1

Een wankele basis 2: Baldwin, authentein en de Griekse teksten.

Piet DorlandMei 2017

In dit artikel worden de Griekse teksten uit de bijlage van Baldwin behandeld. Anders dan hij1, heb ik de teksten niet gerubriceerd op basis van wat de betekenis van authentein volgens hem zou kunnen of moeten zijn, maar op basis van de vraag wie of wat het (grammaticaal) subject is bij authentein. Dat lijkt me een objectiever criterium.Hierbij moet nog worden opgemerkt, dat het op dit moment niet doenlijk was om ook alle Griekse teksten met complete vertalingen op te nemen. Het zou ook een erg lang verhaal worden. Op zich zou er wel reden toe zijn. Want zowel in de Griekse teksten zoals Baldwin ze heeft laten afdrukken als in zijn vertalingen zitten nogal wat slordigheden en fouten, soms ernstige. Op een aantal ervan ga ik in dit artikel in. Als men het boek van Grudem of Köstenberger erbij heeft, is dat wel handig. Maar ik hoop dat ook zonder deze zaken de punten in geding duidelijk zijn.Ter wille van het gebruiksgemak heb ik de teksten van Baldwin genummerd op basis van de volgorde waarin hij ze in de appendix bij zijn artikel heeft opgenomen.2 De complete lijst is hieronder te vinden. Ik vermeld steeds de gebruikte teksteditie. Vaak is dat Migne Patrologia Graeca = MPG, een paar keer een andere op internet beschikbare uitgave. Voor wat ik niet kon vinden heb ik de teksten moeten gebruiken zoals die bij Baldwin te vinden zijn.

Inhoudsopgave.1. Authentein en de Drie-eenheid. (17 teksten) pp.1-52. Wie mogen er 'meester' zijn in de kerk? (9 +8) pp. 5-93. Seculiere machthebbers.(11) pp. 9-114. Groepen. (7) pp. 11-125. Andere personen, zoals Maria, mannen, vrouwen.(14) pp. 12-156. Astrologische teksten, niet-persoonlijke subjecten, diversen.(12) pp. 15-17

1. Authentein en de Drie-eenheidIn de volgende teksten is God, één van de Personen in de Drie-eenheid of Jezus Christus het (grammaticaal) subject bij authentein.

9. Eusebius, De Ecclesiastica Theologia, MPG 24, 1013.10. Eusebius, Vita Constantini II, 48, MPG 20, kolom 1025 C.11. Athanasius, Over de synodes te Ariminum in Italië en te Seleucia in Isaurië. Athanasius, De Synodis, MPG26, 737D.13. Athanasius, De communi essentia Patris et Filii et Spiritus Sancti. MPG 28, 41C.

1 Women in the Church, p. 78-79.2 Zie Köstenberger e.a., Women in the Church, pp. 269-305. Dezelfde volgorde bij Wayne A. Grudem, Evangelical Feminism & Biblical Truth. An Analysis of More Than One Hundred Disputed Questions. Wheaton, Illinois: Crosway, 2012, pp 675-702, die echter niet de Griekse teksten heeft opgenomen. De complete lijst is te vinden in mijn artikel Een wankele basis: Baldwin over authentein, pp. 6-8.

2

16. Epiphanius, via Baldwin17. Chrysostomus, De Sancta Pentecosta Hom. 2, MPG 50, 46421. Chrysostomus, 16e Hom. in Matth., MPG 55, 615 v28. Chrysostomus, In illud "Simile est regnum caelorum homini patrifamilias29. Chrysostomus,In Martham, Mariam et Lazarum et in Eliam, MPG 61, 706, rr. 19-20 30. Chrysostomus(vervolg van 29) In Martham, Mariam et Lazarum et in Eliam, MPG 61, 706, 57 (s31. Chrysostomos, Hom. in Lacum Ge., MPG 64, 52, 15. 32. Chrysostomos, In Sanctum Pascha. Via Baldwin33. Chrysostomos, In illud: Quando ipsi subiecit omnia. Via Baldwin34. Chrysostomos, In resurrectionem Domini. Via Baldwin40. Socrates Scholasticus, Historia Ecclesiastica II, 30, MPG 67, 284 A54. Romanus Melodus, Hymnus 20. Via Baldwin55. Romanus Melodus, Hymnus 22. Via Baldwin

Soeverein regeren.Als er één is van wie met recht en reden gezegd kan worden dat Hij Heer is, dat Hij volledig soeverein regeert en zijn gezag en macht aan niemand anders heeft te danken en tegenover niemand enige verantwoording schuldig is, is dat de Drie-enige God zelf. Om die soevereine macht uit te drukken werd soms het werkwoord authentein gebruikt. Het opvallende is nu dat vrijwel alle bekende teksten waarin authentein daarvoor wordt gebruikt, afkomstig zijn uit de vierde en vroege vijfde eeuw AD, van Eusebius tot en met Chrysostomos. Dat is de tijd waarin gestreden werd over het hart van het christelijk belijden, de belijdenis van de drie-enige God. Slechts drie teksten vormen hierop een uitzondering, maar uitsluitend in chronologische zin. De eerste daarvan (tekst 40) is afkomstig uit de kerkgeschiedenis van Socrates Scholasticus (na 450 AD) en is vrijwel woordelijk gelijk aan tekst 11 van Athanasius. De andere 2 (teksten 54 en 55) komen uit twee hymnen uit de 6e eeuw, waarin een weerklank valt te horen van de strijd uit de eeuwen daarvoor. Opmerkelijk is vervolgens dat de heretici, de (semi-)ariaanse ketters, authentein alleen ten aanzien van de Vader of God gebruiken. Orthodoxe auteurs gebruiken het nadrukkelijk ook ten aanzien van de Zoon en de Geest. Een anti-heretische strekking is daarbij onmiskenbaar.

In tekst 10, van Eusebius van Caesarea (263-339), is de allerhoogste God (ho hupsistos theos) het subject.In tekst 9 heeft dezelfde auteur het over de Heilige Geest die mee is opgenomen in de heilige Drieheid (Trias)3, zoals blijkt uit de doopformule in de Naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, "daar de Vader soeverein regeert (tou men patros authentountos) en de genade schenkt", terwijl de Zoon en de Geest aan het uitdelen van die genade dienstbaar zijn. Hoewel dat niet zo duidelijk in deze tekst uitkomt, moet bedacht worden dat volgens Eusebius juist die soevereine macht de Vader onderscheidt van de Zoon en de Geest: de Vader alleen is de enige, ware God die van zichzelf God is en de goddelijke macht van zichzelf heeft.4

3 Zie voor de term 'Drieheid' de belijdenis van Athanasius.4 Baldwins vertaling 'Through no other means, seeing he has carefully arranged it, should the mystery of regeneration for all those who believe in him from among the Gentiles be handed over from the Savior to his apostles. Neither should there be without him baptizing "them in the name of the Father and Son and Holy Spirit" is onjuist. Een betere weergave, die goed aansluit bij het voorafgaande deel van de zin, is:"[Daarom is alleen Deze (d.w.z. de Heilige Geest, in onderscheid van andere geestelijke wezens zoals engelen, P.D.) mee opgenomen in de heilige en driemaal zalige Drieheid,] toen de Heiland zijn discipelen opdroeg op geen andere wijze het mysterie van de wedergeboorte over te geven aan allen die uit de volkeren in Hem geloven, dan door hen te dopen in de naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest".

3

We vinden deze opvatting, geheel in de lijn van Eusebius, onder woorden gebracht in tekst 11 (zie ook 40) , een stukje uit een verslag van Athanasius over de Synodes te Ariminum5 en Seleucia. Athanasius (295-373) citeert daar een schrijven van de heretici: "Als iemand, wanneer hij hoort dat de Vader Heer is en de Zoon Heer is, en dat de Vader en de Zoon Heer zijn - want 'Heer uit Heer' -, zegt dat er twee Goden zijn, dan zij hij vervloekt. Want wij stellen de Zoon niet op één lijn met de Vader maar als ondergeschikt aan de Vader. Want Hij daalde niet af naar Sodom zonder de wil van de Vader, en Hij regende niet van zichzelf maar van de Heer (Zie Gen. 19:24, P.D.), daar natuurlijk de Vader regeert (authentountos tou Patros). Evenmin is Hij van zichzelf aan de rechterhand gaan zitten maar Hij hoort de Vader zeggen:"Ga zitten aan mijn rechterhand."'Illustratief hierbij is het citaat van Eusebius dat ik hieronder in de voetnoot heb opgenomen.6 Het zijn dus de heretici, de (semi)-arianen, die de ondergeschiktheid van de Zoon leren.

In tekst 13 benadrukt Athanasius dat ook de Geest God is. In de roeping van Paulus en Barnabas (Hand. 13:2) zie je de kracht van de Drie-eenheid aan het werk. En zo wordt van de Geest gezegd dat Hij soeverein regeert, iets wat in tekst 9 en 11 alleen van de Vader gezegd wordt.

Ook Chrysostomos (347-407) gebruikt in tekst 17 authentein m.b.t. de Geest, n.a.v. 1 Kor. 12:11: 'En Paulus roept het uit wanneer hij zegt:"Dat alles werkt één en dezelfde Geest, aan een ieder afzonderlijk toedelend zoals Hij wil." "Zoals Hij wil", zegt hij , niet "zoals Hem opgedragen wordt"; toedelend, niet toegedeeld wordend; met soeverein gezag (authentoun), niet aan soeverein gezag (authentia) onderworpen. Want dezelfde bevoegdheid, waarvan Paulus t.a.v. de Vader getuigt, schrijft deze apostel ook toe aan de Heilige Geest. En zoals hij t.a.v. de Vader zegt:"Het is God die alles in allen werkt", zo zegt hij ook t.a.v. de Heilige Geest:"Dat alles werkt één en dezelfde Geest, aan ieder afzonderlijk toedelend zoals Hij wil.'

Epiphanius (315-403) bespreekt een groot aantal teksten die de Arianen gebruiken om hun dwaalleer te steunen, en bestrijdt hun uitleg ervan. In tekst 16 heeft hij het over 1 Kor. 15:24-27. Een wat duidelijker vertaling dan van Baldwin is die van Frank Williams7:'For even here we see that “When he shall have delivered the kingdom to God and his Father, when he shall have put down all rule and authority and power” is said of the Son in the sense of the Son himself delivering the kingdom, and putting down all rule and so on. And “He must reign until he hath put all his enemies under his feet” is said of the Son

5 Ten onrechte vertaalt Baldwin (p. 280) in het opschrift 'Arimini' - de locativus van Ariminum - met 'van de Arianen'. 6 Eusebius, De eccl. Theol. IV, 11, PG 24, kolom 844B-845A.): "Als dit bij hen de vrees oproept, dat ze dan op een of andere manier twee Goden schijnen te verkondigen, moeten ze weten, dat hoewel de Zoon door ons als God beleden wordt, er toch maar één God kan zijn; die God die als enige zonder begin (anarchos) en ongeworden is, die het God-zijn van zichzelf bezit, en voor de Zoon zelf oorzaak is geworden van het zijn en van diens zijn zoals Hij is. Dat Hij door Hem leeft, belijdt ook de Zoon, wanneer die onomwonden zegt:"Zoals de levende Vader Mij gezonden heeft, leef ook Ik door de Vader. En zoals de Vader leven heeft in zichzelf, zoo heeft Hij ook de Zoon gegeven leven te hebben in zichzelf." Daarom leert Hij dat de Vader zowel onze als zijn eigen God is, als Hij zegt:"Ik ga op naar mijn Vader en jullie Vader, en naar mijn God en jullie God." En de grote apostel leert ons dat God het hoofd is van de Zoon zelf en dat de Zoon het hoofd van de gemeente is, wanneer hij zegt:"Het hoofd van Christus is God", terwijl hij ergens van de Zoon zegt:"En Hij heeft Hem als Hoofd over alles aan de gemeente gegeven, die zijn lichaam is." Hij kan dus de Leider (en Hoofd) van de gemeente genoemd worden, en de Vader zijn Hoofd; die ene God, de Vader van de eniggeboren Zoon, en het enige Hoofd van Christus zelf. En wanneer er één begin/heerschappij is en één Hoofd, hoe kunnen er dan twee Goden zijn, en niet slechts die Ene alleen, die niemand als hoger aanwijst, niemand als oorzaak van Hem zelf aanwijst, maar die het God-zijn van de monarchiale macht (exousia)als Hem toebehorend eigendom, dat zonder begin en ongeworden is, bezit, en die de Zoon in zijn God-zijn en leven heeft doen delen, die al het zijne onder Hem gesteld heeft, Hem zendt, Hem opdrachten geeft, Hem beveelt, Hem onderwijst, alles aan Hem overgeeft, Hem eert, Hem verhoogt, heel het oordeel aan Hem overgeeft (....) van wie de eniggeboren Zoon ons leert Hem als de enige ware God te beschouwen, en van wie Hij belijdt dat Hij groter is dan Hijzelf; van wie Hij, naast al die dingen, wil dat wij allen weten dat Hij ook zijn God is."7 Frank Williams,The Panarion of Epiphanius of Salamis Books II and III. De Fide. Second, revised edition. Leiden • Boston: Brill 2013, p. 404.

4

doing all things, possessing all sovereignty and authority, and with the kingdom delivering his subjects to the Father.'Epiphanius benadrukt het soevereine handelen van de Zoon.

In tekst 28 voert Chrysostomus de Heer van de wijngaard (zie Matth. 20:1-16) sprekend in: als Heer over het zijne ('Ik ben meester over het mijne') kan Hij met het zijne doen wat Hij wil.

Tekst 32 is naar aanleiding van Joh. 2:19:"Breek deze tempel af en Ik zal hem in drie dagen doen herrijzen." Chrysostomus benadrukt dat Jezus niet zegt "de Vader zal hem doen herrijzen" maar "Ik zal hem doen herrijzen". Dat wil zeggen:"Ik sta niet onder bevel, maar Ik regeer/ben soeverein door Mijzelf ." De anti-ariaanse strekking is duidelijk. Baldwins vertaling van Areios = Arius, met Ares (als aangesprokene) is onjuist. 8

In tekst 34 wordt Christus met Mozes gecontrasteerd. Mozes is de dienaar/slaaf die dient, Christus is de Heer die regeert (ho despotès authentei).

In de teksten 21, 29 en 30 betoogt Chrysostomus nadrukkelijk dat ook uit de geschiedenis van de opwekking van Lazarus blijkt dat de Zoon regeert. Dat Jezus daarbij bidt (Joh.11:41-42) is om te laten zien dat Hij niet alles 'hoos authentoon', alsof Hij (alleen) Heer is, doet. Maar tegelijk maakt Hij duidelijk dat Hij niet minder is dan Degene die Hem heeft voortgebracht, om te voorkomen dat in later tijd mensen (d.w.z. de heretici, P.D.) hierin materiaal voor hun dwaalleer zouden vinden. Opvallend is ook de vergelijking met Elia, die de zoon van de weduwe in Sarepta uit de dood opwekte. Jezus is de Heer die regeert (authentei) en in de opwekking van Lazarus zijn macht laat zien. Elia is slechts een dienaar (doulos), die om dit wonder moest smeken en niet zijn macht toonde (ouk authentèsen). Jezus beveelt; dood, dodenrijk en het stof van de ontbinding gehoorzamen Hem.9

Ook het gesprek van Jezus met de melaatse in Matth. 8:1-4 (tekst 31, 33 en 55) krijgt een anti-heretische strekking. De melaatse wordt geprezen omdat hij een beroep doet op de wil van Jezus: "Indien Gij wilt..." Daarmee erkent hij Jezus als God, die krachtens zijn eigen wil kan zeggen:"Ik wil het, word rein." Met name in tekst 31 komt dit naar voren. Het handelen volgens eigen wil is God eigen. Dit wordt weergegeven met het woord authentein10. Daarmee onderstreept de auteur dat ook Christus God is. Opvallend en kwalijk is dat Baldwin in tekst 31, waar hij aangeeft de tekst van MPG weer te geven, deze tekst op een belangrijk punt verandert. Waar Migne 'neumati' heeft, noteert Baldwin 'pneumati'. De zin:" Want het is God eigen om naar zijn eigen wil te genezen, niet op bevel (neumati = wenk, knik, als uiting van een bevel) van een ander", wordt bij hem:"To heal his own by God's own will, but not by another spirit", wat dat dan ook betekenen moge. Het Griekse woord dat Baldwin vertaalt met 'another' (allotrios) betekent trouwens niet 'een andere' maar 'van een ander, andermans'. 11

8 De combinatie met 'niet onder bevel staan' is ook te vinden bij Proclus van Constantinopel (†446 AD), waar die over de Zoon spreekt als 'de authentès Demiourgos' (de Heer-Schepper), de van onderwerping vrije God, de niet onder bevel staande Meester (despotès). Proclus Const., Oratio II De incarnatione Domini, MPG65, 692D-693A. Hij gebruikt dus het woord authentès in de betekenis van 'heer, meester'.9 Baldwins vertaling van tekst 29 (p. 287) vertoont enkele opvallende fouten: 'chèra' is geen 'bereavement' maar 'weduwe', 'dos tou paidos tèn palaibioosin is niet 'give the old manner of discipline' maar 'geef de jongen het leven weer, en 'alloos' is niet 'another' maar 'op een andere wijze'. 10 Overigens staat er in het Grieks 'authentison'. Zoals het er staat is het dus geen vorm van authentein maar van authentizein (volgens LSJ = take in hand). Het kan een verschrijving zijn voor authentèson, mogelijk ten gevolge van iotacisme. Anders zou het hier iets betekenen als 'neem uw macht ter hand', 'toon uw macht'.11 Women in the Church, p. 288.

5

Wat Chrysostomos wil zeggen, is duidelijk: de Zoon is God, zoals ook de Vader God is.

Tekst 40 is gelijk aan tekst 11.De teksten 54 en 55 tenslotte spreken duidelijke taal:54: 'Wij heersten over heel de aarde, alles hadden wij buitgemaakt,maar Gij als grote Soeverein (megas autokratoor)kwam tot (ons) en heerst (authenteis), ons verdrijvend van wat we bezitten,(Gij) als aller Heer (despotès).55: 'Ik ben machtig (machthebber, dunastès) en Ik wil redden;daarom beveel Ik, treed Ik op als Heer (authentoo) en zeg:"Ik wil het, word rein." (Verg. tekst 33)

ConclusieHet ligt voor de hand om in al deze gevallen authentein positief te waarderen. Maar evenzeer is duidelijk dat het hier een totaal andere vorm van het bezitten en uitoefenen van regeermacht betreft dan als het gaat om een ouderling of predikant.

Wie verkondigt er dwaalleer?Volgens tegenstanders van de openstelling van de ambten voor vrouwen hoeft de scheppingsorde van de vrouwelijke ondergeschiktheid niet een obstakel te vormen voor de gelijkwaardigheid van man en vrouw. Ter ondersteuning van die bewering voert men dan wel aan dat binnen de Drie-eenheid de Zoon weliswaar gelijk in wezen is aan de Vader maar ook van eeuwigheid aan Hem ondergeschikt. Zo bijvoorbeeld Schreuder, die daarbij ook beweert dat de leer van de ondergeschiktheid van de Zoon altijd deel heeft uitgemaakt van het christelijk belijden 12. Uit de hier behandelde teksten blijkt dat deze stelling onhoudbaar is. Schreuder zou in de 4e eeuw zonder meer bij het kamp van de heretici zijn ingedeeld. Dat blijkt ook heel duidelijk als je de omschrijving leest die Chrysostomus, nota bene in een preek naar aanleiding van 1 Kor. 11:313, van het standpunt van de heretici geeft. Die "willen uit deze woorden ('het hoofd van Christus is God', P.D.) niet aantonen dat Hij van een ander wezen is, maar dat Hij onder gezag staat (hoti archetai)." Het is exact het standpunt van Schreuder. Wat hij zegt is dan ook duidelijk in strijd met de oecumenische belijdenissen. Hij komt ook in strijd met de gereformeerde belijdenis , NGB. art. 8-10, terwijl hij toch beloofd heeft zich daaraan te houden. Wat haast nog meer verbijstert, is het feit dat niemand van hen die in de openstelling van de ambten voor vrouwen een ernstige bedreiging voor de kerk zien, bij deze dwaling de vinger heeft gelegd14. Een dwaling die het christelijk belijden in het hart treft: is de Zoon de ware, eeuwige God, de Almachtige die wij aanroepen, één van wezen met de Vader, of niet?15

12 J.J. Schreuder, Dienende mannen en vrouwen in het huwelijk en in de kerk. Bedum: Woord en Wereld 2010, p. 41. 13 Joh. Chrysostomus, In Epist. I ad Cor. Hom. XXVI. MPG 61, kolom 214, r. 22-24.14 Pas onlangs zag ik dat Schreuder in mei 2011 in Nader Bekeken zijn standpunt uitvoerig onder woorden heeft gebracht. Geen enkele kerkelijke reactie. Dit is pas echt verontrustend.15 Dus niet homoiousios maar homoöusios.

6

2. Wie mogen er 'meester'16 zijn in de kerk?In de volgende teksten is het subject bij authentein iemand die in de kerk een ambt bekleedt of op een andere manier een leidende positie inneemt. De situaties verschillen onderling nogal.

7. Papyrus BGU 1 103, 6e-7e eeuw AD15. Basilius, Ep. 69, MPG 32, 432A.23. Chrysostomus Hom. in Joh., MPG 59, 36724. Chrysostomos, In Acta Apostolorum, MPG 60, 37.1342. Marcianus Imperator, Epistolae ad Leonem, I, MPL 54, 900 vv.43. Concilie van Chalcedon, Brief van keizerin Pulcheria aan Leo I. 49. Eusebius Alexandrinus, Sermones, V, MPG 86, 348 D56. Euagrius Scholasticus, Historia Ecclesiastica II, 18 (MPG 86B, 2564C)57. Sophronius Palestrinus. De viris illustribus. Via Baldwin.

Tekst 7 (6e/7e eeuw AD) is waarschijnlijk een briefje van de bisschop van de ene stad aan die van een andere. Het gaat om het doen van een uitspraak in een of andere twist. Tot wiens jurisdictie het behoort wordt niet duidelijk. Maar kennelijk vindt de auteur dat het wel bij zijn positie of die van de geadresseerde past, dat een van hen de leiding neemt en de zaak afdoet.

Tekst 24 is n.a.v. Hand. 1:15-26, het opvullen van de plaats van Judas. Petrus treedt bij deze zaak op als leider (tou pragmatos authentei). Hij kan dat doen, zegt Chrysostomos, omdat Jezus tegen hem gezegd heeft 'versterk mijn broeders'. In dit geval is de waardering positief. Er is geen sprake van eigenmachtig optreden, omdat duidelijk is waar zijn autoriteit vandaan komt. Dit is een van de weinige teksten waarin dat het geval is.17 Tekst 57 vertelt dat Petrus het door Marcus samengestelde evangelie goedkeurde en op zijn gezag uitgaf (authentèsas exedooke) om in de kerk gelezen te worden. Zijn goedkeuring zal van belang geacht zijn, omdat hij als oor- en ooggetuige kon instaan voor de 'authenticiteit' van het in dit evangelie verhaalde. Hier is het zonder meer positief.Een mooi contrast hiermee vormt tekst 23, n.a.v. Johannes 12:20-22. Daar wordt verhaald van het verzoek van een aantal Grieken aan Philippus om Jezus te mogen ontmoeten. Philippus wendde zich daarmee tot Andreas, "omdat die vóór hem was", in anciënniteit boven hem stond (verg. Joh.1:40 en 43). Maar, zo zegt Chrysostomus, "ook die treedt niet zomaar op eigen gezag op (haploos authentei)", is geen meester, maar beide discipelen gaan samen naar Jezus. De context is hier zeker niet negatief. Maar toch wordt juist het niet-authentein als positief beoordeeld.

In tekst 15, 42 en 43 gaat het over de positie van de bisschop van Rome. In tekst 15 (Basilius, 4e eeuw)wordt het als passend bij die positie beschouwd dat hij in een bepaalde situatie ook zonder raadpleging van een kerkelijke vergadering op eigen gezag optreedt ('dat hij zelf de leiding zou nemen met betrekking tot deze zaak') en een gezantschap samenstelt om in Cappadocië te gaan adviseren over een belangrijk probleem. Dit beschouwt Basilius duidelijk niet als negatief.In tekst 42 en 43 (5e eeuw) is opnieuw de bisschop van Rome, in dit geval Leo I, het onderwerp. Hem wordt gevraagd met zijn autoriteit achter een besluit te gaan staan (sou authentountos). Zijn positie - 'op de stoel van Petrus' - verleende hem kennelijk die autoriteit.

16 In dit artikel wordt 'meester' niet gebruikt in de zin van 'onderwijzer' (didaskalos) maar steeds in de zin van 'heer', 'heer en meester'. 17 De vertaling van Parker zoals weergegeven door Baldwin (p. 285) klopt niet met het Grieks.

7

Er wordt geen kwaad woord over gezegd. Maar of calvinisten deze stappen in de richting van de pauselijke macht zo positief waarderen.....

In tekst 49 richt Eusebius van Alexandrië (5e eeuw A.D.) zich tot de diakenen. Die behoren alles te doen overeenkomstig de mening van de presbyter en volgens de kerkelijke regels en gebruiken. Tegenover het gewone kerkvolk mogen ze niet 'authentein', niet als meester optreden, niet eigenmachtig optreden, maar moeten ze alles doen volgens opdracht van de presbyter. Dit laatste maar maakt duidelijk dat Baldwins weergave van 'authentein' met 'exercise authority' hier niet adequaat is. Binnen de kaders van hun bevoegdheden mogen diakenen gezag uitoefenen. Maar die kaders mogen ze niet te buiten gaan door tegenover het kerkvolk eigenmachtig te werk te gaan. Dan zouden ze buiten hun boekje gaan.18 Opmerkelijk is dat Eusebius hier over diakenen hetzelfde zegt als Paulus in 1 Timoteüs 2:12 van vrouwen. Sterker nog, Paulus heeft het alleen over de man waarover een vrouw niet mag heersen, Een diaken moet zijn grenzen kennen ten aanzien van het hele kerkvolk.

In tekst 56 gaat het om een klacht tegen een zekere bisschop Dioscoros, die in strijd met de kerkelijke regels de uit zijn ambt ontzette Eutyches weer opnam.19 Deze daad wordt gepresenteerd als voorbeeld van wat Dioscoros allemaal heeft aangedurfd (zijn tetolmèmena). En hij deed zulks authentèsas: hij trad eigenmachtig op, deed dingen waarvoor hij tevoren geen bevoegdheid had of had gekregen. Dit optreden van deze bisschop wordt duidelijk niet als positief beschouwd.

Andere situaties in de kerk.In de volgende teksten wordt authentein gebruikt in andere kerkelijke contexten

12. Athanasius, Epistola ad Rufinianum, MPG 26, 1180 B-C. 14. Basilius, Ep. LI, MPG 32, 389A.44. Elfde zitting van Chalcedon. Via Baldwin.46. Ammonius Alexandrinus, Commentariorum in Vetus en Novum Testamentum Fragmenta, MPG 85, 1537 B47. Ammonius Alexandrinus, Commentariorum in Vetus en Novum Testamentum Fragmenta, MPG 85, 1549 A48. Ammonius Alexandrinus, Commentariorum in Vetus en Novum Testamentum Fragmenta, MPG 85, 1552 B53. Leontius Hierosolymitanus (of Byzantinus) Adversus Nestorianos V, 49 (MPG 86A, 1720D)66. Tweede Concilie van Nicea = 12 met toevoeging. Via Baldwin.

In tekst 12 gaat het over het verschil in maatregelen t.a.v. mannen die bij eerder voorgekomen geweld en asebeia (goddeloos handelen) wel of geen leiding hadden gegeven20. Zij die geen

18 Uit het feit dat dit aan de diakenen verboden wordt, valt dus nog niet af te leiden dat de presbyters het wel mogen. Hun positie brengt meer bevoegdheden met zich mee, maar ook zij mogen niet eigenmachtig hun gang gaan.19 Eutyches was in 448 door een synode te Constantinopel o.l.v. bisschop Flavianus afgezet als abt van een klooster en geëxcommuniceerd. In 449 is hij door een synode te Efeze o.l.v. Dioscoros weer in zijn ambt hersteld. In 451 is hij door het concilie van Chalcedon opnieuw veroordeeld. 20 Baldwin (p. 280) vertaalt ten onrechte 'èresen' met 'he strove'. Het gaat om een besluit van de in het voorafgaande genoemde synodes: 'het behaagde', namelijk de synodes (èresen is aoristus bij areskoo=behagen). Vergelijk het Latijnse 'placuit senatui'. Even verder is 'edoxen' ook niet 'he deemed' maar synoniem aan 'èresen', 'het scheen de synodes toe' 'ze besloten'. De brief is bovendien niet gericht aan Rufinius maar aan Rufinianus, zie ook tekst 66 r.1.

8

aanstichters/leiders waren maar waren meegesleept, ontvingen vergiffenis en mochten ook weer een ambt bekleden. Wél authentein werd dus negatief gewaardeerd.Deze tekst wordt geciteerd in tekst 66, verslag van het concilie van Chalcedon. Daar wordt eraan toegevoegd dat de Vader (de bisschop van Rome?) in dezelfde lijn handelde: zij die geen aanstichters waren geweest van de ketterij ( mè authentèsantas tès haireseoos) werden weer toegelaten tot het priesterschap.21 Wel 'authentein' werd dus opnieuw niet als positief gezien.

In tekst 14 verwerpt Basilius de beschuldiging dat hij de aanstichter en leider (katarchoon kai authentoon) was van een brutale daad, nl. het uitspreken van een anathema over Dianius. Als hij dat wel geweest was, was dat dus niet positief geweest.

In tekst 44 gaat het over mensen die eigenmachtig (met geweld?) optraden en iemand grepen en opsloten om hem bisschop te maken van een andere stad. Dit wordt een tolma genoemd, een brutale daad. Alles bij elkaar niet positief.

De drie teksten (46, 47 en 48) van Ammonius Alexandrinus (5e eeuw) zijn buitengewoon interessant. Het gaat daar niet over brute acties of over het invoeren van dwaalleer. Niettemin blijkt uit alle drie de teksten dat Ammonius vond dat 'authentein' in de kerk niet thuis hoort.Naar aanleiding van de gebeurtenissen in Joppe (Hand. 10:19) - het evangelie is ook voor niet-Joden - merkt hij in tekst 46 op "dat niemand voor zichzelf eigenmachtig mag optreden (ou dei tina heautooi authentein) en vernieuwingen invoeren in het geloof": niemand mag 'authentein'. Zelfs Petrus had een duwtje van de Geest nodig.22

De teksten in 47 en 48 horen bij elkaar. Ze hebben betrekking op Hand. 15, de controverse over wel of niet besnijden van christenen uit de heidenen. Ook al ging het daarbij om een zeer geringe ingreep in het lichaam van de man, de discipelen in Antiochië wisten van het 'geen tittel of iota', Mattheus 5:18. Daarom 'deinsden ze ervoor terug om te authentein'23, d.w.z. als 'meesters' eigenmachtig op te treden en te besluiten, en stuurden ze een gezantschap naar Jeruzalem (tekst 47).In tekst 48 tenslotte, n.a.v. de woorden uit Hand. 15:25 'we hebben eendrachtig besloten' vraagt Ammonius aandacht voor het feit dat niet alleen Petrus en Jacobus niet zonder de hele gemeente een besluit wilden nemen, maar dat ook allen tezamen niet eigenmachtig een besluit zouden hebben genomen (oute pantes euthentèsan), zonder ervan overtuigd te zijn dat dit de bedoeling van de Geest was. Daarom verwijzen ze in hun brief allereerst naar het gezag (authenteia) van de Geest: het scheen de Geest en ons goed toe. Het 'aan ons' betrekt Ammonius op Paulus en Barnabas. Zij ontlenen die positie aan het feit dat zij hun leven hebben overgegeven voor de naam van de Heer'. Ammonius ziet dus 'authentein', op eigen

21 Helaas kon ik deze tekst niet ergens anders vinden. In de weergave van Baldwin lijken in de toevoeging (3 regels) 8 fouten te traceren. 22 Anders dan Baldwin heeft genoteerd, heeft de MPG niet 'prostrepsasthai' ("turn his ear to") maar 'protrepsasthai' = aansporen, hetgeen ook een betere zin geeft. 23 Zoals eerder opgemerkt (Baldwin en Köstenberger over authentein, noot 33) gaat Baldwin bij deze tekst ernstig in de fout. Zijn vertaling van het belangrijkste deel van de tekst luidt:""For it was necessary that one jot and one tittle of the spiritual law be fulfilled. The disciples of Antioch exercised authority. But they considered such things - even the evaluation of nakedness - to be the subject of inquiry." Het Grieks betekent eerder:"Want ze wisten dat 'één iota of één tittel van de wet' vol was van geestelijke betekenis; en de leerlingen in Antiochië deinsden ervoor terug om eigenmachtig te besluiten; maar ze maakten zozeer ernst ook met de vraagstukken die onbeduidend schenen te zijn, dat ze Barnabas en Paulus stuurden..." Het meest kwalijk is dat Baldwin de Griekse tekst (MPG) verkeerd overneemt en vertaalt (Women in the Church, p. 294). Hij laat 'edeiliasan' (zij deinsden ervoor terug) weg, en vertaalt de ervan afhangende infinitivus 'authentèsai' als een persoonsvorm: 'zij oefenden gezag uit', waarmee hij de tekst het tegenovergestelde laat beweren van wat er staat: "Zij deinsden ervoor terug gezag uit te oefenen."

9

gezag een belangrijk besluit nemen, als iets dat in de kerk niet past. Vergelijk ook het 'noch Petrus, noch Jacobus waagden het een besluit te nemen' met wat hij van de leerlingen in Antiochië zei, die ervoor terugdeinsden te 'authentein', het niet waagden eigenmachtig op te treden.

Tekst 53 spreekt uit: 'Wij zullen er niet eigenmachtig toe overgaan de moeder van Jezus 'Moeder Gods' (Theotokos) te noemen, daar de heilige Schrift haar nergens zo noemt, noch iemand van de Vaderen.' Ging het in de drie voorgaande teksten erom dat men niet buiten de gemeenschap van de kerk om eigenmachtig wilde besluiten, nu zijn het de Schrift en de traditie waar men niet van wil afwijken.

ConclusieIn de teksten 7, 15, 24, 42 en 43 heeft authentein geen negatieve bijsmaak, al lijkt de sfeer in tekst 7 een beetje dubieus. Tekst 24 en 57, over Petrus, kunnen zonder meer positief worden opgevat. Bijzonder is wel dat in tekst 24 een opdracht van Christus als legitimatie voor zijn optreden wordt gegeven. In tekst 23 wordt het niet willen 'authentein' van Philippus en Andreas als positief gezien.In de teksten 15, 42 en 43 is de bisschop van Rome het subject bij authentein. Er lijkt ontwikkeling te zitten in de wijze waarop tegen zijn positie wordt aangekeken. Maar in alle drie de gevallen wordt er een beroep gedaan op zijn autoriteit. Daarbij lijkt het niet te gaan om het uitoefenen van een wel omschreven bevoegdheid, maar meer om het gezag dat de positie van bisschop van Rome nu eenmaal aankleeft. Het wordt in de teksten niet negatief gewaardeerd. Maar het is gereformeerden over het algemeen niet eigen om de groei van de macht van Rome als positief te beschouwen.In alle andere hier behandelde teksten wordt authentein als negatief beschouwd. In de teksten 46, 47 en 48 wil Ammonius laten zien dat niemand in de kerk moet willen authentein, optreden als 'heer', eigenmachtig besluiten. Opmerkelijk is dat hij deze mening juist ook aan mannen, zelfs aan Petrus en Jacobus, mannen met apostolisch gezag, over mannen toeschrijft. Van daaruit terugkijkend naar 1 Timoteüs 2: zou Paulus werkelijk hebben willen zeggen dat alleen vrouwen niet mogen authentein, maar mannen wel?

3. Seculiere machthebbers

1. Philodemus, Rhetorica ed. Südhaus, Vol. 2, blz 133http://sul-derivatives.stanford.edu/derivative?CSNID=00000738&mediaType=application/pdf8. (Pseudo-)Hippolytus, De consummatione mundi, MPG (=Migne Patrologia Graeca) 10, 90939. Olympiodorus, Ex historia Olympiodori Excerpta, Editie Bekker/Niebuhr, Weber, Bonn 1829, blz. 455-45641. Socrates Scholasticus, Historia Ecclesiastica II, 34, MPG 67, 296 B45. idem, Brief aan bisschop Makarios en het klooster op Mt. Sinai. Via Baldwin.52. Joannes Lydus, De magistratibus Populi Romani. Via Baldwin62. Johannes Malalas, Chronographia, Joh. Mal. Chron., Editie Dindorf (paginanummering volgens deze editie, door Google op internet gezet), p. 416, 1463. idem, 462, 1268. Photius = tekst 39 Olympiodorus69. Photius. Via Baldwin.69. Photius. Via Baldwin.

10

In deze teksten gaat het niet over kerkelijke ambtsdragers maar over machthebbers in de wereld: heren van slaven, machtige regenten in een stad, legeraanvoerders en gouverneurs.

Tekst 124 vertelt hoe retoren in de samenleving veel last veroorzaken: ze berokkenen 'vele groten' (pollous kai megalous) schade, ze strijden tegen de 'meest opvallende/meest beroemde' mannen (pros tous epiphanestatous) en evenzo met de 'heersende heren'/'dominating masters' (sun authentousin anaxin). Baldwin geeft geen vertaling maar de parafrase van H.H. Hubbell van deze tekst, waarin Baldwin ten onrechte i.p.v. 'powerful rulers' de woorden 'those in authority' cursiveert, alsof dat de weergave zou zijn van 'authentousin anaxin'. De tekst geeft geen aanleiding om te denken dat het zou gaan om lieden die 'authority' hebben 'by right of office'. Over 'office' wordt in deze tekst niet gesproken. Het gaat over mannen die op een of andere manier macht hebben: de 'groten', de elite, de heren die de macht hebben en bereid zijn die met harde hand te verdedigen. Over een wettige basis onder die macht wordt niets vermeld.

Tekst 8 roept Mattheus 10:21 en 35 en Marcus 13:12 in herinnering. De auteur beschrijft hoe in het laatst der dagen mensen tegen elkaar zullen opstaan. Zo zullen meesters (despotai) op onmenselijke wijze (apanthroopoi) over hun slaven heersen (authentèsontai, futurum medii). Ten onrechte stelt Baldwin in een noot bij deze tekst dat 'apanthroopoi' niet met een bijwoord ('savagely') vertaald zou mogen worden, omdat het een adjectief is dat 'despotai' (meesters, eigenaren van slaven) nader bepaalt.25 Het is inderdaad een adjectief en een bepaling bij 'despotai', het onderwerp van de zin, maar de plaats in de zin maakt duidelijk dat het geen attributieve bepaling is maar een predicatieve; het is dus ook een bepaling bij het gezegde 'heersen': de 'despotai' heersen als onmensen, op onmenselijke wijze over hun slaven. Even onjuist is zijn opmerking dat Hippolytus het medium gebruikt om de 'legal authority', het wettig (karakter van het) gezag van een meester over een slaaf uit te drukken.26 Er was geen enkele noodzaak voor hem om dat te doen, daar dit gezag, ook van onmenselijke meesters, in de Grieks-Romeinse wereld sinds mensenheugenis een vaststaand gegeven was; om dat te ervaren hoefde niet tot het einde der tijden gewacht te worden. Het belangrijkste bezwaar is echter dat het medium nooit dergelijke noties uitdrukt.27 In vergelijking met het activum drukt het medium een andere betrokkenheid van het subject bij de handeling uit, bijvoorbeeld het verschil tussen 'wassen' , 'zich wassen' of 'ten eigen bate wassen'. In praesens/imperfectum kan het ook passieve betekenis hebben, 'gewassen worden'. Het kan ook zijn dat het medium hier een intensievere betrokkenheid van de 'despotai' bij het authentein uitdrukt: ze zullen zelf actief als 'authentès', 'heer en meester', optreden; ze zullen hun slaven laten voelen, wat dat betekent28. Het waarom van het gebruik van een medium in plaats van een activum is ook niet altijd duidelijk. Maar de notie van 'wettigheid' wordt door het medium niet uitgedrukt. En hoe dan ook, de relatie tussen deze heren en hun slaven was een totaal andere dan die tussen ambtsdragers en hun gemeente.

In de volgende teksten zijn legeraanvoerders, gouverneurs en andere machthebbers het subject. Ongetwijfeld waren die met gezag bekleed en beschikten ze over macht. Maar bij de

24 Deze tekst is behoorlijk beschadigd overgeleverd. De tekst van Südhaus is dus voor een flink deel wetenschappelijk giswerk. 25 Women in the Church, pp.278-27926 Women in the Church, p. 74. 27 Baldwin baseert zijn bewering vooral op het gebruik van het medium in tekst 64 en 65 waarin van een wetboek gezegd wordt dat 'bevolen werd dat het vanaf een bepaalde datum van kracht werd/was', ekeleusthè authenteisthai. Zie hieronder in hoofdstuk 6. 28 Een 'dynamisch medium'. Cf. A. Rijksbaron e.a., Beknopte syntaxis van het klassieke Grieks. Lunteren: Hermaion 2000, p. 77

11

daden die in deze teksten van hen worden vermeld - bijvoorbeeld moord op een andere hooggeplaatste - wordt veelal vermeld dat de dader dat deed 'authentèsas', 'optredend als meester', 'eigen baas geworden'. Het geeft aan dat zo iemand een 'bevoegdheid' gebruikte die hij voor die tijd niet had en die hem niet door zijn superieur verleend was. Anders had het ook niet vermeld behoeven te worden.29 Zo laat in tekst 39 (=68) een gouverneur een belangrijk gevangene vermoorden die door een andere legeraanvoerder, volgens afspraak met de keizer, op transport gezet was naar de keizer.In tekst 41 wordt verteld hoe een zekere Gallus, die door keizer Constantius tot Caesar - de hoogste functie onder de keizer - van het Oosten was aangesteld, zelf keizer wilde worden. Deze Gallus liet op eigen gezag (authentèsas, 'meester geworden') een paar hoogwaardigheidsbekleders vermoorden, omdat ze zijn bedoelingen aan de keizer hadden doorgegeven. Constantius roept hem terug en laat hem ter dood brengen30. In tekst 45 gaat het om iemand die eigenmachtig optrad (euthentèsen) door gevangenissen open te breken en veroordeelde misdadigers vrij te laten. Tekst 52: de prefectuur wordt van bevoegdheden ontdaan, omdat ze 'authentousa'31 , op eigen gezag handelend, aan steden belastingverlichting en allerlei andere giften had gegeven. Wellicht dat de magistraten meenden dat hun positie dat voor hen mogelijk maakte. Maar de keizer vond het veel te ver gaan en ontnam hun alle bevoegdheden. Tekst 62: een gouverneur van Constantinopel die een oproer onderdrukt en daarbij ook een zeer aanzienlijk man doodt, 'authentèsas', op eigen gezag, zonder het de keizer te melden. Hij wordt verbannen. Tekst 63: een commandant die, 'authentèsas', op eigen gezag, tegen de wil van zijn bevelhebber de vijand aanvalt. Tekst 69: Na de dood van keizer Honorius was een zekere Johannes keizer, authentèsas, de macht gegrepen hebbend, op eigen initiatief.Tekst 70: als er korte tijd geen Romeinse stadhouder in Jeruzalem is32, grijpt hogepriester Ananus (Annas), omschreven als een vermetel en roekeloos man, zijn kans om 'authentèsas', op eigen gezag, het Sanhedrin bijeen te roepen en Jacobus en enkele anderen te laten stenigen. Dankzij zijn hoge positie kon Ananus deze dingen doen, maar dat wil niet zeggen dat het tot zijn bevoegdheden behoorde.

4. Groepen.In de volgende gevallen, waarin het groepen mensen, zoals het leger en bevolkingsgroepen of ook wel een hele bevolking als subject fungeren, komen we hetzelfde stramien tegen als bij de seculiere machthebbers.

29 Baldwin (A Difficult Word, p. 75 laatste alinea) lijkt over het hoofd te zien dat in deze teksten veelal een aoristus gebruikt wordt om het begin aan te duiden: de betreffende heren waren geen authentès, maar gingen zich op een bepaald moment wel zo gedragen. Men zou in zo'n geval kunnen spreken van 'usurp authority'.30 Deze tekst gaat bij Baldwin (p. 291)volledig de mist in. Hij laat 'mènusas' - nom. ev. - congrueren met de accusativus Dometianon, die hij tot subject van de zin maakt. Het subject is echter Gallus, Dometianon en Magnon zijn beide object van 'anheilen' (aoristus bij anhaireoo): 'hij liquideerde, hij doodde' hen. Als in de door Baldwin gebruikte uitgave van Bright inderdaad 'mènusas' staat, zou dat moeten aangeven dat Gallus met die daad zijn plan bekend maakte aan de keizer. Alleen was dan een participium van het praesens waarschijnlijker geweest. Migne heeft de acc. plur. 'mènusantas', verwijzend naar Dometianon en Magnon, die door Gallus werden gedood, omdat zij zijn plan aan de keizer bekend hadden gemaakt. Baldwin vertaalt 'anheilen' met 'he confined', 'hij begrensde'. Mogelijk dat hij het gezien heeft als een (niet bestaande) vorm van 'aneileoo', 'terugdringen'. 31 Participium van het praesens.32 Oorzaak was het plotseling overlijden van Festus (Phèstou teleutèsantos), niet het feit dat zijn termijn erop zat, zoals Baldwins vertaling suggereert (Women in the Church, blz. 302).

12

58. Johannes Malalas, Chronographia, Joh. Mal. Chron. p. 257, r. 15, Editie Dindorf (paginanummering volgens deze editie, door Google op internet gezet)59. idem, p.291, r. 12. 60. idem, 341, 1561. idem, 359, 1367. Theophanes, Chronographia. Editie van Johannes Classenus, Weber: Bonn 1939.blz. 372, 1373. Constantinus VII Porphyrogenitus, De insidiis. Via Baldwin.74. Constantinus VII Porphyrogenitus, De virtutibus et vitiis. Via Baldwin.

In tekst 58 neemt Nero wraak op de Joden, o.a. omdat ze Christus gekruisigd hadden 'nadat ze de stadhouder onder druk hadden gezet', 'authentèsantes ton hègemona'.

In de teksten 59, 60 en 73 is het leger onderwerp, dat 'meester geworden over de Senaat', 'authentèsas tèn sunklèton', d.w.z. de Senaat passerend, een nieuwe keizer aanstelde, wat normaliter tot de competentie van de Senaat behoorde. Er is dus weer sprake van geheel eigenmachtig optreden, dat onmogelijk positief gewaardeerd kan worden, tenzij men militaire coups een goede zaak vindt.

In tekst 61 is de bevolking van Alexandrië onderwerp. De Alexandrijnen krijgen van hun bisschop, die ook seculiere macht had, de vrije hand. Vervolgens zetten zij, 'eigen meester geworden', authentèsantes, de bejaarde filosofe Hypatia op de brandstapel. Tot zo'n lynchpartij was het volk op geen enkele wijze bevoegd. Het is niet mogelijk om in zo'n context authentein positief te duiden.

Een stuk onschuldiger lijkt het optreden van de Gaianiten in, opnieuw, Alexandrië (tekst 67). Niettemin lijkt de wettelijke basis te ontbreken, als zij op eigen gezag, authentèsantes, hun aartsdiaken tot bisschop kiezen. Dus ook hier niet positief.

Tenslotte wordt in tekst 74 beschreven hoe keizer Decius allen die christenen aantreffen en als meester over hen optreden, hen vermoorden en hun goederen roven, vrijwaart van strafvervolging. In dit geval lijkt 'authentein' het gebruik van grof geweld te impliceren. Het maakt mogelijk dat er gemoord mag worden. Het feit dat de keizer daartoe een vrijbrief geeft, maakt dit nog niet tot een wettige bevoegdheid. Alleen wie een pogrom als een legale activiteit beschouwt, kan 'authentein' in deze context positief waarderen.

ConclusieOok al heeft 'authentein' op zich een neutrale betekenis, het is in geen van bovenstaande gevallen in een positieve context gebruikt.Dat ligt niet aan het feit dat in de meeste van deze teksten de gebruikte vorm van authentein een (participium van de) aoristus is. Door deze vorm wordt wel vaak aangegeven dat de persoon in kwestie een eerste stap zette: hij trad op als heer, als eigen baas, daarmee zijn bevoegdheden te buiten gaande.33

33 Mogelijk doelt ds. Rob Visser in zijn blog van 30-11-2016 op de aoristus, als hij schrijft dat in een bepaalde tijdsvorm authentein de betekenis 'je gezag aanmatigen' kan krijgen, maar dat die tijdsvorm nu juist niet in 1 Tim. 2:12 wordt gebruikt. In het Grieks heeft de 'tijdsvorm' echter nooit een dergelijke negatief kwalificerende invloed op de betekenis. Bij werkwoorden die een toestand aangeven, kan de aoristus wel het begin daarvan aanduiden. Omdat 'authentein' betekent 'meester zijn', vaak met de bijsmaak van 'eigen meester zijn', kan de aoristus soms vertaald worden met 'zich macht/gezag aanmatigen', om het moment aan te geven dat iemand eigenmachtig gaat optreden als 'authentès'.

13

In de andere teksten staat een participium van het praesens. In 1 en 52 geeft dit situaties aan, waarin aanzienlijke heren macht uitoefenen en magistraten wel erg zelfstandig maatregelen nemen. In 74 gaat het over willekeurige personen die in bepaalde situaties het voor het zeggen hebben en straffeloos de ergste vorm van geweld mogen gebruiken. In geen enkel geval is er sprake van een situatie die overeenkomst met die van ambtsdragers in een gemeente.

5. Andere personen, zoals Maria, mannen, vrouwen.

4. BGU 1208 http://www.papyri.info/hgv/186585. PLond 1708 http://www.papyri.info/hgv/17086. PMasp 67151 http://papyri.info/ddbdp/p.cair.masp;2;67151dupl18. Chrysostomus, Sermones in Genesim, IV, MPG 54, 594-59519. Chrysostomus, Sermones in Genesim, MPG 56, 53320. Chrysostomus, Hom. in Ps. 92, MPG55, 614-61522. Chrysostomus, 44e (45e) Hom. In Matth. MPG 57, 46526. Chrysostomus, Hom. in Colossenses X, MPG 62, 36627. Chrysostomus, Hom. in Col. XI, MPG 62, 37635. Didymus Caecus, Commentarium in Job. Via Baldwin (MPG 39?)36. Didymus Caecus, Dialexis Montanistae et Orthodoxi. Via Baldwin38. Leo Magnus, Epistulae XXX (Pulcheriae) MPL (Migne Patrologia Latina) 54, 788A50. Victor Antiochenus, Catenae in Evangelia S. Matthaei et S. Marci, in Catenae Graecorum Patrum in Novum Testamentum, ed. J.A. Cramer, Vol. 1 p292-293.76. Mychaelis Glycae Annales, ed. I. Bekker (Bonn 1836) p. 270. (12e eeuw)

In deze teksten staan over het algemeen individuele personen centraal. Opnieuw bekijken we hoe de context waarin authentein gebruikt wordt, valt te karakteriseren.

De situatie in tekst 4 is niet helemaal duidelijk. Het is een zinsnede uit een veel langere brief, waarin een zekere Tryphon aan de geadresseerde uitleg geeft van zijn optreden jegens diens slaaf, de 'hem' (auton) uit de tekst.34 Tryphon heeft tegenover die slaaf de positie aangenomen van meester (emou authentèkotos pros auton). Het is dus geen kwestie van 'exercise authority'(Baldwin) maar van 'assume authority'.35 De tekst is vooral daarom interessant omdat hij chronologisch (27 v.C.) het dichtst bij de tijd van Paulus komt, het alledaags taalgebruik weergeeft en laat zien in wat voor context authentein gebruikt werd. Dat is hoe dan ook een andere dan die van een ouderling die door zijn gemeente is aangesteld.

In tekst 5 wordt een zekere Psates door zijn jongere broers ervan beschuldigd dat hij zich de hele erfenis van hun ouders heeft toegeëigend, en dat hij ook op eigen gezag, als heer is opgetreden (authentèsai) door het ouderlijk huis te verhuren en de opbrengst in eigen zak te steken. In de ogen van de jongere broers is Psates' optreden afkeurenswaardig en had hij geen bevoegdheid voor zijn handelwijze. 'Authentein' is hier niet in een positieve context gebruikt.

Tekst 6 bevat het testament van een zekere Flavius Phoibammon. Ten aanzien van zijn vrouw is zijn uitdrukkelijke wil dat zij mag beschikken (exousiazein) over de goederen die zij zelf vanuit haar ouderlijk huis heeft meegenomen of van hem vóór hun huwelijk gekregen heeft,

34 Baldwin (A Difficult Word, p. 74) verwart de bootsman Kalatytis met de 'hem' (auton).35 Zie hierover P.B. Payne, Man and Woman, One in Christ: An Exegetical and Theological Study of Paul'Letters. Grand Rapids: Zondervan 2009, pp. 365-370. 'Authentia is authority that is taken upon oneself ': 'authentia is autoriteit die iemand zelf op zich genomen heeft', zo citeert Payne (p.367) John R. Werner.

14

de bruidsgeschenken, maar dat zij op geen enkele manier als meesteres kan optreden (authentèsai, aoristus) om verder ook maar iets van zijn bezittingen zich toe te eigenen. Flavius zag dergelijk 'authentein' dus duidelijk niet als gewenst.

Naar aanleiding van het optreden van Maria en de broers van Jezus in Matth. 12:46-49 zegt Chrysostomus (tekst 22) dat Maria's optreden getuigde van overmatige eerzucht. Ze wilde het volk laten zien dat zij over haar zoon regeerde en de baas was (kratei kai authentei, praesens). 'Authentein' hier niet positief bedoeld.

Tekst 26. Naar aanleiding van Kolossenzen 3:19 ('wees niet bitter tegen haar') zegt Chrysostomus tegen de mannen: "Gedraag je dus niet, omdat je vrouw ondergeschikt is, als meester" (praesens), "wees geen authentès", ook al bestond er in de Grieks-Romeinse wereld weinig twijfel aan de bevoegdheid van de man om wel zo op te treden. Er is daarom geen enkele reden om met Baldwin hier te spreken van 'unique usage', waarin Chrysostomus de betekenis 'exercise sole authority' transformeert in 'tyrannize'. Paulus bindt de mannen op het hart dat ze niet voortdurend behoeven te laten merken dat zij de meesters zijn. Dat is nog niet hetzelfde als tyranniseren. Hij ziet het dus als niet gewenst dat mannen thuis 'authentein' over hun vrouwen. Zou het in de kerk dan wel de bedoeling zijn, zoals op grond van 1Tim.2:12 en 13 wel beweerd wordt? Tekst 27. Bij Kolossenzen 4:5 ("Wandelt in wijsheid t.a.v. hen die buiten zijn, de tijd loskopend") merkt Chrysostomus op dat we dus niet moeten doen alsof wij de beschikking hebben over die tijd (mè boulesthe authentein). Ook in dit geval is authentein dus iets wat je beter niet kunt doen. De vertaling van Baldwin "Do not the wish to have your own way (i.e. in the world, as men of the world)" past niet in het verband; vergelijk de Latijnse vertaling in Migne "nolite ergo dominium et auctoritatem vobis vindicare", eis geen heerschappijen gezag voor jezelf op.

Voor tekst 35 uit het commentaar van Didymus de Blinde had ik alleen de beschikking over het citaat bij Baldwin, dat echter te weinig context biedt voor een goede interpretatie. Het ziet er naar uit dat de auteur Job met enige opluchting laat zeggen dat zij die hem omringen niet 'meester zijn over de aanval'.

Tekst 36, van Didymus, verwijst naar 1 Kor. 14:34, vrouwen mogen niet spreken in de vergaderingen, en naar 1 Tim. 2:12, niet heersen over mannen. Daarmee zou zijn aangegeven dat er ook geen boeken uit hun naam geschreven mogen worden. Zelfs de Moeder Gods heeft dat dan ook niet gedaan.

In een brief aan keizerin Pulcheria (tekst 38) noemt paus Leo Eutyches de aanstichter van een twist in de kerk (Eutychous authentountos, op aanstichten van Eutyches). Deze tekst valt goed te vergelijken met de in hoofdstuk 2 behandelde teksten 12 en 66. Daar ging het over mensen die niet voorop gegaan waren in de dwaling en alles wat daaromheen gebeurde. Eutyches was wel iemand die voorop ging36.

Tekst 50 is n.a.v. Marc. 2:23-28('Aren lezen op de sabbat'). Om de valse beschuldiging (sukophantia) van de Joden aan het adres van de discipelen tegen te houden verwijst Jezus naar David. Want door het eten van de toonbroden trad deze profeet eigenmachtig op, in strijd

36 Hier klinkt wellicht ook een andere betekenis van authentès door: iemand die zelf iets doet, de doener van iets, d.w.z. de 'author or initator of an action'. Cf. Wolters, A Semantic Study of authentès and its Derivatives. Journal for Biblical Manhood and Womanhood 11/1 (Spring 2006), p. 45.

15

met de wet (authentei kata tou nomou). Hoewel er hier geen sprake lijkt van een negatieve beoordeling, is toch wel duidelijk dat David daarmee een grens overschreed.

Tekst 76 van Michael Glycas komt qua formulering het dichtst bij 1 Tim. 2:12: "Bij de Agilaeërs heersen de vrouwen over de mannen (hai gunaikes authentousin toon androon)", maar het vervolg is wel anders, "en ze plegen naar believen ontucht, zonder benijd te worden van de kant van hun mannen, en ze beoefenen landbouw en huizenbouw en al de mannelijke dingen." De auteur geeft geen beoordeling. Dus dit keer een geheel neutraal gebruik van authentein.

Tenslotte nog aandacht voor drie teksten met Adam en Eva in de hoofdrol.In tekst 18 (In Genesim) wijst Chrysostomus zijn toehoorders op de overeenstemming van Oude en Nieuwe Testament.37 Paulus staat een vrouw niet toe om te onderwijzen, want ze heeft eenmaal Adam slecht onderwezen, en ook niet om meester te zijn/gezag te hebben over de man, want ze is eenmaal op slechte wijze als meester opgetreden (euthentèsen kakoos). Waarbij te bedenken valt dat Eva niet als gezaghebbende geschapen was, zoals Chrysostomus in tekst 19 zegt. Uit de bijwoordelijke bepaling 'kakoos' blijkt dat 'authentein' van zichzelf niet negatief is, maar neutrale betekenis heeft.

In tekst 19 laat Chrysostomus God op Adams verweer over 'de vrouw die U mij gegeven hebt' reageren met o.a de woorden: Ik heb de vrouw aan jou als helpster gegeven, niet als gezaghebbende, 'meester zijnde' (authentousan). Ook hier is authentein neutraal gebruikt.

In tekst 20 klaagt Adam tegen Eva dat hij, in tegenstelling tot wat zij beloofd had, "niet heerst als God" (ouch hoos Theos authentoo). 'Authentein' was dus kennelijk iets begeerlijks. In Adams ogen was het dus iets positiefs. Maar tegelijk blijkt dat hij juist dat 'authentein' ziet als de eigenschap waardoor hij aan God gelijk wordt: eigen meester zijn, zelf uitmaken wat goed en kwaad is. De begeerte daarnaar was de wortel van de zonde.

Conclusie.Verschillende keren is 'authentein' in redelijk neutrale zin gebruikt, zoals ten aanzien van David, Eva en de vrouwen van de Agilaeërs. Maar ook dan lijkt het soms een niet gewenst gedrag aan te geven. In andere gevallen heeft het een duidelijke negatieve strekking, zoals in de erfeniskwesties: authentèsai, je een bevoegdheid toeëigenen die je niet hebt. Volgens Chrysostomus is ook in de man-vrouw verhouding binnen de huiselijke sfeer authentein niet gewenst. Geen van de hier behandelde teksten geeft aanleiding om te denken dat authentein een passende aanduiding is voor het werk van een ambtsdrager.

6. Astrologische teksten, niet-persoonlijke subjecten, diversen.

2. Ptolemaios, Tetrabiblos boek III, caput 13 (Waddell,blz. 338) te vinden op Perseus.3. Moeris Atticista, Lexicon37. Proclus Constantinopolitanus, Oratio 6 (In Stephanum), MPG 65, 813D-815A51. Joannes Philoponus, De anima. Via Baldwin37 Baldwin (p. 283) vertaalt in de eerste zin:"...in order to teach again old and new (women believers) harmony.' Een bizarre opeenstapeling van fouten: manthanoo is niet 'teach' maar 'learn', dus de activiteit van de leerling, de gebruikte vorm is geen 3e maar een 2e persoon enkelvoud; en het gaat er niet om dat oude en nieuwe gelovige vrouwen harmonie leren, maar dat de luisteraar opnieuw de harmonie van Oude en Nieuwe (Kainès kan alleen maar gen. ev. zijn) Testament ziet.

16

64. Chronicon Paschale 619.9, MPG 92, 869-87265. Chronicon Paschale 634.1, MPG 92, 89671. Scholia op Aeschylus' Eumeniden. Via Baldwin.72. Scholia op Homerus. Via Baldwin.75. Suda Lexicon s.v. auvqe,nthj77. Thomas Magister ca 1300, Byzantium, Ecloga vocum Atticarum blz. 18, r, 9.78. Ptolemaeus, Codicum Parisinorum: Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum

Tekst 2 en 78 zijn astrologische teksten.In tekst 2 wordt verteld wat de gevolgen zijn als de planeet Saturnus de heerschappij over de ziel verkregen heeft, en de baas is geworden over (authentèsas) Mercurius en de Maan.38

Volgens tekst 78 wordt t.a.v. een bepaalde constellatie gezegd dat iemand die daaronder geboren is 'degene is die heerst (ton authentounta) over allen in het vak'. In beide gevallen is er geen sprake van een waardeoordeel. Wel is er sprake van volledige zeggenschap.

Teksten 3, 75 en 77zijn lemmata uit oude lexica.Tekst 3 en 77 zijn inhoudelijk sterk verwant. In beide gevallen geven de auteurs aan dat voor wie 'Attisch' Grieks wil schrijven autodikein de voorkeur verdient boven het meer volkse authentein. Autodikein betekent volgens LSJ "to be with independent jurisdiction, to be with one's own courts'. Het Suda Lexicon heeft geen apart lemma voor authentein, maar wel voor het zelfstandig naamwoord authentès en geeft als betekenis daarvan 'hij die eigenhandig of zichzelf doodt'. Dat het niet de betekenis 'heer, meester' vermeldt, heeft te maken met het 'atticerend' karakter, het streven om na zoveel eeuwen zuiver Attisch Grieks te schrijven.39 In de uitleg komt het werkwoord authentein wel ter sprake. 'Authentès' mag volgens de Suda alleen gebruikt worden voor iemand die zelf het moordwapen hanteert. Maar 'de authentèsas', dat is hij die heer geworden is (kurios genomenos), hoeft niet eigenhandig te doden maar kan dat door anderen laten doen, zoals Mithridates opdracht gaf de Romeinen in Klein-Azië te vermoorden. Dat authentèsas omschreven wordt met 'kurios geworden' maakt opnieuw duidelijk dat het geen gepaste term is voor het gezag van een ambtsdrager. De kerk kent slechts één Kurios.

In tekst 37 stelt Proclus van Constantinopel de wet en de genade tegenover elkaar: de wet dient (is dienaar, hupèretei), de genade regeert (is meester, authentei).

In tekst 51 lezen we dat over de zielen op het moment van de geboorte eerder de onwetendheid regeert dan de kennis.

Tekst 64 luidt:"In dit jaar werd de Codex Justinianus voltooid en 'werd deze bevolen van kracht te zijn'/ er werd verordend dat deze van kracht werd/was (ekeleusthè authenteisthai) vanaf 17 Maart a.d. 16 Kal. Apriles van de lopende indictio (census termijn van 15 jaar)." Tekst 65 doet dezelfde mededeling met betrekking tot een herziene uitgave.De Latijnse vertaling in Migne geeft bij tekst 64 de vertaling 'iussum est vim habere' en bij tekst 65 'iussum est ut..... vim et auctoritatem obtineret. Ten onrechte meent Baldwin dat het medium de notie van wettigheid aan de betekenis van authentein toevoegt. Het is ook onjuist om 'to be in force' en 'to have legal authority over' als 38 De Griekse tekst van Baldwin vertoont een paar vervelende gebreken. In de eerste regel is het participium 'laboon' weggevallen, in r. 2/3 staat 'proskon kai kentra' voor 'pros te ton kosmikon kai ta kentra' (Women in the Church, p. 275).39 Zie hierover het voorgaande artikel Een wankele basis: Baldwin over 'authentein', noot 7.

17

synoniemen naast elkaar te zetten40: van een wet kan gezegd worden dat die van kracht is, van een persoon niet; en alleen als daaraan een wet ten grondslag ligt kan van een persoon gezegd worden dat hij 'wettig gezag heeft'. Wat hier wel de waarde is van het medium, is moeilijk te zeggen. Mogelijk is de mediale vorm, die ook passieve betekenis kan hebben, gebruikt, omdat, voordat een wet van kracht is, er een wetgevende instantie nodig is die de wet opstelt en de nodige handelingen verricht, waardoor die wet vanaf een bepaald moment van kracht is. Een wet kan niet zelf die acties ondernemen. Maar hoe dan ook, het gebruik van het medium in deze twee gevallen kan niet de basis vormen voor de veronderstelling dat die vorm ook in geheel andere contexten met betrekking tot personen iets zou betekenen als 'van kracht zijn' of 'wettig gezag hebben'.41

Tenslotte, er is hier geen sprake van negatieve strekking, maar het gezag van de Codex Justinianus was een ander dan dat van een ambtsdrager.

Tekst 71 is uit de Scholia op Aeschylus' Eumeniden: als er op een gegeven moment gezegd wordt dat iemands handen 'druipen (van bloed)' duidt dat overduidelijk op het feit dat die persoon net een moord gepleegd heeft. Voor de uitleg van 1 Timoteüs 2:12 is deze tekst niet van belang.

Dat zelfde geldt voor tekst 72 uit een Scholion op Homerus Ilias IX, 694, waar de reactie van de Griekse aanvoerders op het verslag van Odysseus van zijn bezoek aan Achilleus vermeld wordt. Volgens de commentator hoort vers 694 daar echter niet thuis: het zijn niet Odysseus' woorden die de stilte en verslagenheid onder de Griekse aanvoerders veroorzaken, maar de door hem geciteerde woorden van Achilleus (ho authentoon tou logou, 'the doer of the word'42), waarin de vertoornde held meedeelde de volgende dag terug te zullen varen naar huis. 43

ConclusieDe teksten uit de scholia zijn voor de interpretatie van authentein in 1 Timoteüs 2:12 niet of nauwelijks van belang. Waar er sprake is van een 'zakelijk' subject heeft authentein een neutrale betekenis, al zou je bij tekst 37 ('de genade regeert') ook van een positieve strekking kunnen spreken. Dat is ook niet zo verwonderlijk omdat een 'zakelijk' subject niet zelf zich macht of gezag kan toeëigenen. In tekst 78, waar er sprake is van een persoonlijk subject, is er evenmin sprake van een waardeoordeel. Het Suda Lexicon laat zien hoe ver de macht kan gaan van iemand die 'heer geworden is'. Maar evenals bij de andere soorten subjecten het geval was, is het gezag waarvan in deze teksten sprake is, van een ander kaliber dan dat van een ambtsdrager in de kerk.

SlotconclusieAlles bij elkaar kan geconcludeerd worden dat 'authentein' niet een geschikt woord is om het gezag van een ambtsdrager aan te duiden. In 1 Timoteüs 2:12 gaat het dus niet over het aanstellen van vrouwelijke ambtsdragers; de verzen 12 en 13 samen zeggen daarom ook niet

40 Women in the Church, p. 278-279, n10.41 Zie ook bij Hippolytus, tekst 8 in Hoofdstuk 3, Seculiere machthebbers, n. 27.42 Cf. AlbertWolters, A Semantic Study of authentès and its Derivatives. Journal for Biblical Manhood and Womanhood, 11/1 (Spring 2006), p. 45 en 48-49. (Zie ook hierboven, noot 3). Wolters vond hetzelfde commentaar bij Aristonicus Alexandrinus (1e eeuw BC).43 Ten onrechte vertaalt Baldwin 'ho authentoon tou logou' met 'the one originating the writing', Women in the Church, p. 303.

18

dat het ambt aan mannen is voorbehouden, alsof die wel zouden mogen 'authentein', 'meester zijn' in de kerk.