods op het schip zou blijven, om in geval van nood de schipper en de bemanning te bergen en als het schip los zou raken, hij het naar Zierikzee of Veere zou brengen. Hiervoor zou hij 24 pond vlaams krijgen. De volgende dag, 7 december, werd het erg slecht weer en riepen ze de vissers toe dat ze geborgen wilden worden. Maar het ging anders. Ze lieten “de paerde lijn waer aen sij aent groot schip vast gemaekt waren, slippen en sonder haer Deponenten te willen bergen weg zijn gezeijlt, soo dat sij Deponenten door de Hulpe van een schuijte van der Vere selfs met perikel sijn gebreght gewerden”. Zij waren allen gered, maar de schipper zal verantwoording hebben

10

moeten afleggen aan zijn reder. Van het gebeurde werd toen akte opgemaakt. De bemanningsleden, die een verklaring aflegden, waren: Cornelis Simonssen, stierman, out ontrent 44 jaren, Claes Dircxse Timmerman, out 30 jaren, Jan IJsbrantse , bootsman, out 30 jaren, Willem Ariense, out 23 jaren, Claes Janssen, out 32 jareen, Cornelis Ariense, out 23 jaren, Jacob Goossen, out 30 jaren ende Jan Claessen, out 28 jaren, bootsgesellen alle wonende tot Hoorn oft jurisdictie van dien. In RAZE 565, 9-3-1671, bevindt zich een verklaring van dezelfde strekking. Hierin worden de namen vermeld van de vissers die te hulp snelden. Het waren Jacob Cornelisse Schuijtman, Cornelis Covent, mede schuijtman, Jacob Cornelisse en Jacob Jacobse Chouwers. Ze verklaren op verzoek van Davidt Maquet, “hoe zij gesamentlijck int laeste van het jaer 1667 aen het boort sijn gevaren (met noch twee andere schuijten ofte smacken, en in alle uijtmakende te weten de voornoemde drie schuijten ontrent agtien a twintich mannen in getale) van het schip genaemt de Lindeboom, schipper Jan Jacobse, stierman van Hoorn, als doen op de roompot verongeluckt, vande welcke drie schuijten voornoemt, twee sijn geladen geworden met stomme, waer van den eersten comparant in sijn schuijte hadde geladen sesthien vaten, die de selve stomme heeft overgeset in de schuijten van Isaac Hildernisse ende in het schip van eenen Jacob Cornelisse, welcke de voorseide stomme tot Middelburg hebben gevoert en daer voor hare ordinare vragten genoten. Wijders verclaerden de drie voornoemde comparanten, dat sij met haer compagnie hier boven gemelt voor berchloon van de twee schuijten stomme hebben genoten ijder persoon ontrent vier ducatons”. In de akte staat ook nog dat Cornelis Covent zout uit de Lindeboom had gehaald en naar Dordrecht gebracht had, waarvoor hij in Dordrecht voor bergloon 4 £ vlaams had ontvangen en van een zekere monsr.Jan Maquet, wonende in het huis De Gouden Molen in Middelburg (dat aan de noordzijde van de Dam stond) nog 17 schellingen vlaams. Ik weet niet wat er verder met de Lindeboom gebeurd is. Zo zie je wat er gebeuren kan als je als Hollanders in de Zeeuwse wateren wilt varen. (Noot: Ik heb geen idee wat met “stomme” bedoeld is. Aangezien ik het in de akte driemaal gevonden heb, zal het geen leesfout zijn, maar ik kan het in geen enkel woordenboek vinden. Het zat kennelijk in vaten en daar het schip uit West Indië kwam vraag ik me af of het soms een soort rum kon zijn.) Paul Harthoorn, Amsterdam.

In het Verenigingscentrum

Uit de NGV-Nieuwsbrief 2014-60 01-06-2014

Helpdesk Aldfaer en Pro-Gen

Het is bij velen niet bekend dat er op de website een helpdesk is voor de genealogische programma’s Aldfaer en Pro-Gen. U kunt deze helpdesk vinden via de Actueel pagina, in het linker menu kiest u voor “Computergenealogie” onder het kopje “Websteks Diensten”.

11

U ziet dan in het nieuwe scherm in het linker menu een blokje genaamd “Helpdesk” waaronder de knoppen “Aldfaer” en “Pro-Gen” staan, door hierop te klikken met uw muis komt u op de juiste pagina. Toch nog lastig? Dan hier even beide rechtstreekse links: http://www.ngv.nl/wwwCGE/homepage.php?action=Aldfaer-helpdesk http://www.ngv.nl/wwwCGE/homepage.php?action=Progen-helpdesk Publiceren van stambomen versus de privacywet Genealogie is de discipline van de geschiedkunde die zich bezighoudt met voorouderonderzoek dan wel de afstamming van de familienaam. Internet is daarbij tegenwoordig een onmisbaar hulpmiddel, zowel voor het zoeken naar gegevens als voor het publiceren van eigen gegevens en bevindingen. Maar wie dat wil doen, loopt al snel tegen de privacywetgeving aan. Ook auteursrecht kan een rol spelen. Op grond van de Wet bescherming persoonsgegevens (“de privacywet” in informele taal) mag je als genealoog gegevens publiceren van overledenen maar niet van levende personen. Soms hanteren mensen regels als “de geboortedatum moet 100 jaar in het verleden liggen” of “iemand moet 10 jaar overleden zijn” maar dat staat niet in de wet. Zelfs één dag na de sterfdatum publiceren is toegestaan, mits je maar uitkijkt dat je niet (ook) gegevens over nog levende nabestaanden publiceert. Soms weet je niet wat iemands sterfdatum is. Je neemt dan een risico door toch te publiceren. Dit risico inperken kan alleen door nader onderzoek (vaststellen sterfdatum) of te gokken dat iemand uit 1928 ondertussen wel overleden zal zijn, dan wel geen problemen zal maken. Maar juridisch gezien is het risico niet te vermijden. (Wel kun je je afvragen wat voor schadeclaim iemand kan indienen omdat hij in een stamboom staat als “vermoedelijk overleden”.) Bij portretrecht geldt wél een nadere regel. Je moet tot tien jaar na overlijden wachten voordat je een portret mag publiceren. Tot die tijd moeten de nabestaanden toestemming geven. Zie verder: http://blog.iusmentis.com/2012/11/06/publiceren-van-stambomen-versus-de-privacywet/

Uit het Zeeuws Archief

Verdeeld verleden, een nieuwe expositie in het Zeeuws

Archief

MIDDELBURG – In het Zeeuws Archief is de expositie ‘Verdeeld verleden - een reis langs de Nederlandse slavenhandel in Brazilië, Angola en Zeeland’ te zien. Fotograaf Hans van Rhoon en journalist Jeroen Junte maakten in 2013 een reis langs deze drie locaties die een rol spelen in de Nederlandse slavenhandel. Met foto’s en reportages legden ze vast hoe 350 jaar later in Brazilië,

12

Angola en Middelburg verdeeld wordt omgegaan met een gedeeld verleden. Een deel van de foto-expositie ‘Verdeeld Verleden’ is in het archiefcafé te zien van 27 mei – 15 september 2014 van maandag tot en met vrijdag en elke 1e zaterdag van de maand van 9.00 tot 17.00 uur. De toegang is gratis. In 2014 is het 200 jaar geleden dat Nederland de slavenhandel afschafte. Meer dan 12 miljoen mensen werden in de voorgaande vier eeuwen in Afrika als handelswaar verscheept. Het Nederlandse aandeel in deze slavenhandel bedraagt ongeveer 600 duizend mannen, vrouwen en kinderen. De Nederlanden hielden zich onder meer bezig met de zogenoemde driehoekshandel: handelsgoederen werden in Afrika geruild tegen goud, ivoor en tot slaaf gemaakt Afrikanen. De slaven werden in de Amerika’s verkocht om te werken op de plantages. De schepen voeren met goederen van de plantages weer terug naar Europa. De Nederlanden – Brazilië - Angola In 1630 veroverde de Republiek der Verenigde Nederlanden de Braziliaanse kuststad Recife op de Portugezen. Om de suikerplantages aldaar rendabel te houden was een geregelde aanvoer van arbeidskrachten – lees: slaven – noodzakelijk. De Republiek veroverde allereerst het fort Elmina aan de West-Afrikaanse Goudkust op de Portugezen en in 1641 werd de Portugese nederzetting Luanda in het huidige Angola veroverd. Deze veroveringen vormden het begin van de driehoekshandel tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Afrika en de ‘Nieuwe Wereld’. Hoewel de Nederlandse aanwezigheid in zowel Brazilië nauwelijks meer dan een kwart eeuw bedroeg – Angola werd zelfs maar acht jaar bezet – is deze koloniale periode van groot belang geweest voor de Nederlandse slavenhandel. De foto’s herinneren aan de slavenhandel door Zeeland vanuit Angola naar Brazilië en geven een beeldende impressie van hoe dit gedeelde verleden vandaag de dag beleefd wordt.

Nadere informatie: Anneke van Waarden-Koets, coördinator educatie & exposities, telefoon 0118-678800, e-mail: educatie@zeeuwsarchief.nl en website: http://www.zeeuwsarchief.nl/actueel/foto-expositie-verdeeld-verleden/

PR-aktiviteiten

… voorouders komen tot leven

Lezingen in het najaar van 2014 Zaterdag 4 oktober 2014 Industrieel Erfgoed in Zeeland Toon Franken, medewerker van het Zeeuws Archief, verzorgt een lezing over Industrieel Erfgoed in Zeeland. Er zal gesproken worden over oprichting, doelstelling en activiteiten van de Werkgroep Industrieel Erfgoed Zeeland, geïllustreerd met vele afbeeldingen van Zeeuws Industrieel erfgoed. De

13

aandacht zal worden gericht op het nog aanwezige industrieel erfgoed, zoals bijvoorbeeld objecten van nutsbedrijven: de watertoren in Goes en de vele transformatorstations. Ook industrieel erfgoed, gerelateerd aan de landbouw komt aan bod, zoals de graansilo in Wemeldinge, de meestoven in Kapelle, Nieuwdorp en Wilhelminapolder, alsmede diverse weegbruggen. Verder worden de schijnwerpers gericht op verkeer en vervoer. Waterstaat is terug te vinden in de bespreking van gemaal De Piet in Wolphaartsdijk en muraltmuurtjes in dezelfde plaats. Verder is er aandacht voor het 'echte' industrieel erfgoed, de voormalige fabrieken, zoals bijvoorbeeld de zuivelfabrieken van Goes en Wemeldinge. Ook worden er voorbeelden gegeven van historische muurreclames. Het is een tocht langs bestaand en gesloopt industrieel erfgoed in Zeeland, gecombineerd met tips voor het zoeken in archieven naar mensen, die in dat erfgoed hebben gewerkt, bijv. stampers in een meestoof, machinisten in een stoomgemaal, arbeiders in fabrieken, vlassers, smeden, stokers op schepen, etc. ... Toon Franken, de huidige coördinator van de Werkgroep Industrieel Erfgoed Zeeland, waarvan hij lid is vanaf 1987, schreef diverse publicaties over industrieel erfgoed in Zeeland en publiceerde daarnaast vele artikelen in De Wete, het periodiek van de Heemkundige Kring Walcheren, over de nijverheid op Walcheren, met name in Middelburg. Zaterdag 22 november 2014 Een reis met een Zeeuws Slavenschip Ad Tramper verzorgt een lezing met als titel: Een reis met een Zeeuws slavenschip. Dit jaar is het 200 jaar geleden, dat de slavenhandel werd afgeschaft. Iets wat dit jaar niet onopgemerkt is gebleven. In de periode 1630-1800 werden er 12.000.000 slaven uit Afrika naar Amerika vervoerd. Nederland nam 600.000 slaven voor haar rekening. De helft daarvan, 300.000 werden door Zeeuwse slavenschepen vervoerd, en dan met name Middelburgse en Vlissingse schepen. De Middelburgse Commercie Compagnie staat centraal in dit overwegend 18e eeuwse verhaal. Natuurlijk komen we ook Vlissingse slavenhandelaren tegen. Ad Tramper (1960) studeerde maritieme geschiedenis aan de Universiteit van Leiden. Zijn afstudeerscriptie (2010) handelt over het leven aan boord van een Zeeuws slavenschip. Onlangs verscheen het boek van zijn hand getiteld: Een Zeeuws slavenschip. Ad Tramper is gemeentearchivaris van Vlissingen en publiceert met enige regelmaat over de Scheldestad en omstreken Tevens wil ik de lezer attent maken op zaterdag 1 november 2014. Op die dag zal er wederom een Genealogische Dag gehouden worden in het Zeeuws Archief te Middelburg. Ook op deze dag evenals als op de lezingen bent u van harte welkom. Sjaak Hoornick

De afdeling Zeeland van het NGV op Facebook.

Leden die zelf een account hebben op Facebook kunnen onderschrijven dat er veel onzin op Facebook wordt verkocht, waarbij je denkt 'wat moet ik hier mee'. Aan de andere kant is facebook een heel krachtig en machtig medium. Wij als afdeling willen met name gebruik gaan maken van de kracht van Facebook

14

Facebook leent zich bij uitstek voor informatie uitwisseling. Het account gaat dan ook gebruikt worden voor actuele berichtgeving, het bieden van de mogelijkheid om genealogische vragen te stellen waarop op gereageerd kan worden. Er mag op geschreven worden, echter met bepaling dat er geen kwaadwillende woorden gebruikt worden, dit wordt niet geaccepteerd. Men kan onze site bezoeken zonder een account te hebben, echter wilt u actief mee doen dan is wel een account nodig, vul bij het aanmelden bij Facebook alleen de basisinformatie in. U kunt ons vinden op Facebook als NGV Afdeling Zeeland. Sjaak Hoornick., PR-functionaris NGV, afd. Zeeland jhoornick@zeelandnet.nl

Boeken, boeken, boeken, boeken…

Deze keer een mengsel: een nieuw boek, een oud boek, en een persoonlijk verhaal. Het nieuwe

boek heeft min of meer hetzelfde onderwerp als het boek van Jan de Ruiter, Geloot voor Napoleon. Jan de Jonge heeft een boek geschreven met als titel Het eiland Tholen in de Franse Tijd 1810-1813. Naast algemene informatie over de beschreven tijd geeft De Jonge een inkijkje in de administratieve wereld van het eiland Tholen uit die tijd. Dat klinkt een beetje saai. Maar juist door de ware hausse aan vragen door de centrale administratie is over de periode 1795-1813 veel papier geproduceerd. En hij die het geduld kan opbrengen al deze stukken door te nemen, vindt daarin veel boeiend materiaal. Verwacht niet altijd pagina’s vol materiaal dat over een enkele voorouder gaat. Dat soort materiaal vind je soms wel, maar vaker vind je meer kleine sporen, die overigens niet minder aardig of boeiend hoeven te zijn. De Jonge vertelt hier en daar een verhaal over een specifieke persoon, en geeft bovendien overzichten van de ‘conscrits’, ofwel de mannen die werden opgeroepen en gekeurd voor de legers van Napoleon. Daar zitten soms verrassende gegevens in. Zo wist ik dat Anthonie Soetens, een oom van mijn overgrootmoeder jong was overleden. Onwillekeurig vraag je dan wel eens: waaraan zou hij zijn overleden? Het blijkt dat hij werd afgekeurd, als lijdende aan een nierziekte. Op 29 september 1813 overleed hij op vijfentwintigjarige leeftijd. Een ander familielid Johannis van Duiven, werd afgekeurd wegens een gebrek aan zijn voet. Dat geluk had niet mijn voorvader Flip Quist, die werd goedgekeurd. Heeft hij dienst moeten doen? Geen idee, dat moet ik nog eens uitzoeken. Een aanbevolen boek voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van het eiland Tholen. Zo ver als mijn herinnering terug gaat is ons bestaan verdeeld in twee grote perioden: voor de Ramp, en na de Ramp.

15

Als bij ons in de familie verhalen werden verteld, dateerden die van voor 1953, of van na 1953. Dat had met twee oorzaken te maken. Ons gezin zou in verband met promotie van mijn vader in de zomer van 1953 van Bruinisse naar Rotterdam verhuizen. De Ramp bespoedigde het vertrek

naar Rotterdam en die “verhuizing” liep als een messcherpe snee door ons “gezinsgeheugen”. In dat geheugen zaten ook de verhalen van familieleden aan de Rampnacht en wat verder gebeurde. Ik denk dat dit voor veel Zeeuwen herkenbaar zal zijn. Het boek Uit het water gered kiest voor de beschrijving van persoonlijke verhalen een interessante invalshoek. Mensen worden geïnterviewd over hun belevenissen in de Rampnacht tegen de achtergrond van voorwerpen die gered zijn. Soms zijn die voorwerpen tijdens de nacht meegenomen, soms later teruggevonden. Op die manier ontstaat een boeiend verhaal. Het zal niet verrassend zijn dat bij de voorwerpen nogal wat serviesgoed zit. De kans dat aardewerk en porselein bewaard bleef is natuurlijk groter dan papier. Toch zijn ook papieren gered, zoals een Bijbel en een orgelboek, en allerlei foto’s. De verhalen verschillen wat qua intensiteit. Dat kan natuurlijk niet anders. Het maakt nogal een verschil of je in deze nacht

familieleden verloren hebt, of zoals dat bij mijn familie het geval was alleen materiële schade had geleden. Toch vertelt elk verhaal iets van onze geschiedenis, en verhalen die worden vastgelegd blijven bewaard. Verhalen die het waard zijn om doorverteld te worden. Ik ben van na de Ramp, maar ik heb natuurlijk wel alle verhalen gehoord over de belevenissen van onze gezinsleden. Mijn vader was op dat moment ‘leider van de dienst’ bij de R.T.M., aan de veerhaven van Zijpe. Het kantoor staat er nog, maar de noodwoning waarin mijn ouders met het gezin woonden heeft de Ramp niet overleefd. Mijn vader heeft toen hij merkte dat het misliep mijn moeder gebeld en gezegd dat ze met mijn broers naar het kantoor moest komen. Dat kantoor staat hoog, op het dijktalud, de woning lag in de polder. Ze greep het geldkistje en de trouwfoto. Een deel van de tijd bracht ze (hoogzwanger van mij) door op het bureau van mijn vader, op zeker moment de enige droge plek in het kantoor. Ze hebben vervolgens een deel van de tijd doorgebracht in de woning van de havenmeester, die ook hoger gelegen was, en op de veerpont. Uiteindelijk zijn mijn moeder en broers geëvacueerd naar Rotterdam. Mijn zus, die het weekend doorbracht bij een vriendin in Zierikzee, werd pas wat later met de overige gezinsleden verenigd. Dat zijn in de bekende notendop de feiten rond de Rampnacht en mijn familie. Voorwerpen hebben wij ook. Het geldkistje, de trouwfoto. Maar ook nog andere. Mijn vader is een aantal keren teruggegaan naar het huis, of wat er nog van over was. Zo heeft hij nog een tafel uit huis gehaald. Die werd opgeknapt, maar een succes was dat niet, want het houten kruis onder de tafel trok steeds krom en liet dan los. Een dressoir met inhoud werd ook teruggevonden. De inhoud

16

was niet onbeschadigd, maar wat te redden was heeft mijn vader in zinken teilen naar Rotterdam vervoerd. Twee onderdelen van het trouwservies: koffiekan zonder deksel, en een beschadigd ontbijtbordje. Vijf glaasjes van het glasservies, twaalf alpaca theelepeltjes en een dito theeschep; alpaca is een legering van koper, zink en nikkel. Het meest bijzondere was het Japanse servies dat door mijn neef Kees Quist (kok op de wilde vaart) van een reis als geschenk voor mijn moeder was meegebracht. Dat servies, het teerste materiaal in de kast, was onbeschadigd. De eerste jaren na de Ramp werd dat wonder aan een ieder die bij ons op bezoek kwam verteld. Met nadruk: de eerste jaren. Het moet in 1956 zijn geweest, toen het driejarige Hansje zijn onbedwingbare nieuwsgierigheid bevredigde door de deurtjes van het dressoir open te peuteren. Mijn moeder was in de keuken bezig, en toen zij de kamer in kwam schrok Hansje en liet het voorwerp dat hij aan het bekijken was verschrikt uit zijn handen vallen. En jawel, laat dat nu net een van de kopjes van het Japanse servies zijn. Onherstelbaar beschadigd. De scherven werden als tastbaar bewijs van mijn heiligschennis zuinig bewaard. Het verhaal veranderde vervolgens van toon: het Japanse servies had de Ramp onbeschadigd doorstaan, totdat…. Toen mijn moeder naar een verzorgingshuis ging, mochten wij als kinderen uit de spullen die zij niet mee nam een keuze maken. Ik koos voor de overblijfsels uit de Rampnacht. Ze leiden sindsdien een rustig bestaan in mijn kast. Het verhaal van het Japanse servies en van de Rampnacht wordt nog steeds doorverteld, en volgens de inmiddels ontstane traditie, met de toevoeging van de door mij veroorzaakte schade. Jan de Jonge, Het eiland Tholen in de Franse Tijd 1810-1813. Deel 1, (2013), 112 p., ill.; uitgave in eigen beheer. Marga Haas en Corien de Witte, Uit het water gered, (Goes 2008), 104 p., ill.; uitgave van Boekhandel en uitgeverij De Koperen Tuin. Hans van Felius

Schorer 2: brief aan Johanna Maria baronesse van den Brande Aantekeningen bij de leesoefening In het nummer van april 2014 was de leesoefening een brief van 6 december 1813 van mr. Jacob Hendrik Schorer als gijzelaar aan de maire van Middelburg. Dat was een zakelijke, ambtelijke brief. Dit keer leggen we een brief van Schorer uit de privésfeer voor: een briefje van 9 december 1806. In dat jaar was hij door koning Lodewijk Napoleon benoemd tot staatsraad in buitengewone dienst bij de sectie Koophandel en Koloniën. Hij bekleedde die functie van 16 juli 1806 tot 1 januari 1809. Het was kennelijk in verband met die functie dat Schorer in Den Haag verbleef toen hij het briefje aan zijn vrouw schreef. In het briefje informeert Schorer naar de gezondheid van zijn dochter Henriëtte. Verder vertelt hij vooral over zijn wederwaardigheden in Den Haag. Het was ook toen al: druk, druk, druk. Schriftbijzonderheden i soms met, soms zonder punt; ij/y soms geen punten, dus y, diverse keren één punt, dus y; s verschillende vormen

17

al naar gelang het een begin-, een tussen- of een slot-s is; u meestal zonder accent, met accent in r. 12 ‘Nú’ en huijs in r. 13

18

Lezers schrijven

Van Ina de Nood-Pouwer, bewoonster van “de Tijd die slijt” in Veere ontving de redactie de volgende brief en bijbehorende kaart. Hartelijk dank voor de stukjes uit Wij van Zeeland.

Het zijn weer andere stukjes dan die ik al heb. Het blad van Wij van Zeeland heb ik nog niet helemaal gelezen, maar leuk om dat eens een keer door te nemen. Ook hiervoor veel dank. De heer Harthoorn en ook de heer Smallegange, enkele weken geleden in de PZC, hebben het over “De tijd slijt” , maar dat moet zijn “de Tijd die slijt”, het staat zo op de hekpalen. Mijn man Abraham Jan de Nood is vier jaar terug overleden, zodat ik er nog alleen woon. Maar tuin en erf, dat raakt een beetje een probleem als je ouder wordt om dat bij te houden.

In zijn laatste stukje heeft de heer Harthoorn het over een huis Haulte Montagne, net buiten Zandijk. In het vorige huis wat in de oorlog is terechtgekomen in de kreek, ben ik geboren. En de volledige naam is La Maison de Haute Montagne. Dat zijn dan van die leuke dingen als je dat leest. Een hartelijke groet van Ina de Nood-Pouwer, Veere In het rondje op de kaart ligt het huis “De tijd die

slijt”.

Toevalsvondsten

Familie Van den Helm te Middelburg.

De transportregisters van Pijnacker bevatten een kaveling van een woning met land in Delfgauw (RA Pijnacker 121, f. 32). Het land lag niet alleen in het gerecht Pijnacker, een deel viel onder het gerecht van het aangrenzende Hof van Delft. Dit onroerend goed was in eigendom van twee inwoners van Middelburg, te weten mr. Arnoldus van den Helm, advocaat, en Pieter Boddaert, die getrouwd was met Cornelia van den Helm die op 7 mrt. 1660 hun bezittingen splitsten. Uit de akte blijkt, dat de vorige wisseling van eigenaar was op 8 april 1645. Degene die toen eigenaar werd was een zekere Cornelis van den Helm. Hij woonde te Amsterdam, alwaar hij koopman was. De reden waarom deze Amsterdammer onroerend goed in Pijnacker had gekocht is onduidelijk. Enige relatie van hem tot dat dorp is niet te bespeuren. Uit de

19

transportregisters blijkt, dat het niet bij dat ene stuk land is gebleven. Cornelis van den Helm heeft daarna nog zes maal partijen land gekocht. Uit een transportakte van 24 okt. 1656 wordt de relatie van Cornelis met Arnoldus en Pieter Boddaert duidelijk. Hij droeg toen twee partijen land over aan de hiervoor vermelde Arnoldus van den Hem en Pieter Boddaert, waarbij vermeld werd, dat die respectivelijk zijn zoon en schoonzoon waren. Hij was dus hun vader en schoonvader. In die transportakte werd ook verwezen naar het testament van Cornelis van den Helm en zijn inmiddels overleden huisvrouw Elisabeth van der Ghiesen, dd. 11 sept. 1652 voor notaris Jacob van Swieten (RA Pijnacker 120, f. 221v, dd. 24.10.1656). Onderzoek op de website van de DTB-registers van Amsterdam leverde op, dat Arnoldus op 27 aug. 1628 aldaar in de Nieuwe Kerk is gedoopt. Een doop van de dochter Cornelia is niet gevonden. Wel, dat de dochter Cornelia op 31 aug. 1656 in Amsterdam in ondertrouw ging met Pieter Boddaert, wednr. v. Catarina Hanick. De broer en zuster Van den Helm die in 1660 in Middelburg woonden, waren dus afkomstig van Amsterdam. Een akte uit Pijnacker was daar voor nodig om dat aan te tonen. J. Heemskerk – Zoetermeer

Genealogie, Voorouders komen tot leven

UIT HET ANTWERPSE VOORGESLACHT VAN

SUSANNA RATEL

(Goes 1642 - Kapelle 1680) (2)

MATHIJS RATEL

Wanneer we op zoek gaan naar sporen van Susanna Mathijsdochter Ratel in Antwerpen, is dat een kwestie van veel, heel veel zoeken en weinig, heel weinig vinden. Dat haar doop op 23 maart 1574 in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen te vinden is, is natuurlijk heel mooi, maar daarnaast heb ik haar slechts éénmaal in de schepenregisters van Antwerpen aangetroffen. Op 22 april 15942 verschijnt Susanna Ratel Mathijsdochter oudt XXIIII jaren [sic] voor schepenen van Antwerpen en verklaart aan Hans Fierens, sydelakencooper het enorme bedrag van £ 500-10-9 Vlaams of wel ruim 3000 carolus gulden schuldig te zijn over de aankoop van zijdelaken en andere stoffen. Zij belooft dit bedrag in drie termijnen te zullen betalen, namelijk een derde deel op 1 september 1594, het tweede derdedeel op 1 januari 1595 en het laatste derdedeel op 1 mei 1595, zonder verder uitstel. Met haar verscheen eveneens voor schepenen haar vader Mathijs Ratel en verklaarde zich met zijn persoon en al zijn bezittingen borg te stellen voor de betaling van de schuld van zijn dochter. We kunnen ons van alles voorstellen bij de reden van deze transactie. Wat ging Susanna in 1594, amper twintig jaar oud, doen met zijdelaken ter waarde van ruim 3000 carolus gulden? We komen daar niet achter, maar dat we haar vier jaar later, getrouwd met en zwanger van een kleermaker in Goes aantreffen, is misschien niet helemaal toevallig. Ging zij in 1594 met deze partij zijdelaken

2 SAA SR 412, f. 24v (22.4.1594).

20

op pad richting Zeeland om het laken daar te verkopen in opdracht van haar vader Mathijs, die tenslotte inderdaad in de jaren ’70 en ’80 van de 16e eeuw te Antwerpen als lakencoper en als zijdelakenvercoper in dezelfde business zat ? Mathijs Ratel kom regelmatig voor in de schepenregisters van Antwerpen in de tweede helft van de 16e eeuw, in later tijd als (zijde)lakenkoper, vóór 1560 steeds, maar ook later nog als cousmaker. Dat hij ook steeds als cousmaker actief bleef blijkt onder meer uit het feit dat hij in 15973 deken van de cousmakersnatie te Antwerpen was. De eerste keer dat hij voorkomt is op 28 februari 15404, in een akte waarop ik in een volgende aflevering betreffende de ouders van Mathijs zal terugkomen. Hij is dan nog minderjarig en staat onder voogdij. Ook op 24 oktober 15455 staat hij nog onder voogdij. Pas op 4 juli 15586 zien we Mathijs Ratel cousmaker en opidanus [poorter] zelfstandig optreden, op dat moment als voogd over de kinderen van zijn zuster Cornelia en zijn overleden zwager. Als (zijde)lakenkoopman had Mathijs Ratel in 1586 de beschikking over pakhuizen en had hij een factor, een zaakwaarnemer in Gent, die zaken voor hem deed in Gent en Brugge, Francois de la Helle. In 15867 had die hem per schip tweeëntwintig pakken laken gestuurd, waarvan Mathijs beweerde dat achttien pakken daarvan hem toekwamen en dat hij van de overige vier niet wist van wie ze waren. Blijkbaar had hij onenigheid met de autoriteiten over de betaling van bepaalde imposten op het laken. Het is duidelijk dat hij zaken deed tot over de landsgrenzen. Op 5 juni 15688 constitueerde hij Jehan Salvency, coopman, wonende tot Parys, samen met Niclaes de Bury, een zwager van Mathijs en zijn zoon Andries Ratel om voor hem bepaalde bedragen te innen. Ook zijn familieleden dreven handel in verre gebieden. Zijn broer Niclaes Ratel vertrok in 1565 naar Danzig. Zijn zwager Jan Douwez had in 1574 debiteuren in Rouan. Van zijn broer Jan Ratel werd in 15459 gezegd dat hij over veel jaren buyten slants geweest is ende man nyet en weet weder hy levende oft doot is. Zijn zoon Mathijs Ratel de jonge handelde in wijnen, woonde daarvoor in Londen en stierf in Schotland. Mathijs trouwde op 8 april 154810 in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen met Geertruyt Saleniers, dochter van Andries Saleniers en Margriet van der Sport. Het was zijn tweede huwelijk, want op 28 maart 154711 was hij nog getrouwd met Marie Jansdochter van Breen. Uit zijn tweede (mogelijk ook nog uit zijn eerste) huwelijk zijn verschillende kinderen geboren: Steven, Andries, Mathijs junior, Franchois, van wie geen doopdata gevonden zijn en Jacobus die op 4 augustus 1560 in de Onze-Lieve-Vrouwekerk gedoopt werd. Francois Ratel komt in 1584 voor op een lijst met onwettig absente personen en op een lijst van 21 personen die de quotisatie, de buitengewone belasting op onroerend goed om de oorlogsinspanningen te bekostigen, niet betaald hadden.

3 SAA SR 426 f. 20-20v (7.8.1597). 4 SAA SR 195 f. 588v (28.2.1539 = 1540). 5 SAA SR 218 f. 39v (24.10.1545). 6 SAA SR 267 f. 130 (4.7.1558). 7 SAA Certificatie Boeken 47 f. 367 (12.5.1586). 8 SAA SR 317 (5.6.1568). 9 SAA SR 218 f. 39v (24.10.1545). 10 ‘domenica prima post Pascha’ 1548 (Pasen viel in 1548 op 1 april. De eerste zondag na Pasen was dus 8 april). 11 SAA SR 221 f. 102-103 (28.3.1546 = 1547). Marie van Breen Jansdr. wylen met Mathyse Rateel cousmaker eius marito et tutore … Ten overvloede: dat wylen slaat op haar vader. Mathijs kan niet lang met haar getrouwd geweest zijn omdat hij op 24.10.1545 nog onder voogdij stond. Ik ga er vanuit dat hij tussen 1520 en 1525 geboren was.

21

Op 11 januari 1562 trouwde Mathijs Ratel in de Sint Jacobskerk te Antwerpen voor de derde keer. Zijn derde vrouw, Margriet Vekemans, werd moeder van Abraham, gedoopt op 29 december 1565, Sara op 30 juni 1567, Geertruid op 9 januari 1569, Gerart op 26 april 1571 en Susanna op 23 maart 1574. Alle kinderen werden in de Onze-Lieve-Vrouwekerk gedoopt. In de namen van de twee oudste kinderen hebben we wellicht al een aanwijzing voor de godsdienstige gezindte van Mathijs. Abraham en Sara waren zeker geen familienamen en de protestanten, vooral de calvinisten hadden een voorkeur voor bijbelse namen voor hun kinderen.

Huwelijksinschrijving van Mathijs Raetel en Margriet Vekemans in de Sint Jacobskerk te Antwerpen. Rechtsboven de datum: XIa January LXI, wat gezien de in Antwerpen gehanteerde paasstijl in onze nieuwjaarsstijl 11 januari 1562 was Volgens de Kadastrale ligger van Antwerpen (1584-1585)12 bezat Mathijs Ratel twee huizen. Eén daarvan stond aan westzijde van de Sint Katelijnevest, alias de Cattevest, en droeg de naam in den Visput of de Grooten Vischput. Mathijs Ratel

was eigenaar van dit huis, maar woonde er niet, althans niet in 1584/85, toen het verhuurd werd aan Hans van Baregem, een kramer. Op 11 februari 157513 vestigde Mathijs Ratel een lijfrente van 24 carolus gulden op het huis de Vischput aan de Catteveste, staande tussen de huizen het Verckenshoot en de Herpe, ten behoeve van zijn schoonzuster Josyne Symons, weduwe van Gabriel Ratel, voer heure alimentatie. De huurwaarde bedroeg 138 gulden, wat betekent dat het een gemiddeld huis in de middenklasse was, met een marktwaarde tussen de 1600 en de 2400 gulden. Hij had het huis op 9 oktober 1561 gekocht van de familie Hulsbosch, of liever te erve genomen, d.w.z. gekocht tegen een bepaalde jaarlijkse en erfelijke rente, te betalen aan de verkopers of hun rechtsopvolgers. Nog in 1604 was het huis in het bezit van Mathijs Ratel. Er rustte toen nog steeds de erfelijke rente op, te betalen aan de familie Hulsbosch, ten bedrage van een halve groot brabants en daarnaast zes oude groten brabants aan de stad Antwerpen. Mathijs woonde zelf in de straat naar het Huis van Aken, in een huis genaamd in den Swarten Muenninck. In 1584/85 heet het dat Matthijs Ratel, de eigenaar van In de Vischput naast het huis van Aken woonde. Hij staat in 1584/1585 inderdaad vermeld als huurder van dat huis, maar uit de schepenregisters blijkt dat hij op 24 mei 158414 voor de helft mede-eigenaar werd, door aankoop van Sebrecht Boudeson en Francois Ratel: dwelck nu ter tyt drie wooninghen zyn, comende met eenen wtganghe in de Corte Nyeuwstrate ende daeraff deenen helft jouffr. Anna Moreau, weduwe wylen Jan Douverin is competerende ende toebehoorende, gestaen ende gelegen inder strate loopende wter Corte Nyeuwstrate naer thuys van Aken tusschen thuys van Aken aen deen zyde ende thouckhuys aldaer genaempt den Witte liggende Hert aen dander zyde. Een mooiere plaatsbeschrijving kun je je haast niet wensen, maar het probleem is dat de straat naar het huis van Aken tegenwoordig niet meer als zodanig bestaat.

12 Gilberte Degueldre, ‘Kadastrale ligger van Antwerpen (1584-1585), deel I, p. 79, nr. 1514 en deel II nr. 556. 13 SAA SR 340 f. 498 (11.2.1574 = 1575). 14 SAA SR 378 f. 103 (24.5.1584).

22

Centrum van Antwerpen op de kaart van Virgilius Bononiensis (ca. 1565), gezien vanauit het oosten. Boven loopt de Schelde. Onder loopt de Katelijnevest van de Meirbrug (links) tot de Wijngaardbrug (rechts, tussen de blauwe pijlen)). In het midden de Grote Markt met het stadhuis. De gele pijl geeft de hoek van de Korte Nieuwstraat en de ‘straat naar het huis van Aken’ aan. We zien aan de oostzijde van deze straat een groot gebouw, het ‘huis van Aken’ dat inderdaad de allure heeft van een stadspaleis. Daarnaast zien we tot op de hoek van de Korte Nieuwstraat drie huizen die daarbij in het niet vallen. In één van deze huizen woonde Mathijs Ratel. Op deze kaart is ook duidelijk te zien hoe dicht dat bij de OLV-kerk was, de parochiekerk van het gezin

Ratel. Op de plaats waar Mathijs Ratel ooit woonde staat nu een gebouw dat deel uitmaakt van de Stadsbibliotheek van Antwerpen, de ‘Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience’.

Na de val van Antwerpen in 1585 en de terugkeer van de Jezuïeten in Antwerpen is juist dit stukje van het centrum van Antwerpen ingrijpend veranderd door de bouw van de Jezuïetenkerk, die nu de Carolus Borromeuskerk heet en allerlei annexe gebouwen, de Jezuïeten toebehorende. In 1614 was ook het huis De Grooten Vischput aan de naburige Sint Kathelijnevest, eigendom van de patres vande Societeyt, de Jezuïten. De naamloze straat naar het huis van Aken is wel terug te vinden op de kaart van Antwerpen van Virgilius Bononiensis uit circa 1565. (zie foto). Het huis van Aken was het stadspaleis van Erasmus Schetz, dat gebouwd was op de plaats van het huis van diens schoonvader, die uit Aken afkomstig was15. Het huis waar Mathijs Ratel in woonde, had een huurwaarde van 180 gulden en viel daarmee in dezelfde bovengenoemde middenklasse. Ook de helft van het huis in de straat naar het huis van Aken bleef lang in het bezit van Mathijs Ratel, hetgeen waarschijnlijk ook betekent dat hij daar zijn leven lang bleef wonen. Op 26 mei 159516 vestigde hij een hypotheek op beide panden van vijftig carolus gulden per jaar erfelijk, waarvoor hij van zijn zwager, Joris Vekemans, rentmeester van de stad Antwerpen op dat moment en diens vrouw Barbara Plantewijns een bepaalde som geld leende. Op 21 juni 160317, nadat Joris Vekemans overleden was is er een nieuwe schuldbekentenis, nu aan de weduwe van Joris

15 Zie over de familie Schetz mijn artikel ‘Drie koningen’ in WvZ 12e jg. nr. 4 (nov. 2010), p. 37-38. 16 SAA SR 419 f. 187 (26.5.1595). 17 SAA SR 451 f. 465 (21.6.1603).

23

Vekemans, Barbara Plantewyns, voor een lening van achthonderd carolus gulden, tegen een rente van 6 ¼ procent. En dat terwijl de oude schuld uit 1595 nog niet afgelost was.

handtekening van Matys Ratel den oude op 28.11.1588 SAA N 1480 f. 239.

In de nieuwe schuldbetekenis is geen sprake meer van een hypotheek op het huis in den Vischput. Uit deze schuldbetekenis blijkt ook dat Mathijs Ratel van zijn

tweede vrouw Geertruyt Saleniers nog het derdedeel van een hoeve te Denderbelle onder Dendermonde, genaamd tgoet tot Muelebroeck geërfd had, volgens zijn zeggen vrij van lasten. Daarnaast had Mathijs nog een vordering van een onbekend bedrag op een koopman in Seinctes [Saintes] in Frankrijk, Michiel Simeon, welke vordering ook onderdeel was van de hypotheek. De financiële positie van Mathijs en zijn vrouw was op dat momenteel waarschijnlijk niet rooskleurig, hetgeen natuurlijk al blijkt uit de twee forse leningen, maar ook uit het feit dat de huuropbrengst van de helft van de drie woningen in de straat naar het huis van Aken ingezet werd voor de betaling van de rente en aflossing op de schulden. Deze moeilijke financiële situatie blijkt ook uit de schuld die Mathijs Ratel en Margriet Vekemans op 5 november 160018 hadden aan Francois vanden Bogaerde, vleeshouwer. Een niet onaanzienlijk bedrag van 211 carolus gulden en 10 ½ stuivers ter zake van geleverd vlees. Toch had Mathijs in 1587 zelfs nog een derde huis in Antwerpen in eigendom, het huis genaamd de Belle dat buiten de Coepoorte opden Driesch stond. Hij had dat huis geërfd van zijn broer Niclaes Ratel. In 158719 zette hij dat huis in ter meerdere zekerheid in een voogdijschap.

Tenslotte nog iets over de godsdienstige gezindheid van Mathijs Ratel in dit turbulente laatste kwart van de 16e eeuw. In de lijsten van de burgerwacht, het zogenaamde ‘zuiveringsregister’, uit 158520 staat er voor de naam Mathys Ratel een ‘R’. Dat is de ‘R’ van ‘reformeerde’. Fragment uit het ‘zuiveringsregister’ van de burgerwacht van Antwerpen uit augustus 1585. De naam van ‘Mathys Ratel’ heeft de toevoeging ‘R’ van ‘reformeerde’.SAA GA 4830 f. 65.

Dat wil zeggen dat Mathijs op dat moment tot de calvinisten gerekend werd. Mathijs was reeds in 1582, tijdens het calvinistisch bewind te Antwerpen, evenals zijn zwager Joris Vekemans policymeester, lid van de burgerwacht. Dat was hij ook nog in 158521, maar na de val van Antwerpen kwamen calvinisten niet meer in aanmerking voor dergelijke functies. De burgerwacht werd toen gezuiverd van onbetrouwbare elementen. Mathijs Ratel komt in 1585 voor onder de leden van het schermersgilde met de aanduiding ‘o’ (= onbetrouwbaar/calvinist). Mathijs bleef na 1585 in Antwerpen wonen. Dat betekent dat hij zich als calvinist gereconcilieerd moet hebben, d.w.z. het oude geloof weer

18 SAA SR 436 f. 158 (5.11.1600). 19 SAA Certificatie Boeken 48 f. 74 (24.3.1587). 20 SAA Gilden en Ambachten 4830 f. 65. 21 SAA Antwerps Archieven Blad, deel V 129, 145 (2.6.1585 en 17.6.1585).

24

aangenomen moet hebben. Voor zover bekend was van zijn kinderen Susanna de enige die naar Zeeland uitweek. Of dat om religieuze redenen was, is maar helemaal de vraag, maar te Goes behoorde zij later wel tot de gereformeerden. Mathijs Ratel overleed na 22 mei 160822 en vóór 16 januari 161423. Op eerstgenoemde datum komt hij voor het laatst in de schepenregisters van Antwerpen voor. Mathijs Ratel zal ergens tussen 1520 en 1525 geboren zijn. Dat betekent dat hij oud geworden is, tussen de 80 en de 90 jaar. Als we dan de tijd waarin hij leefde overzien, concluderen we dat hij het grootste deel van de 16e-eeuw, die zo mooi begon als ‘Gouden Eeuw’ voor Antwerpen en zo dramatisch eindigde, heeft meegemaakt. Hij heeft als koopman in zijdelaken, een luxe-product, zeker nog iets meegenomen van het staartje van de enorme economische bloei in Antwerpen in de eerste helft van de 16e-eeuw. Daarna kwam de Opstand. Hij heeft de opkomst van de ideeën van Luther, de Dopers en iets later Calvijn meegemaakt, waarbij hij aanhanger werd van de laatste. Hij heeft de kettervervolgingen en de brandstapels eind jaren ’50, begin jaren ’60 gezien, het Wonderjaar 1566, waarin alles mogelijk leek, meegemaakt. De hagepreken. De komst van Alva met zijn repressie, de bouw van de dwangburcht aan de zuidkant van de stad, die meer dan iets anders door de Antwerpenaren gehaat werd. De massale intocht van vluchtelingen uit de zuidelijke gebieden, hetgeen uiteraard de nodige problemen met zich meebracht. De uittocht van heel veel andersdenkenden, calvinisten en lutheranen, maar ook kooplieden die hun handel zagen kwijnen door de oorlog. Hij zag de beeldenstorm in augustus 1566 in de Onze-Lieve-Vrouwekerk en andere kerken in Antwerpen. Mathijs Ratel maakte de afschuwelijke Spaanse Furie mee in 1576. Hij zag de trots van Antwerpen, het in 1565 tot stand gekomen stadhuis in vlammen opgaan, naast heel veel (houten) woonhuizen: hij woonde vlak bij de Grote Markt. En hij zag de honderden doden en de rijkdommen van de stad geroofd en geplunderd worden. Of hijzelf slachtoffer werd weten we niet, maar hij bracht het er in ieder geval levend van af. Vervolgens werd het nog eens dunnetjes overgedaan met de Franse Furie in 1583.

Beeld van de gruwelijkheden tijdens de Spaanse furie te Antwerpen van 4 tot 7 november 1576. Gravure door Frans Hogenberg.

Nadat de Pacificatie van Gent in 1576 tot stand gekomen was en het Spaanse garnizoen de Antwerpse citadel verlaten had, kwam er in Antwerpen een calvinistisch bewind. Mathijs Ratel maakte zelfs in bescheiden mate deel uit van dat bewind als policymeester. Maar ook het calvinistisch bewind was geen zegen voor

22 SAA SR 470 f. 23 (22.5.1608). 23 SAA SR 513 f. 408-408v, (16.1.1614) en f. 432v (23.7.1614). Op deze datums verklaren Antwerpse poorters dat zij Michiel en Mathijs Ratel, hun ouders en hun grootouders Mathijs Ratel de oude en Margriet Vekemans goed gekend hadden en wel omdat de vrouw van de ene declarant familie was van Margriet Vekemans en omdat de anderen vele jaren in dezelfde buurt als Mathijs senior gewoond hadden.

25

de stad. Honderden katholiek gebleven kooplieden en hun families vluchtten de stad uit, naar bijvoorbeeld Keulen. Er kwam een einde aan dat bewind toen Antwerpen na een beleg van veertien maanden door Alexander Farnese, hertog van Parma op 17 augustus 1585 viel. De stad was tijdens die veertien maanden uitgehongerd doordat de geniale Parma de stad aan alle kanten omsingeld had en de Schelde op spectaculaire wijze afsloot met behulp van een schipbrug. Mathijs Ratel moet in 1585 minstens 60 jaar oud geweest zijn. De mogelijkheid die de protestanten geboden werd om de stad alsnog binnen vier jaar te verlaten zal voor hem en zijn vrouw geen optie meer geweest zijn. Er zat niets anders op dan te reconciliëren: zich te schikken in de rekatholisatie van de stad en het leven weer op te pakken, zo goed en zo kwaad dat ging. De laatste jaren van zijn leven werden er overigens nog behoorlijk veel: minstens 23, waarin ook veel persoonlijk leed hem niet bespaard bleef. Minstens drie van zijn (volwassen geworden) zonen overleden vóór hem. In 158824 was Elisabeth Boudeson weduwe van Mathijs Ratel junior. Zij verscheen voor notaris Peter Fabri in verband met het sterfhuis van haar overleden broer en werd vergezeld van haar schoonvader, Matys Ratel d’oude. Mathijs Ratel junior handelde in wijnen en was in 1583 in Londen met Elisabeth Boudeson getrouwd. Het paar had zich in september 1583 in Londen gevestigd, maar in 1588 was Mathijs junior weer terug in Antwerpen. De handel met Engeland ging blijkbaar wel door en in 1593 overleed Mathijs in Schotland. Mathijs senior was voogd over de vier weeskinderen van Elisabeth Boudeson. In 160425 was hij voogd over zijn kleinzoon Michiel Ratel, kind van zijn overleden zoon Steven. Zijn zonen Francois, sijdelakencooper en Steven, carsijecooper woonden in 1584 beiden in de Korte Nieuwstraat, evenals Mathijs zelf. Zij overleden beiden vóór hun vader. Van de andere kinderen van Mathijs horen we helemaal niets meer, behalve van Gerard Ratel, die in 1599 als marchant demeurant en Anvers voorkomt en van Sara Ratel die in 1608 nog samen met haar moeder voorkomt. Het huis dat Mathijs Ratel, de calvinist, in eigendom had gehad, de Grote Vischput aan de Katelijnevest en het huis waarin hij vele jaren gewoond had aan de straat naar het huis van Aken, kwamen na zijn dood of misschien zelfs nog daarvóór beide in handen van de Jezuïeten, de felste bestrijders van het Calvinisme en de vurigste verdedigers van het Rooms-Katholieke geloof en de Rooms-Katholieke kerk. Beter en navranter kan de ommekeer in Antwerpen tussen 1585 en 1615 misschien niet geïllustreerd worden. Susanna Ratel was niet de enige nakomeling van Mathijs die in Zeeland terechtkwam. Omstreeks 160526 overleed in de stad Tholen Mathijs Ratel, die een zoon was van Steven Ratel en Magdalena Keije. Deze Mathijs was dus een kleinzoon van Mathijs senior. Hij was getrouwd geweest met een zekere Adriana Cornelisdochter Buyemoer. Hij liet een dochter Magdalena Ratel na. Adriana Cornelisdochter hertrouwde mogelijk met Job Pieterszoon te Sint Annaland. Steven Ratel had ook nog een zoon Michiel Ratel, die in 1614 nog leefde en restanten van de nalatenschap van zijn ouders aan zijn cousijn Jan Vekemans verkocht. De vrouw van Mathijs senior, Margriet Vekemans leefde 9 nog op 22 mei 160827. Zij en haar dochter Sara Ratel waren erfgenamen van wijlen Catelyne Vekemans, weduwe van Cornelis de Lapper, een halftante van Margriet. Aan Margriet Vekemans’ voorgeslacht zal een volgende aflevering gewijd zijn. [wordt vervolgd] Mirjam Neuteboom-Dieleman

24 SAA Notariaat 1480 f. 238 (28.11.1588). 25 SAA SR 453 f. 396 (12.10.1604). 26 GA Bergen op Zoom, Stedelijke Archieven 5212 f. CIV (3.6.1605). 27 SAA SR 470 f. 23 ( 22.5.1608).

26

Voorouders komen tot leven

Aan boord van d’Eenigheid 4

Over de handel aan de westkust van Afrika en de opperstuurman Daniël Pruijmelaar

Op 1 oktober 1761 vertrekt het snauwschip d’Eenigheid onder kapitein Jan Menkenveld, in dienst van de Middelburgse Commercie Compagnie, voor zijn eerste driehoeksreis naar West-Afrika en West-Indië en keert op 26 maart 1763 weer terug in Middelburg.

De reis is van dag tot dag te volgen op het weblog van het Zeeuws Archief, dat te vinden is op http://eenigheid.slavenhandelmcc.nl/slavenreis/. Het weblog volgt het journaal van de opperstuurman op de voet en ook wordt verslag gedaan van de handelstransacties en van het werk van de opperchirurgijn. Op 8 mei 1762 licht d’Eenigheid het anker in Elmina op weg naar West-Indië, het tweede deel van de driehoeksreis, die op 1 oktober 1761 in Middelburg begon. Bijna 7 maanden heeft het schip en zijn bemanning aan de westkust van Afrika doorgebracht. In die tijd worden in totaal 319 slaven gekocht, een kleine hoeveelheid goud en een aantal grote en kleine olifantstanden die samen zo’n 4000 Middelburgse ponden ivoor vertegenwoordigen. Op het weblog zijn een aantal zogenaamde infographics te zien, die de aankoop van slaven in de verschillende regio’s weergeven, evenals de tegenwaarde in guldens – van die tijd! – van de overige handel.28

Uit deze infographics is op te maken, dat er vooral aan Ivoorkust veel slaven aangekocht konden worden en dat er een heel groot verschil in prijs bestond tussen de verschillende handelsregio’s. Het aantal mannen en vrouwen is bijna gelijk, 140 om 130, en daarnaast zijn er 34 jongens en 12 meisjes gekocht. Het totale aantal slaven zou volgens het weblog 319 zijn, maar in de boekhouding is niet altijd even nauwkeurig met de getallen omgegaan. Daarnaast wordt duidelijk dat het handelen in slaven veruit de belangrijkste activiteit is en dat de aankoop van goud en ivoor van veel minder groot belang is.

28 http://eenigheid.slavenhandelmcc.nl/trajecten-van-de-reis/afrika/resultaat/

27

Tussen de aankomst van d’Eenigheid op 9 december 1761 in Petit Mesurado, waar de eerste slaaf wordt aangekocht, en het vertrek van Elmina op 8 mei 1762 heeft het schip langs de kust bijna 1350 km afgelegd en zijn er 3 bemanningsleden overleden, de matrozen Roelof Sieverts en Maarten Capper en de bootsmansmaat Hans Cramer. Met deze 319 slaven wordt op 8 mei 1762 begonnen aan de overtocht naar West-Indië. Al op de derde dag van de overtocht moet de

28

opperstuurman een overlijden melden in het logboek. Het is één van de onderofficieren aan boord, de oppertimmerman Paulus Christiaan Kempe, afkomstig uit Hamburg29.

Hij is één van de bemanningsleden die ook op het MCC-schip De Philadelphia, onder Jan Menkenveld heeft gevaren. Dit overlijden is een grote aderlating voor de bemanning, want hij is de eerste verantwoordelijke timmerman, belast met de zorg voor het onderhoud van het schip, de boten en de sloepen. Ook is hij verantwoordelijk voor het onderkomen van de slaven. Zijn taak wordt overgenomen door de ondertimmerman Pieter de Gerol uit Middelburg, die aan zijn eerste reis voor de MCC bezig is. In het chirurgijnsjournaal van de oppermeester Couperus wordt zijn overlijden uiteraard ook beschreven. Het ziektebeeld begint al in oktober 1761, kort nadat d’Eenigheid de rede van Rammekens heeft verlaten.

De oppermeester schrijft in zijn journaal op 4 oktober:

[in marge: emblema mortis] Octob: Den 4 dito klaagde mij Paulus Pieterse Kemp, geboortig van Altena, oppertimmerman, over pijn in de lenden, was

braakagtig, bevond een febris quotidiana, dagelijkse koorts, ordonneerde een fometijff pulv: hijpecocuana I, vorders ’t pulv: antefeb: (voorsch: 1), dese persoon was de voorleden reijs altoos sicklijk geweest, had doen een swaare febris continua gehad, had doen mede al een hydrops onder de leden, was sterk aan de drank, liet hem dikmaal purgeeren, waardoor ’t scheen herstelt te wesen, maar in de maant maart aan Ghama leggende en daar aan de wal zijnde om de sloep te repareren, daar hij enige dagen bleef en ’t schip agteraanvolgende, dat aan D: Elmina lag, waar dat hij ook nog na de wal moeste gaan om de boot die een lek hadde gekregen digt te maken, soo quam aan boort hebbende een volkomen waterzugt, deed mijn uitterste best, maar brak aan ’t schrotum door, waarbij koorts en ijlhoofdigheijt volgde, en de afgang onwetende quijtgeraakte, soodat alle aangewende middelen vergeefs zijnde en sijn jaaren hoog zijnde, overleed den 10 meij 1762, in ’t 51 jaar van sijn ouderdom30.

29 Logboek van de opperstuurman, 10 mei 1762, Zeeuws Archief, Archief MCC, inv. nr. 383 30 Logboek van de opperchirurgijn, NL-MdbZA_20_390_0002.jpg, transcriptie werkgroep Paleografie in Zeeland (PaiZ).

29

Aan het eind van de maand mei wordt de bemanning nog verder uitgedund: op 26 mei overlijdt matroos Jacob Duijnkerke uit Aardenburg (ook wordt Middelburg als woonplaats genoemd.) Van de 37 bemanningsleden zijn er nu nog 31 over! En dat terwijl er 319 mensen extra aan boord zijn! In een volgende aflevering kom ik op zijn overlijden en de uitbetaling van zijn gage aan de nabestaanden terug. Nu naar de opperstuurman! Opperstuurman Daniël Pruijmelaar Zoals vermeld, volgt het weblog het journaal van de opperstuurman Daniël Pruijmelaar31. Aan de binnenkant van het journaal staat zijn “handtekening”. Als opperstuurman had hij de opdracht elke dag het journaal bij te houden en alle vaar- en weergegevens te noteren, naast allerlei andere gebeurtenissen, die op die dag plaatsvonden zoals reparaties en handelsactiviteiten. Daarnaast is hij verantwoordelijk voor de lading – het cargazoen - en het stouwen van de goederen in het ruim. Samen met de kapitein maakt hij aan het einde van elke dag “de handelsbalans” op in het scheepshandelsboek. Zijn salaris is ƒ36 per maand en hij krijgt vooraf 2 maanden gage “op de hand”, om voor de reis aankopen te doen. Ter vergelijking: de kapitein ontvangt ƒ60, de chirurgijn ook ƒ36 en een matroos ƒ16. De laagst-betaalden zijn de jongens, die slechts tussen de ƒ5 en ƒ7 “verdienen”32. Daniël Pruijmelaar treedt in juni 1742 in dienst van de Middelburgse Commercie Compagnie als oploper of hooploper – een jongmatroos of matroos zonder ervaring - op het schip De Guineesche Galeij, voor een reis van bijna anderhalf jaar langs de kusten van West Afrika.

Uit het journaal van de opperstuurman MCC invnr 383-0028

31 MCC-archief toegnr 20, invnr 383 32 MCC-archief toegnr 20 invnr 387, Scheepssoldijboek

30

Na deze reis voor de MCC volgen er nog negen reizen voor hetzelfde bedrijf, waarvan 6 reizen naar Guinee en Suriname op het fregat De Philadelphia en twee reizen met het snauwschip d’Eenigheid. Zijn laatste reis maakt hij als kapitein van het MCC-snauwschip De Zanggodin, weer naar Guinee. Op deze reis overlijdt hij aan boord en krijgt hij een zeemansgraf, maar daarover later meer. Op De Philadelphia klimt Pruijmelaar tussen 1750 en 1758 op van matroos, via derde waak – derde stuurman - tot onderstuurman en dat elke keer onder eerst opperstuurman Jan Menkenveld en daarna kapitein Jan Menkenveld. Voor de 5e reis van De Philadelphia – tussen 24 juni 1758 en 1 september 1759 krijgt hij zijn eerste aanstelling tot opperstuurman, ook weer onder kapitein Menkenveld. Nog één reis maakt hij samen met Menkenveld als kapitein op De Philadelphia – tussen 6 maart 1760 en 8 juli 1761. Veel tijd aan de wal heeft hij niet, want al op 21 juli wordt hij benoemd als opperstuurman op het snauwschip d’Eenigheid, voor de eerste driehoeksreis van dit schip. Datzelfde geldt voor Jan Menkenveld die weer als kapitein gaat varen en voor de oppermeester Petrus Couperus, afkomstig van De Philadelphia. Naast deze officieren zijn er nog enkele andere bemanningsleden overgestapt van De Philadelphia naar d’Eenigheid: onderstuurman Johannes Schuts uit Doornik, derde waak Adriaan de Puijt uit Goes, opperkuiper Adriaan Hillebrands uit Veere, onderkuiper Isaac de Vos uit Middelburg, matroos Jacobus Rankin uit Veere, de oploper Herman Laars uit Vlissingen en de jongen Albert Vermeulen, ook uit Vlissingen. Het is opvallend dat een dergelijk groot gedeelte van de bemanning – de totale bemanning bedraagt 37 personen – van het ene schip overstapt op het andere schip. Of dat te maken heeft met een goede verstandhouding tussen de bemanningsleden, of dat het slechts de gelegenheid is die benut wordt, is niet duidelijk. Dat het invloed kan hebben op de gezagsverhouding op het schip – ons kent ons - is wel duidelijk. Genealogisch is er van Daniël Pruijmelaar niet erg veel bekend. Hij is waarschijnlijk in Middelburg geboren, vóór 1720 en is vóór 1752 getrouwd met Cornelia Flink, ook geboren vóór 172033. Dit laatste is op te maken uit het extract van een testament, gepasseerd voor notaris Andries Boudewijnsen op 2 november 175234. Dezelfde Cornelia Flink komt voor in de verklaring van procuratie. Pruijmelaar laat deze verklaring opmaken op 21 september 1761, vlak voor zijn vertrek op 1 oktober 1761 met de Eenigheid35: Op maandag den 21 september 1761 compareerde voor mij Andries Boudewijnsen, openbaar notaris bij den Ed. Hove van Holland, Zeeland en West-Vriesland geadmitteerd binnen Middelburg in Zeeland residerende. Present de nagenoemde getuijgen den Edele Daniël Pruijmelaar van Middelburg wonende alhier en staande op zijn vertrek na Guinee voor opperstuurman met het schip d’Eenigheijt in dienst van d’Heeren Directeuren van de Commercie Compagnie alhier, dewelke verclaarde te constitueren en magtig te maken zoo als hij doet bij desen zijne huijsvrouw Cornelia Flink specialijk omme geduurende des comparants absentie en ……………….. Wél bekend is, wanneer Daniël Pruijmelaar is overleden!

33 Genealogisch Centrum Zeeland, gegevens HazaData 34 MCC invnr 155 35 idem

31

Na nog een reis met d’Eenigheid – nu als kapitein – krijgt hij het bevel als kapitein over het MCC-snauwschip de Zanggodin en vertrekt op 2 augustus 1766 naar Guinee, samen met onder andere zijn oppermeester van d’Eenigheid Petrus Couperus en de toenmalige oploper Adriaan de Visser, die op de Zanggoding als derde waak is benoemd. Het wordt de laatste reis van Daniël Pruijmelaar. Hij overlijdt op 7 april 1767 aan boord van de Zanggodin. In het dagregister36 staat zijn overlijden in de kantlijn met de “overlijdenstekening” vermeld. Zijn lichaam wordt overboord gezet en tijdens de dienst worden er 5 schoten gelost. Zijn echtgenote Cornelia Flink ontvangt op 5 juli 1768 zijn tegoed ter waarde van £130:12:437.

36 MCC invnr 1376 37 MCC invnr 1382

32

In het overlijdensregister van Middelburg vermeldt de deken van het lijkdienaarsgilde het overlijden van Pruijmelaar en zijn adres: de Schuijtvlotstraat!

Zijn vrouw overleed waarschijnlijk op 1 november 1784 en is op 5 november begraven op het Westkerkhof in Middelburg38. Vermoedelijk hebben Daniël en Cornelia vier kinderen gehad, en het gezin woont tot 1761 in de Gravenstraat in Middelburg. Dit huis wordt door Cornelia op 6 maart 1761 verkocht – Daniël zit op zee, maar Cornelia heeft volledige procuratie voor zijn zaken – aan Suzanna de Rouw39 Twee van de kinderen hebben maar kort geleefd, Jacoba Cornelia overlijdt op 14 juli 1751 en Anthony Adriaan een week later. Het derde kind – Jacoba Aletta – wordt begraven op 2 augustus 1760. Het vierde kind – Daniël – is mogelijk de zoon die in de voetsporen van zijn vader treedt. Een Daniël Pruijmelaar vertrekt op 14 juli 1773 als matroos op het VOC-schip Borssele voor de Kamer van Zeeland voor een reis naar Batavia40. Het zeemansgraf voor Daniël Pruijmelaar heeft overigens veel voeten in de aarde. Hij laat zich niet zo maar in het water begraven! Alle wederwaardigheden na het overboord zetten van de kist met het lichaam van Daniël Pruijmelaar worden beschreven in een onlangs gevonden, persoonlijke

brief van de derde waak aan boord – Adriaan de Visser – geschreven aan zijn vader, die bewaard is gebleven in het MCC-archief41.

38 Rekenkamer D, begraaflijsten ontvangers collateraal 39 Rekenkamer D 69401. Zeeuwen Gezocht 40 http://www.gahetna.nl/collectie/index/nt00344/52741ba3-f403-4dca-b07e-bd1ec021a5dd 41 MCC invnr 1368, getranscribeerd door PaiZ

33

De brief luidt alsvolgt: copie Zeer waarde vader Deze dient aan u om bekent te maken alsdat wij thans den 7 meij weder aan Caap Lahoe zijn g’arriveert nadat wij den 2. dito ons armazoen slaven groot 85 stuks aan St. Andries hebben overgegeven, dewijl wij daar vonden leggen capteijn Bouqué met 60 stux slaven met het Commercie Compagnie snauwschip De Nieuwe Hoop en van denselven verstonden het droevig noodlot van ’t schip De Vrouwe Johanna Cores, welk onse slaven anders zoude moeten hebben overgenomen,maar nu zo niet zijnde heeft captain Bouqué dezelve overgenomen nadat wij met dezelve uit de Gabon tot hiertoe mede hadden ongesworven de tijd van 2 maanden en eenige dagen. Het is alhier droevig gestelt. Wij hebben thans in den tijd van 3 maanden 8 doode gehad en de rest meest altemaal ziek. Mijn maat Cusé en Van Spranghebben benevens mij ook buijten staat geweest benevens de captain Daniël Pruijmelaar, die na een langduurige siekte buijten kennis is overleden den 7 april 1767 op de hoogte van Caap de Lopo Gonzalvos of op ZB: 1˚ 30΄ waarna Jan van Sprang capteijn is geworden en Martinus Cusé opperstuurman en ik volgende als onderstuurman. Onder de slaven hebben wij geen doode gehad. Heeden regeert onder ons (’tgeen de gemeene ziekte is en daar zij ook altemaal aan zijn gestorven) de buijkpijn. Cusé die is er tegenwoordig zo mede gekwelt, dat hij 2 dagen van de pijn in sware stuijpen heeft gelegen en wij niet anders en dagten als alle momenten de dood. Vandaag was het wat beter met hem, maar dog is de meester nog bevreest dat hij nog lam zal worden en heeft ook al een belemmering in sijn tong. Met de capteijn is het tegenswoordig redelijk en de buijk met mij is tegenwoordig ook wat beter. Wij hebben reden om God te danken dat hij ons tot hier toe zoo verre gebragt heeft en ons niet alle uijt den lande der levendige heeft afgesneden. Wij hebben hier een geval gehadt met het overboord zetten van onse capteijn D. P. , dat de kist niet zinken en wilde en wij dezelve hebben laaten drijven, totdat hij tussen water en wind was en dat men hem niet meer zien konde, zijn wij onse cours heen gezeijlt regt van de kist af, agteruijt. Maar des middags aan tafel zittende, zijnde 2 uuren na die tijd, zag men de kist weder voor de boeg drijven en op zeij van het schip visten dezelve weder op en opende dezelve, deden er meer wigt in om des te beter te konnen zinken. In het oversetten en opvissen van de kist dede mijn maat Cusé niet anders als vloeken en tieren evenals een dol mensch, en of men al zeijde: Cusé bedaart, ’t is God bekend of die kist niet een voorbode van u dood en is, dog men sloeg dit alles in de wind. Geen 2 of 3 dagen of hij lag plat in de kooij tot nu toe,en heeft sedert die tijd weijnig of geen dienst gedaan. Soo komt God en bezoekt zulke godlooze. God kan zulks niet gedoogen, Hij ziet het met een afkeer, Hij heeft er een gruwel van. ’t Is quaat in zijn Oogen. En wie kan er zonder ontroeringe leezen ’tgeen er staat Gen. 6 v 4 en 5: De Heere (staat er) zag dat de boosheid des menschen menigvuldig was op den aarde en het smerte Hem aan zijn Herte. Wat is dat een beweeglijk woordt. Zal een schepsel zijn Schepper smert en hartzeer aandoen. ’t Is wel een ontleende manier van spreken, dog die evenwel te kennen geeft, hoe vreesselijk het is te zondigen in de reijneOogen Godts. Ach wat bestaat een aardworm te doen, God ziet het quaad dat hier geschied en Hij registreert het. Wij zullen het eens verantwoorden moeten en wanneer wij denken dat God het al heeft vergeten, dan is het nog voor zijn Oogen gelijk Hij het ook zegt: Deut. 32 Is dat niet bij Mij opgesloten, verzegelt in Mijne Schatten, Mijne is de wraake en de vergeldinge. Ik heb meenigmaal dit nagedagt en in mijn eensaamheit wanneer ik te kooij lag met pijn en smert aangedaan.Ik heb ook meenigmaal (mijn lieve vader) gedagt aan u vermaaning, gebeden en smekingen, die gij aan God voor mij hebt opgedragen. ’t Is mij smerte en hartzeer genoeg, wanneer ik ’t vloeken en tieren moet hooren. Men moet met verwonderinge uijtroepen: Heere, Heere barmhertig en genadig, groot van goedertierentheijd. Waarmede ik sluijte en U mijn waarde vader beveele in de bescherminge Godes. Hij zegene uwen uijtgang en ingang, God van den hemel, doe het u wel gelucken.En ik hoope, zo de Heere wil en wij leven, dat wij elkander binnen de tijd van een jaar mogen aanschouwen en weest niet verwondert al duurt het nog 14 à 15 maanden, want de kust is vol schepen en geen negotie. Wij leggen hier met ons 4 handelaars en 4 slaafhaalders en daarbij wagten wij alle dagen de Vliegende Faam en de Vrouwe Johanna Cores, dewelke beijde op de bovenkust zijn. Verder de groetenis aan alle de vrienden. (was geteekent) Adriaan de Visser Actum in ’t Commercie Compagnie schip De Zang Godin liggende geankert ter rheede Cabo Lahoe den 21 meij1767.

34

Aan het eind van zijn brief geeft Adriaan de Visser nog een opgave van het aantal doden op het schip: 7 bemanningsleden42:

Terug naar de reis van d’Eenigheid. De overtocht naar West-Indië zal bijna twee maanden duren. Op 25 juni 1767 arriveert d’Eenigheid voor de kust van Amerika bij Berbice, waar op 9 juli de verkoop van de slaven begint. In de volgende Wij van Zeeland gaan we onder andere in op de overtocht van d’Eenigheid naar Berbice in West-Indië en kijken we naar de op 26 mei 1762 overleden matroos Jacobus Duijnkerke uit Aardenburg. Rob de Groot

42 MCC invnr 1368

35

Voorouders komen tot leven

Het blau Huus aen de Sandicxen steenwech II

Op 31 juli 1555 verkocht Mayken Willemsen, weduwe van Willem de wermoesman, Het blau Huus met erf en boomgaard aan Hendrik Somer. Hendrik is in 1528 geboren en volgens informatie op internet trouwde hij op zaterdag 3 september 1547 met Agniete Cressers. Hij was koopman, zeepfabrikant en tussen 1551 en 1567 verschillende jaren schepen en burgemeester 1). De zeepfabriek in de Wijngaardstraat huurde hij van Piernella Cats, waardin op de Campveerse Toren, die hem uit de nalatenschap van haar zwager had verkregen. Zeep was het belangrijkste exportproduct dat in Veere werd gefabriceerd en werd voornamelijk naar Engeland en Schotland uitgevoerd 2). In 1567 was Hendrik ouderling van de hervormde kerk. Om de geloofsvervolging te ontkomen week hij in mei of juni van dat jaar uit naar Gdansk 3). Na de overgang van Veere in mei 1572 keerde hij weer terug naar de stad, waar hij opnieuw burgemeester werd. In augustus 1573 is hij tijdens het bevoorraden van de Watergeuzen, die tussen Tholen en Bergen tegen de Spanjaarden vochten, gesneuveld of korte tijd later aan zijn verwondingen overleden 4). In 1578, vijf jaar na het overlijden van Hendrik Somer, waren Daniel de Pottere en zijn oom David Somer klaar met het opmaken van de boedelinventaris en vond de inschrijving van de kinderen in de weeskamer plaats. Uit het huwelijk met Agniete Cressers, die waarschijnlijk in Gdansk is overleden, liet hij drie kinderen na: Janneken, getrouwd met Daniel de Pottere, Katelynken, getrouwd met Cornelis de Vos en de ongeveer 14 jaar oude Grietken. Tot zijn onroerende goederen behoorden het huis Het Lammeken op de Kaai, gehuurd door Symon Rombouts, een huis in de Stadhuisstraat naast het huis met de trappen tegenover Amborch, gehuurd door Andries de schoenmaker, ‘een ander huys met een boomgaert, groot met 't saylandt t' samen vijff gemet en LXVI roeden, staende buyten de Zandijcsche poorte deser stede bij den Kuetelhouck’, een hofstede met 4 gemet land in de parochie Oostkapelle, een hofstede ten westen van Zoetendale, bewoond door Crijn van de Cruyce, 247 gemet 230½ roeden land in de parochie Oostkapelle, 140 gemet 127 roeden land in de parochie Oostkapelle, 56 gemet 98½ roeden land in Serooskerke en 33 gemet 51 roeden land eveneens in Serooskerke 5). De boomgaard was voor het laatst in 1575 en 1576 verpacht en in 1577 werd hij door Daniel de Pottere op kosten van de familie onderhouden 6).

36

In de overloper van de Oost-Watering van 1566 is sprake van een pesthuis op de plaats van het leprozenhuis en naast de boomgaard van Hendrik Somer woont op de hoek van de ‘Cuetelhouckwech’ (nu Sluisweg) en ‘den steenen strate’ (nu Veerseweg) Willem de wermoesman (junior), zoon van Mayken Willemsen 7). Het leprozenhuis zal als pesthuis in gebruik genomen zijn toen er in 1556 een pestepidemie heerste en Maximiliaan van Bourgondië, heer van Veere, strenge maatregelen afkondigde om verspreiding ervan tegen te gaan óf tijdens de epidemie zeven jaar later toen ook het Middelburgse leprozenhuis geschikt gemaakt is voor de opvang van pestlijders 8). Het leprozenhuis is evenals het iets verder gelegen gasthuis en het Clarissenklooster in mei 1572 door de Spanjaarden verwoest. Op hun weg erheen plunderden en verwoesten de soldaten alle huizen die ze tegenkwamen, zodat ook Het blau Huus dit lot heeft ondergaan. Hoe de Spanjaarden in het nabijgelegen klooster hebben huisgehouden lezen we in het artikel ‘Van Veere naar St. Omer’, geschreven door P. Pancratius. Hierin is de tekst opgenomen van een uit het frans vertaald document, dat in 1631 door de biechtvader van de zusters van St. Omer is geschreven. Eén van de zusters, die ooggetuige was geweest, leefde toen nog, ze was 90 jaar en al 20 jaar blind. Ze vertelde dat de Watergeuzen op 11 mei 1572 het klooster binnendrongen, de beelden stuksloegen, altaren omver haalden, kelken en sieraden roofden en de heilige relikwieën ontwijdden, waarna ze het klooster in brand staken 9). Nadat de Spanjaarden twee jaar later Walcheren hadden verlaten, liet Daniel de Pottere de puinhopen van Het blau Huus opruimen en bouwde er een nieuw huis voor in de plaats, dat naar de familienaam De Potterie werd genoemd. Vermoedelijk verbleef hij er als hij voor zaken in Veere was en nadat hij zich in 1582 als poorter had laten inschrijven kwam hij er permanent wonen. Op 9 februari 1530 kocht Willem Willemsen t' Zandijck een gedeelte van het huis waarin hij woonde van Pieter Adriaensen en diens zwager Cos Jansen. Mogelijk gaat het bij deze transactie om een deel van Het blau Huus van Willem de wermoesman, maar door het ontbreken van een perceelsbegrenzing in de akte is dit niet met zekerheid vast te stellen 10). Verder is van Willem de wermoesman bekend dat hij op 27 januari 1531 voor de vierschaar een verklaring aflegde waarin hij bekende Pieter Lootman 14 pond Vlaams schuldig te zijn en Cornelis Wolfaertsen voor de betaling garant stond. Op 20 juni van datzelfde jaar stond Willem borg voor 48 pond Vlaams die Leyn Croeser aan zijn vader moest betalen en op 2 juli bekende hij Joris van Wescappele 5 pond Vlaams schuldig te zijn, waarvan de ene helft op Pasen 1532 betaald moest worden en de rest op Sint-Jan (24 juni) 11). De parochie Zanddijk is in de 12e eeuw ontstaan en in 1153 stond er al een kerk 12). Veere is honderd jaar jonger. De plaats is halverwege de 13e eeuw ontstaan toen enige vissers zich op een kreekrug bij het Veersegat vestigden. De kreek werd afgedamd en er ontstond een natuurlijk haven. Kort erna kwam er vanuit het vissergehucht verkeer naar Zanddijk op gang. Omdat van het pad veel gebruik werd gemaakt is het al vrij spoedig verhard en kreeg het de naam Zandijksesteenweg. In een oorkonde uit 1282 lezen we dat er broeders van het Duitse huis wonen op een erf ter grootte van tachtig gemet in de polder bij Zanddijk. Dit perceel ligt nu ingesloten tussen het Singeltje en het Smidspad, ongeveer honderd meter voorbij de hofstede De Tijd Die Slijt 13). De broeders behoorden tot de Orde van de Tempeliers, een ridderorde die in de 12e en 13e eeuw werkzaam was, ten tijde van de kruistochten. In 1312 werd de orde opgeheven. Meer dan anderhalve eeuw moet het huis leeg hebben gestaan voordat Hendrik IV van Borsele, heer van Veere, het rond 1461 aan de Clarissen schonk. Omtrent de stichting van het leprozenhuis is niets bekend.

37

Wel worden in het archief nog een tweetal brieven bewaard waaruit blijkt dat de zieken voor het stellen van de diagnose naar het Sint Maria Magdalenahospitaal in Brugge werden overgebracht 14). Tot slot kan ik hier nog vermelden dat de Veerseweg bij de hofstede De Tijd Die Slijt in 1970 over een lengte van ongeveer 425 meter iets naar het noorden is verlegd, waardoor de straat voor de hofstede nu parallel aan de Veerseweg loopt 15).

Jan Midavaine

Noten 1. Jacobus Ermerins, Eenige Zeeuwsche Oudheden, 3e stuk, Middelburg 1792, blz. 59-65. Hendrik Somer was schepen in 1551-1555, 1558, 1559, 1562, 1563, 1565, 1566 en burgemeester in 1556, 1557, 1560, 1561 en 1572. 2. J.H. Midavaine, Zeepziederijen in Veere, Nehalennia afl. 141, blz. 11-18. 3. Dr. C. Rooze-Stouthamer, Hervorming in Zeeland, Goes 1996, blz. 391. 4. ASV, Rekening algemene zaken 1573, inv. nr. 1387, fol. 3 r. en J. van Iperen, Tweehonderdjarig Jubelfeest der Nederlandsche Vryheid, Middelburg 1772, blz. 175. 5. ZA, Archief Weeskamer Veere, Minuutweesboek 1578-1582, inv. nr. 93, fol. 9r.-31v. Grietken trouwde rond 1582 met Geleyn Rickeghem, die op 30 november 1582 het huis Het Lammeken aan Daniel de Pottere verkocht (RAZE 249, fol. 188v.). 6. Ibid., fol. 15r/v. en fol. 26v. 7. ZA, Verzameling Handschriften Rijksarchief Zeeland, Overloper van de Oostwatering 1566, inv. nr. 1198. Tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw werd de Sluisweg in de volksmond nog steeds het Keutelwegje genoemd. 8. Dr. A.A. Fokker, Ziekten in Zeeland, Middelburg 1860, blz. 31/32. 9. Franc. Leven, 17, (1934), blz. 172-180. 10. RAZE, Schepenaktenboek 1524-1531, inv. nr. 360, fol. 133r/v. Van ieder kocht Willem Willemsen anderhalf vierendeel. Cos Jansen was getrouwd met Mathelyene Adriaensen. 11. RAZE, Rol van criminele en civiele zaken 1530-1532, inv. nr. 235, 27 jan. en 20 juni 1531, RAZE, Schepenaktenboek 1524-1531, inv. nr. 360, fol. 174r. 12. Dr. J.G. Kruisheer, Oorkondenboek van Holland en Zeeland, Assen 1986, blz. 259, nr. 1153. 13. Dr. J.G. Kruisheer, Oorkondenboek van Holland en Zeeland, Assen 1997, blz. 296, nr. 2079. 14. ASV, Ingekomen stukken bij het stadsbestuur 1464-1557, inv. nr. 164, nrs. 58 (21 mei 1540) en 69 (2 april 1548). 15. PCZ, 20 okt. 1969, pag. 8.

38

NIEUWE COLLECTIES IN DELPHER

De afgelopen periode zijn twee nieuwe collecties in Delpher toegevoegd:

Ruim 30.000 afleveringen van krantentitels. Een compleet overzicht inclusief de recente toevoegingen vindt u terug in deze pdf.

Ruim 1.000 nieuwe boeken uit de KB-collectie uit de periode 1913-1929.

HANDLEIDING DELPHER

Hoe werkt ‘uitgebreid zoeken’ en hoe kan ik mijn zoekresultaten filteren? Wat is een ‘wildcard’ en hoe gebruik ik die? Ewoud Sanders, historicus en journalist, heeft beschreven hoe u makkelijk uw weg kunt vinden in Delpher. De handleiding is te downloaden op Delpher: www.delpher.nl

Uit het Nationaal Archief

Het geheugenpaleis wint Museums +

Heritage Awards 2014

De tentoonstelling Het geheugenpaleis – met je hoofd in de archieven van het Nationaal Archief heeft onlangs in Londen de Engelse Museums + Heritage Awards for Excellence 2014 gewonnen. De jury prees Het geheugenpaleis vanwege de innovatieve manier van tentoonstellen en het zetten van ‘een nieuwe standaard’. Irene Gerrits, directeur Collectie en Publiek van het Nationaal Archief, is zeer verheugd over deze prijs: ‘Hiermee laten we zien dat archieven niet saai zijn, dat we door het vertellen van verhalen de documenten, foto’s en kaarten tot leven kunnen brengen. Vol vertrouwen gaan we de toekomst in.’

Het geheugenpaleis Op 15 oktober vorig jaar opende koning Willem-

Alexander de deuren van de tentoonstelling Het geheugenpaleis – met je hoofd in de archieven. In de tentoonstelling neemt het Nationaal Archief bezoekers mee langs 11 grote en kleine verhalen uit bijna 1000 jaar Nederlandse geschiedenis. Originele documenten, foto’s en kaarten vertellen de verhalen die in archieven verborgen liggen. Elk verhaal heeft zijn eigen ruimte in de tentoonstelling waarin niet alleen archiefstukken centraal staan maar waar onder andere kunstenaars, artiesten en ontwerpers hun interpretatie van de archiefstukken en de verhalen geven. Zo kruipt acteur en regisseur Helmert Woudenberg in de huid van Johan van Oldenbarnevelt, zingt Ricky Koole over VOC-vrouwen en laat acteursgroep Wunderbaum zien wat een juridische worsteling een scheiding vóór 1971 was. Bekijk Het geheugenpaleisfilmpje op Youtube!

39

Verlenging Het winnen van de Museums + Heritage Award 2014 is mede aanleiding om de tentoonstelling Het geheugenpaleis te verlengen t/m 4 januari 2015.

Zeeuwse Activiteiten

Voor de evenementenlijst van de NGV zie: www.ngv.nl/Agenda

Ledenmutaties per 10 juni 2013

Adreswijziging :

114054 De heer R.Swagemakers, Bernhardstraat 74, 4554BD Westdorpe

Per 01-04-2013 telde de afdeling Zeeland 363 leden, waarvan 43 bijkomende

U wordt verzocht al uw mutaties, ook adreswijzigingen, alleen door te geven aan:

NGV Ledenadministratie, Postbus 26, 1380 AA Weesp.

40

Stichting genealogische Publicaties

Voor al uw thuis-zoekwerk zie de website www.genpubl.nl.

Hier zijn uitgebreide cd’s en usb-sticks te koop, waarop alle doop-, trouw- en begraafregisters staan, per plaats in de vermelde gemeenten.

En dan nog dit…..

* Bent u op zoek naar gegevens over uw familie, kijk dan ook eens op:

het Biografisch portaal : http://www.biografischportaal.nl/ Zeeuwse Ankers: http://www.zeeuwseankers.nl/nl * En voor andere gegevens is misschien Encylo wel geschikt!

http://www.encyclo.nl/

Encyclo is een met de hand samengestelde zoekmachine voor definities. Je zoekopdracht wordt opgezocht in meer dan 1000 Nederlandstalige woordenlijsten waaronder Wikipedia en het ANW. We tonen je de eerste 250 letters van elke definitie. Voor de volledige definitie klik je door naar de gevonden woordenlijsten.

1

Nederlandse Genealogische Vereniging

afdeling Zeeland

Bestuurssamenstelling

F.A.J.M. Moubis (Ferrie) Voorzitter Tabakstraat 24A 4561 HW Hulst

E. B. Beket (Evert) Secretaris Trompstraat 7 4535 BT Terneuzen

J.G. Polderdijk (Jan) Penn.meester Schippersweg 26 4455 VP Nieuwdorp

A. Maljaars (Bram) webmaster Majoorwerf 21 4374 CA Zoutelande

J. F. de Priester Cals Piet Heinstraat 76 4335 HX Middelburg

J. Hoornick (Sjaak) PR Notestraat 14 4462 EB Goes

R.J. de Groot (Rob) Redactie Koudekerkseweg 19 4373 RB Biggekerke

Correspondentieadres: Secretariaat afdeling Zeeland NGV, Trompstraat 7, 4535 BT Terneuzen secretariaatzld@zeelandnet.nl Redactie Mededelingenblad “Wij van Zeeland”: redactiewvz@zeelandnet.nl R.J. de Groot Koudekerkseweg 19 4373 RB Biggekerke A.L. Minderhoud Kapelseweg 49 4481 PD Kloetinge A.M. van Gessel Kleine Beer 2 4501 HP Oostburg Webmaster A. Maljaars Majoorwerf 21 4374 CA Zoutelande webmasterngvzld@zeelandnet.nl

Cals, afd Zeeland Mw J. F. de Priester Piet Heinstraat 76 4335 HX Middelburg calszeeland@zeelandnet.nl Public Relations J.L. Oosthoek Sterappelstraat 49 4421 LE Kapelle J.C.M Hoornick Notestraat 14 4462 EB Goes

Haza-21 Helpdesk J. Remijn Claushof 41 4461 SL Goes j-remijn@hetnet.nl Werkgroep Computergenealogie: G.C. Bek Spinellihof 40 4463 GP Goes J.C.M. Hoornick Notestraat 14 4462 EB Goes A. Maljaars, Majoorwerf 21 4374 CA Zoutelande J.G. Polderdijk Schippersweg 26 4455 VP Nieuwdorp genpubl@zeelandnet.nl J. van Zweeden Nassaulaan 63 3743 CB, Baarn Afgevaardigde naar de ALV van de NGV F.A.J.M. Moubis Tabakstraat 24 A 4561 HW Hulst Bij de voorplaat: Zeeuws Archief, KZGW, Zelandia Illustrata II : cat.nr ZI-II-458 “D'Oost-Indische werf tot Middelburgh". Met titel bovenaan. Kopergrav., z.n. en z.j., h. 13.3 cm., br. 33.6 cm. Uit: a.w Het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen ondersteunde de uitgave door af te zien van de vergoeding van de gebruiksrechten.

2

___TPG Post___ Port betaald

Port payé Pays-Bas___

Afzender : Redactie Wij van Zeeland Koudekerkseweg 19 4373 RB Biggekerke (adressticker)

data die u beslist niet mag vergeten!!

Alle bijeenkomsten vinden plaats in “De Vroone”, C.D. Vereekestraat 74 te Kapelle en beginnen om 14.00 uur, tenzij anders aangegeven.

4 oktober 2014 1 november 2014 22 november 2014

Industrieel Erfgoed

door

Toon Franken (Zeeuws Archief)

Genealogen-dag

en

Open Archievendag

in

het Zeeuws Archief

Reis met een Zeeuws Slavenschip

door

Ad Tramper

(Gemeentearchief Vlissingen)