WAT I ED ER EENVAN DE

ALGEMEENE GESCHIEDENIS

WETEN MOET

COHEN ZON N 1AMSTERD 'IM .

Wat iedereen van de

A1gemeeielGeschiedenisweten moet.

Door

Dr . W. SCHWALBE .

Bewerkt door

Mevrouw S. J . BARENTZ-SCHONBERG .

COHEN ZONEN, AMSTERDAM .

Men verdeelt de algemeene geschiedenis in driegroote afdeelingen o e periodern .

I. De geschiedenis der Oudheid .Zij begint bij den alleroudsten tij d en eindigt bijden val van het West-Rom einsche Rij k (375 v. Chr .)

II. De geschiedenis der vIiddeleeuwen .Zij begint bij den val van het West -Romeinsche Rijken eindigt bij de Hervorming (begin der 16e eeuw) .

III. De nieuwe geschiedenisvan de Hernvorming t,ot heden .

DE OUDHEID.

De Egyptenaren

Egypte, het noordoostelijkste land van Afrika danktzijn heteekenis en vroege beschaving aan den Nijl, wiensoverstroomingen hot land vruehtbaar maakten en die-de bewoners tot een werkzaam levee dwongen .

De oudste Egyptisehe steden zijn MEMPHIS enTHEBE.

De bevolking was verdeeld in Kasten, afgeseheidenklassen, die meestal van vader op zoon overgingen . Deaanzienlijkste kasten waxen die der priesters en der

Daarnaast stonden de landbouwers, hand-werkslieden ; kooplieden, kunstenaars ., zeelieden enz . Dekoningen, Pharaonen genaamd, behoorden tot de pries-terkatste .De voornaalnste God der Egyptenaren was RA, de

zonnegod . Naast dezen werden nog vereerd OSIRIS,en zjin gemalin ISIS . Ret yolk aanbad heilige dierenb.v. den krokodil, de kat, de ichneumon, de ibis, maar

voornamelijk den apis, een zwarten stier met eenwitten driehoek op het voorhoofd .

De lij ken werden gebalsemd en versteenden tot mum-mies, omdat men geloofde, dat de onsterfelijkheid vande ziel samenhing met het voortbestaan van het lichaam .

De Egypt enaren wa ren eerste bouwm eesters . Zijmaakten de pyramiden, de graven der koningen . Depyramide van Cheops bij Gizeh is 137 M hoog, ofschoonhat bovenste gedeelte ontbreekt . Even grootsch wa-ren de tempels en paleizen, de labyrinthen, de obelis-ken, de memnonszuilen, standbeelden der koningen, desfinxen enz. Alle gebouwen, beelden enz waren bedektmet hierogliefen, hat heilige schrift der Egyptenaren,wier ultlegging ons thans een duidelij k beeld geeft vanhet Egyptische leven .Onder SESOSTRIS of RAMSES II (1850 v . Chr.) en

RHAMPSINIT (1250 v. Chr.) bereikte hat land zijnhoogsten bloei en grootste macht .

Achtereenvolgens werd hat veroverd door de Ethio-piers, de Assyriers en Koning Nebukadnezar van Ba-bylonie . In 525 v. Chr verloor PSAMMENITOS, dezoon van AMASIS, zij n troon in den strij d met denkoning van Perzie, KAMBYSES, en werd Egypte eenPerzische provincie .

De Babyloniers en Assyriers .

De BAB Y LONIERS die in hat oude Mesopotamiawoonden aan den Eufraat en den Tigris, zijn de oudstedezer kultuurvolkeren . Hun hoofdstad Babylon aan den

Gerestaureerde Tempel van Chorsabad, het oude Nini ve .

8

Euf rant, was een der grootste en prachtigste stedender Oudheid . De muren eromheen waren 200 ellenhoog en 50 ellen dik . Onder de schoonste houwwer-ken behoorden het Koninklijk Paleis ; de hangendetuinen, een terrasvormig aangelegd paleis waar op hetlooden dak zooveel aarde was gebracht, dat de hoog •ste b oomen daarin konden groeien ; en de tempel vanBe[ of Baal .

De hoofdstad van het Assyrische Rijk, door Baby-lonische kolonisten gegrondvest, was NINIVE, aan denTigris, dat in grootte en pracht niet achterstond bijBabylon .Onder de vorsten waren verscheiden beroemde

krijgshelden als SALMANASSAR V en SANHERIB .Ongeveer 600 v. Chr. werd Assyriers eroverd door deMeden en Babyloniers . Ninive, dat na zijn eerste ver-woesting door Sanherib prachtig was herbouwd,werd geheel vernield en tot een puinhoop gemaakt .

In Babylonie waren intusschen de CHALDEERSgekomen, een yolk, dat zich zoo geheel met de oudebevolking vereenigde, dat de beidQ namen in dezelfdebeteekenis gebruikt worden. Onder NABOPOLASSARen nog meer onder liens zoon en opvolger NABUKOD-NOSSAR, den NEBUKAD1tiNEZAR uit den bijbel, kreeghet Rij k, dat een tij dl ang on der de opperheerschappijder Assyriers had gestaan, `veer groote macht, tot hetna den dood van den Koning in handen viel van denPerzischen koning CYRUS (538 v . Chr .)

9

De Meden en Perzen .

De MEDEN bewoonden de landen zuidelijk van deKaspische Zee. Hun hoofdstad was EKBATANA . Inhet zuidelijk van Media gelegen Perzie lager SUSAen PERSEPOLIS .Hun geschiedenis hangt ten nauwste samen met

die der Babyloni6rs en der Assyriers . Nu haddendezen de Opperheerschappij, dan weer genen .

CYRUS de beroemde koning der Perzen (500 v . Chr .)was een inachtig veroveraar, die zijn rijk uitbreiddeover geheel midden- en voor-Azi6 . Hij versloeg o.a .den rijken Lydischen Koning CRESUS, nam hem inzijn hoofdstad Sardus gevangen en veroordeelde hemtot den brandstapel . Doch hij schonk hem later ge-nade en hield hem als zijn raadsman bij zich. Daarnaonderwierp hij BabyloniE ~' dat hij tot een Perzischeprovincie rnaakte Hij stierf op een krijgstoclit tegende Massageten, een Seytischen volksstam ., wonend aande Ka,spische Zee .Zijn zoon en opvolger KAMBYSES maakte Egypte

tot een Perzische provincie . Na zijn dood maakteeen Medisch priester, die zich voor den gestorvenbrooder des Konings, SMERDIS, uitgaf, zich meestervan de regeering . Hij werd later aan zijn afgesnedenooren herkend als een bedrieger en door zeven Per-zn

zische e lelen gedood . Een hunner DARIUS, zoon vanHYSTASPES, werd Koning Ter uitbreiding van zijnrijk en om Perzi6 de wereld-heerschappij to verzekerenwilde hij het Grieksche schiereiland veroveren . Hijondernam een tocht tegen de Scythen, die echter

-- 10

mislukte. Een opstand in Grieksch Klein-Azie onder-drukte hij met bloedige gestrengheid en hij verwoestteMiletus, de rijkste Ionische Kolonie . Daar de Euro-peesche Grieken hun Aziatische broeders hadden ge-holpen, moesten zij daarvoor gestraft worden en zoobegonnen de oorlogen tusschen Griekenland en Perzie(493 .) XERXES, zijn zoon en opvolger, zette denstrijd voort. Hij werd opgevolgd door DARIUS KODO-MANNUS. Deze werd door Alexander den Groote versla-gen en Perzie werd een Macedonische provincie .

De Phcnici~rs .

De PHENICIERS bewoonden het smalle kustlandaan den Oostrand der Middellandsche Zee . Behalvelandbouw en veeteelt beoefenden zij reeds in de vroeg-ste tij den vischvangst en scheepvaart en dreven zijuitgebreiden handel . Zonder eenige kennis van hetkompas, alleen met de poolster als gids, waagden zijzicli naar alle kustlanden der Middellandsche Zee,eindelijk zelfs door de Straat van Gibraltar in denAtlantischen Oceaan . Van de Britsche eilanden haal-den zij tin, van de D uitsche Noordkust barnsteen .De landhandel ging door middel van karavanen totSyrie, Arabie en Perzie .

Even veelbeteekenend was ook hun industrie . Zijwaren beroemd door hun purperbereiding uit het roodevocht der purperslakken, door hun fijne gewevenstoffen, hun glasfabrikatie, hun werken van goud,zilver en ivoor . Zij kenden ook mijnbouw en metaal-

1 1

gieten . Talrijke uitvindingen worden hun toegeschre-ven, voornarnelijk de uitvinding van het letterschrift .SIDON was de machtigste en rijkste stall . Onder

Koning HIRAM kreeg TYRUS den voorrang . Debelangrijkste Phenicische Kolonie was KARTHAGO,in 860 v. Chr. door Koningin DIDO of Elise gestichtaan de Noord-Afrikannsche Kust .

De Isra~lieten .

De ISRAELIETEN zijn het eenige yolk dat hetgeloof aan den eenigen, onzichtbaren God in denHemel bewaarde . De oorspronkelijke naam van (lityolk was -1Hebreers . Zij noemden zichzelf later Israe-lieten . De naam Joden kwain eerst na de Babylonischegevangenschap in gebruikAls stamvader wordt in den Bij bel ABRAHAM

geuoemd, die van Mesopotanlie naar Kanaan, hetlatere Palestina tr ok . Zijn zoon IZAAK had tweezonen, ESAU, den stamvader van het Arabische Volken JAKOB, die den naam Israel aann am en naarwiens 12 zonen het yolk zich in 12 stammen ver-deelde . (2000 v Chr .)

Door JOSEPH, een der zonen van Jakob, wend hetyolk naar Egypte overgebracht en het woonde daarongeveer 400 jaar . Daar het door de Pharaonen inharden slavendienst werd gehouden, bracht MOZEShet naar Kanaan terug . (_)p den berg Sinal gaf hijhet yolk zijne wonderbare, verheven wet-eving, (1320v. Chr.) die den Jehovadienst vaste wettelij k e vormen

-- 1 2

gaf en hem tot de ziel van het volksleven maakte .Veertig jaar brachten zij in de woestijn door . Mozesbracht hen tot aan de grens van het Beloofde Landen stierf op den berg Nebo .Zijn opvolger was JOSUA, die het yolk over de

Jordaan bracht, zich na veel strijd van bet gebiedmeester maakte en het onder de twaalf stammen ver-deelde . Maar het yolk bleef niet op zich zelf, betdeelde het land met Pheniciers . Philistijnen en andereheidensche volkeren . De voorliefde voor heidenschegodsdienstige gebruiken . die zij steeds voor oogenhadden, bracht hen steeds weer tot afgodendienst enafval van den leer van Jehova, zoodat de Richteren

en Prr•o f eten steeds al hun krachten moesten inspa~n-nen om to voorkomen, dat Israel weer tot het heidendom verviel. Onder de Richteren waren GIDEON,SIMSON en SAMUEL machtige sterke volksleiders .

Na de Richteren regeerden Brie Koningen, SAUL,DAVID en SALOMO. David maakte Jerusalem tothoofdstad van het Rijk en Salomo bouwde den Tern-pel. Hun regeering was de bloeitijd voor het Rijk,hoewel toen reeds de afgodendienst algemeen begonto worden (1100-955 v. Chr .)

Na den dood van Salomo werd het rijk verdeeld . (955v. Chr.) REHABEAM, Salomons noon, kreeg Juda met dehoofdstad Jerusalem . Het omvatte de stammen Judaen Benjamin . De overige Lien stammers vormden hetrijk Israel, met de hoofdstad Samaria JEROBEAMwerd koning. Israel verviel spoedig tot afgodendienst,terwijl in Juda een tijdelijke verbetering werd gebrachtdoor den vurigen geloofsij ver van ELIAS . ELISA,JESAJA en JEREMIAS .

-- 18 --

Saol door Samuel tot koning gnomifd

1 4

De laatste koning van Israel . HOSEA, werd over-wonnen door den Assyrischen koning SALMANASSAR,die Samaria veroverde en het yolk in Assyrische ge-vangenschap leidde . De rest vermengde zich met land-verhuizers uit Mesopotamia en vorm .den het yolk derSamaritanen . (722 v. Chr .)

ZEDEKIAS, de laatste koning van Juda werd door.Nebukadnezar overwonnen. (586 v Chr.) Deze liet hemde ougen uitsteken, verwoestte Jeruzalem en leidde deJoden in de Babylonische gevangenschap Toen de Per-zische koning CYRUS Babylon veroverde, gaf hij den Jo-den verlof n aar hun vaderland terug to keeren . Jerusalemen de tempel werden herbouwd (536 v Chr .) Het landbleef twee eeuwen lang een Perzische provincie . Na deveroveriug van hat Perzische rijk door ALEXANDERDEN GROOTE kwam Palestina aan Macedonia en daarnaaan SyriP . Tegen den strengen geloofsdwang vankoning ANTIOCHUS ontstond een opstand onder lei-ding der MAKKABEERS, die er n a bij na veertig j arenstrij d in slaagden het rij k nogmaals onaf hankelij k tomaken en het een schij n van zij n vroegere pracht tohergeven. (164-130 v . Chr .)

De m oeilij k verkregen vrij heid was echter van kor-ten duur . In 63 v. Chr. werd Palestina door de Ro-meinen veroverd . De koningen werden Romelnschevazallen. Onder HERODES DEN GROOTE werd JE-ZUS CHRIST US geboren .

In een opstand tegen Rome werden de Joden versia-gen (70 n. Chr .). TITUS, de zoon van den Romeinschenkeizer VESPASIANUS veroverde en verwoestte Jeru-zalem. De Joden werden over de heele wereld verspreiden verloren huts nationale zelfstandigheid .

1 5

Griekenland

GRIEKENLAND is het Zuidoostelijkste sehiereilandvan Europa. Het is bijna geheel door de zee omgevenen door eilanden omi ingd . De talrijke inhammen, devele gebergten, die het near alle richtingen doorsnij-den, deelen het land in een groot aantal enkele opzichzelf staande streken, waar iedere volksst am zichzelfstandig kon ontwikkelen en een kleinen staat vor-men, die met de andere gemeenschappelijke rijken konwedijveren .

Het eigenlijke Griekenland bestond uit Noord, Mid-den- en Zuid Griekenland en vele eilanden . Noord-Griekenland omvatte westelijk het ruwe Epirus enoostelijk het lachende Thessalid~.

Midden-Griekenland of Hellos bestond uit 8 staten,waarvan Beotid met Thebe, Attika met Athene de be-langrij kste waren . Zuuid-Griekenland of de Peloponnesusbevatte 9 staten. Het schoonste daarvan was Arkadie',het belangrij kste Lacedemonid of Lakonid met Sparta .I n het westen lagen d e Ton ische ci landen ; in het oostende Cycladen, in het zuiden Kieta .

Aan alle kusten van de Zwarte Egelsche en Mid-dellandsche Zee bezaten de Grieken kolonien. Dehioeiendste waren de steden Miletus, Ephesus enS nyrna in Klei n-Azi d .De oudste bewoners van het land waren de Pelasgen,

eon yolk dat leefde van lamibou w en veeteelt en datnehtereenvolgens door de van het Noorden binnn-dringende Heltenen overwonnen werd. Dezen warenti erdeeld in vier stammers, de Eoliers, Poriers, Ioniers

1 6

en Ache&s . De Ioniers waren degenen die de bescha-ving verspreidden, en het middelpunt der geestesont-wikkeling was Athene . De bewoners uit het oostenbrachten den Hellenen beschaving en vooruitgdng.CECROPS bouwde den burcht Cekropia waaromheenAthene werd gesticht ; DANAEUS vestigde zich in Argos ;KADMUS legde door het bouwen van den burchtKadmea den grondslag voor de stad Thebe, PELOPS,de zoon van Tantalus gaf zijn naam aan de Pelopon-nesus . De Grieken dachten zich hun goden als ideale,geestelijk en lichamelijk volmaakte menschen . DeThessalische berg Olympus is de zetel der twaalfOppergoden. Zij zijn

'ZEUS (Jupiter), de god van hemel en aarde .HERA (Juno), zijn vrouw .POSEIDON (Neptunus), de god der zee .PALLAS ATHENE (Minerva), de godin der wijsheid

en van den oorlog .APOLLON (Apollo), de god der zon, der schoone kun-

sten en der profetie .ARTEMIS (Diana), de godin der maan en van de

jacht .ARES (Mars), de god van den oorlog .APHRODITE (Venus), d e godin der schoonheid en

der liefde .HEPHAESTOS (Vulcaan), de god van het vuur en

der smell en .HESTIA (Vesta), de godin van de kuischheid .HERMES (Mercurius), de god van den handel en

van de dieven .DEMETER (Ceres), de godin van den landbouw .

17 - Behalve dezen haddden zij nog vele goden van min-

der en rang . De orakels v erkondigden den wil dergoden . Dat to Delphi aan den voet van den Parnas-sus was het Door den mond van depriesteres PYTHIA openbaarde zich daar Apollon

Diomedes door Pallas Athene beschermd .2

-- 18

Griekenland verviel in tallooze kleine staatjes zon-der politieken samenhang . Behalve door taal, zeden,godsdienst en de orakels, waxen de Grieken nog ver-bonden door de volksspelen, die ter eere der godenwerden gehouden . De beroemdste zijn de Olympischespelen, die op de vlakte van Olympia in Elis ter eerevan ZEUS plaats vonden. Slechts vrije Grieken vanonbesproken gedrag werden toegelaten . De wedstrij -den bestonden uit vuistgevechten, discuswerpen, hard-loopen, tentoonstellingen van de werken der beeld-houwers enn schilders, voordrachten van dichters, re-denaars enz . De overwinnaar kreeg een krans uit detakken van den heiligen olijfboom. De spelen werdenom de vier jaar gehouden . Zulk een tijdruimte noem-de men een olympiade en daarop baseerde men detijdrekening . De eerste olympiade begon met hetjaar 776 v . Chr.Het heldentijdvak is de legendarische, mythische

voortijd van het yolk, waarvan de Grieksche dichtersHESIODOS en vooral HOMEROS vertellen . Hero6nwaren helden, die van goden afstamden en buitenge-wone daaen verrichtten . De voornaamsten zijn :HERKULES en THESEUS. De beroemdste daden

van Herkules zijn de twaalf werken, die hij op be-vel van koning EURISTHEUS moest uitvoeren . The-seus doodle den Minotauros, een ondier dat in hetlabyrinth van Kreta huisde . Later werd hij koningvan Athene .

De meest beroemde heldentochten der vereenigdeGrieken waren :

1 . De tocht der Argonauten, door JASON onderno-men om het gulden vlies uit Klein-Azi6 terug to halen .

19

2 . De Trojaansche Oorlog . De oorzaak daarvan was

de roof van HELENA, de schoone gemalin van koningMENELAUS van Sparta, door PARIS, den noon vankoning PRIAMUS van Troje. Om dezen srnaad to

wreken vereenigden zich de Grieksche vorsten onderaanvoering van koning AGAMEMNON tot een tocht

tegen de stall Troje, die zij na een Lien j arigen strijdveroverden en verwoestten . De dapperste van alle

Grieken, ACHILLES en de edele Trojaansche konings-zoon HEKTOR waren evenals vele andere helden in

die belegering der stall gedood . Koning ODYSSEUSof ULYSSES, aan wiens list men de verovering der

stad to danken had, zag zijn geboorteland eerst natienjarige omzwervingen terug . Ook de andere terug-k-eerende Grieken hadden meest alien net allerleinoodlottige rampen to strijden . (1184 v. Chr.)

Het heldentijdvak sluit met de Dorische volksver-

huizing . Dorische volksstammen drongen van hetNoorden naar het Zuiden voort, veroverden hetgrootste gedeeite van de Peloponnesus en stichtten

aan den rechteroever van de Eurotas de stall Sparta .De heldenmoed der Atheners belette hen verder voortto dringen. Een groot aantal ai -ieken, die voor deDoriers vluehtten, stiehtten aan de omliggende kustenGrieksche kolonien .

Met deze omwentelingen gingen tegelij kertij d veran-deringen in den regeeringsvorm gepaard. In plaats

van het koningschap kwam bijna overal de Aristocratic .,de heerschappij vary den adel, of de Democratie, dieook het yolk deel in de regeering gaf. Tirannen

noemde men de mannen, die zich in een republiekvan het gezag over hun medeburgers meester niaak-0

20

ten . De bekendsten daarvan zijn POLYKRATES vanSamos en PISISTRATUS van Athene .De Dorische bevolking van Sparta waren de SPAR-

TANEN. Zij waren de machtigen in het rijk en dedoor hen overwonnen Acheers . Heloten genaamd, moes-ten als slaven de akkers der Spartanen bebouwen,terwijl de Acheers, die zich vrijwillig hadden onder-worpen, Perioken genaamd, wet hun bezittingen be-hielden, maar geen burgerrecht hadden .

Om een einde to maken aan de veelvuldige twistenonder de bevolking, maakte LYKURGUS zijn beroemdewetten, wier hoof dd oel de krij gshaftige vormin g en li-chamelijke harding der Spartanen was (820 v . Chr .) . Aanhet hoofd van den staat stonden twee koningen .De GERUSIA, de Raad der Ouden, samengeAeld uit28 Geronten, grijsaards van boven de 60 jaar, stondhen ter zijde. De vijf EPELOREN hadden het toezichtover de nauwkeurige naleving der wetten .

De volksvergadering bestond uit Spartanen die doortoesternmende of afwij zende uitroepen beslisten overhet tot stand kotnen van een wet. Het land olnSparta werd in 9000 gelijke stukken verdeeld, en aande Spartanen gegeven . Ook de Perioken kregen 30,000gelijke kleinere stukken grond als leen . De helorenbleven slaven . Urn eenheid en eenvoud onder de bur-gers to bevorderen, werd alle weelde, hot bezoek vanalle vreemdelingen, hot reizen in het buitenland ver-boden ; werden ijzeren geldstukken en gerneenschap-pelijke maaltijden ingevoerd . De lievelingskost wasde zwarte soep, bestaande uit varkensvleesch, bloed,azijn en tout. Het recht der regeerin g strekte zichook nit tot het huisgezin . Zwakke of mismaakte kin -

deren werden gedood . Van hun zevende jaar of wer-den de jongens in het openbaar en gemeenschappelijkopgevoed . Zij werden gehard en in allerlei lichaams-oefeningen onderwezen, dikwijls gegeeseld en moch-ten geen smartkreet laten hooren . Bij het sprekenmoesten zij kort en bon dig (lakoniek) zijn . Het orakelvan Delphi had de wetgeving goedgekeurd . Lykur-gus liet zijn medeburgers zweren, dat zij tot zijnterugkeer niets daaraan zouden veranderen . hij gingop refs en kwam nooit weer terug .

Sparta voerde drie langdurige oorlogen met hetnaburige Messenie. In den eersten oorlog onderscheiddezich voornamelijk de Messenische held ARISTODEMUS,die echter eiudelijk overwonnen werd. Ook de tweedestrijd eindigde, trots de heldendaden van ARISTO-MENES met. de onderwerping der Messeniers die naelfjarige dappere verdediging hun bergvesting Ira aande Spartanen moesten overgeven .

De Atheensche zanger TYRTEUS had de Spartanenmet zijn krijgszangen aangevuurd .

De Atheners hadden de koninklijke waardigheidafgeschaft, nadat hun koning KODRUS in den strijdtegen de Doriers zich voor zijn yolk had opgeoferd .Het orakel to Delphi had gezegd, dat het yolk, welkskoning in den slag zou vallen, overwinnen zou . Toensloop Kodrus vermomd in het leger der Doriers, zochttwist en wend verslagen . De Doriers, door de orakel-spreuk verschrikt, trokken terug. De Atheners ver .klaarden daarna dat na zulk een vorst niemand waar-dig was de koningskroon to dragen Zij kozen dusARCHO N TEN. eerst levenslang toen voor tier jaaren eindelij k 9 Archonten voor den jaar. Daar men

22 -

geen geschreven wetten had, werd het Bemis aanrechtspraak meermalen zeer smartelijk gevoeld .De Archont DRAKON wilde een eind maken aan

de ontevredenheid. Zijn wetten waren echter zoostreng, dat men zei, dat ze met bloed waren geschre-ven en ze niet uitvoerde .De wij ze SOLON wend toen de redder van den

staat. Hij verlichtte den schuldenlast der arme bur-gers, verdeelde het yolk naar hun grondbezit in viervermogensklassen en bepaalde, dat uit de eerste dearchonten, uit de drie eerste de Raad der 400 ge-kozen zouden worden . Archonten, die hun ambtvlekkeloos vervuld hadden, werden levenslang lid derAreopagus, die het opperste toezicht over de regeeringhad. De opvoeding der jeugd bepaalde zich niet alsin Sparta tot licharnelijke ontwikkeling, maar steldezich ook geestelijke vorming ten doel . De jongensleerden in de gymnasien schrijven, lezen, rekenen,spreken en gynastiek, de gedichten van Homeros,zingen, harpspelen en fluitspelen . Van hun 18e tothun 20e jaar dienden de jongelingen ais soldaten inde grensvestingen .

De wetten werden op houten zuilen geschreven enop den burcht Akropolis bewaard . Terwijl Solon inhet buitenland was, maakte PISISTRATUS zich mees-ter van de alleenheerschappij, zonder echter iets aande wetten to veranderen . De welvaart van Athenenam toe, handel en nijverheid bloeiden . Hij liet prach-tige gebouwen oprichten, bibliotheken stichten en degedichten van Homeros verzamelen . Zij n zonen HIP-PARCHOS en HIPPIAS waren echter zeer gehaat .De eerste werd vermoord, de tweede verdreven .

2

De Perzische koning Cyrus had de bloeiende Griek-sche steden in Klein-Azie, waaronder ook Miletus enEphesus, onderworpen. HISTEUS de tiran van Mile-tus zette hen echter, om zich op Darius to wreken,tot een opstand aan, die echter spoedig onderdruktwerd en met de verwoesting van Miletus eindigde .Daar de Atheners en andere Grieken echter de op-standelingen met schepen gesteund hadden, beslootDarius hen to straffen en aan de Perzische heerschappijto onderwerpen .

Hij zond gezanten naar Griekenland, die overal tenteeken van onderwei ping aarde en water eischten .Athene bespotte hen, de Spartanen wierpen hen ineen put. Darius was daardoor zoo vertoornd dat hijzich, naar de sage ver telt, dagelij ks door een slaafliet toeroepen : , Heer, gedenk de Atheners" (500 v . Chr .)Een door zijn schoonzoon MARDONIUS aangevoer-

de vloot leed schipbreuk bij den berg Athos . De veld-heeren DATIS en ARTHAPHERNES brachten toen100,000 Perzen op 600 schepen naar Athene, onder-wierpen de eilanden en landden op de vlakte vanMarathon (490 v. Chr.) Hoewel Sparta zijn hulp voorvoile maan weigerde, bracht de Atheensche veldheerMILTIADES zijn klein leger tegenover den tienmaalsterkeren vijand en overwon hem . Miltiades echteroogstte niets dan ondank van zijn yolk . Het verdrietdaarvan en eene wonde die hij bij den aanval op heteiland Paros had gekregen, veroorzaakten zijn dood .De oorlog tegen de Grieken werd door XERXES .

zoon en opvolger van Darius voortgezet . Met eengeweldig leger dat zeven dagen en zeven nachtennoodig had om twee over de Hellespc nt geslagen brug-

24

gen to passeeren, drong hij Griekenland binnen . Detoegang naar Hellas werd hem door een troepj e Grie -ken, 300 Spartanen onder aanvoering van hun koningLEONIDAS en 700 andere Grieken bij den pas derTermopilae bet wilt . Zij stierven, moedig strij dend,den heldendood . toen een Grieksch verrader den Per-,zen een weg over het gebergte aanwees, zoodat zijde Grieken in den rug konden aanvallen . Grieken-land werd overstrootnd door de Perzische legerben -den. (480 v. Chr.)In Athene had THEMISTOKLES na den dood van

Miltiades de leiding van het yolk op zich genolnen .Hij dwong de Atheners op hun kleine vloot bij heteiland Salamis stand to houden tegenover de machtigePerzische vloot en hij behaalde op Xerxes een derschitterendste overwinnigen uit de geschiedenis . Xer-xes moest ijlings naar Azie terugkeeren . Het Perzi-sche leger dat in Griekenland was achtergebleven,werd door den Spartaanschen koning PAUSANIASen den Athener ARISTIDES bij Platea verslagen. La-ter behaalde CIMON, de zoon van Miltiades nog eenglanzende overwinning op de Perzen in Klein Azie .De oorlogen waren nu geeindigd. (449 v. Chr.) Grie-kenland had zip n onaf hankelij kheid bewaard en wasmachtiger en vrijer dan ooit uit den strijd to voor-schijn getreden .

Theinistokles had de muren der stall Athene, doorde Perzen verwoest, weer doen opbouwen en de ha-ven Pireus doen aanleggen . Doch ook hem trof evenals Miltiades de ondankbaarheid van het yolk en hijstierf in verbanning, Zijn tegenstander, de rechtvaar-dige en voorzichtige ARISTIDES, then hij vroeger tot

tien jaar verbanning uit Athene had doen veroordeelen, stierf in de grootste armoede .Athene was tij dens de Perzische oorlogen zeer in

macht toegenomen. De overige Staten moesten haaropperheerschappij of hegemonie erkennen . Na den doodvan Cimon stond PERIKLES aan het hoofd der re-geering . Hij bevorderde den democratisehen regee-ringsvorm, nadat reeds Aristides alle burgers totstaatsambten had toegelaten Hij beheerschte deAtheners volkomen door zijn doorzicht en grootheidvan karakter. Hij vergrootte Athene's zeemacht enonderwierp de eilanden en kustplaatsen die tot nutoe Athene's bondgenooten waxen geweest . De stadwerd door prachtige gebouwen verfraaid. Op denAkropolis werd het Parthenon, een tempel voor Athe-ne gebouwd, waarin een standbeeld van Pallas Atheneprijkte, door PHIDIAS uit goud en ivoor vervaar-digd. De pIro1 i!I t reed . een marmeren gebouw met tweezijgebouwen en een zuilenpoort met vijf doorgangenvormden den toegang tot den burcht .

De bouwkunst en beeldhouwkunst bloeiden even-als de dichtkunst en de cvetenschappen, die in Perik-les een ijver igen beschermer vonden . AESCHYLUS,SOPHOKLES en EURIPIDES dichtten treurspelen,ARISTOPHANES blijspelen, PINDARUS krijgszan-gen, HERODOTUS en THUCYDIDES schreven hunonsterfelijke geschiedkundige werken .

Op dezen glanzenden tijd vol-de de ongelukkigePeloponnesische oorlog die Athenes bloei en grootheidvoor altij d vernietigde. Oorzaak waren de naij ver vanSparta en de ontevredenheid der bondgenooten .

Spoedig na het begin van den oorlog brak in Athe-

26

ne een vreeselijke pest uit, waarvan ook Perikies hetslachtoffer werd .KLEON, die na hem over het yolk heerschte, spoor-

de het tot ailerlei dwaze dingen aan. De eerste tienjaren van den oorlog had nu eens Athene, dare weerSparta de overhand . Een tusschen beide rijken ge-sloten vrede duurde slechts kort . Een voorname jongeAthener, de rijke, onbezonnen ALCIBIADES blies oplichtzinnige wijze opnieuw de vlam aan . Hij spoordede Atheners aan tot een tocht tegen de Siciliaanschestad Syracuse, die door de Spartanen geholpen were .Het Athee nsche leger werd vernietigd en de vij a n de-lijkheden tusschen de beide rijken begonnen opnieuw .Hoewel hij uit Athene verbannen was, keerde Alci-biades terug, nam het bevel over de Atheens the vlooten behaalde op de Spartanen een schitterende over-winning . Spoedig echter veranderde het geluk tengunste der Spartanen . De Spartaansche veldh~-erLYS ANDE R verwoestte de Atheensche vloot en hetleger aan de Aegospotamois ofgeitenrivier aan de kustvan Thracie . (404 v. Chr )

De strijd was hiermee beslist . Athene moest zichovergeven, zijn oorlogsschepen uitleveren, zijn murenomhalen en zich de heerschappij van 30 tyrannen la-ten welgevallen, die vol willekeur en hardheid optra-den. Zij werden echter reeds na een jaar door THRA-SYBULUS verjaagd en de delnocratische regeerilngs-voi m werd weer ingesteld .CYRUS DE JONGE was opgestaan tegen zijn ou-

deren broeder den Perzischen k oning ARTAXERXESen wilde hem van den troon stooten . De tocht mis-lukte en Cyrus vigil in den slag bij Kunaxa . Zijn leger

J7

werd uiteen gej aagd . Tienduizend Grieksche sold aten,die hem hadden vergezeld, kozen den Athener XE-NOPHON tot hun aanvoerder en keerden onder dui-zenden gevaren en ontberingen door onherbergzarnestreken, strij lend met gebrek en vij anden, naar detrust der Zwarte Zee terug Met den jubelkreet„Thalatta, Thalatta ! (de zee ! de zee ! )" begroeten zijhaar . Dezen meesterlijk aangevoerden, heldhaftigenterugtocht heeft Xenophon ze!f beschreven .

Ten tij de van den Peloponnesischen oorlog leefdede wijze SOCRATES in Athene . Hij was de noon vaneen beeldhouwer en leerde zelf de beeldhouwkunst,tot hij op zijn 30ste jaar zich geheel ging wij den aanphilosophie . De reinheid van zijn karakter en de een-voud van zijn levenswandel waren bewonderenswaar-dig . Zijn lijfspreuk was : ,Niets noodig hebben isgoddelijk, de minste behoeften hebben brengt hetdichtst bij de godheid ." Hij verzamelde vele

neerlingenom zich heen en bracht ze door vragen en opmer-king zei ertoe de waarheid to vinden . De zelfkenniswas voor hem de hoogste wijsheid . Daarom spoorde hijhen voortdurend aan tot hntgeen boven den tempel vanDelphi prijkte :,,Ken u zelven ." De valsche leerstellingender Sophisten veroordeelde en gispte hij vrijnloedig .Het orakel van Delphi verklaarde hem voor den wij s-ten roan in Griekenland . Desniettemin werd hij doorzijn vijanden aangeklaagd dat hij de goden verachtteen de jeugd verleidde en op zijn 70ste jaar werd hijtot den giftbeker veroordeeld . Vroolijk ging hij naarde gevangenis, onderrichtte nog 30 dagen zijn leerlingen, en wees hun voorstellen om hem to doenvluchten van de hand . Rustig dronk hij den giftbe-

2 8

ker, Rep rond tot zijn voeten zwaar werden en gingtoen liggen . Hij was een der beste enn edelste man-nen van de Oudheid .Na de onderwerping van Athene had Sparta de

hegemonie over de andere Grieksche Staten die onderhet Spartaansche juk spoedig veel to lijden hadden .De Spartanenn overvielen en bezetten de vesting inThebe, verdreven de beste mannen en steldenn tyran-nen over de stad aan . Een der verdreven Thebanen,PELOPIDAS, keerde heimelijk terug, doodde met zijnmakkers de tirannenn en herstelde de vrijheid . Zijnvriend EPAMINONDAS overwon de Spartanen in denslag bij Leuktra en deed herhaalde invallen in de Pelo-ponnesus. Hij bevrijdde Messenie, vereenigde Arcadietot 66n rijk enn knotte Sparta's aanzienn en macht waarhij kon . Toen hi ten vierden male voor Sparta ver-scheen, kwam het tussehenn de Thebailen en Spartanentot den bloedigen veldslag bij Mantinea (362 v Chr) .De Thebanen overwonnen maar Epaminondas viol,gewond door een werpspies . Pelopidas was reedsvroeger gedood. Met deze beide edele mannen stierfook de kortstondige bloeitijd en begemonie van Thebeen de Peloponnesus .

De Grieksche rijken, verzwakt door onophoudelijkeburgeroorlogen, werdenn eindelijk overwonnen doorkoning PHILIPPUS VAN MACEDONIR. Hij mengdezich in de twisten der Grieken en ontnam hun doorvleierijen en omkooperij de eene stad na de andere .Vergeefs maande de Atheensche redenaar DEMOS-THENES de Grieken aan tot voorzichtigheid en een-dracht. Toen zij eindeli k tot een besluit kwamen ennde wapens opnamen was het to laat, Philippus overwon

29

hen in den slag bij Cheronea en vernietigde de Griek-sche vrij held voor altij d .ALEXANDER was de zoon van Philippus . Zij n

and erwij zer was de Grieksehe wij sgeer ARISTOTELESgeweest. Toen hij pas 21 jaar was, volgde hij zij nvader op en nad it hij zich in Korin the tot Opper-bevelhebber der Grieken had laten uitroepen, trok hijaan bet hoofd van zijn leger over de Hellespont ombet Perzische rijk to veroveren . Het eerste leger vanden Perzischen koning DARIUS KODOMANNUS ver-sloeg hij in klein Azie aan bet riviertje Granicus ( 334v. Chr .). Zijn vriend CLITUS redde hem in den slagbet levee . Nadat hij door een zwaardslag den beroemd enGordiaanschenknoop had doorgehakt en door zij n lij far isPHILIPPUS van een zware ziekte was genezerl, over-won hij de Perzen ten tweeden male bij Issus aan deSyrische grens (333 v . Chr .). Toen ging hij naar hetzuiden, verwoestte na een belegering van 7 maandende stad Tyrus. grondvestte in Egypte de stad Alex-

andrie en versloeg, naar Azie teruggekeerd nogmaalsDar ius in den slag bij Arbela en Gaugamela (331 v.Chr.) Darius werd op zijn vlucht vermoord door denPerzischen satraap BESSUS . Het Perzische rijk wasdus in de macht van Alexander en de veroveringvan bet wereldrij k was geschied .

Daarop ondernam Alexander een tocht naar Indie .Hij trok de Indus over, onderwierp koning PORUS,nlaar werd door zijn soldater, die de krijgstochtenmoede waren, tot terugkeer gedwongen . De overma-tige inspanning, bet losbandige leven waaraan dekoning zich daarna overgaf, inaakten dra een einde

aan zijn leven . Hij stierf op zijn 33ste jaar in Ba-bylon (323 v . Chr.)

Alexander had geen erfgenaam als opvolger nage,laten. Zijn veldheeren verdeelden na twintigjarigenstrijd het groote wereldrijk onderling, hetgeen hetontstaan gaf aan de volgende rijken .

I. lacedonie met Griekenland in Europa .II. Syrie onder heerschappij der SELEUCIDEN in

Azi6 .III. Egypte onder heerschappij der PTOLEMERRS

in Afrika .'Alle Brie werden later de prooi der ROMEINEN .

30

Rome.

Het oude Italie was verdeeld in Opper , Midden- enNeder-Italie, of Groot Griekenland . Opper Italie, dePovlakte, heette het Cis Alpijnsche GaIH6 en werdniet tot het eiyenlijke ItaH6 gerekend, terwijl menSicili6 beschouwde als behoorend bij het vasteland .In Midden Itali6, doorstroomd van de Arno en de Ti-ber, lag het landschap Latium tusschen de Tiber en'de bergketens van het Apennijnsche Etruri6 . Neder-RaH6 bevatte zooveel Grieksche koloni6n dat menhet Groot-Griekenland noemde. 7arente eii S?jbartsin Itali6, Syracuse en Messina op Sicilio waren debelailgrijkste .

De legende knoopt de grondvesting van Rome sa-men met de verwoesting van Troje . De gevluchteTrojaan AENEAS kwam met zijn zoons naar Latium

en stichtte daar niet ver van den Tibermond de stadAlbalonga . Een zijner nakomelingen AMULIUS stietzijn broeder NUMITOR van den Croon en maaktediens dochter RHEA SILVIA tot Vestaalsche, totpriesteres van Vesta, opdat zij ongehuwd en zonderkinderen zou blijven . Zij huwde echter in 't geheim .met den Oorlogsgod Mars en kreeg een tweeling RO-MULUS en REMUS . Toen Amulius dit vernam, liethij Rhea Silvia levend begraven en de kinderen inde Tiber werpen . Zij werden echter gered door eenherder, die hen opvoedde en toen zij volwassen warenvernamen zij hun of komst . Zij doodden Amulius,zetten hun grootvader Numitor weer op den troonen kregen uit dankbaarheid verlof van hem op deplaats aan den oever van de Tiber waar zij geredwaren, op den Palatijnschen heuvel een stad to bou-wen. (753 v. Chr.) In een twist tusschen de beidebroeders omtrent den naamm died de stad zou krijgen,doodde Romulus Remus en kreeg de stall den naamROME.Rome werd achtereenvolgens geregeerd door 7 ko-

ningen, die door een senaat, uit edele Romeinen be-staande, ter zijde werden gestaan .

I . ROMULUS. Om de bevolking der stall to ver-meerderen, verklaarde Romulus haar tot een vrijplaatsvoor vluchtelingen . Daar er gebrek aan vrouwenwas, roofden de Romeinsche jongelingen op een feestd .e uitgenoodigde Sabijnsche maagden . De vrouwentraden in den daarop ontbranden strijd als bemidde-laarsters op en de Sabijnen vestigden zich daarna inde, nieuwe stad op den Kapitolijnschen en Quirinaal-schen heuvel .

32

II . NUMA POMPILIUS, een Sabijn, regelde dengodsdienst en bouwde den Janustempel die in vre-destijd gesloten, in oorlogstijd open was . Zijn raads-vrouw was de nymph EGERIA.

III . TULLUS HOSTILIUS onderwierp de Alba-neezen na den strijd der drie Horatiers met de drieCuriatiers . Hij verwoestte Albalonga en zond de in-woners naar den Caelischen heuvel .IV . ANCUS MARCIUS verplaatste de inwoners van

eenige latijnsche steden naar den Aventijnschen heu-vel en stichtte de havenplaats Ostia .V. TARQUINIUS PRISCUS verfraaide Rome door

groote bouwwerken, stichtte het forum, bouwde deCloaken en het Circus . Hij werd verslagen door dezonen van Ancus Marcius .VI . SERVIUS TULLIUS verdeelde hot yolk naar

hun verlnogen in vijf klassen en 193 centurion . Hijgafden PLEBEJERS, den nakomelingen der later inRome gevestigde stammen, eenige rechten. De staats-ambten konden echter alleen worden vervuld door dePATRICIE RS, de eerste burgers van Rome . Serviusliet nog twee heuvels bebouwen en liet een flinkenmuur bouwen om de ,stad der zeven heuvels ."

VII. TARQUINIUS SUPERBUS besteeg- den Croonnadat hij zijn schoonvader en voorganger ServiusTullius had vermoord . Hij onderwierp Latium envoltooide den bouw van hot Kapitool, doch maaktezich gehaat door zijn tirannie . Toen zijn zoon de edeleLUCRETIA, de gemalin van COLLATINUS beleedigdhad, ontstond onder leiding van JUNIUS BRUTUSopstand, die eindigde met de verdrijving van den ko-ning en zijn familie . Het koningschap werd voor al-

33

tijd afgeschaft en Rome tot een republiek verklaard .(510 v. Chr.)Aan het hoofd der Romeinsche republiek kwamen

twee CONSULS door den senaat voor een jaar be-noemd . De beide eerste consuls waren BRUTUS enCOLLATINUS.Op aanstoken van den verdreven Tarquinius trok

PORSENA, koning der etruscische stad Clusium optegen Rome. De over wonnen Romeinen vluchttentot aan de Tiberbrug . Daar hield HORATIUS COCLES de aandringende vijanden zoolang terugo, tot debrug achter hem was afgebroken . Hij zelf redde zichdoor zwemmen . Een andere moedige Romein MU-CIUS SCAEVOLA begaf zich in het kamp des ko-nings om hem to dooden . Hij werd gevat en voorden koning gebracht. Om dezen to toonen dat hij lij -den en dood verachtte, legde hij zijn hand op eengloeiend kolenvuur . De koning gaf echter het belegop en liet het door zooveel dapperen verdedigde Re,me voortaan ongestoord .

In Rome zelf hadden echter hevige twisten plaatstusschen Patrici6rs en Plebejers . De laatsten warendoor het voortdurend oorlogvoeren in schulden ge-raakt en daardoor in drukkende dienstbaarheid en af-hankelijkheid van de patriciers . Om, daaraan to ont-komen verlieten zij de stad en gingen zij naar denHeiligen Berg . (495 v. Chr .) MENENIUS AGRIPPAbracht hen terug doordat hij ze den fabel van demaag en de ledematen vertelde, die zonder elkaarniet konden bestaan. Er werden volkstribunen aan-gesteld die de rechten van hetvolk moesten bescher-

34

men en de besluiten van den senaat door hun veto

(ik verbied) konden verhinderen .De patricier CORIOLANUS wilde een tij d van hon-

gersnood misbruiken om den Plebej ers hun rechten,voornamelij k bet tribunaat weer to ontnemen . Doorde tribunen aangeklaagd, moest hij de stad verlaten .Hij vluchtte naar de Volskers en bracht ze uit wraaktot voor Rome. De beden van zijn in Rome achter-gebleven vrouw en moeder brachten hem echter vanzijn plan of en de verbitterde Volskers doodden hem .

Om de willekeur der rechters to voorkomen eisch-ten de tribunen geschreven wetten . Tien rechtskun-digen, de DECEMVIREN, werden terwijl men hunvoor then tij d bet hoogste gezag in handen gaf, metdie taak belast. Zij maakten de grondslagen voor deberoemde romeinsche rechtsspraak . Door bet misbruikenvan hun macht maakten de decemviren zich echter.zeer gehaat en toen een hunner APPIUS CLAUDIUS,VIRGINIA d e dochter van den ple beischen kapiteinVIRGINIUS door geweld trachtte in zij n macht tokrijgen, eischte bet verontwaardigde yolk hun ont-slag .

De strij d der patriciers tot bet behouden hunnervoorrechten boven de plebejers, die volkomen gelijk-$telling eischten, duurde 200 jaar . Hij eindigde doorde licynsche wetten, die hun deze gelijkstelling gaven .Huwelijken tusschen patriciers en plebejers werdentoegestaan en dezen werden tot alle hooge staatsbe-trekkingen toegelaten .

De eerste staatsdienaren warenI . DE CONSULS, de voorzitters der volksvergade

ringen en aanvoerders van bet leger in oorlogstijd .

35

I I. DE PRAETOREN, die hot rechtswezen in hardenhadden .

III. DE CENSOREN, die het vermogen der burgers-~schatten en de zeden bewaakten .

IV. DE QUAESTOREN, de schatbewaarders .V. DE AEDILEN die het toezicht hadden over de

-publieke gebouwen, de volksspelen enz .In tijden van nood werd als buitengewoon staats-

4dienaar een DICTATOR voor 6 maanden gekozen, dievoor lien tij d met het hoogste gezag werd bekleed .

De dictator CAMILLUS had na tienjarig beleg deanachtigste stad der Etruskers, Vesi, veroverd . Daar hij.rich echter verzette tegen plundering, werd hij doorde volkstribunen aangeklaagd en ging, on1 een ver-xoordeeling to ontgaan, vrijwillig in ballingschap .

In dienzelfden tijd drongen troepen Galliers onder.aanvoering van BRENNUS als een verwoestende stroomtmidden-Italie binnen. Zij ov erwonnen een Romeinschleger bij de Allia (390 v. Chr.), trokken Rome binnen,-ersloegen 80 senatoren, die in ambtsgewaad op hetforum gezeten, zwijgend hun dood afwachtten en be-degerden het kapitool De waakzaamheid der aan Juno_.gewij de heilige ganzen redde den burcht. MANLIUSkwam to hulp en versloeg de Galliers, die reeds derotsen bekiommen . Brennus kocht voor een losprijscvrijen aftocht . (343-280 v. Chr.)

In de oorlogen tegen de volkeren van midden-Italieb. v. de Etruscen, de Samnieten, de Latynen, die na50 jarigon strij d onder Romeinsche heerschappij kwamen,verrichten de Romeinen onvergelijkelijke daden van

-vaderlandsliefde en dapperheid . DECIUS MUS, vaderyen zoon, offerden hun leven om door hun dood de

36

soldaten aan to moedigen . MANLIUS TORQUATUSliet zijn eigen zoon ter dood brengen, die ongehoorzaamwas geweest, ofschoon hij door die ongehoorzaamheidhet Romeinsche leger een overwinning had bezorgd .CURIUS DENTATUS weigerde de geschenken derSamnitische afgezanten, die hem bezig vonden metrapen koken en hij schaamde zich niet voor zij n een-voudige levenswijze .

In Beneden-Italie was Tarente de machtigste stad(280-21- 2 v. Chr.) Daar de bevolking de Romeinschegezanten bespot hadden, verklaarde Rome ze den oor-log . De bewoners van Tarente riepen de hulp in vanIroning PYRRHUS van EPIRUS, die met 25,000 man,en 20 olifanten landde en de Romeinen bij Heraclea

overwon . Doch de koning leed zulke verliezen, dathij bedroefd uitriep : ,Nog zoo'n overwinning en ikben verloren ." Zijn vriend en kanselier EINEAS,trachtte vergeefs den senaat . die hem zooals hij laterzei een verzameling van koningen toescheen, tot vre-de over to halen. Evenmin gelukte het Pyrrhus denRomeinschen gezant FABRICIUS door rijke geschen--ken om to koopen of door zijn olifanten schrik aanto jagon. ,Eer zal de zon haar weg verlaten dan Fa-bricius het pad der deugd," riep de koning uit .

Bij Benvenutum behaalden de Romeinen eindelijkeen beslissende overwinning op Pyrrhus, die Italieverliet en spoedig daarop het leven verloor bij hetbeleg eerier Grieksche stad . Tarente opende zijn poor-ten voor de overwinnaars en de onderwerping vanItalie was volkomen.

Daarna richtten de Romeinen hun blikken op Sici--lie . Een deel van dit eiland was onderworpen aan de

37

KARTHAGERS die door de Romeinen POENIERS d .i . PHOENICIERS genoemd werden . Ontslagen Ita-liaansche soldaten hadden zich meester gemaakt van

,de stad Messana en verwoestten de omstreken . Toenzij door den beheerscher van de stad Syyracus aange-vallen werden, riepen zij de hulp in der Romeinen .

Om zich met de Karthagers to kunnen meten had-den de Romeinen een vloot noodig . Zij bouwden er.een in 60 dagen naar het model van een gestrandKarthaagseh oorlogschip . Consul DUILIUS vond deenterbruggen uit waarmee de vijandelijke schepennaderbij gesleept werden, zoodat zij gemakkelijker,ge6nterd konden worden . Bij Mylae behaalden zij in260 de eerste overwinning ter zee . Consul REGULUSwerd daarna door den Senaat naar Afrika gezonden .Hij bedreigde Karthago, maar werd verslagen en ge-vangen genomen . Later zonden de Karthagers hemals afgezant terug naar Rome . Daar drong hij echterniet aan op vrede maar op moedigen tegenstand derRomeinen en getrouw aan zijn eed keerdee hij in zijngevangenschap terug . Nog zes jaren lang voerde deKarthaagsche veldheer HAMILCAR BARCAS denstrijd tegen Rome tot het uitgeputte Karthago naeen verloren zeeslag vrede moest sluiten en de eersteRomeinsche provincie werd .Hamilcar Barcas en zijn schoonzoon HASDRUBAL

vergoedden Karthago het verlies van Sicilie door deverovering van bet goud- en zilvErrijke Spanje . HAN-NIBAL, Hamilcars zoon zette deze verovering voort

,en maakte zich meester van de stall Saguntum die.zich met de Romeinen had verbonden (212 v. Chr.)

De Romeinen eischten daarop van den Karthaagschen

38

Senaat de uitlevering van Hannibal en daar de Senaatdit weigerde, ontstond de tweede Punische oorlog . Han-nibal bracht zijn leger uit Spanje naar Italic doorde Pyreneen, door Zuid-Gallic, trok met onnoemelijkveel bezwaren over de Alpen en behaalde bij de-Tessino, de Trebia en het Trasimenische meer drie-schitterende overwinningen op de Romeinen . DeRomeinsche dictator FABIUS MAXIMUS trachttedoor den slag to ontwijken den vijand of to matten .Zijn opvolgers PAULUS EMILIUS en TERENTIUS,VARRO echter volgden een andere taktiek en werdenbij Cannae in Apulie geheel verslagen (216 v . Chr.)De overwinnaars overwinterden in Kapua. De Romei-nen wezen alle vredesvoorstellen of en zetten niet--tegenstaande alle nederlagen den strij d voort . MAR-CELLUS, het ,zwaard van Rome", veroverde Syracuseniettegenstaande de verdedigingswerktuigen van den,grooten wiskundige ARCHIMEDES . Hannibal onder-nam een vergeefschen tocht tot voor de poorten vanRome . Zijn brooder Hasdrubal, die hem ten langen-laatste ter hulp wilde komen, werd bij de Metaurus-overwonnen en gedood en zijn leger vernietigd . DoRomeinsche Consul CORNELIUS SCIPIO verdreef deKarthagers uit Spanje en landde met een leger inAfrika. De verschrikte Karthagers riepen Hannibalterug . Bij Zama kwam het tot een beslissenden slagdie Rome de wereldheerschappij bezorgde (202 v . Chr) ..Karthago moest zich onderwerpen, zijn schepen op10 na uitleveren, 10 .000 talenten (26 .400 .000 gid.) be--talen en zich verbinden zonder Rome's toesternminggeen oorlog to beginnen . Om niet aan Rome uitge-leverd to worden vluchtte Hannibal naar Klein-Azi&.

39

en door zijn gastvriendd verraden, nam hij vergift in(183 v. Chr .) . In hetzelfde jaar stierf ook zijn tegen-stander Scipio die den eervollen bijnaam AFRICANUShad gekregen .In het Oosten werden door voorspoedige oorlogen

de voornaamste rijken aan de Middellandsche Zee in-gelijfd .ANTIOCHUS III VAN SYR,IR werd in Klein-Azie

overwonnen en tot de Taurus van zijn land beroofd .Door drie gelukkige oorlogen tegen PHILIPPUS III

en zijn zoon PERSEUS word Macedonk aan de Ro-meinsche heerscha.ppij onderworpen (168 v . Chr .)

Consul MUMMIUS veroverde en verwoestte Corintheen maakte ook Griekenland tot een Romeinsch win-gewest , (146 v. Chr ) .

Het, overwonnen maar toch weder bloeiende Kar-thago prikkelde opnieuw de ijverzueht der Rol -neinen .De Senator CATO besloot ieder zijner redevoeringenmet de spreekwoordelijk geworden woorden : ,Enbovendien moet Karthago verwoest worden ." Toende Karthagers zich uit noodweer tegen de rooftochtenvan MASSINISSA verdedigd hadden, eischten de Ro-meinen, ofschoon de Karthagers vrijwillig de wapenshadden neergelegd, de verwoesting der stad en hetbouwen van een nieuwe twee inijlen verder van dekust gelegen . Deze hardvochtigheid dwong de Kartha-gers tot een laatsten, wanhopigen oorlog . Drie jarenlang weerstonden zij de aanvallen ter zee en to landtot eindelijk SCIPIO AFRICANUS DE JONGE destall bestorm.de . Deze moest zich na heldhaftigenntegenstand overgeven en werd verwoest en met dengrondd gelijk geutaakt . (146 v. Chr .).

40

Het voortdurend toenemen van Rome's macht, derijke schatten die tengevolge van de overwinningenover de stad en hare bewoners werden uitgestort,brachten een geheele omwenteling in hat leven ende zeden teweeg . Met den ouden eenvoud verdweende strange rechtvaardigheid en flinkheid der Romei-nen . in plaats daarvan kwamen zwelgpartijen, zede-loosheid en omkoopbaarheid De genotzucht leiddetot luiheid . De talrijke krijgsgevangenen maaktemen tot slaven, waardoor vale arme burgers van hunbestaan beroofd werden . Ten slotte waren er inRome slechts de vermogende adel en de arme prole-tariers, die bij de verkiezingen hun stemmen ver-kochten en zich als zoogen . cWnten onder beschermingder rijke optimaten of nobiles stelden. Twee broeders,TIBERIUS en GAJUS GRACCHUS wilden door al-lerlei maatregelen in belang van hat yolk een flinkenmiddenstand vormen, maar voor zij hun doel kondenbereiken, werden zij bij een straatopstoo .tje beidenvermoord (188-123 v. Chr .)

Marius, de zoon van een boar, ruw en onbeschaafd,maar dapper en verstandig, overwon JUGURTHAden koning van Numidie (107 v. Chr.) Daarna wenddehij zich tegen de CIMBREN en TEUTONEN, tweewilde, Germaansche volksstammen uit Jutland, dieGallic waren binnengevallen en vier Romeinsche le-gers verslagen hadden . Hij overwon de Teutonen bijAquae Sextiae in de Rhonedelta, en de Cimbren dieover de Brennerpas naar Italic waren getrokken, bijTlercella in de Povlakte . (102-101 v. Chr.) Niettegen-staande zijn groote verdiensten ward Marius in den,oorlog tegen MlTHRIDATES I koning koning van Pontus I

4 1

vervangen door den aristocraat SULLA. Marius wisthet met behulp van de volkspartij zoover to brengen,dat Sulla het opperbevel weer werd ontnomen enzoo ontstond de eerste burgeroorlog (88 v . Chr.) Sullabestormde Rome, verklaarde Marius en zijn aanhan-gers vogelvrij, overwon Mithridates in Griekenlanden dwong hem vrede to sluiten (84 v . Chr .)

De gevluchte Marius keerde intusschen uit Afrikaterug, trok met het leger zijner aanhangers naar zijnvriend CINNA in Rome, waar de Mariaansche benden,op barbaarsche wijze optraden tegen de aanhangersvan Sulla . Marius stierf reeds in het volgende jaarnadat hij zevenmaal consul was geweest . Toen Sullaechter als overwinnaar uit den strijd tegen Mithrida-tes was teruggekeerd, ging hij even wreed to werktegenover de partij van Marius . Duizenden werdenvermoord en voor het hoofd van iederen Mariaan werdeen prii s uitgeloofd . Hij liet zich toen tot dictatorbenoemen en gebruikte zijn macht om die van denSenaat en de aristocraten to bevestigen . Na twee ja-ren legde hij zijn ambt neer en trok zich terug opzijn landgoederen, waar hij spoedig daarop stierf.(78 v. Chr .)Sulla's opvolger was POMPEJUS . Hij vernietigde

het laatste overblijfsel van de partij van Marius, zui-verde de Middellandsche zee van zeeroovers en voerdeeen vernietigenden oorlog tegen MITHRIDATES aande Eufraat (66 v. Chr.) Mithridates pleegde zelfmoord .Pompejus die ook Syrij en Palestina onderworpenhad, bracht de onmetelijke schatten van den koning.als buit naar Rome .

Intusschen redde de redenaar CICERO Rome door

42

het ontdekken van een samenzwering, op touw gozet,door den patrici6r CATILINA, die door een staats-greep tot macht en aanzien wilde geraken (63 v . Chr.)Nog meer dan Pompejus wist JULIUS) CAESAR

de liefde van het yolk to winnen door vriendelijkheiden vrijgevigheid. POMPEJUS, CAESAR en de r-ijke ,CRASSUS sloten een verbond, het eerste driemanschap ,of triumviraat en verdeelden onderling de provincies~van het Romeinsche rijk (60 v . Chr.) Caesar nam Gal-lie, Pompejus Spanje en Crassus kreeg het bestuur-over het Oosten . Crassus stierf op een tocht tegen~de PARTHEN, Pompejus bleef in Rome . Caesar ver-overde. in acht jaren geheel Galli6 en verwierf daair-door roem, geld en een leger vol toewijding. Vol nijd'zag Pompejus Caesars macht aangroeien . Op zijn,,aandrijven beval de senaat Caesar zijn leger to ont-binden en verklaarde hem, toen hij dit weigerde, .voor een vijand van het vaderland . Na eenige aarzeling -trok Caesar met zijn leger den Rubicon, het grens--riviertje van zijn gebied, over en ging naar Rome .Pompejus vluchtte met zijn aanhangers naar Grieken-land en werd daar door Caesar, die intusschen Itali6.en Spanje onderworpen had, bij Pharsalus in Thessalie'overwonnen (48 v. Chr.) Pompejus vluchtte naar-Egypte maar werd door een sluipmoordenaar gedood .In Egypte besliste Caesar in een strijd om den ,

Croon ten gunste der schoone koningin Cleopatra.Daarna behaalde hij op den koning van Pontus in ,Klein-Azi6 zulk een snelle volkomen overwinning, dathij den Senaat schreef : Jk kwam, zag en overwon."In N . Afrika versloeg hij de Pompejanen, in Spanjede zonen van Pompejus

43

De terugkeerende overwinnaar, die zoo al zijn vijan--den had vernietigd, werd met groote eerbewijzenontvangen, levenslang tot dictator benoemd en metden titel Jmperator" vereerd . Hij regeerde gematigden vol wijsheid, bracht overal rust en brde en ver--fraaide Rome. De republikeinsche partij onder leiding .-van GAJUS CASSIUSen Caesars gunstelingMARCUS JUNIUS BRU-TUS, zette een samen-zwering op touw en door23 dolksteken gewondviel Caesar dood neer aan . 1

1

den voet van het stand . %0_~l ,W" ~'

v. Chr.)OCTA V IA.N US,

dekleinzoon van Caesars S

zuster, was zijn voor-naamste erfgenaam . Hkisloot met ANTONIUS enLEPIDUS het tweededriemanschap. Het moor-den begon opnieuw .

Een hunner edelste slachtoffers-was de redenaar CICERO, de vriend van OCTAVIANUSBRUTUS en CASSIUS, de leiders der republikeinen,werden bij Philippi overwonnen en pleegden zelfmoordom den ondergang der Romeinsche vrijheid niet te-beleven. (42 v. Chr .)

Antonius was naar het Oosten gegaan, eischte hoogebelastingen en verbraste ze met de schoone CLEO-PATRA. Toen hij haar en haar kinderen Romeinscher~-

CICERO .

44

_provincies schonk en alle wetten met voeten trad,werd hij door den Senaat tot v land de,-, vaderlands,verklaard . Bij het voorgebergte Actium aan de Griek-sche trust werd een beslissende slag geleverd . (31 v. Chr )

Antonius en Cleopatra vluchtten en pleegden zelf-moord . Egypte werd een Romeinsche provincie. Deburgeroorlogen hielden op en Octavianus werd alleen-heerscher onder den naam AUGUSTUS . Zijn waardig-_heid werd aangeduid door het woord Caesar of Keizer .ETij regeerde met verstand en gematigdheid en trachttePzijn onderdanen gelukkig to maken, zoodat men hem.,,den Vader des Vaderlands" noemde .

Zijn zeer begaafde vriend MAECENAS beschermdekunsten en wetenschappen. Men noemt dezen tijdhet gouden tijdvak der Romeinsche litteratuur. Romeverkreeg de schoonste gebouwen en de keizer was ertrotsch op de ,, baksteenen stad" in een ,marmerenstad" veranderd to hebben . Onder Augustus werdJEZUS CHRISTUS in Bethlehem geboren .

Het Romeinsche rijk omvatte het grootste gedeelteder toenmaals bekende wereld . Ook in Duitschlandwaren Romeinsche troepen gedrongen en hadden ger-maansche stammen onderworpen. De Germanen woon-den van de Noord- en Oostzee tot aan den Donau,van de Vogezen tot de Weichsel. Zij onderscheiddenzich door een flinke gestalte en groote lichamelijkekracht, hadden blank vel, goudgeel haar en blauwe-oogen . De mannen hielden zich bezig met jacht enoorlogvoeren, wapenhandel, drinken en dobbelen. Devrouwen werden in eere gehouden, bebouwden het land,sponnen, weefden en maakten de kleeren . De Romein-sche geschiedschrijver TACITUS roemt haar deugd .

45

De Germanen hadden een natuurgodsdienst, de-Oppergod was WODAN of ODIN . Afgodsbeelden entempels kenden zij niet, de goden werden in heiligebosschen aangebeden .

DRUSUS, de stiefzoon van Augustus had de Ger-manen tot de Weser onderworpen . Doch de Duitschers.,droegen hun juk met tegenzin .De Cheruskenvorst HERMANN sloot met andere

krijgsoversten een verbond en overwon den Romein-schen stadhouder VARUS in den slag bij het Teuto--burger Woud .

De opvolgers van Augustus waren : I. TIBERIUS,verstandig, maar wreed en achterdochtig . II. CALI-GULA, een half krankzinnigetiran . III. CLAUDIUS,een karakterlooze, door vrouwen beheerschte vorst .IV. NERO, een gruwelijke woesteling, die zijn moeder,zijn vrouw, zijn leermeester SETNECA en vele edele,aanzienlijke Romeinen liet vermoorden . Om het .schouwspel van een vreeselijken brand to hebben, liethij Rome aan vier zijden in brand steken en gaf toende schuld aan de Christenen, die daardoor wreed ver-volgd en gekweld werden . Eindelijk pleegde NeroPzelfinoord, door alien verlaten .

Een groot aantal zwakke, onbeduidende Keizergvolgde tot VESPASIANUS kwam, een man vol edele,flinke eigenschappen, die overal rust en orde hersteldeen verbeteringen invoerdo .

Onder zijn regeering werd Jerusalem verwoest doorzijn zoon TITUS die hem later opvolgde . Tijdens zijnregeering werden de steden Herculanum en Pompejionder de lava van den Vesuvius bedolven . (70 v. Chr .)Zijn brooder DOMITIANUS was een wreede ver- .

46

kwistende tiran. Daarna volgt eenn reeks uitstekendeKeizers . NERVA ; TRAJANUS (100) onder wien hetRomeinsche rijk zijn grootste uitbreiding kreeg ;HADRIANUS ; ANTONINUS PIUS en MARCUS AU-RELIUS, onder wiens regeering reeds het verval vanRome begon . Lage, wreede vorsten, meestal door de-Keizerlijke lijfwacht, de Praetorianen, benoemd, brachten-het Keizerschap in miscrediet ; de militaire geest ver-dween, vreemde huurlingenn vormden het leger . Ger-maansche volkeren in het Noorden, Perzische in hetOosten, drongenn steeds verder het rijk binnen. Omhet beter to kunnen bescherinenn stelde DIOCLETIA--NUS eenige mederegeerders aan . (284) ; de toestandbleef zoo tot CONSTANTIJN DE GROOTE al zijnmedekeizers overwon en weer alleenheerscher werd .(806-337) . Hij verplaatste den zetel der regeeringvan Rome naar Byzantium, dat naar hem Constantinopel-werd genoemd .

De leer van Jezus Christus werd door de apostelennverbreid in Judea enn door PAULUS, den grootenheidenapostel ook onder de heidensche volkenn vanKlein.-Azie, Griekenland en ItaliO . De RomeinscheKeizers vervolgdenn de Christen en op wreede wijze,het eerst onder NERO . De apostelen PETRUS enPAULUS werden ter dood gebracht ; Trajanus lietbisschop IGNATIUS VAN ANTIOCHIR voor de wildedieren werpeii ; onder Marcus Aurelius stierf de grijze_POLYCARPUS VAN SMYRNA op den brandstapel .De verschrikkelijkste vervolgingenn echter haddenn plaatsonder Diocletianus, die zich de uitroeiing van hetChristendom ten taak had gesteld . Doch de machtvan het evangelie zegepraalde enn de doodsverachting,

47

der martelaren bracht steeds nieuwe aanhangers van-de Christelijke Kerk . CONSTANTIJN DE GROOTEtrad tot het Christendom toe en voerde het als staats-godsdienst in. Het lot der slaven werd verzacht .Doch een streng vasthouden aan het dogma, de ge-loofsleer, werd geeischt. Wie daarvan afweek, werdals ketter uit de Kerk gebannen . Daardoor ontston-4en verschillende sekten . Om deze weer to vereenigenwerden Kerkvergaderingen of synoden gehouden, die degeloofsleer precies vaststelden . Constantijn hield deeerste in Nicea. (325) .

De bisschop van Rome werd spoedig als opperstenKerkvorst beschouwd en kreeg den titel van PADS,De Oostersche landen wilden intusschen zijn opper-macht niet erkennen en de Katholieke d . w . z . alge-meene Kerk splitste zich in een Roomsch- en in eenGrieksch-Katholieke Kerk.

Vele vrome menschen ontvluehtten den pronk en-praal van het wereldlijk leven en gingen als kluize-.naars in de eenzaamheid of als monniken of nonnenin de kloosters . BENEDICTUS VAN NURSIA maaktekloosterwetten . Bij het intreden in het klooster moestmen de gelofte afleggen van armoede, gehoorzaamheid,en kuischheid . (500) .

Een opvolger van Constantijn, THEODOSIUS DE4 ROOTS verdeelde hot rijk onder zijn beide zonen .(395) . ARCADIUS kreeg het Oost-Romeinsche rijk.met de hoofdstad Constantinopel ; HONORIUS hetWest-Romeinsche rijk met de hoofdstad Rome . Hetlaatste ging spoedig ten gronde . Germaansche volks-stammen o.a. de GOTHEN en VANDALEN bestooktenhet voortdurend . Eindelijk stiet ODOAKER, de aan-

48

voerder der Germaansche huurlingen, den laatsten,Keizer ROMULUS AUGUSTULUS van den troon enmaakte zich meester van Itali6- Dat was het eind&-van het West-Romeinsche rijk . (476) .

DE MIDDELEEUWEN.

De voornaamste Duit sche stammen ware nDe ALEMANNEN, die woonden tusschen Rijn, Do-

nau en Main .De FRANKEN aan den Heder-Rijn.De SAKSEN tusschen Rijn en Elbe .De BOURGONDIERS aan den Boven-Rijn en de Rhone .De GOTHEN verdeeld in Oost-Gothen en West-

Gothen die in het Oosten woonden tussehen deOostzee, de Zwarte Zee en de Don .

In de vierde eeuw begon de Groote Volhsverhuizing .Germaansche en andere stammen veranderden vanwoonplaats, vermengden zich met de bevolking vanandere landen en vormden nieuwe rijken . De aanlei-ding daartoe was de inval der HUNNEN, Mongoolsche ruiterbenden die uit Achter-Azie kwamen . Heteerst beoorloogden zij de Oost-Gothen, wier grijze voi stHERMANRIC het verband om zijn wonden losrukteen zich liet doodbloeden, teneinde den smaad vaneen onderwerping to ontgaan (375) . De Oost-Gothen

4

50

verlieten hun land en wierpen zich op de West-Gothendie den schok ontweken en den Oost-Ro mein schenKeizer VALENS nieuwe woonplaatsen ten Zuiden vanden Donau vroegen. Door de afpersingen der Ro-meinsche Stedehouders verwoed, stonden zij op tegenden Keizer en versloegen hem en zijn leger in denslag bij Adrianopel (878) . Twintig jaar later trokh-enzij onder hun koning ALARIC naarltali6,plunderdenRome en drongen door tot in Zuid-Italie, waar Alaricstierf Zijn opvolger ATOLF bracht de Gothen naarGalli6 en grondvestte aan de beide zijden der Pyre-neon het rnachtige West-Gothische Rijk met de hoofd-stad Toulouse (410) . Het bestond drie eeuwen enverviel pas in 711 aan de Arabieren, die er in denslag bij Xeres de la Frontera een einde aan maakten .De VANDALEN vluchtten onder hun koning GEI-ERIC voor de Hunnen en gingen eindelijk uit - Zuid-

Spanje naar Afrika, waar zij een machtig rijk stichttenmet de hoofdstad Kartago. Vandaar uit ondernamenzij rooftochten naar de kustlanden der MiddellandscheZee . In 455 veroverden zij Rome en plunderden hetop de gruwelijkste manier . (Vandalisme .)De ANGELEN uit Jutland en de SAKSEN uit de

streken van de Neder-Eems en Elbe, gingen in 449naar BrittannW, verdreven de BRITTEN en stichtten7 Ang.elsaksische koninkrijken. Het land kreeg naarde Angelen den naam Angelland of Engeland .

Een van de leiders der Hunnen, ATTILA of ETZELhad zich van de oppermacht weten meester to maken .Hij beweerde het zwaard van den Oorlogsgod to heb-ben gevonden en uitverkoren to zijn voor alle volke-ren ,de geesel Gods" to worden . Aan het hoofd van

51

zijn Hunnen verliet hij zijn woonplaats aan de oeversvan de Theiss in Hongarije en trok den Donau stroom-Wopwaar•ts naar het Westen. Bloed, lij ken, verwoeste,velden en verbrande woningen waren overal op zijnweg. Op de Katalaunische velden zuidelijk van Chalons.aan de Marne had de groote Volkerenslag plaats (451) .

Paleis van Theodorik in Ravenna .

Aan de eene zijde stonden de Hunnen en vele onder-worpen volken onder ATTILA, aan den anderen leant

,,de Romeinen, de West-Gothen en andere volken onder"THEODERIC. De West-Gothische koning viel, maar_na een bloadigen strijd trokken de Hunnen terug ._Het volgende jaar viel Attila Italie binnen ; hij liet

52

zich echter op verzoek van den grij zen Paus LEoDEN GROOTE of brengen van een brandschatting vanRome. Spoedig daarop stierf hij en met hem vervielhet groote rijk der Hunnen .

De Oost-Gothische koning THEODERIC bracht zijrnyolk uit PM annonie aan den Donau naar Italie, over-won ODOACER en grondvestte het Oost-Gothischerijk met de hoofdstad Ravenna . Het werd door BELI-SARIUS en NARSES, de legeraanvoerders van den,West-Romeinschen keizer JUSTINIANUS, verwoest. .(493-555) .

Na den dood van Justinianus vestigden zich deLongobarden onder hun koning ALBOIN in Italie.Hun rijk bestond ongeveer twee eeuwen en werddoor Karel den Groote veroverd . (568-774.)Het Oost-Romeinsche Rijk werd evenmin verschoond'

van de invallen van vreemde volkeren . Bulgaren,,.Perzen en Arabieren drongen er binnen, Slavische-stammers werden met de Grieken de voornaamste be--woners van het land.

Een belangrij k vorst was J USTINIANUS, die zich ,door zij n verstand van boerenj on gen tot keizer hadopgewerkt. (527). Hij liet de beroemde Sophiakerkprachtig opbouwen en een geregelde wetgeving sa-menstellen. Zijn veldheeren Belisarius en Narses ver-woestten het rijk der Vandalen in Afrika en hetOost-Gothische Rijk in Italie . Zijne vrouw was deslimme maar zedelooze THEODORA . Hoewel omringdvan vijanden, inwergdig verscheurd door partijhaat en_steeds in oorlogen gewikkeld, hield het Oost-Romein--sche rijk het duizend jaar langer uit dan het West--Romeinsche. In 1453 werd het door de Turken veroverd . .

53

De FRANKEN waren van den Neder-Rijn in N.-Galliegetrokken. Een van hun Koningen CLOVIS of CHLOD-WIG, uit het geslacht der Merovingers vestigde daarbet Frankische Rijk . (481-511) . Hij overwon denlaatsten Romeinschen stedehouder SYAGRIUS bijSoissons, versloeg de Alemannen bij Zulpich en gingAaarna tot het Christendom over . De Bourgondi&s

versloeg hij bij Dijon en joeg de West-Gothen tot aan-de Garonne terug . Zijn opvolgers breidden het rijkuit, maar waren zwakke, machtelooze dragers van-den Koningstitel .

In hun plaats namen de hofmeiers, (major domus =,eerste huisbediende) de teugels der regeering in handen .In die tijden ontstond het leenstecsel. De koningen,schonken hun dienaren veroverden grond als vrijeigendom dat alodium genoemd werd . Van hetgeen_zij kregen, stonden dezen weer stukken in vruchtge-bruik of aan hun dienaren ; zulk een stuk land heettebeneficium of leen . Hij die het goed in leen gaf, heetteleenheer, die het ontving leenman of vazal . De mandie van een vazal grond in leen kreeg heette vavazal .Arme vrij en werden gaandeweg of hankelij k van rij kere:grondbezitters en werden onvrij en, die of als dienst-mannen in den persoonlijken dienst van hun beerwaren op de jacht, in den oorlog enz . of als hoorigen

,, een landgoed beheerden, dat hun beer behoorde enwaarvan het vruchtgebruik hun veel diensten enfasten oplegde . Nog onzelfstandiger en harder wasihet lot der lijfeigenen

54

De eene Duitsche stain na den andere was tot hetChristendom overgegaan . Een der eerste was die-der Gothen die reeds in de helft der 4 de eeuw Chris-tenen werden Hun bisschop ULFILAS vertaalde deri,Bijbel in het West-Gothisch .

Het Christendom was in het inwendige van Duitsch-land nog niet doorgedrongen en in de 6 de en 7 de eeuwkwamen geloovige monniken uit Ierland, dat reedsvroeg aanhangers van de Christelijke leer telde . CO-LUMBAN werkte in de Vogezen, GALLUS in Zwit-serland, KILIAAN onder de Franken . Ook Britanni6,1hot land der Angelsaksen, werd door den ijver van.Paus GREGORIUS DEN GROOTE tot het Christendombekeerd . De grootste zendeling kwamm uit Angelsaksenhet was WINFRIED of BONIFACIUS, de ,Apostelider Duitschers" . Hij verkondigde het evangelie onder -de Friezen, Thuringers, Beieren en Hessen . Alle be-keerlingen bracht hij onder het gezag van den Paus en,verhoogde daardoor zeer de macht van den Kerkvorst-

De bekeering der ongeloovigen ging toentertijdmeestal van de kloosters uit . De monniken bouwdeneen kerk, huizen en boerenwoningen, bebouwden hotland en schiepen bloeiende nederzettingen, die door-schenking en aankoop veel grooter word en . Vaakvestigden zich de bekeerlingen in de nabijheid varyeen klooster en zoo ontstonden steden en dorpen ..Ook hot onderwijs van de jeugd was in handen der-monniken.

Terwijl hot Christendom zich naar hot Noorden enhot Westen uitbreidde, ontaardde hot in hot Oosterhlangzamerhand geheel en al en bestond alleen nog inuiterliike vormen en gebruiken . Daardoor vond een

55

nieuwe, zeer eenvoudige godsdienst, de ISLAM, spoedigeen groot aantal aanhangers .De stichter daarvan was MOHAMMED uit Me/c/ca

in Arabie, die zich uitgaf voor een profeet Gods . Dehoofdinhoud van zijn leer was : 4r is slechts 66nGod (Allah) en Mohammed is zijn profeet . Alle men .schelijke handelingen en lotgevallen zijn onafwendbaarvoorbeschikt . De eerste plicht der geloovigen is, deleer van den profeet to vuur en to zwaard over degeheele aarde to verbreiden . Het heilige boek vande ISLAM is de Koran . De bedehuizen heeten mos-keeen, de monniken dervischen, de wekelijkscherustdag is de Vrij dag, de gel oovigen heeten Mosle-men."

Toen Mohammed voor het eerst met zijn leer voor-den dag kwam, werd hij uitgelachen en eindelijk ge-dwongen van Mekka naar Medina to vluchten . Hiervond hij geloof en steun, onderwierp Mekka en eindelijkgeheel Arabic. Zijn vlucht beet hedschrah en daarmee-beginnen de moslemen (muzelmannen) hun tijdreke--ning. (622 .)

Na den dood van den profeet zetten zijn opvolgers,de KHALIFEN, de veroveringen voort . Zij onder-wierpen Palestina, Syrie, Perzie en de Noordkust vanA frilca aan de „halve maan". Van daaruit ging deArabische veldheer TAFJK over de landengte, dienaar hem den naam Gibraltar (ontstaan uit Gebel . alTarik d . i. Berg van Tarik) kreeg, naar Spanje, over-won de Westgothen bij Xeres de la Frontcra (711) enonderwierp bij n a geheel Span j e aan (l e Arabische of"Moorsche heerschappij . Het land geraakte onder dezeregeering tot hoogen bloei, prachtige gebouwen werden

opgetrokken, kunsten en wetenschappen werden be-oefend . Later verdeelden zich de dynastieen ; in hetOosten regeerden. de ABASSIDEN, wier hoofdstadBagdad werd ; in Spanje de OMMIJADEN. De beroemd-ste beheerscher van Bagdad, HARUN AL RASCHIDwas een tijdgenoot van Karel den Groote . (786 809) .

De Frankische hofmeier PEPIJN VAN HERISTALliet de waardigheid in zijn huis erfelijk veYklaren ende Merovingische schaduwkoningen behielden alleenbun titel . Zijn zoon KAREL MARTEL (martel -strijdhamer) overwon de uit Spanje gekomen Moorenbij Tours en redde da •irdoor het Christelijk geloof ende Christelijke beschaving (732) . Zijn zoon was PEPIJNDE KORTE . Hij liet den laatsten Merovinger CHIL-DERIK III in een klooster opsluiten en zich tot Koningder Franken uitroepen . (752). Om de toestelnmingvan Paus ZACHARIAS .te verkrijgen, schonk hij dezeneen stuk land dat hij den Longobarden had ontnomenen legde den grondslag voor den lateren Kerkelijken

Stagy a t .

De beroelnde zoon van Pepijn was KAREL DEGROOTE (768 -814), naar wien alle Vorsten flit dithuis Karolingers werden genoemd . Het gelukte hemhet geheele Westen evenals onder de Roineinen ondereenl hoofd to vereenigen. Hij o nderwierp de Saksen,

4e Longobarden en de Avaren, streed met goed gevolgtegen de Arabieren, in Spanje en hield de Slaven enDenen in bed wan g .

Den meesten last had hij met de Saksen, die woon-

57

den tusschen de Elbe en de Eems en streng aan hetheidendom vasthielden . De strijd tegen hen duurde,met tusschenpoozen ongeveer 30 jaar . Zij onder-wierpen zich eindelijk en gingen nadat hun aanvoerderWITTEKIND zich in 785 had laten doopen, tot het

,Christendom over.Met minder moeite onderwierp hid de Longobarden

- wier Koning DESIDERIUS hij in een klooster opsloot .In Milaan kroonde hij zichzelf met de ijzeren kroon

,,der Longobarden . (7 -d4) .

De Arabieren drong hij over de Pyreneen terug envergrootte zijn rijk tot aan de Ebro . Op den terugwegwerd de achterhoede van zijn leger onder aanvoering

-van den dapperen Paladijn ROLAND in het dal vanRoncevalles door de Mooren verslagen . Daarna onder-wierp hij Beieren en de Oostelijk daarvan wonendeAvaren . In het Noorden screed hij tegen de Noor-

, mannen en Denen en onderwierp ook eenige slavische.stammers aan de overzijde van de Elbe . Zijn rijkzstrekte zich toen uit het Noorden tot aan de Eider,-in het Oosten tot de Elbe en de Raab, in het Zuiden

-tot de Garigliano en de Ebro .Als machtig beschermer der Kerk was Karel de

-Groote een vriend der Pausen en beschermde hij hentegen hun vijanden . Uit dankbaarheid kroonde PausLEO III hem op den Kerstnacht van 803 in de St .-Pieterskerk to Rome tot Keizer.

11ij trachtte voor alles flinke hervormingen in de-leiding van het staatsbestuur to brengen . Hij verdeel--de het land in gouwen, waarover hij een gi,aaf aan-:stelde ; in grensgouwen of marken -.an de gevaarlijksteplaatsen van het land, waarover markgraven het be-

58

stuur hadden. De zendgraven reisden het land door enbrachten den keizer berichten over. Driemaal in het,jaar hield hij op de meivelden rijksdag . Hij stichtteeen groot aantal scholen en kerken en omringde zich,met geleerde, wetenschappelijke mannen als ALCUIN, .EGINHARD, e . a., die hij zeer hoog stelde .

Hij stierf in Aken, zijn lievelingsverblijfplaats . (814))Karels zoon en opvolger was de zwakke LODEWIJK

DE VROME (814-840.) Reeds tijdens zijn leven ver-deelde hij het rijk onder zijn zonen en legde daardoor -den grondslag voor vele twisten en oorlogen . Na zijndood verdeelden zijn drie zonen in het Verdrag tee

Verdun het groote rijk van Karel den Groote onder-ling (848) .

LOTHARIUS kreeg Italie met den Keizerstitel enhet land tusschen Rijn en Rhone, dat naar hem Lo--tharingen werd genoemd .KAREL DE KALE kreeg Frankrijk .LODEWIJK DE DUITSCHER kreeg Duitschland .

De koninklijke macht werd overal in alle landen doorhet leenstelsel ondermijnd . Hertogen en graven wer--den steeds zelfstandiger en verkregen in de door hen,geregeerde landen een bijna koninklijke macht. Voor--namelijk was dit in Duitschland het geval, waar zichfvijf bijna onafhankelijke hertogdommen vormden, n .l .Saksen, Frankenland, Zwaben, Beieren en Lotharingen ..De voortdurende invallen van gevaarlijke vijanden:droegen het hunne ertoe bij de macht en de onaf-hankelij kheid dier vorsten to vergrooten .LODEWIJK DE DUITSCHER was een flinke vorst,

geweest, die d e vij anden van zijn rij k met krachthad geweerd . Onder zijn zwakke opvolgers werd

59

Duitschland door buitenlandsche vijanden overstroomd .,,terwijl het land zelf door inwendige twisten werd,verscheurd . Met LODEWIJK HET KIND stierf hethuis der Karolingers uit (911) .Na KOENRAAD I van Frankenland, die van 911-

919 regeerde, kwam het huis der Saksen aan deregeering met HENDRIK I. Hij versloeg de Hongarenin 933 in de nabijheid van Merseburg, zoodat zij volschrik vluchtten en vooreerst niet terugkwarnen .

OTTO I, Hendriks opvolger werd OTTO DE GROOTE .genoemd (986-978). Hij had een roemrijke regeeringen grondvestte ziih macht zoowel binnen als buiten,de grenzen van zijn rijk. Door den schitterendenslag op het Lechveld (955), werden de Hongaren voorgoed verslagen en kwam er een eind aan hun invallen .Zijn eerste vrouw was de Engelsche Koningsdochter ,EDITHA geweest . Na haar dood huwde hij metADELHEID, de weduwe van een Italiaanschen Koning .In Pavia werd zijn huwelijk voltrokken en zette hijzich de ijzeren Koningskroon der Longobarden op hethoofd . In Rome werd hij gekroond tot Keizer van ,het heilige Romeinsch-Duitsche Rijk . Sedert zijnrkroning werd het gewoonte, dat de Duitsche Keizers,tochten naar Rome ondernamen

De laatste Saksische Keizers waren OTTO II, OTT&III en HENDRIK II .

KOENRAAD II, de Salier (1024-1089) besteeg dentroon en vereenigde de Bourgondische rijken metDuitschland . Hij was een ridderlijk, dapper vorst .

HENDRIK III regeerdeflinkenkrachtig. Voor zijrtZD

I'D

macht bukten Polen, Bohemen en Hongarije . De Duit-

60

ache hertogen waren hem gehoorzaam en hij benoemdenaar willekeur nieuwe pausen .

HENDRIK IV (1056-1106) door gewetenlooze man-nen, HANNO aartsbisschop van Keulen en ADELBERTVAN BREMEN, zonder zorg of liefde opgevoed, bracht,door zijn strengheid de Saksen tot opstand . Zij klaag-den hem aan bij Paus GREGORIUS VII, die dentwist gebruikte om zij n plan door to zetten n .1. depauselijke macht to plaatsen boven die des Keizers.Hij vroeg voor den pauselijken stoel het recht derinvestituur of beleening der bisschoppen en abten metring en staf, als teeken hunner geestelijke waardigheid,die tot nu toe alleen de wereldlij ke vorsten, wiervazallen de geestelijken waxen, hadden bezeten . DaarBendrik zich niet schikken wilde in de machtspreukvan Gregorius werd hij in den ban gedaan, d . w . z . uitde Kerkelij ke gemeensehap gestooten en al zij n onder-danen werden van hun eed van trouw ontheven . DeDuitsche vorsten verlieten hem en verklaarden eenanderen Keizer to zullen kiezen, als de bandvloek nietwerd opgeheven .Den Keizer bleef niets over dan zich to schikken

naar den wil van den Paus en dus trok hij in denbarren winter van 1077 over de Alpen naar Canossa,wvaar hij na drie lange dagen barrevoets in boetgewaadto hebben gewacht, een voetval deed voor dell Paus,,die hem voorwaardelij k van. den ban ontsloeg . In:Duitschland teruggekeard, overwon hij Rudolf van:Zwaben, die inmiddeis tot Koning was verkozen, trok

-ten tweeden male naar Italie, belegerde Rome en den_Engelsburg en joeg Gregorius op den vlucht, die,eenzaam in verbanning stierf . Hendriks laatste levens-

61

jaren werden door oorlogen tegen zijn eigen zonenverbitterd . Opnieuw met den banvloek belast, stierf -hij na een leven vol strijd en onrust .

De investituurstrijd werd onder zijn zoon en opvolgerHENDRIK V door het Concordaat van Worms beslist(1122) en de Kerkvorsten door den Keizer en denPaus samen gekozen .Op Hendrik V volgde LOTHARIUS VAN SAKSEN

onder wien de Duitsche leenen erfelijk werden .Met KOENRAAD III besteeg het huis der Hohen-

staufen den Duitschen troon Hun regeering was eentijd van voortdurenden strijd in Duitschland tusschende Hohenstaufen of Waiblingen (Waiblingen was eenkasteel in Zwaben) en het Beiersche vorstenhuis derWelfen, dat onder Lotharius ook het hertogdom Sak-sen in leen had ontvangen ; in het buitenland stredenzij met de Lombardijsche steden en den Paus, die desteden steunde . Men noemde in Itali6 de aanhangersdes Keizers Ghibellijnen, die van den Paus Guelfenof Welfen.Koenraads opvolger was FREDERIK I BARBA-

ROSSA (1152-1190) . Hij trok vele malen naar Italicom de oproerige steden, voornamelijk Milaan, to tuch-tigen. In Pavia liet hij zich met de ijzeren, in Romemet de gouden kroon kronen. Nadat hij telkensweeroverwinnaar was gebleven, verloor hij op zijn vijfdentocht naar Rome den slag bij Legnano daar de Welfen-hertog HENDRIK DE LEEUW hem kort voor denslag met zijn leger verliet . Hij moest den steden,die zijn oppermacht erkenden, vele vrijheden schenken .

Naar Duitschland teruggekeerd, liet hij Hendrik denLeeuw in den rijksban doen en verklaarde hij diens,

62 -

hertogdommen Beieren en Salcsen vervallen . OTTOVAN WITTELSBACH, wiens nakomelingen daar nogheerschen, kreeg Beieren . Later verzoende zich deKeizer met Hendrik, doch de uitspraak van denRijksdag kon niet veranderd worden en Hendrik be-hield alleen zijn erflanden Brunswijk en Luneburg .

In Mainz belegde de Keizer een schitterende bijeen-komst, waaraan 40 .000 ridders, vele geestelijke heeren

,en afgezanten van alle steden deelnamen en waar hijtroonde op het toppunt van zijn macht en geluk.Hij trok nogmaals naar ltali6, huwelijkte zijn zoonHendrik uit aan CONSTANTIA, de erfgename vanNapels en Sicili6 en in 1190 verdronk hij op een kruis-tocht in het riviertie Selef in Klein-Az!6 . De Duitscherswilder niet gelooven aan den dood van hun schitte-renden Keizer en het yolk wachtte trouw op zijnt,erugkeer .

Zijn opvolger was HENDRIK VI op wien FREDE-RIK II volgde . Onder dezen ontbrandden de oorlogentusschen Keizer en Paus opnieuw . Toen de Keizerstierf was de Keizerlijke macht in Duitschland voorgoed vernietigd ; Vorsten, vazallen en steden warenvolkomen onaf hankelijk geworden . De laatste Hohenstaufe KONRADIN VAN ZWABEN, een kleinzoonvan Frederik II, die naar Itali6 getrokken was omzijn erfland Beneden-Itali6 - dat de Paus aan denbroeder van Lodewijk IX den Heilige van Frankrijk,KAREL VAN ANJOU, had gegeven - terug to eischen,werd overwonnen, gevangen genomen en onthoofd .(1268) .

Tijdens dee regeering van Frederik II waren wildemongolenstammen uit Azi6 Europa binnengedrongen .

6 3

-HENDRIK DE VROME, Hertog van Silezi e, offerde-zich met zijn leger op en drong hen terug. (1241) .

In Duitschland volgde op de regeering der Hohen--staufen een interregnum of tussehenrijk . (1254-1278) .

De Duitsche Keizerskroon werd door vreemde vorstengedragen, die zich even weinig om het yolk bekom-merden als het yolk om den Keizer . Overal ginggeweld boven recht (vuistrecht) en niemand was zijnleven zeker . De steden sloten verbonden tegen deroofridders . De voornaamste bond was de Hansa .

In Frankri).k stierf het huis der Karolingers in 987uit. De zwakke Vorsten konden zich niet verzettentegen de Hoormannen een yolk van Germaansche af-komst, dat onder hun zeekoningen de Noordelijke enWestelijke zee6n onveilig maakte en telkens Duitsch-land en Frankrijk binnendrong . KAREL DE EEN-VOUDIGE stond hun een gedeelte van zijn land af,

,dat naar hen den naam van Norniandij kreeg . Daarsvestigden zich de Noormannen . Hun Hertog werdcen Vazal van den Franschen Koning .Na de Karolingers kwam met HUGO CAPET in

'987 het huis Capet aan de regeering . Bij en zijnopvolgers moesten in het verbrokkelde land heel wat,strijd voeren tegen de oiigehoorzame en machtigevazallen ; zelfs behoorde een groot gedeelte van hetland aan den Engelschen Koning . Met PHILIPS IIAUGUSTUS werd het Koningschap krachtiger (1180-1223) en LODEWIJK IX DE HEILIGE, een recht-schapen, edel vorst dwong de vazallen de oppermacht,der kroon to erkennen .

64

Onder Philips Augustus verwoestte de bloedige .oorlog tegen de Albigensers, een sekte wier leerstel--lingen Paus INNOCENTIUS III als ketterij verklaardeen tegen wie hij een kruistocht liet ondernemen,langen tij d den bloei en den welstand der Zuid-Franscheprovincien .

Onder de Angelsaksische Koningen was ALFRED DE..:GROOTE een der voornaamsten. (871-901) . Het ge-lukte hem de Denen to onderwerpen, die voortdurendhet land binnendrongen . Na zij n dood ontstondenechter nieuwe verwarringen . De Denen hieven meer -dan ooit het hoofd op en eischten oorlogsschatting .In 1066 verscheen WILLEM DE VEROVERAAR,Hertog van Normandie, iandde bij Hastings, overwonde Angelsaksen en maakte zich van het land meester .Hij verdeelde het rij k als leenen onder Normand ischeridders, maakte de Normandische taal tot volkstaalen legde den Angelsaksen hooge belastingen op. Eeuwen-lang duurde het eer de beide naties een werden .

HENDRIK II, een zijner nakomelingen uit het huisPlantagenet veroverde de Oostkust van Ierland. Toen hijtegen de overmacht der Kerk optrad, vond hij eentegenstander in zijn ouden vriend THOMAS BECKET,Aartsbisschop van Canterbury, then hij op de trappenvan het altaar hot vermoorden . (1154) .Zijn zoon en opvolger was RICHARD LEEUWEN-

HART die den derden kruistocht ondernam. (1189) . .Zijn trouwelooze, wankelmoedige brooder JAN ZONDERLAND verloor door allerlei ongelukkige oorlogen al

65

zijn Fransche bezittingen . Hij nam zijn land als leeraan uit de handen van Paus INNOCENTIUS III . Nalangen twist met zijn onderdanen werd hij met de ,wapens in de hand gedwongen de magna charta, d . w. z .den grooten Vrijheidsbrief to teekenen, die nog dengrondslag vormt der Engelsehe volksvrijheid en Staats-regeling .HENDRIK III moest de rechten die zijn wader

afgedwongen waren, bekrachtigen . Onder zijn regee-ring kwam het eerste parlement bijeen .

Toen de Turken meester van Palestira waren ge-worden, mishandelden zij vaak de vrome pelgrims dienaar het Heilige Land trokken orn to bidden aan het .graf van den Heiland . PETER VAN AMIENS, eenFransche kluizenaar, wekte, sedert zijn terugkeer uit,Palestina, door zijn vurige toespraken de geestdrift,van het yolk op, terwijI hij het li

.iden der Christenen

en de misdaden der ongeloovigen afschilderde . Omhet yolk tot daden aann to sporen, schreef Paus UR-BANUS II een Kerkvergadering uit in Clermont inZuid-Frankrijk, waar op de opgewonden menigte onderhet uiten van den kreet : ,God w'il het! God withet !" zich bij duizendenn het roode kruis op densehouder lieten hechten, om als kruisvaarders de be-vrijding van het Heilige Graf to volvoeren .

Een ongeregelde troep op buit belust gepeupel trokhet eerst onder Peter van Amiens ten strijde . Zij-,roofden en plunderden waar zij lion den enn werdenonderweg- in Hongarije en Bul t,-arije verslagen, of inKlein-Azi6 op wreede wijze vermoord . (1096) .

5

66

Onder leiding van den edelen Hertog van Lotharin .gen, GODFRIED VAN BOUILLON en vele edele Fran-;sche en Italiaansche Vorsten, ondernamm een goeduitgerust leger den eersten eigenlijken kruistocht (1096) .Meer dan een half millioen trok uit, maar nauwelijks20,000 bereikten Palestina . De overigen waren onder-weg gedood door de aanvallen der vijanden, de gevarender reis en door vreeselijke ziekten .

Met voorbeeldelooze dapperheid en geestdrift werdJerusalem bestormd en veroverd . Godfried van Bouil-lon wees de hem aangeboden koningskroon af. (1099) .Hij wilde ze niet dragon, waar zijn Verlosser dedoornenkroon had gedragen en noemde zich slechtsBeschermer van het Heilige Graf . Na zijn dood werdzijn brooder BOUDEWIJN Koning van Jerusalem .

Door de oneenigheid der Christenen en de dapper-heid der Turken ging echter spoedig weer de eene

-plaats na de andere verloren .Nog zes kruistochten werden achtereenvolgens onder-

nomen n.l. 1147-1149 ; 1189-1192 ; 1202-1204 ; 1228-1229 ; 1248-1254 en in 1270.

Na 200 jaar viel de laatste bezitting der Christenen,de vesting Acre of Akkon, den Turken weer in han-den. (1291) .

Om het heilige land goed to kunnen verdedigenhadden zich tijdens de kruistochten in Palestina driexidderorden gevormd :

I . DE TEMPELHEEREN of TEMPELIERS. Zijvestigden zich in Frankrijk nadat Palestina weer inhanden der ongeloovigen was gevallen . PHILIPS DESCHOONE, die naar het bezit van hun rijkdommenhaakte, hief de Orde op en trachtte de Tempelieren

67

to vernietigen . Hij liet de meesten hunner met hungrootmeester JACOB DU MOLAY verbranden .

I I . DE JOHANNITERS of MALTHEZER BIDDERS-vestigden zich to Rhodus, later op Malta.

III . DE DUITSCHE ORDE koos de oevers derWeichsel als woonplaats, nadat zij onder leiding vanshun Grootmeester HERMAN VAN SALZA door denXoning van Polen aangezocht werden om hulp tegen4e Heidensche Pruisen . Zij veroverden Pruisen enmaakten het tot een Duitsch Christelijk land . Dezetel van den grootmeester was Marienburg . Met het-verlies van haar vroegeren eenvoud en strenge zed e-lij kheid verviel ook de macht der orde en verloor zij

.,ook haar bezittingen in Polen . (Slag bij Tannenberg1410) .

Het eigenlijke doel der kruistochten, de bevrijding-van het Heilige Land, werd niet bereikt, doch zijhebben een grooten invloed gehad op de beschaving

-in het Oosten . Het aanzien van den ridderstand werd,grooter, zijn eigenaardige zeden en gewoonten kwamen,steeds meer aan het licht . Handel en verkeer namentoe . Zeehavens als Pisa, Genua en T, enetie kwamentot hoogen bloei en groote macht. Andere stedentrokken voordeel van de geldverlegenheid des Vorstenen kochten met haar rijkdom vele voorrechten en_privilegies . De wetenschap bloeide, de dichtkunstwerd vlijtig beoefend, De Kerkelijke macht nam steedstoe aan kracht en rijkdom .PHILIPS DE SCHOONE, Koning van Frankrijk

maakte zich door list en geweld tot onbeperkt heer-scher. (1300). Den heerschzuchtigen Paus BONIFA-

,CIUS VIII liet hij gevangen nemen en diens opvolger

68

Iiet hij zijn zetel naar Avignon in Frankrijk verplaatsenwaar de Pausen 70 jaren hun verblijf hielden . Vandezen tijd of daalde de pauselijke macht die tijdensINNOCENTIUS III (1200) haar toppunt had bereikt, ,steeds meer en meer .De Kapetingers stierven uit met de drie zonen van

Philips den Schoone en een zijtak, het huffs vanVALOIS, beklom den Franschen Croon (1328-1589).Wijl ook de Koning van Engeland daarop aanspraakmaakte, begon een oorlog tusschen de beide rijken,die meer dan 100 jaar duurde . De Engelschen over-wonnen onder leiding van hun Koning EDUARD IIIbij Crecy (1346) en bij Poitiers (1856) . Door den slagbij Azincourt veroverden zij het Noorden van Frankrijken dreigden zij KAREL VII zijn geheele land to ont,nemen. Een jonkvrouw uit DOMREMY in Lotharingen .,een eenvoudig landmeisje, JEANNE DARC genoemd,bracht onverwachte hulp . Doordrongen van den nood-lottigen toestand van haar land en gehoorgeveiid aarigoddelijke inspiraties, bracht zij het yolk tot geestdrift,plaatste zich aan het hoofd des legers, moedigd~e zij,de dapperheid der krijgslieden aan, zoodat overal deEngelschen werden verslagen. Zij kreeo- den naamvan De maagd van Orleans . De Engelschen namenhaar later gevangen en verbrandden haar als heks .(1431) . De Engelschen werden van alle plaatsen ver-jaagd, moesten vrede , sluiten en behielden alleen de ,stad Calais . (1453) .LODEWIJK XI bereikte door list en geweld de

volkomen onderwerping der Vazallen. Zijn vwrnaam-Ste tegenstander was KAREL DE STOUTE, hertogvan Bourgondie en Nederland .- Het gelukte hem dozen

69

stn twist to brengen met zijn buren, die hem bij Gransonen Murten en bij Nancy versloegen . In den laatstenslag verloor Karel het leven . (1477). Zijn erflandenwerden tussehen Frankrijk en de Habsburgers verdeeld .

In Engeland had het huffs van Lancaster dat vanPlantagenet opgevolgd . Na de oorlogen met Frankrijkontstond een vreeselijke burgeroorlog tusschen hethuffs Lancaster (roode roos) en het huis York (witteroos) die onder den naam de oorlog der roode en derwitte roos bekend is . Hij eindigde pas met de troons-bestijging van HENDRIK VII uit het huis van Tudor .(1485) .

Na het eindigen van het interregnum (zie blz . 63)werd RUDOLF VAN HABSBURG keizer van Duitsch-land (t278-1.291) . Hij was een flinke vorst, die overalrust en orde herstelde, de roofridders onderwierp envol doorzicht en verstand regeerde . Om de keizers-kroon en ItaliO bekommerde hij zich niet . OTTOKAR,den koning van Bohemen, versloeg hij op het March-veld (ten N. 0. v. Weenen) en ontnam hem zijn landenOostenrijk, Stiermarken en de Krain, die hij zijn zonengaff Hij werd daardoor de grondlegger van de machtvan het huis Habsburg- Oostenrij k . Een tijdlang re,-geerden keizers uit verschillende huizen over Duitsch-land . Bij allen komt het streven op den voorgrond,de , macht van hun huis to vergrooten . Na den doodvan Rudolf van Habsburg (1291) kozen de Duitschevorsten ADOLF VAN NASSAU ; op hem volgde AL-BRECHT I, de zoon van Rudolf (1298-1308) . Volgensde berichten van latere geschiedschrijvers bevrijd den

70

zich onder zij n bewind de Zwitsers van het juk d erHabsburgers. Hun stamslot, de Habsburg, lag in Zwit-serland . Zij waren dus leenheeren van de drie vrij ewoudstreken Schwijz, Uri en Unterwalden.Albrecht wild&ze geheel onderwerpen en van hun vrijheden berooven ..Hij benoemde landvoogden, GESSLER VAN BRTJNECKen BERINGER VAN LANDENBERG, die het yolkplaagden en mishandelden. Toen zwoeren de Zwitsers .in een geheime bij eenkomst op de Rutliweide bij ,het,Vierwaldstd ttermeer de tirannie of to schudden . De-voortreffelijke schutter WILLEM TELL, die door Gessler,gedwongen was een appel van het hoofd van zijnzoontje to schieten, doorboorde echter den wreedenlandvoogd. Beringer werd in zij n burcht Sarnen over-vallen en uit het land gej aagd . Zij n slot werd verwoest .

Albrecht werd door zij n neef, JOHAN VAN Z WA-BEN, wien hij zijn erfgoed onthield, op een reis doorZwitserland aan de Reuss vermoord .Zijn zoon LEOPOLD VAN OOSTENRIJK streed

tegen de Zwitsers, die op de hand van Keizer LODE-WIJK VAN BEIEREN waren en werd in den slagbij Morgarten verslagen (1315) .Een andere LEOPOLD VAN OOSTENRIJK werd

in 1086 door hen in den slag bij Sempach overwonnen .De dapperheid der Zwitsers werd spreekwoordelijk ende meeste yorsten namen hen in hun dienst.

Op Albrecht I volgde HENDRIK VII uit het huis.Luxemburg . Na hem regeerde LODEWIJK VANBEIEREN, die met FREDERIK DEN SCHOONE VANOOSTENRIJK acht jaron lang om de kroon streed .Op Lodewijk van Beieren volgden verscheiden keizersuit het huis Luxemburg . De eerste was KAREL IV

7•j .

(1347-1378) . Hij vaardigde de gouden bul uit, eenrijksgrondwet in dertig hoofdstukken, waarin o . a .werd vastgesteld wat er bij de verkiezing en kroningvan een keizer moest geschieden . Hij zorgde in doeerste plaats voor zijn erflanden Bohelnen en Bran-denburg en stichtte de eerste universiteit to Praag .Na hem regeerde zijn woeste zoon WENZEL, liende keurvorsten afzetten . Zij kozen daarop RUPRECHT'VAN DE PALZ.

Op Ruprecht van de Palz volgde SIGISMUND (14101437). Hij riep het Concilie to Constants bijeen (1414),

dat de kerk hervormen moest en een einde makenaan de s,Jheuring in de kerk, want twee, later drie .pausen streden om de oppermacht. Maar in plaats her-vormingen in to voeren, ver oordeelde de kerkverga-dering den prediker en hoogleeraar aan de universiteit to Praag, JOHANNES HUS tot, den brandstapel,,omdat hij tegen de uitlegging van een deel der kerk-leer en tegen de ontaarding der geestelijkheid was,opgetreden (1415) . Aan zijn brandstapel ontbranddede fakkel van den vreeselij ken Hussietenoorlog, diegroote ellende over Bohemen en Duitschland bracht .De aanhangers van Hus stonden op ondler aanvoeringvan den woesten ZISKA to Praag en zetten hunbloedigen tocht voort tot Haumburg en Bernau bijBerlijn (1419---1436) De vrede keerde pas terug, toenmen hun den beker bij het Avondmaal en de predi-king in de landstaal toestond .Na den dood van Sigismund kwanl de keizerskroon

weer aan het huis Habsburg, waartoe al de keizerstot 1806 behoorden (1437--1806) .Eerst regeerden ALBRECHT II en FREDERIK III

---• 72

Op hen volgde MAXIMILIAAN I, een ridderlijk vorst,vol geestdrift voor kunsten en wetenschappen (1493

1519). Zij n gemalin was MARIA VAN BOURG ON-DIE, de dochter van Karel den Stoute . Door dithuwelijk kwamen de Nederlanden aan de Habsbur-gers. Zijn zoon PHILIPS DEN SCHOONE lief hijhuwen met JOHANNA VAN ARRAGON, de erfgenamevan Spanje, zijn kleinzoon FERDINAND met de erf-gename van Boheme en Hongarije . Zoo werd de grondgelegd tot de groote macht van het Oostenrijkschehuffs .

In het land tusschen Elbe en Oder hadden oor-spronkelijk Duitsche stammen gewoond. Zij warentijdens de volksverhuizing naar het Westen getrokkenen in de verlaten woonplaatsen waren Wenden, Sla-vische volksstammen, gekomen, die telkens invallendeden in het Duitsche Rijk . HENDRIK I, de keizervan Duitschland . veroverde hun hoofdstad Branden-burg ; LOTHARIUS VAN SAKSEN gaf de provincieaan den dapperen graaf ALBRECHT DEN BEER uithet huffs Ballenstedt . Dat was de grondsla:g tot denPruisischen staat (1134) .

De Ballenstedters stierven in 1320 uit. Lodewijkvan Beieren gaf de provincie in leen aan zijn zoonLODEWIJK, die ze zijn brooder LODEWIJK DENROMEIN afstond. Onder hem werd de provincie eenkeurvorstendom. Door OTTO DEN LUIE, den laatsteder broeders, werd zij aan KAREL IV, keizer vanDuitschland verkocht en kwam aan het huis Luxem-burg. Keizer Sigismund droeg het bestuur van hetland, dat door oorlogen en roofridders was verwil-

73

dderd en verarmd, op aan den keizerlijken burggraafvan Neurenberg, FREDERIK VI en stond het hem

,op het Concilie van Constants met het keurvorsten-'recht of in erfelijk eigendom. Frederik werd als FRE-DERIK I de eerste keurvorst van Brandenburg . Methem kwam het huffs HOHENZOLLERN aan de re--geering, dat de rnacht van den Pruisischen staat.gron dvestte .

Van Asturie, de noordwestelijke provincie van hetland uit, heroverden de IBERIERS achtereenvolgensal hun provincies van de Mooren . Langzaaln maarzeker breidde zich op deze wijze de Christelijke heer-schappij weer uit. De beroemdste held uit deze oor-logen was DE CID (1099) .

De Brie Christelijke rijken van het schiereilandwaren de koninkrijken Portugal, Castilie en Aragon .'Tegen het einde van de 15de eeuw huwde FERDINANDVAN ARAGON met ISABELLA VAN CASTILIE .De beide rijken werden vereenigd, de adel vernederd,Granada, de laatste bezitting der Mooren, genomen .Door de ontdekking van Amerika stroomden grooterij kdommen naar Spanje (1492) . Het grondgebiedbreidde zich aanmerkelijk uit, JOHAN NA, de dochtervan Ferdinand en Isabella, huwde met PHILIPS DENSCHOONE, waardoor de kroon van Spanje aan deHabsburgers kwam. Hun beider zoon was Karel, die,als KAREL I koning van Spanje werd en later onder,den naam van KAREL V ook de Duitsche keizerskroondroeg .

74

Italie verviel in een groot aantal kleine staten .Het koninkrijk Napels en Sicilie was door den Paus

_aan Karel van Anjou (zie blz, 62) gegeven . De Sicilia,nen echter stonden op en met de Siciliaansche Vesperschudden zij het Fransche juk weer of (1282) . AlleFranschen werden vermoord, Karel moest vluchten enhet land kwam aan Spanje, dat in het begin van de16de eeuw ook bezit nam van Napels .In het midden van het schiereiland lag de Kerice--

lijke Staat, de wereldlijke bezittingen van den Paus .In het noorden was Venetie een machtige, belang-

rijke handelsstad . De eerste dienaar van den Staat,heette de DOGE .

De ontdekking van Amerika, de toenemende zee-macht van Spanj e en Portugal brachten tegen het,einde der 15de eeuw veel nadeel aan de beteekenis.van Venetie .

Even belangrijk was Genua aan de kust der Mid-dellandsche Zee . De stad Milaan was eerst een repu-bliek later een hertogdom onder de VISCONTI enSFORZA.

Florence muntte uit door de beoefening van kunstenen wetenschappen . Het beroemdste geslacht uit,Florence, de MEDICI verkregen als bevorderaars vanalle kunsten : dichtkunst, schilder- en beeldhouwkunst,een hooge beteekenis .

Telkenmale maakten d e Fransche koningen aan--spraak op Italie en ondernamen zij tochten tegen deverschillende staten. FRANS I rnaakte zich meester,van Milaan, nadat hij de Zwitzers, die in dienst derstad waren bij Marignano had overwonnen (1515) .

75

De TURKEN, een woest yolk uit Binnen Azie scam-

mend, waren door de Mohammedaansche Kalifen in ,dienst genomen en hadden zich langzamerhand zelf--standig weten to makers en Klein-Azie veroverd . Vandaar uit gingen zij onder leiding van MAHOMED IIover de Bosporus en belegerden Constantinopel, de

hoofdstad van het Oost-Romeinsche rijk, dat sedertJustinianus een kwijnend leven had geleid . CON-STANTINUS XII verdedigde de stad met groote dap-perheid, maar moest ten slotte wijken voor het wil-de yolk en de stad na 50 dagen belegering overge-ven (1453) . De Turken vestigden zich op het Bal-kanschiereiland. Constantinopel werd de hoofdstadvan het Turksche rijk ; de heerlijke Sophiakerk werdin een moskee veranderd . Van Turkije uit trachttenzij hun veroveringen voort to zetten, en vormdeneeuwenlang den schrik der Christenenn in het Oosten .

De eerste bewoners van NEDERLAND waren deFRIEZEN, de BATAVEN en andere Germaansche,stammen . Sedert de lste eeuw moesten deze zich on-derwerpen aann de Romeinen . In de 5d" eeuw warende Germanen weer bags in de Romeinsche land en. Inde 7de en 8ste eeuw kwamen vele christenzendelingeno. a. WILLEBRORDUS (-i 739) en BONIFACIUSOr 755) . Nederland kwam achtereenvolgens onder deFrankische en de Duitsche vorsten. Ook in Nederlandhad men tengevolge van het leenstelsel vazallen, lijf-eigenen, hoorigen, graafschappen, hertogdommen enz .

Het graafschap Holland ontstond in 922 toen n .l .DIRK I Egmond en het omliggende land van KAREL,

76 --

-DEN EENVOUDIGE (zie biz. 63) ter leen kreeg.Holland werd achtereenvolgens door 5 stamhuizengeregeerd, n.1 . : I. Hot Hollandsche (922-1299) . Eender merkwaardigste graven uit di b huffs was FLORIST die om zijn democratische begrippen door de ede-:ien werd vermoord (1296) . II. Het Henegouwsche huis.(1299-1354). III, Het Beiersche huis (1354-1428). IV .Het Bourgondische huffs (1428-1482). Een der voor-naamste vorsten was KA REL DE STOUTE (zie biz ..68) . V. Het Oostenrijksche huis (1482-1581) met KA-REL V (zie biz. 73) .

Als uitvinder van het buskruit, dat de Chineezen,echter reeds lang to voren kenden en gebruiktenwordt de monnik BERTHOLD SCHWARZ to Freiburgin Breisgau genoemd . (1330). De uitvinding veroor-

..zaakte een geheelen ommekeer in het oorlogvoerenen bracht den ridderstand ten val .JOHANNES GENSFLEISCH, GUTENBERG ge-

-naamd, uit Mainz vond in Straatsburg de Boekdruk-kunst uit d. w. z. het drukken met beweegbare letters .{ 1440). Volgens anderen was de uitvinder MAARTENJANSZ COSTER uit Haarlem . Tot nu toe haddende monniken door reuzenarbeid kostbare, afschriften-der boeken geleverd en het yolk, dat geen boekenkon koopen, leefde in volkomen onwetendheid. Thans

-werden alle werken der dichters en geleerden -- voorMlles de Bijbel het eigendom van alien . Weten--schappen en kunsten bloeiden in dezen tijd, then menlater den Renaissancetijd noemde. De weg werd zoo-doende gebaand voor de hervorming .

In Italie was het in de 12de eeuw uitgevonden_KOMPAS in de 14de eeuw verbeterd, z )odat de schip-

-- 7 7 --

pers die tot nu toe zich niet verder dan de kustenhadden gewaagd, zich verder in zee durfden begeven .Prins HENDRIK DEN ZEEVAARDER VAN PORTU-GAL bekroop de lust tot reizen. Zij n schepen vondende eilanden Madeira en de Azoren, zeilden om Kaap,Verde en bereikten Guinea (eerste heift der 15de eeuw) .BARTHOLOMEUS DIAZ kwam tot de Zuidpunt vanAfrika, de Kaap de Goede Hoop ; VASCO DE GAMAzeilde erom heen en vond den lang gezochten wegnaar Indie. (1498) . De Portugeezen vestigden in Voor-Indie talrijke kolonien en werden het heerschende , ~yolk op de kusten en eilanden van Indie . (1498).

In Spanje trachtte men langs den Westelijken wegover zee Indie to bereiken. CHRISTOPHORUS CO-LUMBUS, de zoon van een lakenkoopman in Genuakreeg na lang wachten van Koningin ISABELLA VANCASTILIE drie kleine schepen, waarmee hij den tochtover den Atlantischen Oceaan waagde . Hij landde-op het eiland Guanahani . een der Bahama-eilanden,waaraan hij dOn naam San Salvador (Heilige Ver-losser) gaf. (1492). Eerst op zijn derde reis kwamColumbus door het vinden der monding van de ge-weldige Orinocorivier tot de overtuiging, dat hij eennieuw werelddeel en niet slechts, zooals men totnu-toe geloofd had, een tot A zie behoorende eilandengroephad ontdekt . Niettegenstaande zijn groote verdienste,stierf Columbus arm en verlaten, met ondank beloond .(1506). Naar een Florentijner AMERIGO VESPUCCI,die het nieuw ontdekte werelddeel het eerst beschreef,kreeg dit den naam Amerika.

De Spanjaarden breidden hun macht steeds meeruit. FERDINAND CORTEZ veroverde Mexico (1519),_

78

FRANS PIZARRO het rijke Peru (1531) . De PortugeesFERDINAND MAGELHAENS begon in 1519 voor het-eerst een refs om de wereld . Hij werd op de Philip-pijnen door de inboorlingen gedood en slechts 66nzijner schepen keerde naar Portugal terug (1521) .

De ontdekkingen enn uitvindingen brachten een ge-weldigen ommekeer in alle toestanden . Uit den bin-nenhandel der Middellandsche Zee ontstond een wereld-handel ter zee, waar eerst de Spanjaarden en Por-tugeezen, tegen 1600 de Hollanders, later de Engel-schen de bans waren. De vele grondproducten derkolonieri, koffie, suiker, specerijen enz . schiepen nieuwebehoeften, veranderden de levenswijze en brachten denhandel tot grooten bloei .

Kolossale schatten waren Spanje toegestroomd. De-dorst naar goud echter dreef de Spaansche overwel--digers tot onbarmhartige plundering van het rijkeAmerika en tot gruwelijke uitbuiting en mishande-ling der inboorlingen . Om hun ellen dig lot to verlichten,

,stelde de priester LAS CASAS voor, de sterke negersnit Afrika in te voeren . Zonder het to willen, legdehij daarmee den grondslag tot den onmenschelijkenslavenhandel .

DE NIEUWE TIJD .(Van de hervorming-igoo.)

In den loop der tijden waren talrijke dwalingen enmisbruiken de Christelijke kerk binnengeslopen, waar-tegen in vroeger eeuwen mannen als JOHN WIGLIFFE in Engeland, JOHAN HUS in Bohemen, SA-VONAROLA in Itali6, of geheele sekten als de AL-BIGENSERS en WALDENSERS in Frankrijk reedsmet den moed der overtuiging waren opgetreden . Tel-kens verhieven zich meer stemmen, die zich krachtiglieten hooren tegen de wereldlijke macht der pausen,het wereldsche leven der geestelijken, het toenemender kloosterlijke macht en de afwijkingen van de leer ;en het verlangen der Christenen naar een hervormingder Kerk werd algemeen . De man, die uiting gaf aap-dezen wensch was MAARTEN LUTHER. Hij was denoon van Burgerouders en is den 10den Nov . 1483 inBisleben geboren. Zijn eerste onderwijs kreeg hij inMansfeld en later bezocht hij het gymnasium to Maag-denburg en to Eisenach . Toen hij achttien jaar was,ging hij naar de hoogeschool to ErffArt, die hij echter

80

uit angst voor zijn zieleheil spoedig weer verliet, onazijn verblijf to nemen in het Augustijnerklooster te-Erfurt. Door bidden, vasten en geeselen, hoopte hijvergeving voor zijne zonden to krijgen en rust en vrede-voor zijn ziel to vinden . Bovendien las hij vlijtig denBijbel, putte troost uit zijn woorden, maar ontdekte-ook talrij ke gevallen van tegenstrij digheid met deleer der Kerk . De edele abt van het klooster, JOHANVAN STAUPITZ, trok zich zijner aan en beval hem .aan bij den keurvorst van Saksen, FREDERIK DENWIJZE, als leeraar aan de nieuwe universiteit te-Wittenberg . Als zoodanig predikte hij dan ook en trad .met alle macht op tegen den aflaathandel, den ver-koop van aflaatbrieven, waardoor een ieder zich voorgeld van straf voor zijn zonden kon vrijkoopen . Toenrde aflaathandelaar TETZEL naar Wittenberg kwam,liet Luther' 95 stellingen tegen den aflaat aan de deurder hoofdkerk to Wittenberg slaan en daarmee begonde HERVORMING (31 Oct . 1517) .

Door Paus LEO XX in den ban gedaan, verbrandde,hij den 10de° Dec. 1520 de pauselijke banbul openlijkvoor de Elsterpoort van Wittenburg en verklaarde~zich daardoor vrij van de Kerk .

Op den rijksdag door Keizer Karel V to Wormsbijeengeroepen, weigerde Luther zijn stellingen toherroepen, indien men hem niet uit den bijbel korjbewijzen, dat hij zich had vergist . De Keizer spraynu den rijksban over hem uit .

Keurvorst Frederik de Wijze echter bracht hem opden Wartburg (bij Eisenach) in veiligheid en Lutherbegon met de vertaling van den bijbel in het Duitsch .Nadat. Luther naar Wittenberg was teruggekeerd,

81

Maarten Luther .

6

82

werd daar evenals in vele andere plaatsen de nieuweleer ingevoerd, d. w . z. de godsdienst werd hervormd,.de latijnsche mis, de oorbiecht, de vereering der hei--ligen, de aanbidding der Maagd Maria, de Klooster-gelofte enz. werden afgeschaft, het Avondmaal onder -beide vormen toegediend . De trouwe medewerker -van Luther was PHILIPP MELANCHTON, een der -belangrijkste geleerden uit dies tijd . Doch ook veler--lei misverstand was het gevolg van die veranderingen . .

De boeren, die de leer van Luther omtrent geeste-lijke vrijheid verkeerd begrepen, begonnen de vreese-lijke boerenoorlogen onder leiding van THOMAS .M1NZER, welke eindigden met geheele onderwerpingder boeren .

Een naspel van dezen strij d was de beweging der -Wederdoopers in Munster .Toen den aanhangers van Luther de uitbreiding -

hunner leer op den rijksdag to Spier werd verboden,protesteerden zij daartegen en kregen naar aanleidingdaarvan den naam van protestanten . (1529). Luthers .leer heet ook de Augsburgsche confessie, daar de ge-loofsbelijdenis, door Melanchton gesteld en opgeschre-ven, den Keizer op den rijksdag to Augsburg werdoverhandigd. (1530).

Ter bescherming der protestantsche leer vereenigdenzich de Duitsche protestantsche vorsten tot het ver--bond van Smallealden . Luther beleefde niet meer hetuitbreken van den oorlog tusschen hen en den Keizer ..Hij stierf op reis in Eisleben (1546, 18 Febr .) .De voornaamste Luthersche Duitsche Staten waren~

het keurvorstendom Saksen, het hertogdom Saksen,.

83

het hertogdom Pruisen, Hessen, Wflrttemberg, Bran-denburg en de Paltz .Evenals Luther in Duitschland had ULRICH ZWING-

LI in Zwitserland geijverd tegen den aflaathandel enandere misbruiken der Kerk . Zijn hervorming drongin vele steden door, terwijl het bergvolk trouw bleefaan het oude geloof. Na vele vijandelijkheden kwamhet in 1531 tot den slag bzj Kappel waar Zwingligedood werd .De Franschman JOHAN CALVIN zette de Zwit-

sersche hervorming in Geneve voort . Hij was eenman met een edelen geest en strengen levenswandel.Hij maakte Gen6ve tot het middenpunt der hervor-ming voor W.-Europa. De aanhangers van Zwinglien Calvijn werden Hervormden genoemd .

KAREL V had van zijn moeder Spanje, de bezit-tingen in de Nieuwe Wereld en Napels ge6rfd ; vanzijn vader de Habsburgsche bezittingen en de Neder-landen . In vier oorlogen met FRANS 1,N koning vanFrankrijk, won hij -.11ilaan terug, dat laatstgenoemdehem had ontnomen. In den eersten oorlog werd Frans Iverslagen en bij Pavia gevangen genomen (1525) . Devrede van Crespyl maakte een einde aan de vijande-lijkheden tusschen de beide vorsten .Nadat Karel nog een welgeslaagden tocht tegen de ,

zeeroovers van Tunis had ondernomen, keerde hij zichtegen de leiders van den Smalkaldischen Bond (1546-47) (zie pag . 82). Het verraad van Hertog MAURITSVAN SAKSEN die zich tegen zjjn geloofsgenootenmet den Keizer had verbonden,

de protestant-

84

sche vorsten ten val. Karel overwon hen in denslag bij Miihlberg (1547) en nam JOHAN FREDERIKKeurvorst van Saksen gevangen. Spoedig daarop keer-de zich Maurits echter tegen den Keizer, sloot zelfseen geheim verbond met Frankrijk tegen hem, ver-raste hem to Innsbruck en dwong hem to vluchten .Karel moost den godsvrede to Augsburg goedkeuren,die den protestanten gelijke rechten met de Katho-lieken gaf (1555) . Duitschland verloor echter door hetverbond van hertog Maurits met Frankrij k Metz, Toulen Verdun. Uit verdriet over al de teleurstellingen in-zij n regeering trail Karel in het volgend e jaar of entrok zich terug in het klooster San Juste in Spanj e,waar hij spoedig daarna stierf (1556) . De Duitschekroon kreeg zijn broeder FERDINAND I, de overigelanden erfde zijn sombere zoon PHILIPS 11 (1558-98) .

Tot die landen behoorde ook de Nederlanden . De17 rijke provincien waaruit zij bestonden, bezatengroote voorrechten De hervorming was er reedsverbreid . Philips II wilde de volksvrijheid onder-drukken on de eenheid van godsdienst herstellen .Hij stelde daartoe den trotschen, wreeden HERTOGVAN ALVA als Stadhouder aan en zond hem meteen leger erheen . Velen der aanzienlijkste edelliedenwaaronder de GRAVEN VAN EGMOND EN HOORNEwerden in Brussel onthoofd en tegen alien werdende hardste maatregelen genomen . De noordelijkeprovincien vereenigden zich tot verzet, kozen WIL-LEM VAN ORANJE tot hun stadhouder en verklaar-den zich vrij aan Spanj e (1579) . In de Unie vanUtrecht noemden zij zich de Vereenigde Nederlandenen streden met heldenmoed voor hun onafhankelijk-

heid . In 1584 werd Willem van Oranje door densluipmoordenaar BALTHAZAR GERARD vermoord . .

Nederland trad tot de leerstellingen van Calvijntoe . De welvaart nam toe en de Hollanders werdenhet eerste handelsvolk der 17de eeuw . De Katholiekezuidelijke provincies bleven bij Spanje .

Daar de Engelschen de Nederlanders gesteund had-den, zond Philips de Spaansche armada of onoverwin-

nelijke vloot, om met een slag Engeland en Nederlandto vernietigen . Doch de vloot der Engelschen en dieder Nederlanders versloeg haar geheel en hiermeewas Spanje's oppermacht voor goed geknakt . (1588 .)

85

HENDRIK VIII (1509-1547) uit het huffs Tudor wasschriftelijke tegen Luther opgetreden en had dus vanden paus den titel Verdediger des geloofs gekregen .Toen de paus echter weigerde hem van zijn gemalinto scheiden, verklaarde Hendrik VIII Engeland vrijvan Rome en zich zeif tot hoofd der Engelsche kerk .Hij verkwistte de gelden der rijke kroondomeinen ;wie zich tegen hem verzette werd gedood ; hij hadzes vrouwen, waarvan twee op het schavot stierven .

Onder zijn zoon EDUARD VI (1547-1553) begon dewerkelijke kerkhervorming . Zijn stiefzuster MARIADE BLOEDDORSTIGE, die na zijn vroegen dood den .troon besteeg, trachtte to vuur en to zwaard de her-vorming uit to roeien (1553-1558). Zij was de ge-malin van Philips II, koning van Spanje .Onder ELISABETH (1558-1603) een andere stief-

zuster van Eduard VI, bloeide de hervorming opnieuw .Zij liet door geleerde geestelijken de 39 artikelen van

86

de episcopale of anglicaansche kerk samenstellen . Devormen daarvan waren katholiek. Daardoor scheiddenzich later de puriteinen en presbgterianen van haar af,de aanhangers van Calvijn, die de kerk van alienuiterlijken omhaal wilden zuiveren . In dezen vormwend de hervorming door JOHN KNOX in Schotland

gebracht .MARIA STUART, koningin van Schotland, trachtte

het katholicisme weer to doen zegevieren en veroor-zaakte daardoor vreeselijke twisten . De Schotten,die hun koningin om haar geloof en lichtzinnigheidhaatten, verj oegen haar uit Schotland . Maria vluchttenaar Engeland . Elisabeth hield haar 20 jaar gevangenen liet haar toen onthoofden (1587) .

Onder Elisabeth be-on de bloei van de Engelschescheepvaart . Engelsche zeelieden (FRANCIS DRAKE,WALTHER RALEIGH) maakten groote tochten . In1600 werd de Oost-Indische Compagnie opgericht . Inhet land zelf bloeiden alle takken van handel en nij-verheid, de boerenstand werd vrijer en de burgersmachtiger .

Van Zwitserland uit was de Hervorming ookFrankrijk binnengedrongen en had veel aanhangersgevonden. ' Men noemde de hervormnden Hugenoten .

Onder KAREL IX werd hun vrije uitoefening van hungodsdienst toegestaan, maar later vereenigde zich denloeder des konings, de sluwe CATHARINA DE ME-DICI, met de machtige katholieke familie der GUISEStegen de protestantsche BOURBONS en er ontstondenlange godsdienst- en burgeroorlogen, gepaard met

87

loedige vervolging der Hugenoten . Het toppuntbereikten deze vervolgingen in den vreeselijken Bartho-,lomeusnacht of de Parijsche Bloedbruil'ft (24 Aug. 1572) .}Op het huwelijksfeest van den jongen Hugenootschenkoning HENDRIK VAN NAVARRE met MARGA-RETHA, Catharina's dochter, waren talrijke Huge-noten naar Parijs gekomen . Op aanstoken der wreedekoningin begon in den nacht een vreeselijke slachting,waarbij duizenden Hugenoten vielen .

Een der eersten was de grijze, eerbiedwaardigeADMIRAAL DE COLIGNY . In vele steden werd het*.bloedbad herhaald en overal ontbrandden de twistenmet hernieuwde kracht .Met HENDRIK III, den broeder van Karel IX,

:stierf het huffs Valois in Frankrijk uit en kwam hethuis Bourbon aan het bewind . De eerste uit dat huiswas HENDRIK IV van Navarre, de Hugenootschevorst, een der beste koningen, die ooit over Frankrijkhebben geregeerd (1589-1610). Eerst na den roemrijkenslag bij Ivry en zijn overgang tot het katholieke.geloof, werd hij overal erkend . Zijn vroegere geloofs •.genooten, de protestanten kregen door het Edict van_Mantes in 1598 vrijheid van godsdienst-oefening en,en gelij ke rechten met de katholieken . Zij n voor--treff'elijke minister en raadsman was SULLY. Deverschrikkelijke godsdiensttwisten hielden op en hetland geraakte tot nieuwen welstand . Hendrik hadgroote plannen tegen het Habsburgsche huis, maarin 1610 werd hij door RAVAILLAC, een d weepzieken.monnik, vermoord .

Onder zij n opvolger LODEWI JK XIII (1610-1643)-veranderde F.rankrij ks toestand weer geheel . Kardi-

88 -L-

naal RICHELIEU kwam in 1624 als eerste. ministeraan het hoofd der regeering en heerschte met onbe-perkte macht. Hij knakte de macht der edelen, ont-wapende de Hugenoten . ontnam hun de stad LaRochelle waar zij een vesting hadden en zette overalop scherpzinnige wijze zijn plannen door .

De drie noord elij ke koninkrij ken Zweden, Noorwe-gen en Denemarken waren door de Unie van Kalmartot een rijk vereenigd (1397) . Toch was er weinigvrode en eendracht tusschen hen . GUSTAAF WASA,de zoon van een der voorname Zweedsche edelen,:die de Deensche koning CHRISTIAAN II in het,Stockholmsche bloedbad had laten vermoorden, daarhij hen als zijn tegenstanders beschouwde, kwam inopstand tegen de dwingelandij van den koning . Hetgelukte hem de boeren van Dalelcarlie aan ziin zijd&to krijgen. De Denen werden verdreven, Zweden werdzelfstandig en Gustaaf Wasa hun koning (1523) . Hijvoerde de hervorming in zijn land in.

Onder zijn opvolgers is GUSTAAF ADOLF (1611-'32)de belangrijkste Hij voerde met succes oorlog tegemRusland en Polen en bezorgde Zweden de heerschappijover de Oostzee . Hij nam deel aan den dertigjarigenaoorlog (zie blz . 89). Zijn dochter en opvolgster CHRIS-TINA deed in 1654 afstand van den troon, ging tot.de katholieke kerk over en stierf in Rome .Noorwegen en Denemarken bleven vereenigd erg

voerden eveneens de hervorming in .

Na den godsdienstvrede to Augsburg (zie blz. 84) wasde hervorming in de Oostenrijksche landen steeds

89

toegenomen . Overal was, voornamelijk door het op,stoken der Jezuiten, de vijandschap tusschen katholie-ken en Protestanten grooter geworden . Een kleine-gebeurtenis deed die vijandschap losbreken en deed'een der vreeselijkste oorlogen ontbranden, den dertig-jarigen oorlog (1618-1648) .

Protestantsche edelen hadden in Praag twee gehate'keizerlijke ambtenaren uit het raam geworpen. Eenalgemeene opstand volgde in Bohemen . Zij verklaar-den zich vrij van Ferdinand II en kozen FREDERIK -VAN DE PALZ tot hun koning (1618) . Het leger -van de ka tholieke liga echter rukte onder aanvoerin g-van MAXIMILIAAN VAN BEIEREN en zijn veldheer -TILLY Bohemen binnen . Door zijn bondgenooten inden steek gelaten verloor Frederik den slag bij denWitten Berg bij Praag. Hij l-aoest vluchten . Het on---gelukkige Bohemen echter kreeg het hard to ver-antwoorden. De tegenstanders des keizers werdenter dood gebracht, de protestantsche geestelijkenverjaagd. Wie niet het land uitging, moest tot dekatholieke kerk terugkeeren .Koning CHRISTIAAN VAN DENEMARKEN had'

partij gekozen voor zijn protestantsche geloofsgenoo--ten. De veldheer des keizers, WALLENSTEIN ech-ter joeg de Denen tot op hun eilanden terug, brand-schatte Brandenburg en Pommeren en verdreef dohertogen van Mecklenburg . De sterke hansastadStralsund echter bood hem tegenstand . De keizer--maakte gebruik van de voor hem gunstige wending -,van den strij d, om het Restitutie-edict uit to vaardi-gen, waarin de protestanten gedwongen werden alle -kerkelijke goederen terug to geven, die zij sedert het . .

90

_Passauer-Verdrag (1552) hadden verkregen . (1629) .Om zijn plannen to volvoeren en de rijksvorsten opden Rijksdag to Regensburg ervoor to winnen, offer-

,de hij Wallenstein op, wiens terugroeping verlangdwerd, zoowel door de katholieke als door de Protes-tantsche vorsten, daar deze zich door zijn grenzeloozeheerschzucht en vreeselijke wijze van oorlogvoerenbij iedereen gehaat had gemaakt.

De protestanten waren zeer bang voor de uitvoe-ring van het edict, toen een helper in den nood ver-scheen : GUSTAAF ADOLF, koning van Zweden . Deprotestantsche vorsten aarzelden uit angst voor denkeizer, zich met hem to vereenigen . Hij kon dus nietden val van Maagdenburg verhinderen dat door TILLYbelegerd en verbrand werd (1631) . Met de Saksers,

-vereenigd, overwon hij Tilly bij Breiten fold in de na-,bij heid van Leipzig, drong door tot den Rij n, bevrij dde

,de Palz, trok Beieren binnen, en overwon Tilly nog--maals bij het overgaan van de Lech Tilly stierfspoedig daarna aan zijn wonden . In den uiterstenhood wendde de keizer zich weer tot Wallenstein,die zich na veel smeekbeden bewegen liet, opnieuween leper bij een to brengen, waarmee hij tegen GustaafAdolf optrok (6 Nov . 1632). Bij Lictzen kwam het

-tot een treffen . De Zweden overwonnen, maar GustaafAdolf zelf viel . De dappere krijgsman BERNHARDVAN WEIMAR kreeg nu het opperbevel over hetprotestantsche leger, de Zweden stonden onder leidingvan den Kanselier OXENSTJERNA, verwilderdenechter en werden eindelijk de vreeselijke geesel van,alle landen . Wallenstein werd vermoord daar men

91

:hem verdacht met de vijanden to onderhandelen,teneinde zelf koning van Bohemen to worden .De Zweden werden in 1634 bij Hordlingen door

,het keizerlijke leger onder AARTSHERTOG FERDI-NAND overwonnen . De krijgsfakkel scheen uit todooven, maar werd door Frankrijk weer aangewak-kerd, dat zich in den strijd mengde om het huisHabsburg to schaden en de Elzas to verkrij gen Het,steunde de Zweden met geld en troepen . BERNHARDVAN WEIMAR, BANNER en TORSTENSON, de.Zweedsche generaals, behaalden schitterende overwin-ningen. De Fransche veldheeren CONDE en TURENNEtrokken Beieren binnen . Bernhard van Weimar stierf

-,plotseling riadat hij de Elzas had veroverd . RichelieuJegde beslag op zij n leger en zij n veroverde landen .

In 1637 stierf Ferdinand II . Zijn zoon en opvolger-was FERDINAND III. Na jarenlange onderhandelingenkwam de vrede to Munster en Osnabri ck tot stand (1648) .

De voornaamste bepalingen daarvan warenDe Augsburgsche godsdienstvrede werd bevestigd,

,de vrije godsdienstoefening den hervormden toegestaan .Zweden kreeg het grootste gedeelte van Pommeren,en 15 millioen mark oorlogsvergoeding .

De Duitsche Rijksvorsten kregen het recht verbon-,den to sluiten .

Frankrijk kreeg het grootste stuk van de Elzas.behalve Straatsburg .

Brandenburg kreeg Achter-Pommeren en de bisdom-men Minden, Halberstad t, Kammin en Maagden burg ;

,Saksen kreeg Lausitz ; Beieren de Opper-Palz .De onafhankelijkheid van Zwitserland en de Neder-

landen werd erkend .

92

Door den Westfaalschen vrede was Duitschlandsmacht gebroken. Het land was geen Europeeschemogendheid meer, maar een statenbond van meer -dan 300 van elkaar onafhankelijke rijken . De veldenwaren verwoest, de helft der bevolking was gedoocldoor het zwaard, den honger en door ziekte . Hete

verwilderde yolk kende geen orde, zeden of recht .De welstand, handel en nijverheid van vele vroegerzoo bloeiende steden was voor altijd vernietigd .

De geestelijke ontwikkeling in de 16de eeuw werddoor de hervorming zeer bevorderd . In de eerste plaatsde bij bel- en geschiedenisstudie, daarna de anderewetenschappen. Het onderwij s ging met groote stap-pen vooruit. COPERNICUS in Thorn stelde het wer-kelijke zonenstelsel vast, terwijl hij bewees, dat nietde aarde, maar de zon het middenpunt ervan was-Paus GREGORIUS XIII liet in 1582 de jaartelling-verbeteren . Overal vond men vrij onderzoek in plaats.van de blinde onderworpenheid der vroegere eeuwen-Ook de 17 de eeuw was rijk aan belangrijke man-

nen op het gebied van wetenschappen en uitvindin-en. De Duitsche astronoom KEPLER vond de drie,

hoofdwetten der planetenbeweging ; de Italiaan GALILEIde slingerwetten. De Engelschman NEWTON ont-dekte de leer der zwaartekracht. De barometer ende thermometer, de luchtpomp, de telescoop en eengroot aantal andere belangrijke instrumenten werdenuitgevonden. De uurwerken werden verbeterd, groote .torenklokken vervaardigd, de wiskunde werden ont-wikkeld, de natuurkunde tot een wetenschap verklaard.

93

LODEWIJK XIV, de zoon en opvolger van LodewijkXIII, besteeg den Franschen Croon toen hij 5 jaarwas. (1643-1715) .

Tij dens zij n minderj arigheid zette Kardinaal MA-ZARIN de regeeringswij ze van Richelieu voort . Hijvergrootte de macht des konings en weerstond den,adel, die een herstelling zij ner rechten verlangde .(Oorlog der Fronde) .

Lodewijk XIV regeerde met onbeperkt gezag. „DeStaat ben ik", was zij n lij fspreuk . Hij had het gelukveel mannen van beteekenis om zich heen to hebben ;met hen vereenigd, maakte hij Frankrijk tot deneersten staat van Europa . Zij n ministers warenCOLBERT en LOUVOIS . In TURENNE bezat hij eennitmuntend veldheer . VAUBAN bouwde talrijke ves-tingen . Aan het koninklijke hof heerschte een weel-derig, rij k leven, dat alle andere rij ken ten voorbeeld.strekte.

Door herhaalde oorlogen en rooftochten werd Frank-rijks grondgebied belangrijk uitgebreid, ofschoon demeeste der Europeesche staten zich tegen Lodewijkvereenigden . Bij den Vrede van Nijmegen (1678) ver-kreeg hij van de Nederlanden en daarmee verbondenStaten den afstand van Franche-Comte en eenige be-langrij ke Belgische grensvestingen . Tij dens den vredemaakte hij zich meester van Luxem burg en Straatsburg . Fransche legers trokken roovend en plunderendDuitschland binnen en verwoestten de Palz . De zwak-heid van het Duitsche Rijk, de oneenigheid der vorsten,,de wankelmoedigheid van den Duitschen keizer LEO-POLD I lieten deze daden van geweld ongestraft toe .Dij den vrede van Rijswijk moest Lodewijk de geroofde

94

landen teruggeven, maar hij behield de Elzas en:Straatsburg .

Op aanraden der geestelijkheid en van zijn vriendinMADAME DE MAINTENON hief Lodewijk het Edict-van Nantes op (1618) (zie blz . 87) . Ofschoon land-verhuizen verboden was, verlieten Loch meer dan200.000 van de beste, Fransche onderdanen, die doorindustrie, ontwikkeling en rechtschapenheid veel totden bloei van het land bijdroegen, hun woonplaatsen vonden in Holland, Engeland, Zwitserland enDuitschland een nieuw vaderland .De regeering van Lodewijk XIV was het gouden

tij dperk der litteratuur. CORNEILLE, RACINE, MO-LIERE, LAFONTAINE waren de belangrijkste dichtersvan dien tij d . De Fransche taal werd door hen be-schaafd . Fransche geest en smaak, Fransche zedenen taal beheerschten bijna geheel Europa .

Nadat het Habsburgsche huis in Spanje was uitge-storven, maakte Lodewijk XIV aanspraak op dat landvoor zijn kleinzoon PHILIPS, dien KAREL II de laatsteHabsburger,bij testament tot zijn opvolger had benoemd .Leopold I maakte diezelfde aanspraken voor zij n zoonAARTSHERTOG KAREL . Engeland, Holland en Prui-sen verbonden zich met hem tot een oorlog, dieduurde van 1701-1714 .

De opperbevelhebber der Oostenrijksche troepen wasPRINS EUGENIUS VAN SAVOYE, een der voornaam-ste veldheeren van zijn tijd . MARLBOUROUGH stondaan het hoofd der Engelsche troepen . Beiden behaal-den bij Hochsted t, Turijn en Malplaquet overwinningen

95

op de Franschen . De vernederde Lodewijk bad om ,vrede en verklaarde zich bereid aan alle voorwaardento void oen . Toen men echter van hem eischte, dathij zij n kleinzoon met eigen hand uit Spanj e ver-drijven zou, zette hij den strijd voort . De dood van :keizer Joseph I, dien Aartshertog Karel als KAREL VIopvolgde, bracht oneenigheden onder de bondgenootenvan Oostenrijk . Zij sloten met Lodewijk den Vrede,van Utrecht (1714) waartoe een jaar later ook de keizertoetrad . Philips behield Spanje, waar met hem hethuis Bourbon aan de regeering kwam . De stad Gibraltarbleef in handen der Engelschen .

Lodewij k overleefde bij na zij ne geheele familie .Slechts een achterkleinzoon bleef als zij n erfgenaamover . Hij liet Frankrijk volkomen uitgeput achter .De schuldenlast was torenhoog gestegen, de belastingdrukkend geworden .

Toen Leopold I zich tegenover Lodewij k XIV alseen zwak vorst gedroeg, kwam dit door den onophou-delijken last dien hij van de aanvallen der Turkenhad . Zij drongen tot Weenen door en belegerden destad . De dappere Poolsche koning, JOHAN SOBIESKIkwam to hulp, oyerwon de Turken en joeg ze op devlucht (1683). In de volgende oorlogen behaalde Eu-genius van Savoye belangrijke overwinningen ophen, veroverde Belgrado en ontnam hun Hongari~e enZevenburgen .

96

Na den dood van koningin Elisabeth van Engeland,"(1603) besteeg JACOBUS VI, koning van Schotland,-zoon van Maria Stuart als JACOBUS I den Engel-schen troon. Met hem kwam het huis Stuart aan de

,.regeering . Engeland en Schotland werden onder dennaam Groot-BrittannM vereenigd .

Hij, zoowel als zijn zoon KAREL I, streefden naar,,onbeperkt gezag en trachtten zonder parlement to.regeeren. De laatstgenoemde riep echter het zooge-naamde 4ange parlement" bijeen, dat zieb openlijktot vijand van den koning verklaarde en alle machtzelf in handen nam . Er ontstond een vreeselijke bur-geroorlog,waarin de koning door OLIVIER CROMWELL,den aanvoerder van zijn heftigste tegenstanders, depuriteinen, werd overwonnen en gevangen genomen .Het parlement veroordeelde Karel I ter flood en lifthem onthoofden (1649). Engeland werd tot een repu-bliek verklaard, CROMWELL tot protector benoemd .

I

Hij regeerde willekeurig rnaar met groote -vvijsheid.,en kracht. Door de acte van navigatie (1651) werdEngelands scheepvaart en handel buitengewoon be-vorderd en het aanzien van het land nam steeds toe .Na zijn dood (1653) kwamen de Stuarts weer aan

de regeering. Maar noch KAREL II (1668-1685),noch zijn broeder en opvolger JACOBUS II (1685-'88)bewezen dat zij uit het lot van Karel I leering ge-trokken hadden Jacobus was katholiek en wilde zijn,onderdanen weer tot het katholicisme terugbrengen .let ontevreden yolk verjoeg hem en koos zijn schoon-~oon WILLEM III VAN ORANJE tot koning (1689-1702) .--Hij nam deel aan de oorlogen tegen Lodewijk XIV .

Na zijn dood regeerde KONINGIN ANNA, de tweede

9 7

dochter van Jacobus II. Zij stierf in 1714 . Met haaropvolger GEORGE I kwam de Engelsche troop aanhet thans nog regeerende huis van Hannover.

Sedert 1415 regeerde in Brandenburg het huis,HOHENZOLLERN. De drie eerste vorsten uit dat huis,FREDERIK I, FREDERIK II, ALBRECHT ACHIL-LES, waren trouwe zorgzame heerschers, maar ge-voelden zich Loch meer tot hurl Frankische bezittingenaangetrokken. Eerst JOHAN CICERO vestigde zichvoor goed in Brandenburg . JOACHIM I NESTOR, dekrachtige overwinnaar der roofridders, was een tegen-stander van de hervorming. Zijn zoon en opvolgerJOACHIM II ging tot de protestantsche kerk over enbijna al zijn onderdanen volgden zijn voorbeeld. Ophem volgden JOHAN GEORGE, JOAC11IM FREDE-RIK, JOHAN SIGISMUND en GEORGE WILHELM,een zwak vorst, die zich niet wist to verzetten tegende zware lasten en zorgen van den dertigjarigeii oorlog .Zijn zoon en opvolger FREDERIK WILHELM (1640-1688) de eigenlijke grondlegger van het Pruisische rijk,was slechts twintig jaar oud toen hij den troon besteeg .Zijn jeugd had hij in Holland doorgebracht en hij wasaan het hof van den wijze enn dapperen Prins vanOranje op voortreffelijke wijze voor zijn zware taakals vorst opgeleid . Toen hij in Brandenburg kwamwoedde de 30-jarige oorlog nog . Steden en dorpenwaren verwoest, het yolk was arm en verwilderd .Met moed enn kracht ging hij aan 't werk om zijnland weer op to heffen . Hij begon met staande legers,in to voeren, sloot met de Zweden een wapenstilstand,en dwong hen het land to ontruimen . Door den West-

98

faalschen vrede kreeg hij Achter-Pommeren, Maagden-burg, Halberstadt, Minden en Kammin . In de verlatenlandstreken bracht hij kolonisten uit Friesland, Hol-land en Zwitserland, evenals de Protestanten, die uitFrankrij k waren verdreven . Met zijn leger, dat dedappere Veld maarschalk GEORG VON DERFFLINGERhad gevormd, trok hij op tegen de Polen en deFranschen .

Toen de Zweden Brandenburg binnen vielen, ver-sloeg hij ze volkomen bij Fehrbellin (1675) .

Zijn zoon FREDERIK III, verhief met toestemmingdes Keizers, Brandenburg tot een koninkrijk . Hij lietzich in Konigsberg kronen en noemde zich FREDERIKI, Koning van Pruisen (1700-1713). Zijn opvolger FRE-DERIK WILLEM I (1713-1740), was een zeer spaar-zaam, eenvoudig vorst .

Met lichaam en ziel was hij sold aat en met behulpvan den vorst LEOPOLD VAN DESSAU (den oudenDessauer) vorinde hij zijn leger tot uitstekende troepen .Den Protestanten die uit Salzburg verdreven waren,gaf hij in Pruisen een woonplaats .

In de 9de eeuw was het Russische Rij k gegrondvestdoor den hertog der Noormannen RURIK . DoorGrieksche monniken was het tot het Christendombekeerd .

In de 13de eeuw, werd het door de Mongolen onder-worpen, wier j uk IWAN DE GROOTE aan het eindeder 15de eeuw afschudde . IWAN DE VERSCHRIK-KELIJKE noemde zich het eerst Czaar van Rusland .Met PETER DEN GROOTE (1689-1725) kwam het

huis Romanow aan de regeering . Hij was door zijn

99

moeder in een klein dorpje bij Moskou opgevoed . DoorLEFORT, een Genuees, had hij de Europeesche be-schaving leeren kennen en waardeeren, en bij zijntroonsbestijging vatte hij het stellige plan op, zijnyolk to ontwikkelen en het zedelij k peil to verhoogen .Met behuip van Lefort vormde hij een leger, en schiephij de Russische vloot . Daarna ondernam hij een grootereis door Europa voornalnelij k naar Holland en Enge-land oln overal to leeren en verbeteringen in zijn landto kunnen aanbrengen .

Een opstand van de keizerlijke lijfwacht der Stre-litzenz-, riep hem naar Moskou terug. Hij onderdrukte4ien opstand met wreede strengheid en liet de rad-draaiers ter flood brengen .

Den Turken had hij de stall Asow ontnornen endaardoor verkreeg hij den toegang tot de Zwarte Zee .Toen hij zich ook meester wilde maken van de kust-landen d,,-,,r Oostzee, beak de groote .~\Toordsc/ie Oorloguit (1700-1721) .

In lien tij d regeerde Koning KAREL XII in ZwedenZijn vijanden, de koningen van Rusland, Polen enDenemarken meenden, dat zij konden profiteeren vanden jeugdigen ieeftijd van Karel . Zij sloten een ver-bond om Zweden de ()ostzeekust to ontnemen. Karel.III keerde zich eerst tegen de Denen die hij in 1700~overwon en tot vredesluiten dwolng .

De Russen versloeg hij bij Yarwca (1700.) Daarna~overwon hij zijn d erden tegenstander, koning AUGUST IIvan Saksen, stiet hem van den troon en koos STA-NISLAUS LESCZINSKI tot koning (1704) . Peter deGroote had intusschen zijn leger uitgebreid en geoe-fend . Hij had zich gevestigd in de Oostzeepr ovincien

100

en aan den moerassigen mond van de Newa had hijPetersburg gegrondvest (1703) .

Toen Karel XII het voortrukken van Peter vernam,trok hij met een leper naar Rusland, werd echter bijPultawa geheel verslagen en vluchtte naar Turkije-(1709). Hier trachtte hij, in plaats naar zijn eigen landterug to keeren, den Sultan tot oorlog tegen Ruslandaan to hitsen tot hij eindeli] k na vijf jaren door den ,treurigen toestand van Zweden gedwongenn werd daar-heen to gaan. Peter had de OostzeeprovinciOn, de Denen ,het hertogdom Bremen veroverd ; Pruisen had Voor-Pommeren bezet, August de Sterke den Poolschen .troon weer bestegen . Om zich voor deze verliezenschadeloos to stellen, besloot Karel den Denen Noor--Avegen to ontnernen. Daar trof hem bij Frederikshald'een doodelijke kogel (1718) .

Bij den vrede van Nid,'stad (1721) moest Zweden,Bremen en Werden aan Hannover afstaan ; een deel'van Holstein aan Denemarken ; een deel van Voor-Pommeren aan Pruisen ; de Oo-, tzeeprovinei6n Lijfland, .Esthland en Ingermanland aan Rusland. Sedert ging de-heersch,appij der Oostzee van Zweden op Rusland door .

Na Frederik Wilhelm I (zie blz . 98) besteeg FRE-DERIK II DE GROOTE (1740-1786) den Pruisischen.troon. In hetzelfde jaar stierf Keizer Karel V1. Hij,had door de Pragmatieke Sanctie in 1740 de toestem-ining der Europeesche vorsten gekregen dat zijn-dochter MARIA THERESIA als zijn erfgename en ,opvolgster erkend zou worden . Niemand hield zichechter aan die belofte . Beieren, Saksen en Frankrijksloten een verbond tegen Maria Theresia waaraan ook

Frederik de Groote deelnamm omm zijn aanspraken op,Silezi6 to doen gelden . Slechts de Hongaren blevenMaria Theresia trouw en hielpen haar, gesteund doorEngeland, in den Oostenrijkschen erfopvolgingsoorlog(1741-1748) die met gunstigen uitslag werd bekroond .-Na den flood van den keurvorst van Beieren die zichals KAREL VII tot keizer had laten kronen, lietMaria Theresia haar gemaal FRANS I uit het huisLotharingen tot Duitschen Keizer uitroepen

Frederik de Groote had in den eersten Silezischen.oorlog (1740--1742) de Oostenrijkers bij Molhvitz en-bij Czaslau overwonnen, en bij den Trede van Breslauhet bezit van Silezio verkregen . In den tweeden Sile-:zischen Oorlog (1742-'44) overwon hij de vereenigdeOostenrijkers en Saksenn bij Hohenfriedberg, bij Sorr.en bij Kesselsdorf en verkreeg bij den vrede van Dres-Wen ten tweeden male het bezit van Silezie . Toch ge-,Iukte het hem pas na een derden - den zevenjarigen-oorloo- (1756-1 763)

deflnitief het land to verkrijgen .Om Silezi6 to herwinnen sloot Maria Theresia een

.geheim verbond met Saksen (minister Brfihl), Frankrijk(Markiezin de Pompadour) en Rusland (onder KeizerinElisabeth) . Frederik werd echter in kennis gesteld met

,die plannen, was zijn vijanden v6( -')r e11 viol Saksenbinnen . Hij nam het Saksische leger bij Perna gevan-,gen en overwon de Oostenrijkers bij Lobositz (1756) .-In het volgende jaar zegevierde hij bij Praag lochverloor den 18den June den slag bij Kollin. Een schit-terende overwinning behaalde hij in hetzelfde jaarteRossbach op de Franschen en op de Oostenrijkers bijLeuthen (1857). De Russen overwon hij bij Zorndorf((1758 .) Het jaar 1759 was zees ongelukkig voor hem .

102

Frederik word door de vereenigde Russen en Oosten-rij kers bij Kunersdor f overwonnen ; hij moest Dresden

overgeven en ofschoon hij het volgende jaar (1760)de Oostenrijkers bij Liegnitz en Torgau weer versloeg,scheen het toch alsof hij voor de overmacht der vij-anden zou moeten bukken. Zijn geldmiddelen warenuitgeput, zijn leger was zeer verminderd . Toen stierfplotseling Elisabeth van Rusland . Haar opvolger PE-TER III, een bewonderaar van Frederik, zond hemhulptroepen . Frederik behaalde een overwinning bijBurkersdorf, zijn brooder HENDRIK bij Freiberg (1762)en nadat hij met Rusland en Zweden vrede had ge-sloten, moest ook Maria Theresia toegeven. De vredebij Hubertusb' frg maakte een einde aan den zeven-jarigen oorlog en liet Frederik in het bezit van Silezie(1763) .

Door voorbeeldig bestuur gel ukte het Frederik spoe-dig de diepe wond en van den oorlog to genezen ende welvaart van het yolk to verhoogen . De inkomstender regeering werden door nuttige belastingen ver-groot, de landbouw werd bevorderd, de industrie aan .-gemoedigd, de rechtsspraak verbeterd .

Het koninkrijk Polen was in de 15de do 16e eeuwunder de JAGELLONEN een machtig koninkrijk gotweest doch nadat het een kiesrijk was geworden, ver--viel het door de verdeeldheden in den PoolsehenRijksdag hoe langer hoe meer. Oin de rust en orde•to herstellen, vereenigde zich Frederik de Groote met .Maria Theresia en Katharina II van Rusland omPolen onderling to verdeelen (1772) . Frederik kreeg;

103

West-Pruisen, Oostenrijk Oost Galicie, RuslandLithauen .

Een tweede deeling volgde in 1793, een derde in1795 waardoor het koninkrijk Polen geheel werd ver--brokkeld .

In Holland werd Graaf Willem van Oranj e opge-volgd door zijn zoon MAURITS (1585-1625), die laterook regeerde in Gelderland, Utrecht en Overijsel ; hijwas de eerste veldheer van zijn eeuw . In 1600 be-haalde hij bij Nieuwpoort een schitterende overwin-ning op ALBERTUS Aartshertog van Oostenrijk. In1602 werd de Oost-Indische compagnie opgericht. Onderzijne regeering ontstonden de kerkelijke twisten tus-schen de Remonstranten en Contra Remonstranten voor-namelijk over het leerstuk der praedestinatie of voorbeschikking. De leiders van then strij d waren ARMI--NIUS en GOMARUS. De voornaamste raadgever vanMaurits was OLDENBARNEVELT, een eerwaardigegrij saard, die in 1619 onthoofd wend .

Maurits werd opgevolgd door zijn broeder FREDE-RIK HENDRIK (1625-1647), een uitmuntend veldheeren strateeg . In 1647 volgde zijn zoon WILLEM IIhem- op en in 1648 werd door den WestfaalschenVrede een einde gemaakt aan den 80-jarigen ooi logtegen Spanj e .

In 1652-'54 ontstond de eerste zeeoorlog met En-geland waar MICHIEL ADRIAANSZOON DE RUITERen TROMP, de beroemdste Hollandsche Admiraals zichonsterfelijk gemaakt hebben . De oorlog eindi& metden vrede van Westminster (1654) .-

Na den dood van Willem II werd besloten in Hol--

1 04

land en de meeste andere provincien geen stadhouderto kiezen. Gedurende dat tij dperk het eerste Stad-houderlooze tijdperk was JOHAN DE WITT eerstestaatsdienaar of raadpensionaris en tjdens zijn bestuurdat tot 1672 duurde, speelde Nederland een belang-rijke rol in de staatkunde van Europa . In 1672 werdenJohan de Witt en zijn broeder CORNELIS vermoord,en WILLEM III werd tot Stadhouder gekozen (1672--1702). Daarna kwam het tweede Stadhouderlooze tijd-

perk tot 1747 waarna WILLEM IV (1747-1751), diegeen familie was van Willem III, naar die zijn erfgenaaln was geworden, als stadhouder van Holland,Zeeland, Utrecht en O verij sel aan het bewind kwam ..Hij werd opgevolgd door zij n jongen zoon WILLEMV (1766-1795 -i 1806), voor wien diens moeder ANNAvan 1751-1759 en na haar dood hertog LODEWIJKVAN BRUNSWIJK WOLFENBUTTEL tot - 1766de regeering waarnamen . Onder de regeering van dezenStadhouder was het in het land woeliger dan ooit . In1795 vertrok hij naar Engeland, in 1800 naar Bruns-wij k en stierf in 1806 .

Tijdens de gods diensttwisten in Engeland waren ve-le vervolgden naar Noord-Amerika vertrokken en had-den daar kolonien gevestigd (PENN, Pennsylvanie), diespoedig in bloei toenamen . Daar begon echter Engelandhun willekeurige belastingen op to leggen en het ge-volg was een algemeene opstand . Dertien Staten vanN Amerika vereenigden zich en verklaarden zich on-afhankelijk van Engeland (1776). Aan hun hoofd stondde edele generaal GEORGE WASHINGTON en eenbraaf burger uit Philadelphia BENJAMIN FRANKLIN .

105

-Na een langen afwisselenden oorlog moest Engelandbij den Vrede van Versailles de onaf hankelijkheid vanN. Amerika erkennen (1783) . WASHINGTON werd de,eerste president der jonge republiek . Zijn opvolgerMONROE, stelde de Mvnroe-leer vast, d. w. z . dat Ame-Tika geen inmenging van Europa in zijn aangelegen-h, eden zou dulden .

De grenzelooze verkwisting, de vele maitressen vanLODEWIJK XIV en zijn opvolger LODEWIJK XV,'hadden Frankrijk steeds dieper in hood en schuldengebracht. Voornamelijk had de 4erde stand" (de bur--gers en boeren) daaronder to lijden, wiji zij hooge-belasting moesten betalen en de adel en geestelijkheid,daarvan vrij bleven . De goedige, maar zwakke koningLODEWIJK XVI (1774-1792), was niet de aangewezenpersoon om het schip van staat in zulk een moeilijken

-tijd to sturen .In 1789 waren op raad van den minister van finan-

ti6n NECKER de algemeene staten bijeengeroepen . Nastormachtige vergaderingen scheidde zich de derdestand van den adel en de, geestelijkheid of enn ver-klaarde zichzelf tot Cons titueerende Nationale Vergade-ring , Toen de troepen bij eengeroepen werden, bestormdebet volk de Bastille, de Staatsgevangenis en verwoestteze. (14 Juli 1789) . De koningg vInchtte, maar werd naarParijs terugget)racht, waai - hij de nieuwe wetgevingmoest beeedigen. De opgewondenheid nam steeds toe,het moordzuchtige gepeupel bestorinde de Tuile)-ieM,bet koninklijke paleis, en naml den koning met zijnfamilie gevangen. Toen J)e1gon het schrikbewind . Alleaanhangers der koninklijke faniilie werden gevangen

106

gezet en bij duizenden ter dood gebracht. In plaatsvan de ontbonden nationale vergadering kwam denationals conventie, waarin de JAKOBIJNEN de meergematigde GIRONDISTEN overstemden en mannerals ROBESPIERE, MARAT en DANTON de menigtebeheerschten en zich tegen alle wettelijke regelingverzetten. Frankrijk werd tot een republiek verklaard(1793), de koning met zijn gemalin MARIE ANTOI-NETTE, een dochter van Maria Theresia op het scha-vot onthoofd. Een nieuwe tijdrekening werd ingevoerd,het Christendom afgeschaft, de guillotine en Robes-pierre heerschten. Eindelijk werd Robespierre door deconventie gevangen genomen en gedood en kwam ereen einde aan het schrikbewind . Hot directoire kwamaan het hoofd der regeering (28 Oct 1795) .De terechtstelling van Lodewijk XVI . had een op-

stand in verscheiden provin cies (de Vendee) en stedentengevolge. Overal echter werden de opstandelingenonderdrukt en zegevierden de republikeinen .

Teneinde de toenemende macht van Frankrijk tegento gaan, vereenigden zich Keizer LEOPOLD II enFREDERIK WILHELM van Pruisen met elkaar..Onder leiding van HERTOG FERDINAND VANBRUNSWIJK trokken de gezamenlijke troepen C12am-pagne binnen, doch moesten zich na het beschietenvan Valmy terugtrekken. Het leger der Franschenonder DUMOURIEZ drong overal zegevierend door .De Engelsche-minister PITT bracht daarom een coalitietot stand tegen Frankrijk, waaraan de meeste Euro-peesche staten deelnamen, maar ook zij konden, niet-tegenstaande eenige overwinningen, niets uitvoeren .Pruisen trok zich terug en list de Franschen in het-

107 --

bezit van den linker-Rijnoever . Oostenrijk zette dervoorlog voort . Het opperbevel over het Fransche legerkreeg de jonge generaal NAPOLEON BONAPARTE(1795). Hij behaalde overwinning op overwinning endwong de Oostenrijkers tot den vrede van Campo for-

mio (1797), waarbij Frankrijk, Belgie en Milaan kreeg, .in ruil voor Vein etie .

Om Engelands macht in het Oosten to verminderermondernam Bonaparte een tocht naar Egypte, versloeg -de Turken bij de Pyramiden en veroverde hot geheeleeland . De Engelsehe Admiraal NELSON vernielde echterde Fransche vloot bij Abouhir aan de monding van,den Niji (1798). Na eon tocht naar Syrie liet Napoleonhet opperbevel aan generaal KLEBER over en keerde-naar Europa terug.Intussehen hadden de Europeesche mogendheden

een tweede coalitie gesloten, en Italie was door de .Oostenrijkers heroverd. Bonaparte maakte een eindaan het directoire en benoemde zich zelf tot eerstenConsul (1799). Aan het hoofd van zijn leger trok hijover de Alpen en overwon de Oostenrijkers in denbeslissenden slag bij Marengo (1800) . De Fransche ge-neraal MOREAU bedreigde Weenen na den slag bij .Hohenlinden. Door den nood gedrongen, sloot Oosten-rij k den vrede van Luneville, waarbij het Frankrij k in.het bezit liet van den linker Rijnoever (1801) . Devorsten die daarbij nadeel hadden kregen in ruil bis-dommen en vrije rijkssteden . Pruisen kreeg Munster,Paderborn, Hildesheim, Er furt, Nor dhausen en Muhl-hausen .

Nadat Bonaparte alle regeeringsmacht in zichzelfhad geconcentreerd, liet hij zich als NAPOLEON I,

108

-tot KEIZER VAN FRANKRIJK uitroepen en door denPaus zalven (1804) .

Toen Napoleon Hannover, dat aan Engeland behoorde,had bezet, sloten Engeland Rusland, Oostenrijk enZweden de derde coalitie tegen hem. Napoleon vielZuid-Duitschland binnen, nain den Oostenrijkschengeneraal MACK met 23.000 man bij Ulm gevangen,overwon de Russen en Oostenrijkers in den slag bijAusterlitz in Mahren (1805) waarvan de vrede van Pres-burg het gevolg was . Oostenrijk verloor Tyrol en Ve-netiO ; Beieren en WUrttemberg werden vergroot entot koninkrijken verheven . Hessen en Baden werdenGroothertogdommen . Zestien Duitsche staten vormden.het Rijnverbond waarvan Napoleon protector werd,(1806). Keizer Frans legde toen den Duitschen Keizers-kroon neer en noemde zich voortaan Keizer van Oosten-rid'k. Dat was het treurige einde van het heiligeRoomsche Rij kc .

In Pruisen regeerde sedert 1797 koning FREDERIKWILHELM III. Zijn gemalin was de edele schoonekoningin LOUISE, prinses van Meeklenbui -g-Strelitz .Door Napoleon gekrenkt en beleedigd, zag FrederikWilhelm zich gedwongen Frankrijk den oorlog toverklaren. In den slag bij Saalfeld stierf de dappereprins LOUIS FERDINAND. De Pruisische troepenwerden in den slag bij Jena en Aiterst(idt door Napo-

leon en zijn maarsehalk DAVOUST verslagen en opden vlucht gejaagd (14 Oct . 1806). Na weinig tijdwaren de Franschen in het bezit van het heele land .De verwarriii ,- was zoo algemeen dat de meeste ves-tin0oren b .v. het sterke Maagdenburg , zich zonder slag,.of scoot overgaven, behalve Kolberg dat door GNEISE-

109

NAU, SCHILL en NETTELBECK en Graudenz datdoor COURBIERE heldhaftig werd verdedigd . Dekoninklijke familie was eerst naar Koningsberg enlater naar Memel gevlucht. De KEURVORST VANSAKSEN werd Napoleons bondgenoot en verkreegdaarvoor den Koningstitel . De Russenn schaardenn zichaan de Pruisische zijde . De slag bi),' Eylau waar deFranschen streden tegen de Russen en Pruisen, bleefonbeslist ; in den slag bij Friedland overwonnen deFraiischen .

Daar Rusland zich tut het verbond terugtrok, zagFrederik Wilhelm III zich genoodzaakt met Napoleonden vrede van 7 7H.sit to sluiten, waarbij hij al het landlinks van de Elbe aan Frankrijk moest afstaan (1807) .Napoleon vormde hieruit Westfalen metde hoofdstad Kassel, dat hij zijn broeder JEROMEgaf. Uit de Poolsche landen were het Hertogdom War-schau gevormd dat Saksen kreeg .

Om Engelands handel to vernietigen, beval Napoleonalle landen die hij had onderworpeii, toe to tredentot het Continentaal stelsel, dat Engeland den toegangtot alle havens van het vasteland verbood . Portugal,dat zich hierin niet schikken wilde, werd overwonnen .Napoleon zette den Spaanschen Koning of en gaf hetland aan zijn broeder JOSEPH .

De Spanjaarden echter wilden zich niet onderwer-pen en voerden door Engeland onder WELLINGTONgesteund, een jarenlangen oorlog tegen de Franschen .Holland was reeds vroeger onder Napoleons broederLODEWIJK NAPOLEON gekomen (1806-1810) .

De kerkelijke staat werd opgeheven en met Frank-rijk vereenigd .

1 10

Het vernederde Oostenrijk maakte van Napoleons..oorlogen in Spanje gebruik, om opnieuw het hoofd opto steken (1809). Napoleon snelde toe, doch werd bijAspern overwonnen . Hij wreekte zich echter door denbloedigen slag bij Wagram en verkreeg bij den vrede-,van Weenen vele belangrijke Oostenrijksche landstre-,ken. De Tyrolers stonden onder ANDREAS HOFER,

-tegen de Franschen op doch bezweken voor de over--macht. Andreas Hofer werd doodgeschoten. In Pruisenberaamde MAJOOR VON SCHILL een opstand . Hijword in Stralsund opgesloten, overweldigd en gedood .

Na den vrede van Weenen liet Napoleon zijn huwe-Iijk met JOSEPHINE DE BEAUHARNAIS ontbinden.en dwong hij Keizer Frans I hem zijn dochter MARIALOUISE tot vrouw to geven . Ret volgende jaar werdhem een zoon geboren, de ,Koning van Rome" oflatere HERTOG VAN REICHSTADT . Toen de Keizervan Rusland het Continentaal stelsel voor zijn landophief, verklaarde Napoleon hem den oorlog . Met eengroot leger, waarvoor alle Duitsche vorsten hulptroe-_pen hadden moeten leveren, trok hij naar Rusland enrukte na de bloedige overwinningen bij Smolensk enBorodino Moskou binnen . De Russen staken echter de

-,stad in brand (1812), en dwongen de Franschen in,de barre winterkoude tot den terugtocht . Alle krijgs-tucht verdween, ontelbare menschen stierven van hon-ger, koucle of door de hand der omzwervende kozakken .--Bij den overgang der Beresina brak de brug en dui-zenden stortten in de rivier. Slechts een zevende vanhet leger bereikte de grenzen . Napoleon keerde naarF.rankrijk terug, verzamelde een nieuw leger en-keerde zich wederom tegen Rusland .

Ill

In Pruisen waren mannen van beteekenis na donvrede van Tilsit onophoudelijk werkzaam geweest omhet land weer op to heffen . De edele, zeer begaafdeVRIJHEER VON STEIN sebiep een nieuw leger enzorgde voor het opbrengen der oorlogskosten . Na zijnontslag, door Napoleon geeischt, zette HARDENBERGzijn taak in denzelfden geest voort . SCHARNHORSTen GNEISENAU voerden algemeenen dienstplicht in .BLUCHER en BULOW voerden hun plannen in depraktijk Lit . In Berlijn werd een Universiteit gebouwd .De philosoof FICHTE hield zijn geestdriftige ,,Toe-spraak aan het Duitsche Volk." JAHN oefende dejeugd in turnen en gymnastische spelen . In 1810stierf de edele koningin Louise die Pruisens weder-geboorte niet mocht beleven .

Na den brand in Moskou sloten Pruisen en Ruslandeen verbond om het Fransche juk of to schudden .Dichters als KORNER, ARNDT, SCHENKENDORF enRUCKERT wekten door hun po6zie allen tot geest-drift op . Wel overwon Napoleon nog eens in de eerstegevechten bij Grossgorschen en in den slag bij Bautzenmaar zijn geluksster was aan het ondergaan Oosten-rijk en Zweden sloten zich bij het verbond aan. Ge-neraal BULOW overwon bij Grossbeeg-en . BLUCHERsloeg de Franschen bij de Katzbach (1813), BULOWen TAUENTZIEN behaalden een overwinning bij Den-newitz (18 Oct. 1813.) De -Folkerenslag bij Leipzig wasbeslissend. Bijna alle volken van Europa stonden ge-wapend tegenover elkaar . De laatste bondgenooten vanNapoleon, de Saksen, gingen tij dens het gevecht naarden vijand over. De Franschen werdepn verslagen, Na-poleon moest vluchten . Het leger der vijanden volgde

1 12

hem en trok na herhaalde gevechten en dappererrtegenstand van de Franschen Parijs binnen . Napoleonwerd gedwongen zijn troepen of to danken, hij zelfwerd naar het eiland Elba verbannen en Frankrij k bijden eersten vrede van Paris (1814) teruggebracht totde grenzen die het v66r 1792 had gehad . De broedervan den vermoorden Lodewijk XVI kwamm als LODE-WIJK XVIII op den troon van Frankrijk .

Op het Congres to Weenen zouden de Europeesche, .aangelegenheden geregeld worden . Daar kwamen de .vorsten en hun Staatslieden bijeen . Tijdens de onder-handelingen die door de oneenigheid der vorsten ein-deloos duurden, kwamm het bericht dat Napoleon Elbahad verlaten en aan de Zuidkust van Frankrijk te-Cannes geland was (1815) . Volk en leger haddenhemnjuichend begroet, Lodewijk XVIII was gevlucht. On-middellijk grepen de verbonden mogendheden weernaar de wapens. De Engelsehman WELLINGTON ende Duitsche generaal BLUCHER stonden met hun legersin Belgie . Napoleon keerde zich het eerst tegen Blucheren overwon hem bij Ligny, doch werd door de beide .generaals bij Belle-Alliance of Waterloo verslagen (18,Juni 1815). Parijs werd ten tweeden male ingenomenen moest den tweeden vrede van Paris sluiten. Napo-leon gaf zich over aan de Engelschen die hem naarhet eenzame eiland St. Helena verbanden, waar hij in1821 stierf.

De besluiten van het Weener Congres hadden be-paald dat Oostenrijk VenetiO, Tyrol en Salzburg kreeg ;.Pruisen de helft van Saksen, Westfalen en de Rijn-provincie, doch Ansbach Baireuth aan Beieren, Oost-Friesland aan Hannover moest afstaan .

1 1 3

Rusland kreeg Polen zonder Posen en Krakau alsmede Finland. Zweden kreeg Noorwegen . Holland enBelgie werden tot het Koninkrijk der Nederlandenvereenigd. Alle Duitsche vorsten werden zelrstandigon vormden den uit 39 Staten bestaanden DuitschenBond wiens aangelegenheden op den Rijksdag to Frank-fort a. M. onder voorzitterschap van Oostenrijk be-sproken zouden worden .Alles was dus oogenschijnlijk pais en vre6 maar

gaandeweg bleek dat in alle landen woelingen enontevredenheid begonnen to heerschen .In 1821 stonden de Grieken op tegen de Turken .

Zij vonden steun bij de Philhellenen uit alle landendie uit liefde voor het oude Hellas geld en wapenen,zelfs troepen zonden . Na de verovering en verwoes-ting van Missolunghi door de Turken, mengden zichRusland, Engeland en Frankrijk ten gunste van deGrieken in den strijd, vernielden de Turksche vlootbij Navarin (1827) en verjoegen den Turkschen Opper-bevelbebber IBRAHIM uit de Peloponnesus . Bij hetVerdrag van Adrianopel moest Turkije de onafhanke-lijkheid van Griekenland erkennen (1829) . Ruslandbehield BesarabiO en het protectoraat over de Donau-vorstendommen, de Moldau, Walachi -ie en Servi6 .

Op dezelfde wijze bevrijdden zich de Spaansche

koloni6n in Amerika na een twaalfjarigen oorlogvan het moederland . In 1822 maakte Brazilij zichlos van Portugal en vormde een eigen koninkridk

(thans Republiek) .

LODEWIJK XVIII en zijn broeder en opvolgerKAREL X bewezen door hun wijze van regeeren

8

1 1 4

dat de Bourbons „niets geleerd en niets vergetenhadden" . Hun pogingen om de alleenheerschappij weerin handen to krijgen, deden de Julirevolutie ontstaan(1830). De troon der Bourbons viel ineen . LOUISPHILIPPE uit het huis Orleans werd tot koning ver-kozen .

In hetzelfde jaar maakte het katholieke Belgiezich los van het Protestantsche Holland . FRANSLEOPOLD VAN COBURG (1831-1865) werd koningvan Belgie, terwijl in Holland WILLEM I uit hethuis Oranje-Nassau aan de regeering bleef (1815-1840) .

In Spanje woedde zes jaren lang een hevige oor-log tusschen de Christinos, de aanhangers van KoninginCHRISTINA en de Carlisten, de aanhangers van DONCARLOS, een jongeren broeder des konings . De oor-log eindigde met de verdrijving van Don Carlos (1839) .Polen, dat zijn geheele zelfstandigheid wilde behou-den, stond op tegen Rusland, dock werd overwonnenen bij het Russische rijk ingelijfd (1830)

LOUIS PHILIPPE, had de verwachtingen, die hetyolk van hem had, niet vervuld . De ontevredenheidnarn toe en leidde tot de Februari-revolutie (1848) .De koning werd verj aagd en Frankrij k tot r epubliekverklaard. Door slimheid en energie maakte LODE-WIJK NAPOLEON BONAPARTE, een neef vanNapoleon I dat hij tot president werd verkozen . Ineen staatsgreep op 2 Dec . 1852 gelukte het hem zij ntegenstanders to overwinnen en werd hij als NAPO-LEON III tot Keizer der Franschen gekozen .

In Italie stonden Lombardye en Venetie op tegenOostenrijk, gesteund door KAREL ALBERT, koning

1 1 5

van Sardini6. Hjj werd in 1849 bij Novara door de'Oostenrijkers onder RADETZKI overwonnen en deedten gunste van zijn zoon VICTOR EMANUEL afstand-van den troon .

In Rome had MAZZINI de republiek uitgeroepen~en PAUS PIUS IX gedwongen to vluchten . De Fran-:schen veroverden de door GARIBALDI verdedigde:stad en herstelden het pauselijk gezag .

In Berli).n brak een ernstige opstand uit . FREDE-RIK WILHELM IV (1840-1861) was Frederik Wil-helm III in Pruisen opgevolgd . Er ontstondd ontevre-

,,clenheicl bij het yolk en een bloedige opstand volgde .Nadat het leger de orde en rust had hersteld, maakte

.,de koning de thans nog geldige bepaling dat de vorst,de regeering moet deelen met de volksvertegenwoor-4iging (1850) .

Van den Rijksdag to Frankfort verwachtte men,een verandering in de Bondsregeling. Een DuitseheVolksvergadering bestaande uit 500 leden verklaarde,,dat een enkel, sterk Duitsch rijk geschapen moestworden . De erfelijke keizerlijke waardigheid werdFrederik Wilhelm IV aangeboden, welke deze echterweigerde to aanvaarden uit de hand der opstande--lingen, zooals hij zei .

In Rusland werd ALEXANDER I, de overwinnaarvan Napoleon opgevolgd door zijn broeder NIKOLAAS1 (1825-1855) . 11ij eischte van den Turkschen sultan,-.at alle Christenen in het Oosten zich onder zijnbescherining zouden stellen en daar de Turksche.Sultan dit weigerde, brak de Krimoorlog uit (1853-1856). Engeland en Frankrijk trokken partij voor deTurken, teneinde Ruslands overmacht to knotten. Na

1 16

vreeselijke gevaren en verliezen, werd de Russischevesting Sebastopol door de Westersche Mogendheden'genomen .ALEXANDER II, de zoon van den in 1855 ge-

storven Nikolaas, sloot met hen den vrede van Parij&(1856) die groot nadeel deed aan Ruslands handel iiide Zwarte Zee . Uit de Moldau en Walachije werd{het vorstendom Rumenie gevormd dat in 1881 tot eerrkoninkrij k werd verh even .

Alexander II wendde alles aan om zijn onderdanenDto beschaven en hun welvaart to bevorderen . Hidmaakte een einde aan de slavernij der Russische lijf-eigenen. In 1881 werd hij vermoord en opgevolgddoor ALEXANDER III en in 1894 door NIKOLAA9II. Rusland heeft van China Mandsj oerij e en Mongolie-gekregen en heeft deelgenomen in den strijd tegeride Boxers in China (1901) . In 1899 hield de Czaar inden Haag de eerste vredescon ferentie om de volkscon-flicten door een scheidsgerecht to kunnen laten be-slechten. De conferentie is echter op niets uitgeloopen .

In Italie werd het stoeven naar volkseenheid steedsgrooter. Aan het hoofd der beweging stond de koningvan Sardinie, VICTOR EMANUEL (zie blz . 115), 'die,aangespoord door zijn minister, den GRAAF VANCAVOUR,, en geholpen door Frankrijk, Oostenrijk denoorlog verklaarde. De Oostenrijkers leden een neder-laag bij Magenta en Solferino en moesten bij den vrede-van Zurich Lombardije aan Sar dinie afstaan (1859) .In 1861 werden Parma, Toskane, en Sicilie na ver-drijving hunner vorsten met Sardinie tot den konink-rijk vereenigd . De held van lien tij I was GARIBALDIL

1 1 7

Nu ontbraken Italie slog siechts Venetie en Rome .in 1866 verklaarde Italie Oostenrijk den oorlog . Welwerd het bij Custozza versiagen maar door Pruisensbemiddeling kreeg het bij den vrede van WeenenVenetie .

Een Fransch leger hield de rest van den Kerkelijken.Staat bezet. In December 1869 had het Vaticaanscheconcilie de onfeilbaarheld van den paus tot dogmaverheven. Toen korten tijd daarna Napoleon III in denFransch-Duitschen oorlog al de Fransche troepenmoest terugroepen, maakten de Italianen zich meestervan het pauselijk gebied . Rome wend de hoo fdstacl -vanItalie (1870) .

De wereldli-ike macht van den Pans, die 1100 jaarhad bestaan, hield op . In 1870 stierf PIUS IX. Hijwerd opgevolgd door LEO XIII, (1870-1903)

In 1879 stierf Victor Emanuel en werd opgevolgddoor zijn zoon HUMBERT, die in 1900 door een anar--chistischen aanslag stierf. Zijn zoon VICTOR EMA-NUEL II volgde hem op .

Sedert de 17 de eeuw was Engelands macht, dank zij4e uitbreiding zijner kolonien, steeds toegenomen .

Voor-Indie was onderworpen door de 0 . I. Com-pagnie en de dappere zeevaarder COOK had drie rei-zen om de wereld gemaakt. Napoleon had vergeefsgetracht Engeland to onderwerpen, het was uit denoorlog rijker en machtiger weergekeerd en had zijngebied en zijn handel uitgebreid .

Een opstand der Sepo't js of Sepahis, de inlandschetroepen in Voor-Indie, werd door de Engelschen onder-

1 18

drukt en het land kwam onder het onmiddellijk gezagvan Engeland (1857) . In 1876 nam de koningin van,Engeland den titel Keizerin van Indie aan

Het land onderdrukte voortdurend Ierland, dat als~

een veroverd gewest wordt beschouwd en niet op-houdt een eigen regeering „Homerule", met een zelf=-standig parlement to eischen .Op GEORGE III (-i 1820) volgden zijn zonenm

GEORGE IV ('; 1830) en WILLEM IV (I 1837) . Nadiens dood beklom zijn nicht VICTORIA den Engel-schen Croon . Zij regeerde tot 1901 en werd opgevolgddoor haren zoon EDUARD VII .Van 1899-1902 voerden de Engelschen oorlog tegen

de BOEREN in Z.-Afrika, die zich niet aan Engelandsheerschappij wilden onderwerpen . De Transvaal enOranje- Vrijstaat werden na een strij d vol heldenmoedoverwonnen en verloren hun zelfstandigheid .

Van 1861-1865 werd een wreede oorlog gevoerdtusschen de Noordelijke en Zuidelijke Staten vanN.-Amerika. De eersten eischten de afschafflng der -afschuwelijke slavernij, terwijl de Z, Staten de dienst-baarheid der negers wilden behouden . Toen ABRA-HAM LINCOLN, een beslist tegenstander der slavernij, .tot president werd gekozen, scheidden d e Z . Statenzich van de Unie of en kozen zij een eigen president ..Lincoln verzette zich echter daartegen . De oorlogwerd met afwisselend geluk gevoerd tot de NoordeTlijke generaals SHERMANN en GRANT er een einde-aan maakten en den generaal der Zuidelij ken, LEE, .

overwonnen . Lincoln werd korten tijd daarna ver-moord, maar de slavernij was afgeschaft .In 1898 ontnamen de Vereenigde Staten Spanje ,

al zijn koloni6n. Onder voorwendsel de onderdruktebewoners van Cuba to bevrijden, verklaarden zijSpanje den oorlog, vernielden de Spaansche vloot bijSantiago (Cuba) en bi Manila (Philippijnen) en ver-kregen bij den vrede to Parijs Porterico, Cuba en dePhilippijnen (1898) . Ook de Sandwich Eilande2 in denGrooten Oceaan hebben zij geannexeerd .

De Midden- en Zuid-Amerikaansche Staten haddenzich bevrijd van he t Spaansche gezag en voerdenonderling voortdurend vreeselijke oorlogen . Bloediaeburgeroorlogen en revoluties waren aan de orde vanden dag. In 1861 mengde Napoleon III zich in eenburgeroorlog der republiek Mexico . Een Franschlegerveroverde hot land. Napoleon maakte het rijk toteen keizerrijk en bood de kroon AARTSHERTO&MAXIMILIAAN, den brooder van den keizer vanOostenrijk, aan, doch liet hem daarna in den steek .Maximiliaan werd door president JUAREZ overwon-nen, gevangen genomen en doodgeschoten (1867) .

In Mei 1902 werd het eilandMartiniqueedoor hevigevulkanische uitbarstingen geteisterdd en sedert, is menbevreesd voor den geheelen ondergang der oilanden-groep de Icleine Antillen .

In Duitschland volgde WILHELM I (1861-1888) zijnbrooder FREDERIK WILH. ELM IV op. Reeds bij hetbegin van zijn regeering voerde hij met behulp vanden krachtigen Minister . president VON BISMARCK

1 20

en den Minister van Oorlog VON ROON een nieuweregeling van het leger in, waardoor Pruisen's leger-lnacht aanmerkelij k werd versterkt . De pogingenDuitEchland langs vreedzamen weg tot een grootrijk to makers, hadden totnutoe door ijverzucht vanPruisen en Oostenrijk schipbreuk geleden . Bismarckverklaarde dat alleen ,bloed en staal" dit tot standkonden brengen. Daartoe deed zich weldra de gele-henheid voor. Sedert eeuwen waren de Deenschekoningen tevei-is hertogen van Sleeswljk-Holstein ge-weest. Bet streven der Deensche regeering dit landto ,verdeenschen" had reeds sedert 1849 de Slees-wij k -Holstein ers tegen de borst gestuit . Door denDuitschen Bond verlaten, hadden zij zich echter on-der het Deensche juk moeten buigen . In 1863 stierfFREDERIK VII, zijn opvolger was zijn zoon CHRISTIAAN IX die Sleeswij k als provincie bij het Deen-sche rijk inlijfde . Oostenrijk en Pruisen verlangdeneen verandering van dit besluit en toen deze nietkwam, trokken zij met hun troepen het hertogdombinnen. De Den en werden bij den Duppeler Schans

overwonnen (PRINS FREDERIK KAREL, 18 April1864) en moesten bij den Vrede van Weenen SleeswijkHolstein aan Oostenrijk en Pruisen afstaan .

De gezamenlijke regeering, door het Verdrag vanGastein geregeld, leidde echter spoedig tot twistentusschen de beide mogendheden . Het verdrag werdverbroken en Pruisen zond zij n troepen Holsteinbinnen, waarop Oostenrijk Pruisen den oorlog ver-klaarde. Verscheiden Duitsche Staten hadden zichbij Pruisen aangesloten, dat reeds in het voorjaareen verbond met Italic had aangegaan. De Zuideiijke

1 21

.Staten, Saksen, Hannover en het Keurvorstendo.mHessen waren v66r Oostenrijk . Met overweldigende

,,snelheid drongen de Pruisen deze landen binnen . DeKEURVORST VAN HESSEN werd gevangen geno-men, de Hannoveranen moesten bij Langensalzaa dewapens neerleggen. Saksen werd door het legercorpsvan generaal HERWARTH VAN BITTENFELD be-zet. Onder kroonprins FREDERIK WILHELM ging'het tweede leger naar Bohemen . Na verscheiden ge-vechten, waarbij de Pruisen overwonnen, had 3 Juli.1866 de bloedige slag bij K6niggr(itz (Sadowa) plaats,die eindigde met de nederlaag der Oostenrijkers onderBENEDEK en die een einde inaakte aan den oorlog .De Zuidduitsche troepen waren door de Pruisen onderVOGEL VON FALCKENSTEIN en diens opvolger,Generaal VON MANTEUFFEL eveneens verslagen.Oostenrijk moest den vrede van Praag sluiten (1866)-en Sleeswijk-Holstein aan Pruisen laten . Daaropgrondvestte Pruisen den. Xbord-Duit8chen Bond, waar-bij alle staten ten noorden van de Main zich moes-tenn aansluiten . Behalve Sleeswij k-Hol stein, werden

. ,ook Hannover, Hessen, Nassau en Frankfort a. M .bij de Pruisische Staten ingelijfd .

NAPOLEON III maakte zich door bevordering vanden landbouw, den handel enn de industrie voor Frank-rijk verdienstelijk . Parijs werd door prachtige straten,het aanleggen van heerlijke parken en buitenboule-vards gezonder en fraaier gemaakt. Maar na dentocht naar Mexico (zie blz . 119) en andere mislukte

,o,ndernemingen werd de macht van het Keizerrijk

1 22

ondermijnd . Om deze weer to versterken drong:voora? KEIZERIN EUGENIE op een oorlog met Prui-sen aan .

De Spaansche troonopvolging bood hiertoe gelegen--heid. De Spanj garden hadden Koningin ISABELLA-verdreven en boden Prin s LEO POLD VAN HOHEN,-ZOLLERN-SIEGMARINGEN den Croon aan . HetFransche Kabinet verzette zich daartegen en ver-langde van Koning Wilhelm I, die to Ems verblijfhield, dat hij den Prins verbieden zou de Kroon aanto nemen. Leopold trok zich echter dadelijk vrijwilligteru g.

Toen echter de Fransche regeering van den Koning-de belofte eischte, dat nooit een Hohenzollern denSpaanschen troon zou bestij gen, wees Wilhelm Idezen eisch af, waarop den 19 Juli 1870 een Fransche-oorlogsverklaring aan Pruisen volgde .

Men had in Frankrijk er op gerekend, dat Zuidi .Duitschland neutraal zou blijven en Oostenrijk enItalie zich bij Frankrijk zouden aansluiten . Doch ditwas geen van beide het geval . Oostenrijk en Itali&hielden zich er buiten, Zuid-Duitschland reikte hetNoorden de broederhand . BISMARCK, ROON enMOLTKE stonden den Koning ter zijde . Er werdendrie legers gevormd . Het eerste trok onder GeneraalSTEINMETZ door de Rijnprozincie ; het tweede onderPrins FREDERIK KAREL door de Palz ; het derclo-met de Z. Duitsche troepen trok onder Kroonprins,FREDERIK WILHELM de Elzas binnen .De Fransche minister van Oorlog LEBOEUF had

zij ,n legermacht overschat en de Franschen werdenin hun eigen land aangevallen . 2 Augustus bezettert

1 23

de Franschen de stall Saarbr4cken doch daarna begon,voor hen een onafgebroken reeks nederlagen en onge--lukken. 4 Aug. bestormde de kroonprins Weissenburg ,en overwon 6 Aug. bij Worth den Franschen maar-schalk MAC MAHON ; op denzelfden dag leverde hetleger van Steinmetz den slag bij Spichern .Napoleon had maarschalijk BAZAINE het opper

bevel opgedragen . Na bloedige gevechten bij Courcelles, .Mars la Tour, St . Privat en Gravelotte, werd Bazaine&in de vesting Metz opgesloten. Mac Mahon, die hemwilde bevrijden, werd naar de vesting Sedan aan de-Belgisehe grens gedrongen en omsingeld . Na eenhevigen strij d op 1 September nloest zich den vol-genden dag een leger van 80 .000 Franschen aan deDuitschers overgeven en het krijgsmateriaal afstaan .(2 Sept 1870) . Onder de gevangenen beyond zich ookNapoleon .De Koning wees hem het slot Wilhelmshohe bij

Cassel als verblij fplaats aan .Toen de tij ding to Parii s bekend werd, beak er een

revolutie uit. De Keizer werd van den troon gestoo-ten en de Keizerin moest met haar zoon ,Loulou"naar Engeland vluchten . Een provisioneele regeering

thet bewind der rationale vergadering onder GeneraalTROCHU en de advocaten GAMBETTA en JULESFAVRE, werd aangesteld . Men besloot, den oorlogtot het uiterste voort to zetten ; nieuwe legers wer-den gevormd, franc-tireurs of vrijschutters, bestredende gehate indringers . Parij s werd belegerd en bood4 rnaanden tegenstand . Den 27 Sept moest Straats-burg zich aan Generaal VON W -1RDER overgeven4Metz kapituleerde vier weken later . Het Loire-leger -

1 24

'werd herhaaldelijk verslagen (1871). Generaal BOUR-BAKI de verdediger van Belfort werd naar Zwitser-41and gedrongen . De vesting gaf zich over. Eindelijk

,viel den 28 Januari 1871 ook Parijs, nadat de hongeroonhoudbaar was geworden. Er werd een wapenstilstand.gesloten die 10 Mei door den vrede van Frankfortwerd gevolgd. Elzas-Lotharingen met de vesting Metz.kwamen weer aan Duitschland . Frankrijk moest 5'milliard francs oorlogskosten betalen .

Spoedig nadat de Duitsche troepen afgetrokken wa-+ren brak in Parijs een vreeselijke opstand uit (de-commune) . De stad werd ten tweede male belegerd,maar thans door een Fransch leger . Toen de bele-

,gerden zagen, dat zij niets konden uitrichten. dooddenzij de gijzelaars die zij in handen hadden gekregen enstaken zij een groot aantal prachtige gebouwen, waar-onder de Tuilerieen, in brand . Sedert is Frankrijk eenRepubliek .

Tij dens het beleg van Parijs hadden de Duitschevorsten op voorstel van LODEWIJK VAN BEIEREN,en met toestemming van het Duitsche yolk koningWILHELM I in Versailles tot KEIZER VANDUITSCHLAND uitgeroepen (18 Jan. 1871) . HetDuitsche Rijk werd een bondsstaat bestaande uit-25 Staten en Elzas-Lotharingen . De koning van Prui--sen als Keizer van Duitschland, kreeg het opperbe-stuur. VON BISMARCK werd eerste dienaar vanden Staat, Rijkskanselier . Hij werkte met den keizersamen tot het behoud van den wereldvrede . Duitsch-land sloot met Oostenrijk en Italie een of- en defen-

1 25

sief verbond, het drievoudig verbond . Verscheiden in,Berlijn gehouden Congressen (Berlijnsch Congres 1878, . .Afrikaansch Congres 1884) regelden de betrekkingenmet andere volken . Duitschland ging ook kolonisee-ren en zijn koloniOn zijn thans zeer uitgebreid . DeDuitsche koloniOn zijn : Togoland, Kameroen of Angra,Pequena in W. en Z -W.-Afrika, een gebied in 0 .-Afrika, de N . kust van Nieuw-Guinea en de Samoa-eilanden .

Den 9 Maart 1888 stierf Keizer Wilhelm, diep be-treurd door zijn yolk. Zijn zoon FREDERIK WIL-HELM, die als keizer FREDERIK II den Duitsehentroon besteeg, volgde hem op . Hij leed echter aaneen ongeneeselijke kwaal . die hem reeds den 15 Juni1888 ten grave sleepte . Zijn gemalin, die in 1901stierf, was de Engelsehe prinses VICTORIA . Sedert1888 regeert Keizer WILHELM II, zijn gemalin iskeizerin AUGUSTA VICTORIA, prinses van Slees-wijk-Holstein-Sonderburg-Auo,ustenburg . Het bleek opden duur onmogelijk dat de keizer en Bismarcksarnenwerkten . In 1890 legde Bismarck dus zijnambt neer en trok zich op zijn goederen terug . Hijstierf 30 Juli 1898. In 1901 werd in Berlijn eenstandbeeld opgericht voor den ijzeren kanselier, zooniet de grootste, dan Loch zeker een der grootstemannen van zijn eeuw .

Sedert de overwinning van Prins EUGENIUS,was de macht der Turken afgenomen . Hongarijebleef in het bezit van Oostenrijk . Aan PETER DENGROOTE van Rusland moest Turkije de Krim,

1 26

_Besarabie en het gedeelte der Moldau aan gene zijdevan de Pruth gelegen, afstaan . De sultans werdensteeds krachteloozer, de paschal steeds zelfstandiger .WOnder MAHMOED II, die het land door invoering van, -, Oostersche gebruiken wilde hervormen, Inaakten deServiers zich vrij van het Turksche juk. Ook deGrieken kwamen in opstand. Met MEHEMED ALI,Pasha van Egypte, geraakte hij in oorlog, daarhij de beloften hem voor diens hulp in den Griek-schen oorlog gcdaan, niet wilde nakornen . IBRAHIMPASHA, de aangenomen zoon van Mehelned veroverde.-Syrie en rukte Klein-Azie binnen. Engeland. Rusland,-en Frankrijk bemoeiden zich ermee en verhinderdenden overwinnaar verder door to dringen . In een nieu-wen oorlog werden de Turken bij Nisib verslagen .De tusschenkomst van Engeland, Rusland, Oostenrij k,Pruisen en Frankrijk leidde tot het verdrag derDardanellen (1841) waarbij d e Sultan moest belovenin tijd van vrede de Dardanellen en de Bosporus vooroorlogsschepen gesloten to houden . De Krimoorlog(zie blz . 115) kostte groote offers, maar gaf voor heteerst Turkije weer eenige uitbreiding van grondge-bied. In 1877 brak een nieuwe oorlog met Ruslanduit. De Russen verbonden met de Serviers, Rumeniers,Bulgaren en Montenegrijnen, trokken de grenzen over,doch moesten zich na hevige gevechten bij Plewnain de Sjipkapas en na herhaalde nederlagen terug-trekken. Ein delij k werden de Turken echter overwon -nen en moesten zij den vrede van, San Ste fano sluiten(1878) die door bemoeiing van eenige mogendhedenin het Berlijnsch congres eenige verandering onder-.,ging. Rusland breidde zijn Europeesche grenzen uit

12 7

tot aan de Pruth en den Donau . Bulgarije werd eenvorstendom, de zelfstandigheid van Servie en Rumeniemoest door Turkije erkend worden . In 1882 maakteEngeland gebruik van een opstand om Egypte to be.-

,.zetten en onder zijn bescherming to plaatsen Even-.zoo had Frankrijk zich in het bezit van Tunis inAfrika gesteld (1881) nadat het reeds in 1830 zich

,door de inneming van Algiers en de gevangnemingvan ABD-EL-KADER van het westelijker gelegen.Algeria had meester gemaakt .

Bosnie en de Herzegowina staan onder Oostenrijksch-protectoraat . In 1895 en 96 liet de Turksche regee-rring toe dat er dagen lang gemoord werd onder deArmenische bevolking in Klein-Azie en Turkije waaraanieifs soldaten en politiebeambten deelnamen. Toen,eon herhaling van die gruwelenn in Greta to vreezenwas, brak daar een opstand uit die door de Grieken'ward gesteund .De Turken bleven weliswaar overwinnaars doch

moesten de onafhankelijkheid van Creta erkennen-

In Nederland werd WILLEM 1, nadat hlj in 1840-afstand van den troon had gedaan. opgevolgd door,Zijn oudsten zoon WILLEM II . Willem I stierf in1843 to Berlijn . In 1848 were de grondwet herzien,en begonnen hervormingen in vrijzinnigen geest . Nazijn overlijden in 1849 werd hij op-evol-d door zijnC,

ZD

.boon Willem III (1849-1890) Onder zijn regeeringnamen handel, scheepsbouw en industrie voortdurendtoe, onderwijs en geldmiddelen gingenr vooruit. In-1877 overleed zijn gernalin prinses SOPHIA VAN

1 28

WURTEMBERG, in 1879 PRINS HENDRIK, de broe-der des Konings, in Juni 1879 kroonprins WILLEM-In ditzelfde jaar hertrouwde de koning met EMMA,prinses van Waldeclc-Pgrmont. Na den doood van Wil--lem III werd de Koningin, Regentes der Nederlanden, .tijdens de minderjarigheid der Kroonprinses WILHEL--MINA die in 1898 den troon besteeg en in 1901 huwdemet Hertog HENDRIK van Mecklenburg-Schwerin, die-,na zijn huwelijk Prins der Nederlanden werd .