Reflectieonderzoek

Journalistiek & Theater

Lisa van Gerven

Bachelor Journalistiek

Fontys Hogeschool Tilburg

Reflectieonderzoek journalistiek theater

Copyright © 2021 Lisa van Gerven

Inhoudsopgave1Inleiding31.1Aanleiding31.2Probleemstelling32Hoofdvraag en deelvragen43Methode53.1Literatuuronderzoek53.2Action Research53.3Veldonderzoek 64Bevindingen 74.1Hoe zou je theater als journalistiek kunnen typeren? 74.1.1Journalistiek Theater 84.2a Op welke manier raakt het publiek door het gebruik van theater betrokken bij het onderwerp? 11

4.2a.1Manieren van betrokkenheid124.2b Hoe raakt het publiek door een theatervorm meer betrokken bij de journalistiek? 15 4.3Welke impact heeft journalistiek theater op de traditionele journalistiek?164.4Eigen pilot casus journalsitiek theater17

5Conclusie205.1Praktische zaken215.2Aanbevelingen24

6Verantwoording256.1Relevantie256.2Vervolgonderzoek25

Literatuurlijst27Bijlage 1: Lijst gesproken bronnen31Bijlage 2: Journalistieke pilot Surround32Bijlage 3: Uitgewerkte interviews35Bijlage 4: Resultaten enquête 51

1 Inleiding

Dit reflectieonderzoek gaat over journalistiek theater en focust zich op de vraag hoe het gebruik van theater een verrijking kan zijn voor de traditionele journalistiek. Dit onderzoek is tot stand gekomen als afstudeerreflectie voor de opleiding journalistiek aan de Fontys Hogeschool in Tilburg. Door het doen van literatuur- en veldonderzoek en het gebruik van mijn eigen uitgevoerde pilot omtrent journalistiek theater als casus, kan er aan het einde van dit reflectieonderzoek antwoord gegeven worden op de hoofdvraag: ‘Op welke manier zorgt theater voor een extra dimensie binnen de journalistiek?’

1.1 Aanleiding

De aanleiding voor dit reflectieonderzoek komt voor uit mijn jarenlange passie voor theater.

Als student journalistiek wil ik met dit onderzoek ontdekken hoe ik mijn beroep met mijn passie kan combineren. Daarnaast heb ik samen met medestudente Bo van Geijn een pilot gemaakt over het maatschappelijke onderwerp ‘eenzaamheid onder jongeren’, waarin journalistieke content gecombineerd wordt met een interactieve theatervoorstelling. Ons doel is om jongeren meer betrokken te laten zijn met het onderwerp en ze aan te zetten tot actie als ze met eenzaamheid te maken hebben. Door het ontwikkelen en uitvoeren van deze pilot ben ik in aanraking gekomen met de combinatie journalistiek en theater. Dit was voor mij de aanleiding om het fenomeen journalistiek theater te onderzoeken.

Door dit reflectieonderzoek kan ik mijn kennis over journalistiek theater uitbreiden en kom ik in contact met deskundigen op dit gebied. Het doel is om met de bevindingen die ik tijdens dit onderzoek doe, helder te krijgen hoe de journalistiek gebruik kan maken van theater. Waardoor ik mijn journalistieke profiel kan ontwikkelen.

1.2 Probleemstelling

Er is een verschuiving te zien in de manier waarop het publiek geïnformeerd wil worden. Van Baarle (2015) stelt: “We hebben vandaag de dag meer nood aan verhalen dan aan informatie” (p.43-46). De consument raakt minder snel betrokken bij het nieuws door het lezen van een artikel of het kijken van een videoreportage. Van Baarle (2015) schrijft dat het publiek als het ervoor kiest om samen te komen in een theaterzaal, wil luisteren naar een vertelling over thema’s die op televisie, in de krant of op Facebook op een versplinterde manier gepresenteerd worden.

Bij journalistiek denken we vaak aan de traditionele vormen: krant, tv, radio en onlineplatformen. Haitsma, M & Postema, S. (2019): “Toch zijn er veel meer artistiekere manieren om nieuws en informatie te delen. Theater is daar een van”. In hun blog op De Nieuwe Reporter concluderen ze dat theater een brugfunctie heeft tussen journalistiek en publiek. Mensen willen geraakt worden door het verhaal. “Theater biedt een algehele beleving waardoor het publiek op een nieuwe manier kennis maakt met de journalistiek” (Haitsma, M. & Postema, S. 2019).

Daarom richt ik mij met dit onderzoek op de impact van theater op de traditionele journalistiek. En ga ik in op de vraag of theater voor meer betrokkenheid van het publiek zorgt, bij zowel het onderwerp als bij de journalistiek.

2 Hoofdvraag en deelvragen

Dit reflectieonderzoek bestaat uit een hoofdvraag en drie deelvragen. De hoofdvraag luidt: Op welke manier zorgt theater voor een extra dimensie binnen de journalistiek?

De deelvragen zijn als volgt geformuleerd:

1. Hoe zou je theater als journalistiek kunnen typeren?

2a. Op welke manier raakt het publiek door het gebruik van theater betrokken bij het onderwerp?

2b. Hoe raakt het publiek door een theatervorm meer betrokken bij de journalistiek?

3. Wat is de impact van journalistiek theater op de traditionele journalistiek?

Deelvraag 2 is opgesplitst in vraag ‘a’ en ‘b’. Met de beschikbare literatuur is zowel de betrokkenheid van het publiek bij het onderwerp als bij de journalistiek te onderzoeken. Aan de hand van deze deelvragen kan er geconcludeerd worden of het publiek, na het zien van een theatervoorstelling, betrokken is geraakt bij het onderwerp en ook anders naar de traditionele journalistiek is gaan kijken. De antwoorden op deze deelvragen sluiten nauw op elkaar aan en belichten dezelfde invalshoek.

KernbegrippenTheatervormArtistic Journalism

Journalistiek theaterLivejournalistiek

Traditionele journalistiekDocumentairetheater

PubliekVerbatimtheater

Betrokkenheid

Vernieuwing

De bovenstaande deelvragen en kernbegrippen zorgen voor de afbakening van het onderwerp journalistiek theater. Aan de hand van de deelvragen geef ik uiteindelijk antwoord op de hoofdvraag.

3 Methode

Het reflectieonderzoek spitst zich toe op de volgende drie onderzoeksmethoden: LiteratuuronderzoekAction ResearchVeldonderzoek

Binnen de onderzoeksmethoden is er onderscheid tussen geschreven bronnen, gesproken bronnen en het doen van eigen onderzoek. Door deze methoden te combineren kunnen de hoofd- en deelvragen beantwoord worden.

3.1 LiteratuuronderzoekLiteraire bronnen zijn aan de hand van de zoekmachine Google Scholar gevonden. Hierbij leverden de zoektermen ‘journalistiek theater’ en ‘Artistic Journalism’ verschillende nationale en internationale onderzoeken en masterscripties op. Daarnaast wordt er onderscheid gemaakt in drie verschillende vormen van journalistiek theater, en is het zoeken via Google Scholar uitgebreid met de zoektermen ‘livejournalistiek’, documentairetheater’ en ‘verbatimtheater’. Het doel hiervan is om per vorm van journalistiek theater te kunnen beschrijven wat het inhoudt en om gedetailleerd antwoord te geven op de hoofd- en deelvragen.

De gevonden onderzoeken en scripties zijn bestudeerd en geselecteerd op relevante informatie. Hierbij heb ik ook oog gehad voor de visie van de geciteerde onderzoekers en deskundigen. Verder heb ik vijf boeken, waaronder ‘de toekomst van de journalistiek’ en ‘de wereld als theater’ doorgespit om inzicht te krijgen in wat theater bijdraagt aan de ontwikkelingen binnen de journalistiek. Daarnaast is het literatuuronderzoek aangevuld met artikelen op nieuwssites van regionale media. Hierbij ligt de focus op al eerder uitgevoerde journalistieke theatervoorstellingen over maatschappelijke onderwerpen. Ook heb ik gekeken naar informatie over de internationale bekendheid van journalistiek theater. Hiervoor heb ik buitenlandse bronnen bestudeerd, zoals de blog Nieman Reports en de internationale initiatieven Live Magazine en Zetland Live.

Met het literatuuronderzoek beantwoord ik deelvraag 1 en 2a. Om deelvraag 1 gedetailleerd te kunnen beantwoorden gebruik ik de literatuur om per vorm uit te leggen hoe journalistiek met theater gecombineerd kan worden. Bij deelvraag 2a ga ik met de informatie over eerder gespeelde journalistieke theatervoorstellingen in op de betrokkenheid van het publiek bij het onderwerp.

3.2 Action Research

Om de visie over journalistiek theater verder te ontwikkelen zet ik de onderzoekstechniek Action Research in. Hiervoor gebruik ik mijn eigen ontwikkelde en uitgevoerde pilot, waarin ik als onderzoeker een actieve rol speel. Allereerst vanwege het leiden van de pilot en het uitvoeren van alle handelingen om tot de journalistieke theaterproductie te komen. Daarnaast heb ik nauw samengewerkt met mensen uit het veld, zoals theatergroep Helder Theater en het Eindhovens Dagblad. Met Action Research heb ik ervoor gekozen om actief deel te nemen aan het onderzoeksproces. Bij mijn eigen pilot is mijn taak als onderzoeker het bedenken en uitvoeren van de journalistieke theaterproductie. Met de resultaten van de pilot leg ik nadruk op het effect van de journalistieke content en de interactieve theatervoorstelling op jongeren.

3.3 VeldonderzoekAllereerst uit het veldonderzoek zich in de observatie tijdens de uitvoering van mijn eigen pilot. Als onderzoeker heb ik tijdens de theatervoorstelling gekeken hoe het onderwerp door het gebruik van theater bij de leerlingen uit havo 3 binnenkwam. Daarbij heb ik gelet op de interactie tussen de acteurs en de jongeren, en de reacties achteraf. Daarnaast gebruik ik het interview dat we tijdens onze pilot hebben gehouden met de directrice, Hester Dadema, en twee actrices, Annemarieke Leurs en Marloes van der Sterre, van theatergroep Helder Theater. Dit veldonderzoek vul ik aan met zelf opgestelde enquêtes, voor zowel de partijen waarmee we hebben samengewerkt (Helder Theater, Eindhovens Dagblad, Sondervick College en Join Us) als voor de jongeren. Door de antwoorden te analyseren moet duidelijk worden of de pilot voor meer betrokkenheid van het publiek bij het onderwerp en de journalistiek heeft gezorgd. Deze bevindingen en resultaten gebruik ik om deelvraag 2a en 2b te beantwoorden. Bij deelvraag 2a is de informatie bedoeld als aanvulling op het literatuuronderzoek.

Het tweede deel van het veldonderzoek bestaat uit interviews met externe deskundigen op het gebied van journalistiek theater. Aan de ene kant bestaan de deskundigen uit journalisten met ervaring in het produceren van een journalistieke theatervoorstelling. Dit zijn Marlies Haitsma, Manon Stravens en Mandy Fit. Marlies Haitsma heeft voor haar afstudeerproject aan de Christelijke Hogeschool Ede een journalistieke theaterproductie gemaakt over de voedselbank in Ede. Daarvoor werkte ze met De Gelderlander. Manon Stravens en Mandy Fit zijn allebei onderzoeksjournalisten bij De Balie Live Journalism. Aan de andere kant interview ik journalist en onderzoeker Stijn Postema. Hij heeft onderzocht hoe journalistiek samen kan vloeien met een kunstvorm. Een van zijn onderzoeken aan de Universiteit van Amsterdam gaat over ‘Artistic Journalism’. Door deze mondelinge bronnen te spreken zal ik als onderzoeker meer inzicht krijgen in hoe theater zich verhoudt tot de journalistiek. De informatie uit deze interviews gebruik ik voor de beantwoording van deelvraag 3 vanwege de onbekendheid van journalistiek theater in Nederland, en de impact die het heeft op de traditionele journalistiek.

Het interviewen van de deskundigen gebeurt telefonisch en via Skype, vanwege de coronamaatregelen. De interviews zijn semigestructureerd, wat betekent dat ik vooraf een aantal vragen heb opgesteld die gericht zijn om een antwoord te krijgen op de hoofd- en deelvragen. Daarnaast zal ik tijdens de interviews dieper op het onderwerp ingegaan en is er ruimte om door te vragen over bijvoorbeeld de journalistieke handelingen om tot een theatervoorstelling te komen. De door de deskundigen opgestuurde onderzoeken en beeldmateriaal gebruik ik als achtergrondinformatie. Helaas blijft het veldonderzoek bij interviews met deskundigen, doordat het in verband met het coronavirus niet mogelijk is om een journalistieke theatervoorstelling bij te wonen of mee te lopen met theatermakers.

4 Bevindingen

4.1 Hoe zou je theater als journalistiek kunnen typeren?

Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet er eerst gekeken worden naar het onderscheid in de functies van journalistiek en theater. Die liggen in de oorsprong namelijk een stuk van elkaar af. Drok, N. (2007) beschrijft dat journalistiek het tonen en beschrijven van de werkelijkheid is en dat de taak van de journalist ligt bij het informeren van het publiek aan de hand van geanalyseerde feiten. Dit alles gebeurt vanuit het oogpunt om de waarheid te achterhalen en daarbij als journalist zo objectief mogelijk te blijven.

Theater werd voorheen enkel gebruikt voor vermaak. Verhalen gebaseerd op fictie werden door acteurs verteld aan het publiek. Daarbij was het uitgangspunt om aan de hand van emoties en gevoelens een uitdrukking te geven aan gebeurtenissen. “Het theater wil zijn toeschouwers raken, wil hen iets meegeven, hen ergens over laten nadenken en hen ergens bewust van laten worden” (Postema, S. 2020). Het is niet alleen kijken en luisteren, maar ook voelen en ervaren. Theater blijkt dan ook het enige medium te zijn waarbij de makers of acteurs zich in dezelfde realiteit en ruimte bevinden als de toeschouwers (Op het Veld, K. 2006).

Hedendaags biedt theater de mogelijkheid om de waarheidsvinding als journalistieke missie los te laten. In tegenstelling tot de journalistiek is theater verlost van de noodzaak om een werkelijkheid als ‘echt’ voor te stellen (Lazaroms, M. 2010). Marlies Haitsma, deskundige in het maken van journalistieke theatervoorstellingen, stelt in het interview (zie Bijlage 3) dat journalistiek een bepaalde waarheid moet hebben, zodat het een frame op de werkelijkheid geeft. ‘Theater daarentegen is een frame van een frame. Het gebruikt journalistiek materiaal om de werkelijkheid en realiteit te laten zien.’ Haitsma geeft ook aan dat theater en journalistiek allebei totaal verschillende ethische en morele kompassen hebben.

Raakvlakken journalistiek en theater

Waar informatie centraal staat in de journalistiek, is voor theater het verhaal erg belangrijk. Van Baarle (2015) stelt: “Informatie gaat om oppervlakkige feiten en kortzichtige verklaringen, waarmee men niet tot dieperliggende oorzaken of ideeën komt” (p.43-46). Dat komt door de snelheid waarmee de informatie tegenwoordig gebracht moet worden. Er is geen tijd en ruimte voor de traditionele journalistiek om dieper op feiten in te gaan. Dat is volgens van Baarle de taak van het verhaal. Het zet aan tot diepere reflectie en raakt een gevoelige snaar bij het publiek (Van Baarle, K. 2015).

Maar waarom zouden we informatie en verhaal niet samenvoegen? Volgens Frank van Vree is dat makkelijk te doen, omdat de component ‘verhaal’ al in het principe van de journalistiek zit. Daarmee heeft journalistiek per definitie een dubbelzinnig karakter. “Het is niet alleen bedoeld om het publiek te informeren, maar ook om het te ontregelen, te verbazen, te verbijsteren en te shockeren” (Van Vree, F. 2006). De belangstelling voor ‘talige’ aspecten van de journalistiek, zoals verhaalstructuren, genres en woordgebruik is volgens de schrijver van betrekkelijk recente datum. Hij ziet dan ook bepaalde functies van theater terugkomen in de journalistiek. “Centraal staat de opvatting dat journalistiek meer is dan het overbrengen van informatie, het is een vorm van cultuur: verslaggevers, redacteuren en andere makers van nieuws, opereren bewust of onbewust binnen een cultureel systeem door de manieren van denken en spreken om het verhaal in de context te plaatsen” (Van Vree, F. 2006).

Artistic JournalismDoor de komst van een digitale cultuur is de maatschappij aan het veranderen. Er is meer behoefte aan verhalen dan aan informatie. Om hieraan te voldoen moet de journalistiek op zoek naar nieuwe manieren van verhalen vertellen. Hierdoor ontstaat er volgens Postema een nieuwe generatie van journalisten, die ernaar streven om aan de hand van journalistieke analyse maatschappelijke vraagstukken op een artistieke wijze te presenteren (Postema, S. 2020). Dit initiatief wordt aangeduid met de term Artistic Journalism. De overkoepelende naam voor journalistiek gecombineerd met het gebruik van een kunstvorm, zoals fotografie, schilderkunst of dus theater. Onderzoeksjournalisten maken in samenwerking met theatermakers van verkregen informatie door journalistiek onderzoek een theatervoorstelling. Postema vertelt in een podcast dat onderzoeksjournalisten veel beter weten wat er speelt bij de mensen, zij komen met het verhaal. Theatermakers komen in het proces kijken op het punt als dit verhaal naar buiten moet treden (Postema, S. 2020).

4.1.1Journalistiek Theater

Journalistiek theater betekent niet een theaterrecensent die naar een voorstelling gaat en vervolgens verslag doet in een recensie of videoreportage. Het gaat er bij journalistiek theater juist om dat je een journalistiek verhaal kunt vertellen door gebruik te maken van een ander medium. Dus theater niet als informatiebron, maar als uitingsvorm. Haitsma, M. & Postema, S. (2019) geven aan: “Als journalistiek en theater samenvloeien levert dat spannende manieren op om met nieuws om te gaan, te maken en te delen”.

Internationaal zien ze het podium de uitkomst bieden voor de toekomst van de journalistiek. De Amerikaan Douglas McGray vond in 2008 het Pop-Up Magazine uit. “A format of unrecorded news stories, told live: a dozen journalists and authors would stand on stage to narrate their articles” (Martin-Kessler, F. 2017). Omdat er niks wordt opgenomen of vastgelegd, is er geen mogelijkheid om later toegang te krijgen tot het bekijken van deze opgevoerde verhalen. Of zoals Douglas McGray het zegt: “It’s an in-the-moment, blink-and-you-miss-it experience” (Carlson, E. 2016). Dit initiatief was voor de Franse regisseuse Florence Martin-Kessler aanleiding om in 2013 het eerste Live Magazine neer te zetten, waarbij verhalen uit de krant in één nacht live werden verteld aan het publiek, gebaseerd op de principes van het theater. “No announcement of the lineup, no recording of the show whatsoever, a diversity of profiles, and a touch of wonder” (Martin-Kessler, F. 2017). Het Deense mediabedrijf Zetland Live werd hierdoor geïnspireerd om uitvoerende journalistiek in Europa te gaan bedrijven. “Our performed journalism has since brought us to the forefront of the international movement that explores journalism powerful force onstage and its ability to meet the current thirst for meaning outside our private filter bubbles” (Zetland Live, 2012). De kracht van het theater is het live opvoeren van een verhaal voor publiek.

In Nederland doet journalist Stijn Postema onderzoek naar het samenvloeien van journalistiek en theater. Hij laat in het interview weten (zie Bijlage 3) dat de traditionele vormen van journalistiek ondertussen al enorm uitgebreid zijn, maar dat journalistiek theater nog onbekend terrein is. Daarom verdiept hij zich in de manier waarop een theatermaker een verhaal verteld ten opzichte van een journalist. ‘Een theatermaker gebruikt zijn eigen lichaam soms als medium. Diegene imiteert het gedrag wat hij of zij gezien heeft en toont op die manier de werkelijkheid. En dat vinden wij als journalisten nog moeilijk om te aanvaarden als een journalistieke representatie.’

Het samenvloeien van theater en journalistiek levert nieuwe inzichten op. ‘Journalistiek theater zorgt dat een community op een bepaalde plek komt en dat je hiermee kan doen aan een vorm van community building’, legt Postema uit. ‘Voor journalisten is het belangrijk om groepen van publiek aan zich te binden om over bepaalde onderwerpen te praten. Theater leent zich daar goed voor.’ Volgens Marlies Haitsma vullen journalistiek en theater elkaar aan. ‘Waar journalistiek draait om het vertellen van een verhaal, draait theater meer om welk verhaal er wordt verteld. Het gaat verder in op de integriteit.’ Doordat journalistiek en theater samenvloeien wordt het verhaal dat je wil vertellen echter en oprechter.

Theater kan op verschillende manieren getypeerd worden als journalistiek. Onderzoeker International Journalism, Jorge Marinho (2018), onderscheidt drie vormen: livejournalistiek, documentairetheater en verbatimtheater.

Livejournalistiek Livejournalistiek, oftewel Live Journalism, is de nieuwste vorm van journalistiek theater. Het combineert journalistieke, theatergerelateerde en verhaaltechnieken. “Mensen, niet per se acteurs, vertellen hun waargebeurde verhalen vanaf een podium, met daarbij nauwelijks journalistieke interventie” (Haitsma, M. & Postema, S. 2019). Het onderwerp wordt bepaald door de kwesties waar de mensen zelf mee te maken hebben. Volgens Marinho (2018) heeft het publiek behoefte aan deze vorm: “In the age of social media, people long for stories where they find something related to their own life experiences”. De journalistieke handelingen zitten in het vinden van bruikbare bronnen en het beslissen of een verhaal interessant genoeg is om te vertellen aan een groter publiek. In de fases daarna is er geen tussenkomst van de journalist.

Toch kan livejournalistiek wel betrekking hebben op journalisten. “However, there are also instances where journalists take to the stage, at times making use of video, music and computer graphics to communicate with their audiences” (Marinho, J. 2018). Journalist, verhalenverteller en theatermaker in één.

Documentairetheater

Wat voorop staat bij documentairetheater is dat het theaterstuk opgevoerd wordt door acteurs die het verhaal van iemand anders vertellen. Bij deze vorm van journalistiek theater is er zowel voor de theatermaker als voor de journalist een rol weggelegd. “Voor mij is documentair theater een behoefte de wereld van binnenuit te begrijpen, om als een journalist research te doen, de wereld in te gaan en als theatermaker met het gevonden materiaal naar buiten te treden” (Prins, M. 2006. In: Van Gogh, M. 2006).

“Documentaire theatervoorstellingen worden gebaseerd op actuele situaties en zijn het resultaat van improvisatie naar aanleiding van veldonderzoek” (Krans, A. 2005. In: Van Gogh, M. 2006). Theatermakers schrijven het theaterstuk aan de hand van verifieerbare documentaire materiaal. Daaronder vallen bronnen die afkomstig zijn uit de werkelijkheid en niet tot stand zijn gekomen als doel voor in het theater, zoals een script. Van Campenhout (2006) schrijft: “Theatermakers die aan de slag gaan met documentair materiaal doen dit vaak op basis van ‘feitelijk’ materiaal: interviews, dagboeken, getuigenissen of onderzoeksmateriaal” (p.4). Volgens Marinho creëert documentairetheater op deze manier raakvlakken tussen theater en journalistiek, door actuele gebeurtenissen op het toneel te brengen aan de hand van gerapporteerde informatie (Marinho, J. 2018).

In de scriptie van Van Gogh (2006) worden de drie fases van het documentaire maakproces uitgelegd. Allereerst de researchfase, waarin er gezocht wordt naar bruikbaar documentair materiaal. Hierin ligt een duidelijke taak voor de onderzoeksjournalist. Niet alleen geschreven bronnen doorspitten op informatie, ook in gesprek gaan met mensen en door interviewtechnieken interessante verhalen naar boven krijgen. Als tweede de selectiefase, waarin geselecteerd wordt welk materiaal geschikt is om in de theatervoorstelling te gebruiken. Hier vloeien de taken van de journalist en de theatermaker in elkaar over. Selecteren is een competentie die de journalist beheerst, alleen beperkt zich dit tot geschreven stukken en audio- en videoreportages. Daarom haakt de theatermaker aan. In deze fase moet er worden samengewerkt. De omzetfase komt als laatste aan bod. Hierin wordt documentair materiaal verwerkt tot theatraal materiaal. Een taak voor de theatermakers en de acteurs die het materiaal uiteindelijk moeten gaan opvoeren.

“Documentary theater is characterized by a direct relationship between the social reality of those who are on stage and those sitting in the audience” (Marinho, J. 2018). Dat betekent dat de toeschouwer niet geheel opgaat in een fictieve wereld, maar het als de werkelijkheid ervaart. Daarom worden er bij documentairetheater actuele gebeurtenissen gebruikt. Aan deze feitelijkheden wordt tijdens de voorstelling een diepere betekenis gegeven. Van Gogh (2006) beschrijft in haar scriptie: “De documentaire theatermaker zal de wens hebben om bepaalde aspecten uit de werkelijkheid aan de toeschouwer te tonen, of er een uitspraak of boodschap aan toe te voegen”. Een documentaire theatervoorstelling heeft de juiste dosis informatie en emotie nodig, gegoten in een jasje van variatie, kunstmatigheid en erkenning van de toeschouwer (Van Gogh, M. 2006).

Verbatimtheater De kern van verbatimtheater is een groep acteurs die op het podium letterlijk de verhalen van ‘echte’ mensen vertellen (Marinho, J. 2018). In de woorden van Bernhard Klein: “In a verbatim play, the dialogue is always wholly or partially collated from ‘authentic’, non-rehearsed speech, and quoted word-for-word on stage” (Klein, B. 2013. In: Marinho, J. 2018). Dat zorgt volgens Haitsma, M & Postema, S. (2019) ervoor dat deze vorm voor journalisten het meest herkenbaar is, omdat de feitelijkheid ervan goed controleerbaar. De term verbatim verwijst volgens Hammond & Steward naar de oorsprong van de tekst die in het stuk wordt gesproken. De woorden van de mensen worden opgenomen of getranscribeerd tijdens een interview of toegeëigend uit bestaande documenten. Ze vormen een dramatische presentatie, waarin acteurs de karakters aannemen van de echte individuen wiens woorden gebruikt worden (Hammond, W. & Steward, D. 2008). Hierbij moet de theatermaker zich net als een journalist houden aan de ethische code het publiek waarheidsgetrouw te informeren.

“The original aim of verbatim theater was to give voice to the unheard and to stage stories that might have otherwise never made it to the theater” (Golimowska, K. 2012). Giving the voiceless a voice and bring up deeper stories about social issues. Want door op het podium de interviewverklaringen te combineren met fictie geef je het publiek de kans om deel te nemen aan een discussie die anders misschien ontoegankelijk zou zijn gebleven. Maatschappelijke thema’s lenen zich goed voor verbatimtheater, vanwege de herkenbaarheid voor het publiek. Zueva, E. & Konovalova, Z. (2016) concluderen: “Verbatim provides an arena for overcoming social problems”. Onderwerpen die in de maatschappij leven worden besproken door het letterlijk opvoeren van het verhaal van de mensen zelf. Dit is bijvoorbeeld gebeurd in de theatervoorstelling van Marlies Haitsma over de Voedselbank in Ede. Daar vertegenwoordigden de acteurs de mensen die gebruikmaken van de Voedselbank. Maar ook de wethouder van gemeente Ede werd door de acteurs gespeeld. Het doel hiervan was het blootleggen van de financiële problemen van de Voedselbank en de consequenties nu de gemeente hen geen financiële ondersteuning meer geeft.

Journalistic Theatre

Marlies Haitsma pleit voor een nieuwe, overkoepelende definitie: Journalistic Theatre. ‘Journalistiek theater gaat vooral om de samenwerking tussen theatermakers en journalisten, en dat de voorstelling onderzocht is vanuit journalistieke waarden. Dat is belangrijker dan het dramaturgische verhaal.’ Daarom dat er ook geen eenzijdig beeld is over welke journalistieke genres er geschikt zijn om te gebruiken voor journalistiek theater. Bij documentairetheater is de voorstelling voornamelijk gebaseerd op actuele gebeurtenissen. Verbatimtheater daarentegen is vooral gericht op maatschappelijke thema’s. Bij journalistic theatre, zoals Haitsma het in het interview noemt, draait de journalistiek eigenlijk altijd om nieuws en gebruik je het als aanknopingspunt voor je voorstelling. Met theater plaats je het in een context. ‘Die context wordt altijd maatschappelijk vanwege de verschillende lagen waarin theater een verhaal kan vertellen’, geeft Haitsma aan. Uiteindelijk gaat volgens haar journalistiek theater per definitie om wat er speelt in de maatschappij.

4.2a Op welke manier raakt het publiek door het gebruik van theater betrokken bij het onderwerp? Vanuit het publiek is er een toenemende behoefte aan spanning, beleving en emotie. Drok (2007) stelt dat het gevoel en de eigen ervaring steeds vaker als kompas dienen. Omdat de traditionele journalistiek eenrichtingsverkeer is van zender naar ontvanger, moet het op zoek naar nieuwe vormen om het contact met het publiek niet te verliezen. “Vanuit de traditionele journalistiek willen we graag een meer inhoudelijke dialoog entameren, over thema’s die de samenleving diep raken” (Oonk, G. 2007. In: Drok, N. 2007).

De journalistiek kan het theater inzetten om het onderwerp ervaarbaar te maken en de kijk van het publiek op de werkelijkheid te veranderen. Theater is een ultieme ervaring die zich nestelt in het geheugen van het publiek. “Het is een algemeen aanvaarde notie dat theater, door de aanwezigheid van de toeschouwer in het hier en nu van de voorstelling, een belangrijk gevolg heeft voor de betrokkenheid” (Van den Brand, N. 2008).

Bij theater kijkt en luistert het publiek niet alleen, ze ervaren en beleven het ook. Hierdoor heeft theater een brugfunctie tussen journalistiek en publiek. De onderzoekers Ori Tenneboim en Natalie Stroud aan de University of Texas in Austin concluderen, op basis van hun analyse van het theaterproject StoryWorks van Reveal, dat het publiek onderwerpen na theaterbezoek veel beter begrijpt (Haitsma, M. & Postema, S. 2019). Ook uit onderzoek van de GGD in 2010 komt dit naar voren. De informatie uit de theatervoorstelling van Helder Theater over alcoholgebruik is bij de jongeren die in het publiek zaten veel beter binnengekomen vanwege het actief meedenken en doen tijdens de voorstelling (Siris, 2010). Hester Dadema, directrice Helder Theater, vult tijdens het interview aan: ‘Het bleek dat 27% van de jongeren ook daadwerkelijk anders is gaan denken over hun eigen alcoholgebruik’ (zie Bijlage 3). Onderzoeksjournalisten Manon Stravens en Mandy fit van De Balie Live Journalism in Amsterdam weten wel hoe dat komt. ‘Theater versterkt het samenhorigheidsgevoel en daardoor treden de mensen uit het publiek sneller naar buiten toe met hun eigen verhaal’, vertelt Manon Stravens in het interview (zie Bijlage 3). Collega Mandy Fit vult haar aan: ‘Toeschouwers beseffen in het theater pas hoe dichtbij het onderwerp in hun eigen omgeving speelt.’

Marlies Haitsma stelt dat theater veel emotie kan toevoegen aan een verhaal en dat je dat nodig hebt om feiten te laten spreken. Haitsma doet hier onderzoek naar voor haar master in Performance Studies aan de Universiteit in Liverpool. ‘Als je het vergelijkt met een krantenartikel of een reportage van beeld en geluid, dan kan het hebben van echte mensen op een podium, die acteren, veel meer emotionele betrokkenheid creëren en daarmee ook meer begrip’, spreekt Haitsma uit eigen ervaring.

4.2a.1Manieren van betrokkenheid

Verschillende kenmerken van theater zorgen voor meer betrokkenheid van het publiek bij het onderwerp. Zo zijn interactiviteit en emotionele binding belangrijke punten waarmee theater de journalistiek aanvult.

Meerzijdig

De communicatie van theater is geen eenrichtingsverkeer, zoals bij traditionele mediavormen, maar gebeurt via meerdere zintuigen. Auditieve, visuele en sferische prikkels worden ingezet om een gezamenlijke boodschap te vormen. De aansluiting van die prikkels versterken de boodschap. En als ze tegen elkaar in gaan, wordt er een extra betekenislaag gegenereerd (van Gogh, M. 2006). Daarmee gaat het theater een stap verder in de communicatie dan de journalistiek, omdat het in zowel de overdracht als in de betekenis van het verhaal meerzijdig is. “Het eenrichtingsverkeer van de massamedia moet plaatsmaken voor meer openheid en interactiviteit” (Krijnen, S. 2007. In: Drok, N. 2007). Bij theater woon je als publiek een voorstelling bij waar het onderwerp te zien, te horen, te voelen en te beleven is. Het is een totaalplaatje aan zintuigelijke prikkels. Stijn Postema laat in het interview weten: ‘Theater maakt de journalistiek dynamischer en interessanter dan het eenzijdig iets onderzoeken en dat op internet zetten of in de krant plaatsen.’

Gezamenlijke aanwezigheid

In het theater is het publiek in de zaal altijd tegelijkertijd aanwezig met de acteurs of sprekers op het podium. Lazaroms (2010) onderzocht in haar scriptie het feit dat je een gezamenlijke factor krijgt als het theaterpubliek met z’n allen in dezelfde ruimte is. Iets wat je mist als je door middel van televisie informatie tot je krijgt. Door de gezamenlijke aanwezigheid ontstaat er interactie tussen het publiek en de mensen op het podium. Maar ook tussen de toeschouwers onderling. Omdat het publiek live aanwezig is bij de voorstelling kunnen de verhalen, beelden en gespeelde situaties direct op de toeschouwers inwerken. Zij maken op deze manier onderdeel uit van de voorstelling. In een andere scriptie wordt gesteld dat theater het enige medium is waarbij de makers en de acteurs, zich in dezelfde ruimte en realiteit bevinden als de toeschouwers (Op het Veld, K. 2006). Theater is een vorm van directe betrokkenheid die in de traditionele media niet bereikt kan worden.

Interactie

Bij interactie is het belangrijk dat de aanwezigheid van het publiek niet wordt ontkend. “Ten per cent of the time you interact with your fellow actors on stage, but ninety per cent of the time your attention is directed toward the audience” (Hammond, W. & Steward, D. 2008). Bij interactie spreken de acteurs het publiek direct aan. Hierdoor wordt het publiek uitgedaagd om actief mee te doen met de voorstelling en zelf na te denken over het onderwerp. ‘Wij vragen het publiek wat ze van een gespeelde scène vinden, of iemand zich in een personage herkent en soms leggen we de voorstelling stil en vragen we om suggesties uit de zaal voor het vervolg van de scène’, vertelt Dadema. Dit zijn aanleidingen om verder op het onderwerp door te gaan. Dadema: ‘Want als je dieper op een antwoord uit het publiek ingaat, dan komen pas de mooiste verhalen los.’ Annemarieke Leurs, actrice bij Helder Theater vult tijdens het interview aan: ‘Je hoort de leerlingen onderling een verhaal vertellen, daar loop je naartoe en je haakt in op het verhaal. Zo creëer je voor hen een veilige omgeving en vaak durven ze het verhaal dan ook hardop te vertellen.’ Het als publiek openlijk je mening kunnen uiten bevordert de betrokkenheid bij het onderwerp.

Interactie is voor journalisten en theatermakers zelf ook belangrijk. Stijn Postema legt uit dat je als journalist iets kan maken en publiceren, maar je dan niet goed weet wat daar de vruchten van zijn. ‘Als theatermaker zie je door de interactie heel direct wat de impact is van jouw werk. En als je iets roept wat feitelijk niet correct is dan kan de zaal dat meteen corrigeren’, aldus Postema.

Activering

Journalistiek theater wil het publiek aanzetten tot actie. Wielandts, S. (2011) onderzocht in haar scriptie dat die activering op vier niveaus plaatsvindt: emotioneel, zintuiglijk, fysiek of intellectueel. Een actieve kijkhouding heeft het publiek nodig om bewust te worden van het onderwerp. Doordat bij de verschillende vormen van journalistiek theater een persoonlijk verhaal op het podium overgebracht wordt, “confers a responsibility on the audience and this partially accounts for the increased intensity of their listening” (Hammond, W. & Steward, D. 2008). Het live tonen van je bronnen op het podium versterkt het ervaarbaar maken van het onderwerp en vergroot dus de betrokkenheid van het publiek.

Een actieve kijkhouding bij het publiek ontstaat door het vertellen van een verhaal dat de toeschouwers aangaat in combinatie met interactie. Hierdoor kan het publiek meedenken en praten over het onderwerp. “Burgers hoeven geen journalist te zijn om actief in de samenleving te participeren. Zij dienen echter wel uitgenodigd te worden om hun stem te laten horen, en na te denken over die stem” (Krijnen, S. In: Drok, N. 2007). Het doel is dat het publiek geactiveerd wordt om met de verkregen inzichten over het onderwerp daadwerkelijk iets te doen. ‘We willen dat ze weggaan en denken ik ga het anders doen’, aldus Dadema. Marloes van der Sterre, actrice Helder Theater, vult tijdens het interview aan: ‘Door de beleving en ervaring blijft de voorstelling in hun hoofd spelen en zorgt het ervoor dat het onderwerp beter blijft hangen.’

Identificeren

Allereerst kan het publiek zich identificeren met de personages, vanwege de directe interactie met de acteurs op het podium. Dit komt doordat het ‘echte’ verhaal van iemand wordt getoond. De grens tussen de fictieve en werkelijke wereld wordt weggenomen. De toeschouwer kan zich dan gaan inbeelden hoe hij of zij zou reageren als diegene in de schoenen van het personage zou staan (Wielandts, S. 2011). Het publiek voelt daardoor mee met het personage. Hierdoor is het publiek eerder geneigd om een reactie te geven op iets wat het personage zegt of doet. “De toeschouwer kan zelfs onbewust de bewegingen van de acteur gaan nabootsen of de mimiek van de acteur overnemen” (Eversmann, P. 2004. In: Wielandts, S. 2011).

Betrokkenheid van het publiek kan ook gecreëerd worden doordat de gespeelde gebeurtenissen en voorgelegde situaties tijdens de voorstelling voor herkenbaarheid in het eigen leven van de toeschouwer zorgen. Actrice Marloes van der Sterre noemt dat een ‘O, dat heb ik ook’- gevoel. De theatervoorstelling houdt het publiek een spiegel voor. ‘Wij zeggen en doen wat het publiek eigenlijk alleen maar durft te denken’, aldus Van der Sterre. Hierdoor krijgt het verhaal letterlijk een gezicht. Daarnaast ziet de toeschouwer door deze identificatie in dat hij of zij niet de enige is die te maken heeft met het onderwerp uit de voorstelling. ‘En dat is belangrijk, omdat er nog wel schaamte heerst’, vertelt Manon Stravens. Bij de journalistieke theatervoorstellingen van De Balie Live Journalism houden ze achteraf enquêtes bij het publiek. ‘We hoorden vaak terug dat de mensen in het publiek het fijn vinden om te zien dat er veel mensen in dezelfde situatie zitten als zijzelf’, aldus Stravens. Dit maakt de stap kleiner om hun eigen verhaal kenbaar te maken.

LocatiePraktische zaken zoals de locatie kunnen ook voor betrokkenheid zorgen. Zo speelt Helder Theater een voorstelling liever niet op een podium, maar in een gelijkvloers klaslokaal of kantine. ‘Dat zorgt voor meer interactie, omdat we letterlijk dichter bij ons publiek staan’, geeft Dadema aan. ‘We kunnen ons publiek aankijken en niemand kan zich verschuilen.’ De mensen in het publiek voelen zich daardoor eerder verplicht om actief mee te doen. Naast de locatie zelf, vindt Marlies Haitsma dat ook de ambiance meespeelt in de beleving van het publiek. ‘Ik kies er altijd voor om zo veel mogelijk bij het onderwerp te blijven. Dat kan zijn met het decor, maar ook de manier waarop je je publiek verwelkomt.’ Zo geeft Haitsma in het interview aan een journalistieke theaterproductie gemaakt te hebben over Covid-19. ‘Toen heb ik met een mondkapje op de mensen bij de deur vragen gesteld over waar ze de afgelopen 14 dagen zijn geweest.’ Hiermee zet je volgens Haitsma al de eerste stap richting de beleving en betrokkenheid van het publiek bij het onderwerp. Het is het theater dat het publiek door middel van confrotatie met het onderwerp betrokken laat voelen. Iets wat je mist bij de traditionele vormen van journalistiek.

4.2b Hoe raakt het publiek door een theatervorm meer betrokken bij de journalistiek?

Theater zorgt voor de brug tussen het publiek en de journalistiek. “Although traditional journalism mainly focuses on newspaper or broadcast stations, recent research surprisingly shows the use of theatre to engage with audience” (Haitsma, M. 2019). Waar de journalistiek een eenzijdige en feitelijke weergave van de werkelijkheid overbrengt, zorgt theater door het tonen van het persoonlijke verhaal voor het directer aanspreken van het publiek. Het is daarom mogelijk om door het gebruik van een theatervorm de gemediatiseerde werkelijkheid opnieuw onder de aandacht van het publiek te brengen (Lazaroms, M. 2010).

Haitsma, M. & Postema, S. (2019) stellen dat theater voor een journalistiek medium een verrijking kan zijn in de publicatievorm. Het publiek krijgt door het zien van een theatervoorstelling een andere kijk op de journalistiek en maakt hierdoor kennis met het belang van gedegen journalistiek onderzoek. Dat merken onderzoeksjournalisten Manon Stravens en Mandy Fit. Uit de enquête die ze na afloop van een voorstelling van De Balie Live Journalism hielden kwam naar voren dat het publiek vond dat hun journalistieke werkwijze transparant overkwam, en dat het journalistieke onderzoek en het verwerken van de informatie in de voorstelling op een verantwoordelijke manier is gebeurd.

Onderzoekers Tenenboim, O & Stroud, N. (2019) concluderen dat journalistiek theater ertoe kan leiden dat het publiek de taak van de journalistiek, zoals het optreden als waakhond, als relevant ervaart en dat het de journalistiek meer gaat waarderen. In hun nieuwe studie werkten de onderzoekers samen met The Centre for Investigative Reporting and Storyworks om te zien hoe theater het publiek beïnvloedt wanneer het wordt gebruikt als een vorm van journalistiek. Op basis van het analyseren van drie journalistieke theatervoorstellingen komt in het onderzoeksrapport naar voren: “Journalism through theater can help increase people’s knowledge and can contribute to changing people’s perceptions of the media and their intentions to engage civically. Specifically, after watching a play based on journalistic reporting and participating in a conversation about it, some people changed their views about the role of media” (Tenenboim, O & Stroud, N. 2019). Volgens Postema zou je dus kunnen zeggen dat theatervoorstellingen goed zijn voor de naam van de journalistiek.

Aan de andere kant raakt het publiek meer betrokken bij de journalistiek, doordat ze na het zien van een journalistieke theatervoorstelling traditionele nieuwsbronnen gaan raadplegen. Uit het onderzoek van Tenenboim en Stoud komt dat het publiek mogelijk acht dat zij na de voorstelling meer over het onderwerp gaan lezen. (Tenenboim, O & Stroud, N. 2019). Marlies Haitsma geeft daar een verklaring voor: ‘Ik denk dat als je in een zaal zit en je door het gebruik van theater op een bepaalde manier geïnformeerd wordt over een onderwerp, dat je dan wel wil weten hoe het afloopt en daarvoor teruggrijpt naar traditionele mediakanalen.’ Journalistieke theatervoorstellingen gaan vaak over maatschappelijke kwesties. Tijdens de voorstelling krijgt het publiek alleen inzicht in zo’n kwestie, maar het wordt vervolgens niet terplekke opgelost. Dan komen de traditionele mediavormen om de hoek kijken. Daar kan het publiek lezen of bekijken hoe de voorgelegde kwestie in de theatervoorstelling afloopt en blijven ze op de hoogte.

4.3 Welke impact heeft journalistiek theater op de traditionele journalistiek? Journalistiek theater kan een verrijking zijn voor de traditionele journalistiek. Allereerst biedt het voor de journalistiek een alternatieve manier om het publiek te informeren. Wielandts, S. (2011) heeft in haar scriptie onderzocht dat theater de actualiteit aanvult en zaken toont waar de traditionele media liever aan voorbijgaan. Theater biedt de traditionele journalistiek de mogelijkheid om een onderwerp langer te laten leven onder het publiek. Daarom is Tina Antolini van mening dat journalisten geïnteresseerd zijn in vormen van journalistiek theater: “because of the new creative frontiers they present, and the opportunity to tell a story in a new and impactful way” (Antolini, T. 2018. In: Marinho, J. 2018).

Het is vanuit de traditionele media nog niet zo gebruikelijk om journalistiek theater in te zetten. Maar volgens Marlies Haitsma laat een journalistieke theatervoorstelling absoluut zien dat je het publiek op andere meeslepende manieren kunt informeren. Het gebruik van persoonlijke verhalen in de theatervoorstellingen speelt daarbij een grote rol. Volgens Haitsma kan journalistiek theater verhalen vertellen die anders misschien ongehoord waren gebleven (Haitsma, M. 2020). In het theater is het mogelijk voor de mensen om hun verhaal anoniem te vertellen en te delen. Het verhaal dient als inspiratiebron voor het script van de voorstelling. De traditionele journalistiek kan daarom het theater gebruiken om kwetsbare onderwerpen te behandelen en te bespreken.

Tijd voor verdiepingTheater biedt de traditionele journalistiek de mogelijkheid om dieper op een onderwerp in te gaan. Dat komt doordat er in het theater meer tijd kan worden genomen om een verhaal te vertellen, dan bij de snelle, journalistieke kanalen. Wielandts (2011) schrijft in haar scriptie: “Het gebrek aan tijd in de media leidt vaak tot oppervlakkigheid.” Het publiek dat de voorstelling bijwoont is erop gericht dat de voorstelling langere tijd duurt. Hierdoor heeft journalistiek theater de kans om de verdieping op te zoeken in de nieuwsverhalen door meer verhaallijnen en onderzoeksmateriaal toe te voegen. Op het podium geldt er namelijk geen limiet in het aantal woorden of minuten, waartoe het traditionele journalistieke werk wel beperkt is. Haitsma, M. (2020) stelt dat nieuws op het podium werkt als een tegengif voor de dagelijkse nieuws-overload.

Stijn Postema vertelt in een podcast dat de traditionele kanalen in de toekomst ook nog blijven bestaan, zodat het publiek op de hoogte blijft van het snelle nieuws. Maar dat de mensen daarnaast willen beleven wat er speelt in de maatschappij. Daarvoor biedt journalistiek theater een uitkomst (Postema, S. 2020).

Verrijking nieuwsgaring De manier waarop er onderzoek gedaan moet worden om tot een journalistieke theatervoorstelling te komen verrijkt de nieuwsgaring. Journalisten staan dichter bij de betrokken mensen en krijgen door het aanhoren van persoonlijke verhalen meer begrip voor wat er speelt in de maatschappij. Marlies Haitsma: ‘Ik denk dat journalisten heel veel kunnen leren van journalistiek theater en performancestudies; hoe benader je een doelgroep, hoe leer je te werken met kwetsbare mensen en hoe bouw je een vertrouwensrelatie op. En dat is heel waardevol voor de traditionele journalistiek.’

Inzicht journalistiek werkJournalistiek theater speelt een belangrijke rol voor journalisten bij het reflecteren op hun eigen werk. Dit blijkt uit het experiment van de Amerikaanse redactie ProPublica die journalistiek theater gebruikte om te onderzoeken waar journalisten over zouden moeten rapporteren en of het publiek zichzelf herkenden in het gepubliceerde verhaal (ProPublica Illinois & Free Steet Theater Collaborate, 2018). Volgens Haitsma veroorzaakt het op nieuwe manieren presenteren van journalistieke berichtgeving een verschuiving in het begrip van de journalisten in hun eigen onderzoek (Haitsma, M. 2019). Journalisten benaderen hun verhaal anders en interviews worden als verhelderend gezien, doordat het in het theater gesproken woord wordt. ‘Toch zit er een soort arrogantie bij traditionele journalisten, zij denken te weten hoe het allemaal zit’, laat Haitsma doorschemeren. ‘Traditionele journalisten zijn gewend om feitelijk te informeren. Dan is journalistiek theater een eyeopener voor ze.’

Traditionele mediaDe impact van journalistiek theater op de traditionele journalistiek, bestaat uit het toevoegen van nieuwe inzichten en benaderingen binnen de journalistiek. Volgens Marlies Haitsma heeft de traditionele journalistiek dit nodig om het snelle nieuws te coveren. Daarnaast helpt het ook om de bestaande journalistiek te verbeteren. Uit onderzoek blijkt dat journalistiek theater de verbinding tussen verslaggevers, publiek en gemeenschappen verdiept (Postema, S. & Deuze, M. 2020).

Reden genoeg voor de traditionele media om theater in te zetten. Haitsma werkte voor haar afstudeervoorstelling samen met De Gelderlander. ‘Voor De Gelderlander was deze vorm van journalistiek theater een nieuwe manier van maatschappelijke en sociale betrokkenheid van hun publiek. Ze wilde zich als een toegankelijk journalistiek bedrijf profileren.’ De impact van journalistiek theater is dat het voor mediaorganisaties een nieuwe manier is om kenbaar te maken wat er onder hun publiek speelt. Ook laten ze hiermee zien dat ze inspelen op de behoefte van hun publiek. Dit bevordert de betrokkenheid van het publiek bij de mediaorganisaties. ‘Als journalistieke organisatie, zoals een krant, kan je door dit soort journalistieke theaterprojecten dichter bij de mensen komen en daardoor je eigen merknaam ook wat beter profileren. Dat is heel erg belangrijk, want aan de lopende band verliezen ze leden’, laat Stijn Postema weten.

4.4 Eigen pilot als casus journalistiek theaterOm aan te kunnen tonen hoe journalistiek theater zich in de praktijk verhoudt, gebruik ik de pilot die ik samen met medestudent Bo van Geijn heb uitgevoerd (zie Bijlage 2). Door middel van journalistieke content, video’s en teksten, en een theatervoorstelling belichten we het maatschappelijk thema ‘eenzaamheid onder jongeren’. Ik vul de eerder opgedane theoretische kennis aan met mijn eigen ervaringen door het uitvoeren van deze journalistieke pilot.

Surroundjournalistiek Eerder in dit reflectieonderzoek is te zien dat er onderscheid wordt gemaakt in drie vormen van journalistiek theater; livejournalistiek, documentairetheater en verbatimtheater. Hierbij is de verkregen informatie verwerkt in een theatervoorstelling. Naar mijn mening kan journalistiek en theater ook mét elkaar tot een mooi eindproduct komen. Dat journalistieke content en een theatervoorstelling op een apart moment aan het publiek wordt getoond, maar dat ze wel elkaar aanvullen. Het publiek krijgt de informatie vaker en in een andere vorm te zien waardoor ze het onderwerp gaan beleven. Deze door ons zelf ontwikkelde en uitgevoerde vorm, duid ik aan met de term surroundjournalistiek. Het doel is om een nieuwe omgeving te creëren waarbinnen de journalistiek zich kan ontwikkelen. Journalistiek en theater mét elkaar in de vorm van surroundjournalistiek zorgt voor een nieuwe manier van inzicht geven in een maatschappelijk thema en het beleven van een verhaal.

Betrokkenheid bij het onderwerp

Met de pilot heb ik ondervonden dat het publiek door het gebruik van theater meer betrokken is geraakt bij het onderwerp. De journalistieke pilot richt zich op het onderwerp eenzaamheid onder jongeren en is uitgevoerd bij jongeren tussen de 14 en 16 jaar, uit klas 3 van de havo op het Sondervick College in Veldhoven. De pilot bevat drie onderdelen: 1. Een les vooraf aan de theatervoorstelling waarin portretvideo’s worden getoond en waar klassikaal over stellingen met betrekking tot de verschillende aspecten van eenzaamheid wordt gediscussieerd. 2. De theatervoorstelling. 3. Een les achteraf waarin de jongeren een nazorgvideo te zien krijgen en een lijst met geschikte instanties wordt overhandigd. In de pilot zijn de jongeren meer betrokken geraakt bij het onderwerp door de theatervoorstelling, dan door het zien van de gemaakte video’s en het meedoen met het discussiëren tijdens de les. Tijdens de theatervoorstelling ‘No Filter’ van theatergroep Helder Theater kwam het verhaal live bij de jongeren binnen en kregen ze inzicht dat het onderwerp ook onder hun klasgenoten speelt.

Het doel van de pilot is om de jongeren meer betrokken te laten zijn. Dit doel is bereikt door de interactie tijdens de uitvoering van de theatervoorstelling. Er werden soms scènes stopgezet om de jongeren in de klas te vragen hoe zij zouden omgaan met de situatie. Zo betrekt actrice Annemarieke Leurs, die in de voorstelling het personage Lisa speelt, de leerlingen bij haar angst om alleen achter te blijven. Ze is namelijk bang dat haar vriendje Sam, gespeeld door acteur Jeroen Dekkers, het uitmaakt en dan heeft ze niemand meer. Reacties als ‘gewoon jezelf blijven’, en ‘hij wil het niet uitmaken’, klinken uit de zaal. Ook creëeren de acteurs een veilige omgeving voor de jongeren, waardoor zij hun mening durven te uiten. Een voorbeeld is als Niels, gespeeld door acteur Rik Hirdes, tijdens de gymles alleen achterblijft. Hij heeft met het maken van de groepjes voor het basketballen geen lintje gekregen. Een aantal leerlingen reageren: ‘Wij staan aan jouw kant, je mag wel bij ons.’ Door de interactie tijdens de voorstelling worden de jongeren uitgedaagd om actief mee te doen.

Om het doel te bereiken dat de jongeren worden aangezet tot actie als zij zichzelf of iemand anders herkennen in de voorgelegde en gespeelde situaties over eenzaamheid, is het belangrijk dat ze zich met de personages en de scènes kunnen identificeren. Ik heb tijdens de theatervoorstelling van mijn pilot gezien dat de acteurs de jongeren een spiegel voorhouden. Thema’s als erbij willen horen of je leuker voordoen op sociale media komen beter bij de jongeren binnen doordat de acteurs zich verplaatsen in de doelgroep. Dat blijkt uit de enquête (zie Bijlage 4) die we na de pilot onder de jongeren hebben gehouden. Van de 22 jongeren geven er 13 aan dat ze het eens zijn met de stelling dat ze nu weten wat ze kunnen doen als ze signalen van eenzaamheid bij iemand herkennen. Ook heeft het ervoor gezorgd dat 13 jongeren nu eerder met iemand durven te praten over hun gevoelens.

Mijn bevindingen over het betrokken raken bij het onderwerp door het gebruik van een theatervoorstelling, heb ik getoetst aan de antwoorden van de jongeren in de enquête. 12 van de 22 jongeren geven aan zich meer betrokken te voelen. De redenen die ze opgeven: ‘je leeft er zelf in mee’, ‘je gaat er beter over nadenken dan met de filmpjes’ en ‘je ziet hoe eenzaamheid zich kan uiten’. Ook de mentoren en de teamleider van de pilotschool geven in de enquête aan dat ze merken dat de jongeren zich meer betrokken voelen bij het onderwerp door het gebruik van theater. ‘In zo’n theatervoorstelling gaat het onderwerp pas echt leven voor ze. Ze worden hier uitgedaagd om er onderdeel van te zijn’, aldus mentor Bas van den Biggelaar.

Betrokkenheid bij de journalistiek De jongeren zijn door de gehele pilot, maar vooral door de theatervoorstelling, anders gaan kijken naar de functie van de journalistiek. Ze hebben namelijk hun waardering uitgesproken voor het journalistieke werk dat wij hebben geleverd om tot de gehele pilot te komen. Vooraf waren ze sceptisch over de journalistieke pilot, omdat ze dachten dat ze alleen maar lessen zouden krijgen over het thema eenzaamheid. Maar door de theatervoorstelling zijn ze actief meegetrokken en hebben ze ingezien dat journalistiek niet saai hoeft te zijn.

Eerder in dit reflectieonderzoek wordt gesteld dat het publiek meer betrokken raakt bij de journalistiek doordat het na de voorstelling teruggrijpt naar traditionele mediaplatformen. Zelf heb ik gemerkt dat de jongeren vooraf aan de pilot weinig betrokken waren met de journalistiek. De krant en de televisie zijn vervangen door Netflix en YouTube. Na de pilot bleek hierin niks veranderd te zijn. Als nazorg op de theatervoorstelling hebben we een video en een lijst met instanties gemaakt. Uit de enquête blijkt dat maar 22 van de in totaal ongeveer 60 leerlingen de nazorgvideo hebben bekeken en de lijst hebben gedownload, want zij hebben de enquête volledig in kunnen vullen. De conclusie uit de pilot is dat de theatervoorstelling er niet voor zorgt dat de jongeren teruggrijpen naar traditionele mediakanalen.

Impact journalistiek theater op traditionele journalistiek

Uit mijn pilot blijkt dat journalistiek theater aanslaat bij de traditionele media. Daarvoor werkten we samen met het Eindhovens Dagblad (zie Bijlage 2). Hoofdredacteur John van den Oetelaar geeft in de enquête aan dat hij gegrepen werd door ons plan om theater en journalistiek te combineren. ‘Journalistiek kan behoorlijk eendimensionaal zijn en het combineren van traditionele journalistiek en theater om te proberen tot een beter resultaat te komen, vond ik aanspreken. Het kan tot een diepere impact van het verhaal bij het publiek leiden en bovendien merk je door zo’n theatervoorstelling onmiddellijk waar de behoeften van je publiek liggen.’

Met mijn eigen pilot als casus toon ik aan hoe journalistiek theater zich tot de praktijk verhoudt en versterk ik de kennis en bevindingen uit het theoretisch gedeelte van dit reflectieonderzoek. Mijn eigen pilot als casus draagt bij aan het vormen van een beeld over de manier waarop theater voor een extra dimensie binnen de journalistiek zorgt.

5 Conclusie

Om de hoofdvraag ‘Op welke manier zorgt theater voor een extra dimensie binnen de journalistiek?’ te kunnen beantwoorden, heb ik literatuuronderzoek, action research en veldonderzoek gedaan. De bevindingen en resultaten uit dit onderzoek gebruik ik om een conclusie te trekken en daarmee antwoord te geven op de hoofdvraag.

Door de komst van een digitale cultuur is de maatschappij aan het veranderen. Er is vandaag de dag vanuit het publiek meer behoefte aan persoonlijke verhalen dan aan feitelijke informatie. Daarom is de journalistiek op zoek naar nieuwe manieren van verhalen vertellen. Hedendaags worden er door een nieuwe generatie journalisten experimenten gedaan met het combineren van journalistieke analyse en artistieke presentatie. Dit nieuwe initiatief wordt aangeduid met de term Artistic Journalism. De vorm die onderzocht is betreft het gebruik van theater binnen de journalistiek, oftewel journalistiek theater. Waar journalistiek zich richt op het informeren van het publiek aan de hand van geanalyseerde feiten, is het uitgangspunt van theater om met emoties en gevoelens een uitdrukking te geven aan gebeurtenissen en verhalen. Het theater wil zijn publiek raken, hen iets meegeven en hen ergens over laten nadenken. Het is niet alleen kijken en luisteren naar een verhaal, maar het publiek kan door theater het verhaal ook beleven en dus ervaren.

Journalistiek theater onderscheidt zich in drie vormen: livejournalistiek, documentairetheater en verbatimtheater. De nadruk bij livejournalistiek ligt op de gewone burger die zelf op het podium staat en vanuit eigen ervaringen en gevoelens een verhaal vertelt. Zonder tussenkomst van journalisten. Wat voorop staat bij documentairetheater is dat het theaterstuk opgevoerd wordt door acteurs die hiermee het verhaal van iemand anders vertellen. Hierbij maken ze gebruik van verifieerbaar documentair materiaal. De kern van verbatimtheater is dat een groep acteurs op het podium letterlijk de verhalen van de ‘echte’ mensen vertelt. Ze spelen hierbij dialogen en teksten woord voor woord uit, aan de hand van verkregen informatie door interviews. Journalistiek theater gaat erom dat onderzoeksjournalisten in samenwerking met theatermakers een voorstelling neerzetten aan de hand van persoonlijke verhalen en journalistiek onderzoek. Door deze samenkomst wordt het te vertellen verhaal echter en oprechter.

De journalistiek is vanwege het eenrichtingsverkeer op zoek naar nieuwe vormen om het contact met het publiek niet te verliezen. Theater biedt voor de journalistiek een extra dimensie door de manier waarop het de betrokkenheid van het publiek bij het onderwerp genereert. Theater maakt het onderwerp ervaarbaar en daarmee verandert de kijk van het publiek op het onderwerp en krijgen ze inzicht in hun eigen aandeel. Bij theater kijkt en luistert het publiek niet alleen, maar het ervaart en beleeft het onderwerp ook. Hierdoor heeft theater een brugfunctie tussen journalistiek en publiek. Het zorgt voor meer emotionele betrokkenheid, doordat het echte mensen zijn die op het podium een verhaal vertellen. Het publiek is bij theater tegelijkertijd aanwezig met de acteurs of sprekers. Hierdoor ontstaat interactie. Het publiek maakt onderdeel uit van de voorstelling. Scènes worden stilgelegd en het publiek wordt gevraagd hoe het met de voorgelegde situatie om zou gaan. De manier waarop het publiek tijdens de voorstelling zo openlijk hun mening kunnen uiten zorgt voor meer betrokkenheid. Als laatste is het belangrijk dat het publiek zich kan identificeren met zowel de personages op het podium als met het onderwerp. Hierdoor kan de toeschouwer zich emotioneel betrokken voelen en reageert daardoor sneller op iets wat er gezegd of gedaan wordt. De confrontatie met het onderwerp zorgt voor een betrokkenheid bij het publiek die je met de traditionele journalistiek niet bereikt.

Theater zorgt er ook voor dat het publiek meer betrokken raakt bij de journalistiek. Het publiek krijgt door het zien van een theatervoorstelling een andere kijk op de journalistiek en maakt kennis met het belang van gedegen onderzoek. Hierdoor gaan ze de journalistiek meer waarderen. Aan de andere kant raakt het publiek meer betrokken bij de journalistiek, omdat ze na een theatervoorstelling traditionele nieuwsbronnen gaan raadplegen om te zien hoe de maatschappelijk kwestie uit voorstelling afloopt.

Theater verrijkt de traditionele journalistiek omdat het nieuwe inzichten en mogelijkheden voor de journalistiek biedt om op een andere manier met informatie om te gaan. De traditionele journalistiek is gericht op het snel informeren van het publiek met nieuws. Theater kan juist meer tijd nemen om een verhaal te vertellen en de verdieping daarin op te zoeken. Daarnaast kan theater een verrijking zijn in de nieuwsgaring. Journalisten staan door de manier van onderzoek doen dichter bij de betrokken mensen en krijgen meer begrip voor wat er speelt in de maatschappij. De verhelderende impact dat journalistiek theater heeft op de traditionele journalistiek zit in de reflectie op het eigen journalistieke werk. Journalisten leren door de artistiekere manier van researchen naar hun eigen handelen te kijken. Theater verbetert de journalistieke analyse door het publiek op een andere manier te bereiken.

Het antwoord op de hoofdvraag ‘Op welke manier zorgt theater voor een extra dimensie binnen de journalistiek?’ is dat theater een nieuw medium biedt voor de journalistiek om verhalen te vertellen. Door theater in te zetten kan de traditionele journalistiek de verdieping in onderwerpen opzoeken en deze zo uitwerken dat het op een impactvolle manier het publiek bereikt. Het publiek laten nadenken over het onderwerp door emotie, gevoel en persoonlijke verhalen in de voorstelling te brengen. Theater zorgt ook voor een nieuwe kijk op de huidige, traditionele journalistiek. Journalisten staan dichter bij de betrokken personen krijgen meer begrip voor wat er speelt in de samenleving. De impact dat journalistiek theater heeft op de traditionele journalistiek is dat het de verbinding tussen verslaggevers, publiek en gemeenschappen verdiept.

5.1Praktische zaken

In dit hoofdstuk komen de praktische zaken naar voren rondom journalistieke theatervoorstellingen. Daarvoor gebruik ik mijn eigen ervaringen met de pilot en mijn bevindingen, aangevuld met de kennis van de deskundigen, uit dit reflectieonderzoek.

Hoe maak je een journalistieke theatervoorstelling? De eerste stap is het zoeken naar een bruikbaar onderwerp. ‘De primaire insteek zijn maatschappelijk thema’s’, vertelt onderzoeksjournalist Manon Stravens in het interview (zie Bijlage 3). Researchen en veldonderzoek doen en is de volgende stap in het proces. Dit houdt in dat je aan de hand van geschreven documenten informatie vergaart over het onderwerp. Daarnaast is het belangrijk om met betrokken personen in gesprek te gaan en ze te interviewen. Dat kan in een face-to-face interview, maar ook via een enquête. Bij deze fase zijn volgens Stravens de journalistieke principes belangrijk om in acht te nemen. ‘Als je interviewt gebruik je altijd hoor-wederhoor en je moet afstand bewaren om objectief te kunnen blijven publiceren.’ De volgende stap is het verwerken van de informatie en de verhalen in de theatervoorstelling. Hier houdt de taak van de journalist op. Nu moet er samengewerkt worden met theatermakers.

SamenwerkingAls journalist ontkom je niet aan om de hulp van theatermakers en acteurs. Hen heb je nodig voor de expertise over het omzetten van een verhaal in tekst voor het script. ‘Zodra wij de eerste interviews en transcripten klaar hebben, gebruikt de theatermaker ons materiaal om daar een theatervoorstelling van te maken’, laat Mandy Fit in het interview weten. Theatermakers weten beter dan journalisten hoe je een verhaal binnen een uur vertelt en hoe het bij het publiek goed overkomt. Een theatermaker pikt de juiste verhalen en elementen uit om te gebruiken in de voorstelling. ‘Het gaat er niet om dat je het allesomvattende verhaal op het podium oplepelt, maar dat je de belangrijkste elementen eruit haalt en dat in een goed verhaal gooit’, aldus Manon Stravens. Het doorspelen van je informatie aan een theatermaker werpt een verfrissende blik op de informatie. Als journalist werk je maandenlang aan de research over een bepaald onderwerp. Daardoor zie je door alle verhalen niet meer welke interessant en bruikbaar zijn voor in de voorstelling. De theatermaker gaat met de informatie aan de slag en werkt deelthema’s uit die passen bij de doelgroep. In samenwerking met de acteurs maken ze daar scènes van en bundelen deze in een script. Voor de acteurs is het belangrijk om herkenbare situaties voor te leggen en in het inlevingsvermogen te blijven van de doelgroep.

Ook de samenwerking met traditionele media is van belang. Bij mijn pilot bood het Eindhovens Dagblad een platform om de gehele productie te kunnen publiceren. Daar hebben we gebruik van gemaakt door het enorme lokale bereik dat de krant heeft. Om diezelfde reden schakelt De Balie Live Journalism altijd AT5 in. Voor de journalistieke organisaties zelf biedt theater een nieuwe mogelijkheid om het publiek te betrekken en ze op een andere manier te informeren.

Uitvoering journalistieke theatervoorstelling Als het script klaar is en de acteurs hebben gerepeteerd, is het tijd voor de uitvoering. Hierin komen journalistiek en theater samen. Volgens Marlies Haitsma geeft journalistieke content de theatervoorstelling een versterkende factor. ‘Ik gebruikte een mediacompilatie met nieuwsfragmenten van de verkregen feiten over het onderwerp om het verhaal duidelijk te kunnen vertellen. Vervolgens kwamen de personen die ik had gesproken tot leven in personages op het podium door het gebruik van verbatim theater.’ De acteurs in de theatervoorstelling van mijn pilot baseerden de scènes en teksten op de verhalen van de jongeren die we geïnterviewd hebben. De Balie Live Journalism maakt in hun voorstellingen gebruik van livejournalistiek. Dus dat de personen zelf op het podium een verhaal vertellen, zonder tussenkomst van acteurs. Er zijn verschillende vormen van journalistiek theater mogelijk.

Financiering

Tijdens mijn pilot heb ik gemerkt dat het lastig is om voor journalistieke theatervoorstellingen een verdienmodel te maken. De financiering is dan ook niet ter sprake gekomen omdat alle betrokken partijen vrijwillig hebben meegewerkt.

Toch moet er gekeken worden naar de manieren om aan geld te komen en welke partijen het project financieel gaan ondersteunen. Bij het International Journalists Network in Amerika hebben ze daar wel een idee over. In 2017 zijn ze naar buiten gekomen met zeven businessmodellen om initiatieven rondom de innovatie van de journalistiek te financieren. Daar is de ondersteuning van livejournalistiek er een van. “Although some revenue comes from from ticket sales, sponsorships seem to generate the most. In 2015, the Arizona Storytellers Project brought in more than US$100,000 through a presenting sponsorship” (Chinula, M. 2017). Omgerekend is dat €91.095.

In Nederland komt de financiering van projecten waarbij journalistiek gecombineerd wordt met een kunstvorm steeds meer op gang. Stimuleringsfonds Creatieve

Industrie kondigde in november 2020 aan de plannen van ACED, het platform dat de samenkomst van design en journalistiek vertegenwoordigt, te ondersteunen voor het verder uitwerken en ontwikkelen van Artistic Journalism. “Artistic Journalism is een programma dat de interdisciplinaire benadering van design, kunst en journalistiek onderzoekt, bevraagt en interpreteert. De focus ligt op projecten waarin relevante maatschappelijke vraagstukken worden onderzocht door journalistieke analyse en artistieke presentatie te combineren” (ACED, 2020). Stimuleringsfonds Creatieve Industrie (2020) kende hier €28.855 aan toe.

De Balie Live Journalism heeft al meer ervaring met het maken van journalistieke theatervoorstellingen. Zij krijgen financiering door subsidie vanuit het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek, die in 2020 met de pilot subsidieregeling onderzoeksjournalistiek ruim 2,8 miljoen euro toekent aan projecten die de onderzoeksjournalistiek in Nederland moeten gaan versterken. Daarbij heeft De Balie Live Journalism op 1 januari 2020 een bedrag van €143.220 toegekend gekregen. Naast deze subsidies zijn er geen verdienmodellen bekend over het financieren van journalistieke theatervoorstellingen. Daarom richt ik mij tot aanbevelingen wat betreft de financiering.

Door mijn pilot weet ik dat scholen geld hebben om te besteden aan externe projecten die betrekking hebben op de ontwikkeling van de leerlingen. Zo wordt theatergroep Helder Theater vaker door scholen ingehuurd om interactieve theatervoorstellingen over maatschappelijke onderwerpen te komen spelen. Daarnaast kan er voor de financiering gekeken worden naar investeringen vanuit traditionele mediabedrijven. Journalistiek theater biedt voor hen kansen om het publiek op een andere manier te bereiken. ‘Als bijvoorbeeld kranten hun naam aan journalistieke theaterproducties willen verbinden, dan kan je als journalist en oprichter zeggen: prima dat jullie je naam willen koppelen, maar wat zetten jullie daar dan tegenover?’, aldus Stijn Postema.

Een andere manier om aan geld te komen is het werven van organisaties en instanties die te maken hebben met het onderwerp. Een businessmodel kan zijn dat zij in de productie worden benoemd, in ruil voor financiële ondersteuning voor het maken van journalistieke content en de theatervoorstelling. Maar voor de bekostiging van theatermakers en acteurs, techniek, locatie, is vaak veel meer geld nodig. Postema: ‘Je kan geld vragen voor toegangskaartjes, zodat er een kleine inkomstenstroom komt.’ Maar volgens Postema blijft het zo dat er in zowel de journalistiek als in het theater geen gigantische geldbedragen te verdienen zijn.

5.2Aanbevelingen

De visie die ik door dit reflectieonderzoek heb ontwikkeld, is dat het gebruik van theater binnen de journalistiek voor een extra dimensie kan zorgen. Theater genereert namelijk meer betrokkenheid van het publiek bij het onderwerp, en bij de journalistiek. Theater is de enige vorm waarin het publiek een live-ervaring krijgt. De gespeelde situaties kunnen herkenbaar zijn en er is ruimte en tijd voor interactie.

Met mijn opgedane kennis en ontwikkelde visie over journalistiek theater doe ik aanbevelingen aan verschillende doelgroepen. Allereerst de traditionele mediaorganisaties, zoals kranten en televisieredacties. Journalistiek theater biedt een kans om op een nieuwe manier het publiek te informeren. Het onderwerp kan worden uitgediept en door persoonlijke verhalen wordt het publiek bij een onderwerp betrokken. Mijn aanbeveling aan traditionele mediaorganisaties is om zich aan te sluiten bij projecten, experimenten en startups die zich bezighouden met journalistiek theater. De samenwerking aangaan en daaruit leren om met het gebruik van theater aan de behoefte van het publiek, het beleven van een verhaal, te voldoen. Het meewerken met journalistieke theatervoorstellingen laat zien dat de organisaties maatschappelijk betrokken zijn bij hun publiek. Journalistiek theater is een manier om de stroom van het publiek niet verder af te laten nemen.

Als tweede richt ik mijn aanbevelingen op de journalistieke opleidingen. Er moet meer bekendheid komen over journalistiek theater, zodat deze nieuwe vorm door meer studenten wordt onderzocht en uitgevoerd. Het idee om zowel een reflectieonderzoek als een journalistieke pilot te maken waarin het gebruik van theater binnen de journalistiek centraal staat, komt vanuit mezelf. Ik heb dit uitgewerkt vanwege het combineren van mijn passie met mijn beroep. Vanuit mijn opleiding journalistiek in Tilburg werd ik hierin aangemoedigd. Alleen merk ik dat er niet veel aandacht aan journalistiek theater wordt besteed. Hierin kunnen de journalistiekopleidingen stappen maken. Zo kunnen ze mensen uit het vakgebied van journalistiek theater uitnodigen om gastlessen te geven. Denk hierbij aan de experts die ik voor dit reflectieonderzoek heb geïnterviewd. Maar er kan ook geregeld worden dat studenten en docenten een journalistieke theatervoorstelling kunnen bijwonen. Hierdoor ontstaat er praktijkervaring in wat theater kan doen met een journalistiek verhaal als je het live beleeft.

Tot slot mijn aanbeveling naar de nieuwe generatie studenten en de beginnende journalisten toe. Durf creatief te zijn met het combineren van verschillende disciplines. Het gebruik van theater binnen de journalistiek is een waardevolle aanvulling als het gaat om jezelf profileren als journalist. En het geeft een nieuwe kijk op de taak van de journalistiek.

6Verantwoording

Om antwoord te geven op de hoofd- en deelvragen heb ik gebruik gemaakt van diverse bronnen. Het literatuuronderzoek heb ik gedaan aan de hand van geschreven bronnen, gevonden via Google Scholar. Dit zijn wetenschappelijke onderzoeken, scripties, boeken en artikelen. De informatie heb ik aangevuld met citaten van meerdere deskundigen op het gebied van journalistiek theater. Hiervoor heb ik interviews gehouden via Skype of telefonisch. Daarnaast zijn mijn bevindingen gebaseerd op de uitvoering van mijn eigen pilot, waarin journalistieke content gecombineerd is met een theatervoorstelling over het onderwerp eenzaamheid onder jongeren.

6.1 Relevantie Met dit onderzoek reflecteer ik op de innovatie binnen de journalistiek. Vanuit journalistiek oogpunt is het gebruik van theater nog vrij onbekend terrein. Er is een nieuwe generatie journalisten die hier onderzoek naar doet en experimenteert met journalistiek theater in de praktijk. De journalistieke relevantie zit in het informeren over de extra dimensie binnen de journalistiek door het gebruik van theater. Hiermee wil ik laten zien dat het voor de traditionele journalistiek een kans biedt om het publiek op een nieuwe manier te bereiken. Daarnaast wil ik met dit reflectieonderzoek medestudenten en toekomstige journalisten aanspreken. Zij kunnen met het gebruik van theater het medialandschap veranderen.

Dit reflectieonderzoek is voor mezelf als journalist relevant, omdat ik door het doen van onderzoek nu weet hoe theater binnen de journalistiek ingezet kan worden. Dit heeft ervoor gezorgd dat ik gemotiveerd ben geraakt om met het ontdekken van journalistiek theater in de praktijk verder te gaan. Met dit reflectieonderzoek profileer ik mezelf als artistiek journalist.

6.2 Vervolgonderzoek

In dit reflectieonderzoek zijn al twee traditionele mediabedrijven, De Gelderlander en het Eindhovens Dagblad meegenomen, vanwege hun bijdrage en medewerking aan uitgevoerde journalistieke theatervoorstellingen. Van hen is bekend dat ze positief tegenover journalistiek theater staan. Een aanbeveling voor het vervolgonderzoek is het benaderen van meerdere nieuwsredacties en andere mediabedrijven uit de traditionele journalistiek. Redacties, voornamelijk de hoofdredacteuren, hadden het ontzettend druk met hun werkzaamheden vanwege de uitbraak van het coronavirus. Voor het vervolgonderzoek kunnen de interviews met nieuwsredacties en andere mediabedrijven interessant zijn om te weten te komen of zij open staan voor het gebruik van theater om hun publiek te informeren. Daarnaast kan de focus liggen op de vraag of zij denken dat theater het teruglopende aantal leden tegen kan gaan.

Verder kan met vervolgonderzoek de financiële kant van journalistiek theater worden belicht. Daarvoor kunnen er interviews gehouden worden met theatermakers en hoofdredacteuren. De focus ligt dan op de vraag waar het geld vandaan komt. Levert het genoeg op voor de traditionele journalistiek om theaterproducties te financieren? Daarom is het belangrijk om te weten hoe het financieel geregeld is. Daarvoor kan er in het vervolgonderzoek navraag gedaan worden bij het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek en andere instanties die maatschappelijke en culturele projecten steunen.

De laatste aanbeveling voor een vervolgonderzoek betreft het bijwonen van een journalistieke theatervoorstelling. In dit reflectieonderzoek is wel mijn eigen pilot meegenomen, maar door het coronavirus zijn alle geplande journalistieke theatervoorstellingen afgelast. Daarom kan er in het vervolgonderzoek gekeken worden naar de rollen van journalisten en theatermakers bij het maakproces van een journalistieke theatervoorstelling.

Journalistiek theater in de coronacrisis

Eind januari 2020 ben ik gestart met dit reflectieonderzoek. Aanvankelijk had ik gepland dat ik een journalistieke theatervoorstelling kon bijwonen. Maar in februari werd Nederland getroffen door het coronavirus. Daardoor belandde het land in een ‘intelligente’ lockdown. Het grootste deel van dit reflectieonderzoek is dan ook vanuit thuis gemaakt. Vrijdag 13 maart, de laatste dag dat de middelbare scholen open waren, is wel de theatervoorstelling van mijn pilot uitgevoerd. Het nadeel is dat er achteraf niet geëvalueerd kon worden met alle betrokken partijen en de jongeren over de pilot. Daarom is er gekozen voor een enquête om toch de resultaten mee te kunnen nemen in dit reflectieonderzoek.

Het coronavirus heeft grote gevolgen voor de theaterbranche. Sowieso tot en met 9 februari 2021 zit het land in lockdown en zijn alle theaters noodgedwongen dicht. Desondanks zitten journalisten en theatermakers niet stil. Ze zijn bezig met het ontwikkelen van nieuwe voorstellingen en er kan research worden gedaan naar actuele onderwerpen. Zo heeft journalistiekstudent Nathalie Wendt in augustus 2020 nog een voorstelling op de planken gezet over eenzaamheid onder ouderen. Toen kon er nog een beperkt aantal mensen aanwezig zijn op de tribune en is de voorstelling live gespeeld. Nu, januari 2021, hebben journalisten, theatermakers en acteurs een alternatief gevonden om hun publiek toch te bereiken: livestreams. De voorstelling wordt door de acteurs in het theater opgevoerd en deze wordt met camera’s vastgelegd en uitgezonden. Het publiek kan dan tickets kopen of gratis verkrijgen om de livestream op een vaststaande dag en tijdstip te bekijken. Vaak plaatsen theaters of de organisatoren de video achteraf op hun website, waardoor het publiek de voorstelling op een later tijdstip kan terugkijken. Een voorbeeld is de voorstelling ‘Zwoegen in de schaduw’ van De Balie Live Journalism over ongedocumenteerden in Amsterdam. Na vier maanden onderzoek doen, enquêtes houden en in gesprek gaan met Amsterdammers, werd op 15 december 2020 de slotvoorstelling opgevoerd. Deze was voor het publiek te volgen via een livestream. Na de voorstelling werd er nog doorgepraat met wethouder Rutger Groot Wassink (Sociale Zaken) via Zoom. Inmiddels staat de ‘documentaire’ van de voorstelling op de website van De Balie.

Er is dus hoop voor het journalistiek theater. Zeker voor het vinden en uitwerken van geschikte onderwerpen is deze coronacrisis een goed moment. Thema’s als faillissementen in de horeca en cultuursector, thuiswerken en het wel of niet vaccineren zijn erg actueel. Maar de kracht van theater blijft alleen bestaan als er interactie is tussen de acteurs op het podium en de mensen in de zaal. Daarvoor moet het weer mogelijk zijn dat mensen de voorstelling als publiek in de zaal kunnen beleven. Want één ding is zeker: theater verrijkt de journalistiek door het effect dat het heeft op de betrokkenheid van het publiek.

Literatuurlijst

ACED (2020), Investigating interdisciplinary art and journalism.

Op: Website ACED, 02-11-2020. Geraadpleegd op 15 januari 2021 via

https://www.aced.site/en/programmes/artistic-journalism/investigating-interdisciplinary-art-and-journalism

Buijs, K. (2011). Journalistieke kwaliteit in het crossmediale tijdperk. Den Haag: Boom Lemma uitgevers.

Carlson, E (2016). 5 Questions: Pop-Up Magazine’s Doug McGray and the pleasures of live storytelling. Op: NiemanStoryboard. Cambridge, Engeland. Geraadpleegd op 27 mei 2020 via

https://niemanstoryboard.org/stories/5-questions-pop-up-magazines-doug-mcgray-and-the-pleasures-of-live-storytelling/

Chinula, M. (2017). 7 business models that could save the future of journalism. In: Media entrepreneurship, International Journalists Network. Washington D.C., Amerika. Geraadpleegd op 27 mei 2020 via https://ijnet.org/en/story/7-business-models-could-save-future-journalism

De Balie Live Journalism (2019). Waarom Live Journalism? Op: De Balie, Amsterdam.Geraadpleegd op 30 maart 2020 via https://debalie.nl/artikelen/waarom-live-journalism-wie-zijn-wij/

De Balie Live Journalism (2020). Zwoegen in de schaduw. Op: De Balie, Amsterdam.Geraadpleegd op 15 januari 2021 via https://debalie.nl/programma/zwoegen-in-de-schaduw-theater-slotstuk-15-12-2020/

Debord, G. (1976) De spektakelmaatschappij. (Jaap Kloosterman en René van de Kraats). Amsterdam: Uitgeverij de Dolle Hond. (Origineel gepubliceerd in 1967)

Drok, N. (2007). De toekomst van de journalistiek. Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Drost, H. (2018). Recensie: Wereldburgers van de Voorstreek. Op: Theaterkrant, 29-04-2018, Leeuwarden. Geraadpleegd op 31 maart 2020 via https://www.theaterkrant.nl/recensie/wereldburgers-van-de-voorstreek/tryater/

Golimowska, K. (2012). Transatlantic Miscommunication in David Hare’s Drama Stuff Happens. Copas – Current Objectives of Postgraduate American Studies. Humboldt University, Berlin.

Haitsma, M (2019) The intersection of journalism and performance (Master Essay). Hope University, Liverpool.

Haitsma, M. (2020). 5 reasons why news on stage has potential for journalism (based on my own journalistic theatre play). Op: Medium, 12-02-2020. Geraadpleegd op 7 april 2020 via https://medium.com/@Marlies_H/5-reasons-why-news-on-stage-has-potential-for-journalism-based-on-my-own-journalistic-theatre-fdce703e3dc

Haitsma, M. & Postema, S. (2019). Wat kan journalistiek met theater? Op: Blog, De Nieuwe Reporter. Geraadpleegd op 30 maart 2020 via https://www.denieuwereporter.nl/2019/05/wat-kan-journalistiek-met-theater/

Hammond, W. & Steward, D. (eds.) (2008). Verbatim: Techniques in Contemporary Documentary Theatre. London: Oberon Books Ltd.

Heller, A. (2019). Voedselbank-klant wil niet in de krant, maar wel in journalistiek theater. In: De Gelderlander, 04-06-2019, Ede. Geraadpleegd op 31 maart via https://www.gelderlander.nl/ede/voedselbank-klant-wil-niet-in-de-krant-maar-wel-in-het-journalistiek-theater~ae1b6175/

Kapitein, R. (2020) Studente journalistiek wil geen televisie, maar theater maken. Op: Omroep Gelderland. Geraadpleegd op 15 januari 2021 via

https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/2460689/Studente-journalistiek-wil-geen-televisie-maar-theater-maken

Lazaroms, M. (2010). Documentair Theater (Masterscriptie).Universiteit, Utrecht. Geraadpleegd van https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/179336

Marinho, J. (2018). Live Journalism and Theater: The Role of Art. Op: Marinho Media Analysis. Porto, Portugal. Geraadpleegd op 30 maart 2020 via http://www.marinho-mediaanalysis.org/articles/Dec-23-2018/live-journalism-and-theater-the-role-of-art

Martin-Kessler, F. (2017). One of a Kind: In creating a one night-only live magazine, Florence Martin-Kessler, NF ’11, finds a storytelling innovation that sparks excitement. Op: Nieman Reports. Cambridge, Engeland. Geraadpleegd op 27 mei 2020 via https://niemanreports.org/articles/one-of-a-kind-in-creating-a-one-night-only-live-magazine-florence-martin-kessler-nf-11-finds-a-storytelling-innovation-that-sparks-excitement/

Nellis, S. (2019). Tribunale theater- en performancekunst (Masterscriptie). Universiteit, Antwerpen. Geraadpleegd van https://www.scriptiebank.be/sites/default/files/thesis/2019-07/Masterproef%20Steff%20Nellis.pdf

Op het Veld, K. (2006). THEATER REFLECTEERT! (Masterscriptie). Universiteit, Utrecht. Geraadpleegd via Google Scholar

Pitcher, G. (2020). The performance of news: what journalism can learn form the theatre. Op: The London school of economics and political science.

Postema, S. (2020). Introducing Artistic Journalism (Audio podcast). Op: ACED, research. Geraadpleegd op 27 maart 2020 via https://aced.site/research/artistic-journalism

Postema, S. & Deuze, M. (2018). Journalism as Artistic Practice. Geraadpleegd op 10 maart 2020 via https://www.researchgate.net/publication/322698706_Journalism_as_Artistic_Practice

Postema, S. & Deuze, M. (2020). Artistic Journalism: Confluence in Forms, Values and Practices. Journalism Studies. Universiteit, Amsterdam.

ProPublica Illinois & Free Steet Theater Collaborate (2018). When journalism meets theater. Op: ProPublica, Illinois, Amerika. Geraadpleegd op 9 april 2020 via https://www.propublica.org/series/propublica-illinois-free-street-theater-collaboration

Siris (2010). Theaterproductie GGD over alcoholgebruik. Op: Siris, 01-01-2010, Someren.

Geraadpleegd op 31 maart 2020 via https://siris.nl/artikel/2147016/theaterproductie-ggd-over-alcoholgebruik

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie (2020), Toekenning Artistic JournalismGeraadpleegd op 15 januari 2021 via https://stimuleringsfonds.nl/nl/toekenningen/artistic_journalism/6103/

Stimuleringsfonds voor de Journalistiek (2020). Deze 28 projecten gaan de onderzoeksjournalistiek in Nederland komend jaar versterken. Op: Stimuleringsfonds voor de Journalistiek. Geraadpleegd op 27 mei 2020 via https://www.svdj.nl/nieuws/deze-28-projecten-gaan-de-onderzoeksjournalistiek-in-nederland-komend-jaar-versterken/

Tenenboim, O & Stroud, N. (2019). Journalism Through Theater: How An Art Form Can Inform. Op: Center for Media Engagement. University of Texas, Austin. Geraadpleegd op 7 april 2020 via https://mediaengagement.org/research/journalism-through-theater/

Theater Zuidplein (2015). Theaterproductie over geweld tegen mensen in een publieke functie. Op: Theater Zuidplein, Rotterdam. Geraadpleegd op 31 maart 2020 via https://www.theaterzuidplein.nl/theaterproductie-over-geweld-tegen-mensen-in-een-publieke-functie/

Van Baarle, K. (2015). Samen niet begrijpen: wat heeft theater in de actualiteit te zoeken?

In: Tijdschrift ETCETRA nr. 141, p.43-46. België.

Van Campenhout, E. (2006). Documentaire bedenkingen: Deel 1, 2 & 3. In: Tijdschrift ETCETERA, Jaargang 24, nr. 101. België.

Van den Brand, N. (2008). Theater: Hernieuwd Ervaren in het hier en nu (Masterscriptie). Universiteit, Utrecht. Geraadpleegd van https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/30461

Van Eekelen, N. & Postema, S. (2019). Introducing Artistic Journalism. Op: Stimuleringsfonds voor de journalistiek. Geraadpleegd op 27 maart 2020 via https://stimuleringsfonds.nl/nl/toekenningen/introducing_artistic_journalism/

Van Gogh, M. (2006). Nogmaals: "Er is." (Masterscriptie). Professional School of the Arts, Utrecht. Geraadpleegd van https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/20912

Van Ravensberg, M. (2019). Krant komt met theaterstuk. In: De Gelderlander, 18-05-2019, Ede. Geraadpleegd op 31 maart 2020 via https://www.gelderlander.nl/de-vallei/krant-komt-met-theaterstuk~a32dede6/

Van Vree, F. (2006). De wereld als theater. Amsterdam: Vossiuspers UvA

Wielandts, S. (2011). Het kritische en democratische potentieel van documentairetheater (Masterscriptie). Universiteit, Gent. Geraadpleegd van https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/786/344/RUG01-001786344_2012_0001_AC.pdf

Zetland Live (2012). What we have achieved so far. Op: Zetland, Denemarken. Geraadpleegd op 27 mei via https://www.zetland.dk/aboutzetland

Zueva, E. & Shevchenko, E. & Konovalova, Z. (2016). VERBATIM: A NEW TECHNIQUE IN CONTEMPORARY DRAMA. In: Journal of Language and Literature, Vol. 7. Kazan Federal University, Russia.

Zwart, H. & Simons, A. (1999). Over Journalistieke Verantwoordelijkheid en Leedvermaak. In: Tijdschrift voor Wetenschap, Technologie en Samenleving, p.122-125. Radboud University, Nijmegen.

Bijlage 1: Lijst gesproken bronnen

Interviews met deskundigen:Marlies Haitsma, pionier op het geb