Iconografie van Roelof van Straaten

1e druk 1985

Doel van de schrijver is het komen tot een grotere eenheid in het gebruik van begrijpen binnen het spraakgebruik in de kunsthistorie. ( Japanse vertalingen v/h boek etc.

Een Samenvatting

Wat is Iconografie ?

1e Doel Die tak van de Kunst geschiedenis die zich bezig houdt met de onderwerpen in de beeldende kunst en hun diepere betekenis of inhoud ; Letterlijke beeldbeschrijving (Grieks)

2e doel Het vinden van directe en indirecte bronnen v/d kunstenaar; zowel literair als visueel

3 Fasen van Iconografisch onderzoek :

1) Pré Iconografisch onderzoek; onderzoek van wat we Zien, zoals we het zien.2) Iconografische beschrijving; vaststellen van het “onderwerp” van het kunstwerk.3) Iconografische interpretatie; heeft een voorstelling een diepere betekenis waarvan we

mogen uitgaan, dat de kunstenaar die expleciet heeft bedoeld ?

Iconologie ( soort 4e fase ); Het ontdekken v/d culturele, sociale en historische achtergrond in de kunst.

Onderwerp, Waarom ? Plaats en tijd

Onderwerp, waarom ? Manier.. zie Schema 9

Bovenstaande 4 fasen zijn afgeleid van het traditionele schema van Erwin Panofsky (1892-1968)

Stillistische ( en/-of) historische) benaderingen moeten zien als een fase voorafgaand of parallellopend met de fasen v/d iconografie.

1e echte iconograaf : Giovanni Pietro Bellori; boek 1672, Vite dei Pittori (leven der schilders)

Semiologie; sinds begin begin 19e eeuw tekenleer, leer des tekens ( semiothiek)

Umberto Eco; boek : A theory of semiomatics (1979)

Op blz. 12+13 worden 11 boeken omschreven vermeld met naam en titel

H2 Personificatie

In de beeldende kunst kunnen we definiëren als een menselijke of antropomorfe figuur die een

( gewoonlijk) abstract begrip verbeeldt.

Literaire werken door de hele Middeleeuwen (dichtkunst) zijn heel belangrijk, omdat ze met name een traditie vormen waarop ontwikkelingen in de Renaissance zijn gebasseerd ( het metaforisch denken) VB> Roman de la Rose, 13e eeuw Fr.

Cesare Ripa ( +/- 1560 – 1623)

Boek : Iconologica( over hoe abstracte begrippen uitgebeeld zouden moeten worden) meer dan 1250 personificaties in alfabetische volgorde. Ripa vermeldde zelden zijn bronnen. Een uitgebreide index op 5 belangrijke edities v. Ripa’s Iconologica: “Personifications and their attributes in 5 editions of the Iconologica”, Doornspijk 1992 ( Ripa Index)

H3 Personificaties in Akties : de Allergorie

In de Beeldende kunst : voorstelling waarin een personificatie in combinatie met 1 of meerdere personen samen in 1 handeling betrokken zijn. 2 groepen :

1) Zuivere allergorie ( bijv. Triomf)2) Niet-zuivere allergorie

Er worden 4 boeken in een literatuurlijst vermeld

H4 Symbolen, attributen en symbolische voorstellingen

In de beeldende kunst ( ruimste zin) waaraan in een bepaalde context een dieper betekenis is toegevoegd

Symbool : - vroeger / nu

- Dingen / planten / dieren / personen

Symbolisme het hoogst in de middeleeuwen!

Attributen : Dit zijn voorwerpen, dieren, planten die bij een persoon of personificatie horen.

*) Individuele attributen; horen bij een bepaalde persoon of personificatie.

*) Algemene attributen, horen bij personen uit een bepaald groep ( beroep en functie)

Egyptenaren en Grieken gebruikten al attributen.

Bijvoorbeeld..Hercules een leeuwenvel, een souvenir uit zijn avontuur met de Nemeìsche Leeuw

( Grieks ) Romeinen zelden attributen, referen aan karakter, meestal functie.

Attributen worden weer belangrijk einde 12e eeuw, toen werd de behoefte ontstaan om figuren duidelijk individueel te herkennen. Hiervoor, vanaf vroeg Christelijk tijd zelden nog individuele attr. Wel nog enkele algemene.

Latere Middeleeuwen Praktisch altijd met attributen

Symbolische voorstellingen : Een niet allegorische en niet-verhalende voorstelling waarin een of meerdere symbolen de belangrijkste rol spelen.

Bijv.: Vanitas stillevens ( herinneren ons aan de vergankelijkheid van het menselijk leven)

Bijv.: Lucas van Leyden ( afbeelding 14)

Genrescenes worden vaak tot de symbolische voorstellingen gerekend.

Emblemen en hun oorsprong

Emblemen, 3 basiselementen : Motto ( lemma)

Afbeelding ( pictura, icon)

Tekst (epigram)

Emblemen, half literair / half beeldende kunst

Bijv.: afb. 24, Keizer Maximilliaan I, detail v/d grote triomfboog ( houtsnede Albrecht Dürer)

Oorsprong Hiëroglyfen ( letterlijk : Heilige tekens) en deviezen

Devies : Combinatie van een motto en een symbool, die de weergave vormt van de lijfspreuk van een bepaalde persoon.

Deviezen ontstonden en ontwikkelden, Frankrijk 14e eeuw

1e en belangrijkste Embleemboek :

Emblematum Liber van Andrea Alciatis, 1531, Augsburg

Nu.: ( aangewerkt) Index Emblematicus van Peter M.Daly

5 Embleemboeken :

1) Joachim Cameranis, Symbolorum et emblematum2) Jacob Cats ( 1577-1660), Emblemata moralia et aeconomica;3) Gabriel Rollenhagen ( 1583-1619), Nucleus Emblematum Selectissemorum (1611)4) Ortho Vaenis ( Otto van Veen, 1556-1629), Amorum Emblemata5) Roemer Visscher ( 1547 – 1620), Sinnepoppen

Blz. 29 + 30: 8 literaire werken

Blz 30 Ter verdere Oriëntatie ( emblemen en hiëroglyfen) en 9 litertaire werken op blz.31

Practische gedeelte

H5 Literaire Bronnen v/d Kunstenaar

Een belangrijke tentoonstellingscatalogus( historieschilderkunst, 17e eeuws) : God en de Goden, Rijksmuseum Adam, 1981

Literair :

1) Religieuze thema’s2) Klassieke mythologie en geschiedenis 3) Profane, niet klassieke literatuur

Bronnen van religeuze onderwerpen ( Bijbel, Nieuwe en Oude)

Oude Testament (oorspronkelijke taal Hebreeuws; Septuaaginta): de geschiedenis van het volk van Israël van schepping tot geboorte Chr. ( van 1500 v.Chr tot 100 n. Chr.), rond 250 v.Chr. waren de meeste boeken in Grieks vertaald, later ook in Latijns( belangrijkste Latijnse is geschreven door de heilige Hiëronymus, 340-420 n. Chr.); Andere delen ( Apocriefen ) werden toegevoegd.

Nieuwe Testament: Leven en dood Chr. Verhaald en leven en handelingen Apostelen

Na de vaststelling van de uiteindelijke versie van het N.T. ( Augustinus, 397), werden steeds meer onderdelen uit het oude en nieuwe vergeleken met elkaar en thema’s uitgebeeld; in de 13e eeuw werden er zelfs enkele varianten op de Bijbel geschreven. Meest belangrijkste is Biblia Pauperum (Armenbijbel)

Flavius Jophus” Joodse Oudheden ( boek, 75 n. Chr.) verhaling van grote delen O.T. in historische stijl

Metitationes Vitae Christi, overdenkingen over het leven van Christus ( waarschijnlijk geschreven in de tweede helft 13e eeuw)

de Legenda Aurea (de Goude Legende) +/- 1265; geschreven door Jacobus de Voragine ( bisschop van Genua) : bevat 155 levensverhalen( vitae) van heiligen, naast vertellingen uit het N.T.

Apocriefen ; Belangrijkste zijn de boeken van Tobias, Judith, Daniël

Bronnen van Klassieke Onderwerpen

Allerbelangrijkste bron : Metamorfosen van Ovidius, Paublius Ovius Naso (43 v Chr.-17/18 n.Chr.)

Stijl verveelt nooit, min of meer chronologisch; ( schildersbijbel, 16e en 17e eeuws)

Van Schepping (4 wereldgetijden: gouden, zilveren, bronzen en ijzeren )tot aan de moord van Julius Caesar.

Veel hervertellingen van episoden van werken van Homerus en andere Griekse schrijvers.

Voor de Nederlandse kunst : Wtlegginghe op den Metamorphosis ( schildersboeck), Haarlem, 1604)

,Karel van Manders.

Ovide Moraliseé ( variant op de metamorfosen, 14e eeuw, anonieme schrijver)

3 afbeeldingen :

Ilias en Odysseus ( Homerus)

Ilias : Beleg en val Troje met hoofdpersoon Archilles en Patochus en Hector.

Avonturen van Odysseus; tijdens terugreis van Troje naar Ithaca ; Beide verhalen rond 700 v. Chr.

Aenis ( Vergilius) reizen en avonturen van Aeneas

4 Klassiekers verder :

1) Plutarchus, Parallelle levens( ca. 46-120) beschrijving van 50 beroemde Griekse en Romeise personen. Daarnaast 23 vergelijking van Grieken t.o.v. Romeinen

2) Gaius Julius Hyginus, Fabulae : Verzameling van Hyginus, 2e eeuw n.Chr. Hervertellingen3) Valerius Maximus de Factis distisque memorabilibus libri IX. ( Negen boeken van

gedenkwaardige daden en uitspraken ) Verzameling van verhalen als voorbeelden voor goed en slecht gedrag.

4) Titus Livius(59v.-17 n.Chr.), Ab Urbe Condita ( de geschiedenis van Rome) in 142 delen , nog maar 35 delen over.

Tijdens de Renaissance neemt interesse in de klassieke Oudheid enorm toe; dit kwam door :

Opgravingen en mythologische handboeken die gepubliceerd werden.

Vanuit Italië verspreidt een interesse voor Literaire werken uit de Oudheid vooral voor Metamorfosen van Ovidius.

Enkele, meest voorkomende onderwerpen uit de klassieke Literatuur :

Liefdesgeschiedenis Venus en Adonis Oordeel van Paris Verhaal van Dianan en Actaeon Roof van Europs Zelfmoord van Lucretia

Bronnen van Onderwerpen uit de Niet Klassieke, Profane Literatuur

1) Artur Legenden ( verhalen Artur en ridders)2) Dante Aigieri, Divina Commedia ( de goddelijke Komedie, klaar 1320)3) Luovico, Ariosto, Orlanda Furioso ( Razende Roeland, 1516)4) Torquato Tasso, Gerusalleme Liberta ( de bevreiding van Jerusalem, 1575)5) Batista Guarini, Il Pastor Fido ( de Trouwe herder , 1602)6) Het herdersspel “granida”van Pieter Cornelisz; belangrijk voor de 17e eeuwse Nederlandse

schilders !

Ter verdere Oriëntatie Literaire Bronnen

1) Dictonary of th Bible, Edinburgh, 1963 2e herz. Druk2) Voor literatuur specifieke bijbelse onderwerpen beeld. Kunst / Biblia Pauperum / Speculum

Humanae Salvations / Concordantia Caritatis, zie : ICONCLASS ( H. de Waal)3) Il Appulm, Einfürung in die Ikonographic der mittelalterlichen Kunst in Deutschland,

Darmstadt, 19794) Voor literatuur over specifieke onderwerpen uit de niet-klassiek profane literatuur: Iconclass5) E.J Sluijter, De ‘Heydensche Fabulen’ in de Noordnederlandse schilderkunst, 1590 – 1670,

Leiden 1986

6) B.C. Allen, Mysteriously meant; The rediscovery of pagan symbolism and allegorical interpretation in the Renaissance, Baltimore 1970

H6 Iconclass het belangrijkste middel voor iconografisch onderzoek

Algemeinis Künstler – Lexion (AKL), Leipzig, 1983 – Heden

Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT) belangrijk!

Guide to the Literature of Arthistory; London, 1980, E.Arntzen en R.Rainwater

Klein en practisch : J.Becker Boekenwijsheid, Inleiding in de kunsthistorie, bibliografie 1997

3 Bibliotheken !!

1) Zentral Institüt für Künstgeschichte ( München, specialiteit : religie)2) Warburg Institution ( London) klassieke Mythologie3) Kunsthistorisch Instituut der Rijksuniversiteit Utrecht ( grote collectie embleemboeken)

Blz 43 ( pdfjes)

Lijst met vele naslagwerken met uitleg, naam en titel

Algemene handboeken ( +/- 10 werken)

Christelijke handboeken ( +/- 10 werken )

Handboeken, Profane Iconografie; R. van Marle, Iconografie de L’art profane au Moyenage et a le Renaissance La Haye ( 1931-1932) collectie; In tot. 9 delen kort uitgelegd

Reproductie Collecties

Balangrijkste NL :

RKD, den Haag ( Rijksbureau voor Kunsthistorische Documenten) www. Courtald.ac.uk 1,3 milj. afbeeldingen grootste W.Europa das Bildarchiv Foto Marburg ( Marburg an der Lahn)

Verder worden er nog 5 werken omschreven

www. Nationalgallery.org.uk www.boymans.kennisnet.nl www.nga.gov www.culture.fr/documentation/jocoude www.abcgallery.com www.gallery.euroweb.hu

Iconclass , een Nieuwe richting in de Iconografie

Algm.: in de Kunsthistorische insttuten is(was) er weinig goeds qua geörganiseerde iconografische documentatie..

H.v/d Waal (gestorven 1972) bedenker Iconclass

Iconografische classificatie systeem; stukje bij beetje gepubliceerd (1972-1985), 17 delen functioneert zeer goed

Ondergebracht in 9 hoofdrubrieken

En General Alphebetical Index( Grootste corpus van onderwerpen in de beeldende kunst ooit samengesteld ( 3 dl +/_ 1500 pag.) zoeken op trefwoord

Toepassing van Iconclass (theorie)

Zie diagram 2, blz. 52 v/d pdf. / op blz. 53 en 54 wordt een practisch voorbeeld getoond voor het hanteren van Iconclass.

Toepassing in praktijk; mbv. Het internet, ontwikkelt door de Uni in Utrecht ( met refwoorden en / of notaties. www.iconclass.nl

1e publicatie : DIAL ( 15000 foto’s);

2e publicatie : Marburger Index, www. Fotomr.uni.marburg.de ( +/-100000 foto’s, kunst microfishes )

3e publicatie : Witt Library london ( zie eerder vermeld URL)

Blz. 56 nog 4 t/m 9 collecties

Nawoord ( Tekst + diagram)

Ter verdere oriëntatie Iconclass

7 Boeken c.q. Artikelen met naam, jaar en omschrijvingen;

Overzicht van het Iconclass systeem, 1 t/m 9 Hoofdrubrieken met hun subrubrieken

Lijst van Afbeeldingen (60 x)

Foto verantwoording

Alfabetisch register